PENOLOGIJA XI PREDAVANJA PROF.DR.HANA KORA

Penologijapredavanja PROF. DR HANA KORAv. ass lejla airoviIV godinaVIII semestarDeprivacije, postupanje sa aspekta ljudskih prava;Osuenika zajednicaODNOS FORMALNOG I NEFORMALNOG SISTEMA U KAZNENOPOPRAVNIM USTANOVAMA

Osnov u kvalitetu odnosa formalnog i neformalnog sistema u kaznenopopravnim ustanovama diktira atmosferu u KPZ, stepen sigurnosti, uspjeh u tretmanu kao i procesu rehablitacije i resocijalizacije. Zadaa savremene penoloke misli i penitencijarne prakse je pronalaenje dubljeg drutvenog smisla i sadrine, izvrenja kazne liavanja slobode kroz opi cilj koji oznaavamo kao resocijalizaciju zatvorenika, kao i mogunosti za uspjeno ukljuivanje u svakodnevne obaveze i aktivnosti u ivotu po izlasku iz penoloke ustanove.Da li e proces resocijalizacija i rehabilitacije biti, zaista, uspjean ovisi od odnosa zatvorenika prema formalnom i neformalnom sistemu, tj. od prihvatanja njihovih pravila i principa, stavova kao i mogunosti za samoostvarenjem u tim odnosima i komunikacijama.

Nasuprot formalnom sistemu, koji se zasniva na osoblju zatvora i normativnom sistemu (potujui Zakon o izvrenju krivinih sankcija i Pravilnik o kunom redu), javlja se neformalni sistem koji se zasniva na zatvorenicima i njihovom meusobnom odnosu, kao i zatvorenikom kodeksu, a koji svakako negativno utie na sam proces resocijalizacije. Odnos zatvorenika prema formalnom i neformalnom sistemu, za vrijeme izdravanja zatvorske kazne, predstavlja znaajan indikator koji ukazuje koliko su zatvorenici spremni za ponovno prihvatanje drutvenih normi i povratak u zajednicu.

Osnovne funkcije i zadaci ustanova institucionalnog karaktera su: ostvarivanje programa tretmana i preodgoja, odravanje spoljnjeg obezbjeenja i unutranjeg reda, voenje nadzora nad osuenicima, zadovoljavanje raznih fizikih, psiholokih i drugih potreba itd. Da bi se realizovali ovi zadaci, neophodno je imati dobro edukovano osoblje koje se, u skladu sa programom tretmana, bavi preodgojem zatvorenika, straare koji vre posebne dunosti, slubenike administracije koji su motivirani za rad.Takoer, u okviru formalnog sistema funkcionira i sistem standarda ponaanja, odreen vaeim propisima koji predstavljaju pravni okvir za rad ustanove i ostvarivanje njenih ciljeva.

Kodeks ponaanja zatvorenika Zatvoreniki kodeks podrazumijeva brigu za svakog svog lana, u razliitim vidovima brige i pomoi: 1. Lojalnost zajednici zatvorenika, podrazumijeva da zatvorenik treba u svakoj situaciji podravati interese zatvorenika koji im pripada. Strogo se zabranjuje davanje informacija o drugim zatvorenicima osoblju formalne grupacije.2. Kontrola emocija, je neophodna u uslovima u kojima se zatvorenik nalazi. Principi i naela ponaanja odreeni su kodeksom, koji trai samokontrolu kod osuenika. Nije dozvoljena svaa, prepirka ili tua sa lanom svoje grupacije, a poznate su preporuke tipa ne gubi glavu i ivce, ne dozvoli da te isprovociraju, to hoe zatvorska uprava pa da te kazne!

3. Solidarnost, spremnost za pomaganje lanovima svoje grupacije zatvorenika je prisutna. Problemi i nevolje na koje nailaze, uslovi u kojima se nalaze u zatvoru daju mogunost stvaranja neraskidivih prijateljstava koja ne prestaju ni poslije izlaska iz zatvora.Nerijetko, lica kod kojih boravak u zatvoru i kazna nije postigla svoj cilj, po izlasku iz zatvora, nastavljaju da se zajedniki bave kriminalom. Njih je tee otkriti, obzirom da su imali prilike da preispituju prijateljstvo i vrstinu u odnosu na vlast. Boravak u zatvorima, naroito kod osuenika koji due borave u jednom zatvoru, nosi svojevrstan rizik udruivanja u kriminal. 4. Ponos, ugled, dostojanstvo linosti nalau da u bilo kojoj situaciji jedni drugima, kada je potrebno izalaze u susret, biti odvaan i hrabar je obaveza,5. Suzdranost prema osoblju, je preporuka neformalnog sistema,6. Primjetno je suprotstavljanje osoblju, kao i nastojanje da se odbije pomo i saradnja sa osobljem.

Razlozi nezadovoljstva zatvorenikaNeki od realnih razloga:opi uslovi,prenatrpanost,stepen sigurnosti,zdravstvena zatita,ishrana itd.

Nezadovoljstva zatvorenika bez obzira na razloge se iskazuju na razliite naine, od samopovrijeivanja, povrijeivanja, pobuna, trajkova i u drugim oblicima

ZATVORSKA ZAJEDNICA1. OSUENIKA KULTURA

Zatvorenici borave u nametnutim uslovima i trebaju zajedno provesti veliki dio vremena. Svakako da ljudi razliito reaguju u ovakvim situacijama, ovisno o stepenu mogunost prilagoavanja .Period prilagoavanja zatvorskim uslovima, zakonskim normama, kunom redu zatvora kao i prilagoavanje novom socijalnom miljeu, zajednikom ivljenju je potreba, ali obaveza svakog pojedinca.

2. DEPRIVACIJE

U irem znaenju, deprivacija predstavlja liavanje ili gubitak sadraja ili nunih zadovoljstava za zadovoljavanje linih potreba.Uzroci deprivacije su u drutvenoj degradaciji, oseanju odbaenosti i nemogunosti ostavarenja motiva i potreba, to su stanja tipina za zatvorenike. Prestupnika i kriminogena ponaanja u zatvorima, uslovljena deprivacijom, javljaju se kao neposredna posljedica nagomilanih frustracija, ije pranjenje moe dovesti i do kompenzacijonih reakcija, izraenih u nekom kriminalnom ili drugom prestupnikom aktu. Liavanja pojedinih ljudskih potreba kao i nemogunost ispunjavanja potreba od strane uprave zatvora, u principu, nisu namjera zakonodavca u vremenu kada se odreuje pritvor ili se izriu sankcije za uinjeno krivino djelo.Deprivacija slobode povlai i druge deprivacije. Posljedice deprivacije e ovisiti od individualnih osobina, i mjesta tj.organizovanosti KPZ, uslova, profesionalizma uposlenika, stanjem u drutvu i dr.Svaki pojedinac ima u sebi, a i neophodno je da izgrauje, mehanizme mentalne odbrambene zatite sopstvene linosti od deprivacije slobode.

2.1. Deprivacija slobodeDeprivacija slobode pogaa zatorenike i ona predstavlja odvojenost od drutva, ali zatvoreniku istovremeno ograniava slobodu i u samoj ustanovi gde izdrava kaznu. Samo saznanje da licu drugi odreuju ta e i kako raditi, gde e, s kim u istoj prostoriji i kada spavati, ta ce jesti, kako e se obui, kada odravati linu higijenu i sl., deluje dovoljno frustrirajue.

2.2.Deprivacija materijalnih dobara i usluga

Lice koje se nalazi na izdravanju zatvorske kazne ne moe zadrati neto to je posebno izraeno, vrijedno i odslikava velike vrijednosti, ve se to i zadrava ili vraa porodici. Sa socijalnog aspekta, ovaj segment je znaajan. Njime se zatvorenici izjednaavaju, tj. brie se razlika izmeu njih.To posebno pogaa zatvorenike, koji po svojoj strukturi imaju potrebu da se na taj nain iskazuju. Dokaz koliko ovim licima nedostaju predmeti dokazivanja prestia je tajno posjedovanje raznih zabranjenih predmeta u ormariima, iako to znai izlaganje riziku kod pretresa od strane zatvorskog osoblja. Svakako da postoji mogunost zloupotrebe poloaja od strane korumpiranog zatvorskog osoblja u smislu tolerantnog odnosa prema povlaenim zatvorenicima ili kanjavanja odreenih zatvorenika. Takoe, povlaeni zatvorenici ovu situaciju zloupotrebljavaju u cilju trgovine, razmjene, preprodaje, ucjene i drugih kriminalnih aktivnosti unutar zatvora, koji kada poprima vee razmjere tee se kontrolie.

2.3. Deprivacija sigurnosti

injenica je, da je, zaista, teko organizirati ivot u zatvoru. Teko je prinudno ivjeti sa nepoznatim licima razliitih obrazovnih, ekonomskih statusnih, kulturolokih, i niza drugih karakteristika. Uprava zatvora ima obavezu i nastoji da u potpunosti zatiti svakog pojedinca koji se nalazi u zatvoru svih 24 sata.Potencijalne rtve deprivacije sigurnosti su novopridoli zatvorenici, zatvorenici koji su uinili odreena krivina djela (npr. seksualne delikte, ili uinioci saobraajnih delikata), mlai, nesigurni i oni sa manjim stepenom socijalne inteligencije. Na deprivacije sigurnosti utiu aktivnosti zatvorenika koji se nalaze na izdravanju dugih zatvorskih kazni te pripadnici zatvorskog krim miljea.Naruenost stepena sigurnosti razlog je za zabrinutost svih zatvorenika.2.4. Deprivacija heteroseksualnih odnosa

Ustanove koje su namjenjene za pritvor i izdravanje kazne zatvora su organizovane za lica istog pola. Logino se postavlja pitanje ispoljavanje i zadovoljenja heteroseksualnih nagona. U prouavanju ovog problema, polazilo se od dva aspekta, kao mogue posljedice liavanja i to: fiziolokog (zadovoljenja seksualnog nagona) i psiholokog (zadovoljenje potrebe za pripadnocu i ljubavi) kao veoma vane i normalne ljudske potrebe i komunikacije.U zatvorima postoji esta pojava homoseksualizma, kako u mukim tako i u enskim zatvorima. A ono to zabrinjava je da, ove pojave se deavaju i kod osoba oba pola kod lica koja takva ponaanja nisu pokazivala prije niti poslije izdravanja zatvorske kazne. Savremeni zatvorski sistemi su u boljoj situaciji da preveniraju ove devijantne pojave. Prema ovoj populaciji odnos sredine je razliit. U nekim ustanovama su veoma tolerantni prema ovoj populaciji, a u nekim su kranje netolerantni. Ova populacija je esto predmet brutalnih napada. Odnos prema ovim pojavama odslikava, uglavnom, stav drutvene zajednice i okruenja u kojem se nalazi kaznena ustanova.2.5. Deprivacija autonomije

Nametnuta pravila kunog reda, utiu na osjeaj gubitka velikog procenta autonomije, to svakako utie na psihu i postupke zatvorenika u vrijeme boravka u zatvoru.Cilj uprave zatvora je da ima kontrolu nad zatvorenikom populacijom, vrlo esto i bezpotrebno u maksimalnom nastojanju pojedinaca da zatvorenici izgube autonomiju.Rezultat takvog ponaanja u zatvorima su pobune zatvorenika jer je to jedan od naina prilagoavanja na patnje koje ova deprivacija stvara. Deprivacija autonomije moe, naroito kod labilnih zatvorenika, da djeluje kao motiv za udruivanje, stvaranje kompaktne mase koju je lako zloupotrebljavati u razliite svrhe. Uprave treba da vode rauna kako e se ponaati prema svakom ponaosob zatvoreniku, potujui njegov personalitet, tako da i za vrijeme boravka u zatvoru budu zadovoljene njihove potrebe za autonomijom. Pretjerano discipliniranje moe biti kontraproduktivno, naroito u procesu resocijalizacije, to je sutina tretmana.

2.6. Deprivacija duhovnosti

Mentalno zdravlje stanovnitva je jedan od vanijih postulata o kojem bi trebala drava da vodi rauna. Jedna od znaajnih i kontinuiranih potreba velikog broja lica je i potreba za Bogom, a zbog specifinosti zatvorskog sistema, izolacije, veliki broj nepredvidivih situacija, nedaa, tekih psihikih stanja i svega drugog, ova potreba je poveana. Zatvorska uprava je duna da obezbijedi uslove za religijske obaveze, osjeanja i upranjavanje onoga to odreena religija propisuje. Ouvati mentalno stanje zatvorenika, znai da izlazak zatvorenika iz zatvora ne znai prijetnju drutvu, ve je uspjeh drutvene zajednice i sektora za izvrenje krivinih sankcija.Uspjeh sektora za izvrenje, profesionalno pristupanje programima smanjenja posljedica deprivacija i uspenoj resocijalizaciji lica lienih slobode, je uspjeh svake penoloke ustanove ponaosob, a oteavajui je zbog materijalne situacije kakva jeste u drutvu uope.

POSTUPANJE SA ASPEKTA LJUDSKIH PRAVALjudska prava pritvorenika ili osuenih lica garantovana su meunarodnim instrumentima, domaim zakonodavstvom, podzakonskim aktima. Neki od zakona su Krivini zakon, Zakon o krivinom postupku, Zakon o izvrenju krivinih sankcija, pritvora i drugih mjera, a zasnovani su na vaeim meunarodnim standardima. Dokumenti kojima se reguliu i postavljaju naela i osnove u zatvorskom sistemu izmeu ostalih su: Evropska zatvorska pravila, Minimalna pravila UN-a za postupanje sa osuenim osobama, Evropska konvencija o sprjeavanju muenja i neovjenih ili poniavajuih kazni ili postupaka, Evropska konvencija o ljudskim pravima i slobodama i dr. Prilikom prijema u zavod, pritvorenik ili osueno lice treba dobiti pravilnik o kunom redu u ustanovama za izdravanje krivinih sankcija, mjera pritvora ili drugih mjera.

Pravo na ovjeno postupanjeOvo naelo je operacionalizovano kroz dvije naelne konstatacije - da svako mora potovati dostojanstvo osuenog i da niko ne smije ugroziti njegovo tjelesno i duevno zdravljePravo na odgovarajui smjetaj, ishranu i odeu

Prava na smjetaj Standardi se odnose na mogunost osuenika da u zavodu u kome se izvrava kazna zatvora ivi u uslovima koji odgovaraju savremenim higijenskim uslovima i klimatskim prilikama. Prostorije u kojima ive i rade moraju biti takve povrine da na svakog osuenog doe najmanje sedam kubnih metara prostora. One moraju biti zagrijane i dovoljno osvijetljene. Ne smiju biti vlane i moraju imati sanitarne ureaje i ostala sredstva za linu higijenu. Da bi se izbjegli negativni efekti dugotrajnog boravka u zatvorenim prostorijama, ustanovljeno je i pravo osuenih lica da u slobodno vrijeme izvan zatvorenih prostorija (tj. na svjeem vazduhu) provode najmanje dva sata dnevno. Radi ispunjenja navedenih zahtjeva, u zakonu se posebno naglaava da se redovno nadziru higijena osuenih i higijena prostorija. Za ovu kontrolu nadlena je sluba za zdravstvenu zatitu kaznenopopravnog zavoda. Pravo na ishranugarantuje svakom pritvorenom i osuenom licu hranu potrebnu da odri njegovo dobro zdravlje i fiziku snagu. Takvom se smatra ishrana koja se sastoji od tri obroka ija ukupna vrijednost ne smije biti manja od 12.500 J (dula) a maloljetnim licima 14 500 J. Osuenici koji rade na teim poslovima, zatim bolesnici, trudnice i porodilje imaju pravo na ishranu koju im odredi ljekar.

Pravo na odjeu, obuu, rubljeobezbeuje osuenicima besplatno rublje, odjeu i obuu prilagoenu mjesnim klimatskim prilikama. Ukoliko ova lica obavljaju poslove koji zahtijevaju posebnu odjeu, obuu i opremu, ona im se mora obezbjediti.

Pravo na zdravstvenu zatituZdravlje osuenika mora biti paljivo praeno s obzirom na broj bolesnih ljudi u zatvorima, ukljuujui i socijalno neprilagoene osobe s psihijatrijskim poremeajima razliite teine, ovisnici o alkoholu i drogama i ljudi povezani sa HIV, hepatitis B, to daje mogunost irenja zaraznih bolesti.

Pravo na grupni i individualni tretman Uspjeh u tretmanu ovisi od uea svakog pojednica, njegove motiviranosti, profesionalizma uposlenika zavoda i okolnosti koje diktiraju cjelokupnu atmosferu u zavodu.Osim u redovne aktivnosti koje diktiraju zavodski uslovi, osobe koja se nalazi na izdravanju kazne zatvora obavezno se trebaju ukljuuti u kulturne, sportske, odgojne i druge aktivnosti koje se orgnizuju u zavodu od strane uprave zavoda, ali i da sami iniciraju odreene aktivnosti i time odre to kvalitetnije psihofiziko zdravlje.

Pravo na rad i prava pa osnovu radaOvo pravo je jedno od najvanijih prava i obaveza osuenika, i ustavom je zagarantovano. Njegovim ispunjenjem se stiu, odravaju i poveavaju radne sposobnosti i strunosti, podiese nivo znanja a stiu se i nove radne navike.Upravo to je prava svrha rada,naravno ni dobit nije zanemarljiva. Rad ne smije biti poniavajui.

Pravo na ispovjedanje vjereOsuenicima se garantuje pravo da uestvuju u vjerskim obredima i da itaju vjersku literaturu, kao to im ne smije biti uskraeno ni pravo da ih posjeti sveteno lice. Izbor svetenika sporazumno vre vjerska zajednica i direktor uprave. Vrijeme takve posjete odreeno je pravilnikom o kunom redu zavoda. Pod uslovima da to opravdava broj osuenih iste vjeroispovijesti, upravnik, na njihov zahtev, moe dozvoliti da ih svetenik redovno posjeuje u zavodu. Vjerski obredi obavljaju se u posebnim, za to prikladnim prostorijama zavoda.

Pravo na molbe, albe, pritube i druge podneske

Pravo na pritubu i predstavku omoguava osuenom, koji smatra da mu je u zavodu povrijeeno neko pravo, ili da su prema njemu u ustanovi uinjene nepravilnosti, da uloi pritubu i predstavku ija sadrina predstavlja tajnu.Prituba se upuuje upravniku zavoda i ovaj je duan da paljivo ispita navode i da o njoj donese reenje. Ukoliko osuenik ne dobije odgovor na pritubu, ili njome nije zadovoljan, ima pravo da podnese pismenu predstavku direktoru uprave. Osueni ima pravo da, bez prisustva uposlenih i pretpostavljenih lica u zavodu, izloi pritubu ovlaenom licu koje nadzire rad zavoda. Naravno, i u tom sluaju sadrina prigovora predstavlja tajnu.Pravo na primanje i upuivanje podnesaka nadlenim organima posebno je regulisano za osuena lica koja nemaju dravljanstvo, da se mogu podneskom obratiti diplomatsko-konzularnom predstavniku svoje zemlje, odnosno drave koja titi njene interese. Osuenik ije interese ne titi nijedna drava moe se obratiti odgovarajuim organima i nadlenim meunarodnim organizacijama.U pravilnicima o kunom redu kaznenopopravnih zavoda otvorenog, poluotvorenog, zatvorenog i strogo zatvorenog tipa odreeno je da osueni moe zavodu za izvrenje sankcija upuivati svoje podneske preko posebnog sandueta istaknutog na vidnom i dostupnom mjestu u zavodu. Osueni ima pravo da nadlenim organima upuuje podneske. Osueni podneske prima i upuuje preko zavoda.

Pravo na komunikaciju sa spoljnim svijetomOvo pravo se odnosi na posjete partnera, djece, usvojenika, roditelja, usvojioca i ostalih srodnika, branioca, u ovisnosti od tipa zatvora.

Pravo na osnovno i srednje obrazovanje koje se, shodno opim propisima, organizuje u zavodu

Osuenici imaju pravo na obrazovanje koje moe biti osnovno i srednje i koje se, shodno opim popisima, organizuje u zavodu. U zavodu se organizuju i drugi vidovi obrazovanja osuenih lica. Izuzetno, upravnik moe osuenom licu odobriti i vanredno kolovanje, a trokove u tom sluaju snosi osuenik. Vano je da iz isprave o steenom obrazovanju ne smije biti vidljivo da je obrazovanje steeno za vrijeme izdravanja kazne.

Ostala prava osuenih lica :

posebna prava osuene ene, pravo osuene ene na odsustvo zbog trudnoe, poroaja i materinstva, za osuenicu koja ima dijete (osuena ena moe zadrati dijete do navrene jedne godine nakon ega roditelji odluuju kome e dijete povjeriti, pravo na pomo strunog osoblja zavoda i td),pravo o pogodnostima i godinjem odmoru zatvorenika, kao skup poticajnih mijera usmjerenih na pruanje povjerenja zatvoreniku, pravo na pravnu pomo,pravo na prijem paketa i novanih poiljki i druga prava