PENOLOGIJA - SKRIPTA

PRVI DIO

Razvoj penološke misli i prakse

Pojam penologije, predmet, cilj i zadaci

Penologija je nauka o postupanju sa delikventima koja svojim proucavanjem nastoji da u skladu sa svojim normama i principima koje nalazu pravo i pravna nauka, kao i u skaldu sa dostignucima drugih drustvenih prirodnih nauka iznadje najbolja sredstva i nacine tog postupanja radi sto uspjesnije resocijalizaciije delikventa i sprecavanja delikventnog ponasanja uopste.

Prema klasicnom, tradicionalnom misljenju predmet penologije obuhvata samo kazne i njihovo izvrsenje. Sa razvojem krivicnog prava, razvija se i ucenje o dualitetu krivicnih sankcija. Prema ucinocima krivicnih dijela koji su ispoljili tzv.opasno stanje treba primjeniti mjere bezbjednosti,a u novije vrijeme se javljaju poseben mjere prema maloljetnim uciniocima-vaspitne mjere. Sire shvatanje predmeta penologije zastupa Pinatel, Grasberg, Kornil,.. Pinatel smatra da se penologija bavi “proucavajem sredstava i metoda svih krivicnih sankcija kojima jedno drustvo reaguje na izvrsenje krivicnih djela i njihove ucinioce”.Milutinovic definise penologiju kao “nauku koja proucava evoluciju krivicnih sankcija, evoluciju shavtanja o ciljvima krivicnih sankcija ,tretman osudjenih delikvenata, organizaciju, sredstva i metode pervaspitanja i postpenalane mjere”.Unosenjem postpenalne faze ona prestaje biti samo nauka o izvrsenju kazne,vec kako kaze Pinetal nauka koja proucava odnose osudjenog u drustvu.

Cilj i zadaci penologije su da proucavanjem zatvorskih sistema nađe najprimjereniji nacin izvršenja zatvorske kazne, koji ce biti efikasan i djelotvoran u postupku resocijalizacije. Zatvor, kao totalna ustanova sa strogo definiranim pravilima, jeste svojevrsna represija samim tim sto je covjek lisen slobode, pa je neophodna kontinuirana paznja kada su u pitanju postivanja ljudskih prava.

Odnos penologije i drugih nauka

Penologija i krivicno pravoPenologija kao multidisciplinarna društvena nauka povezana je sa svim naukama koje se bave čovjekom. Penologija je u posljednja tri stoljeća se izdvojala iz krivčnopravnih nauka. Penologija i KP za predmet imaju proučavanje kaznenih sankcija, ali ovom problemu različito pristupaju u njihovom obimu i sadržaju. KP prvenstveno proučava pojam, vrste i trajanje kaznenih sankcija. Penologija proučava povijesne i normativne sastavnice izvršenja kaznenopravnih sankcija, način izvršenja i razvoj penoloških ustanova. Penologija kaznenom pravu pomaže u reviziji rješenja kaznene politike.

Penologija i kppZajedničko im je zaštita od kriminaliteta. KPP se bavi promjenom kaznenoprocesne forme u kaznenom postupku. Objekt istraživanja kod obje je isti, samo su metode koje se koriste različite.

Penologija i kriminologijaPenologija kriminologiji pomaže u procjeni i kategorizaciji strukture ličnosti kažnjenik. U najužoj vezi je sa kliničkom kriminologijom jer obje proučavaju delikventa kao individuu, u cilju sprječavanja te individue povratku u kriminal.

Penologija i viktimologijaIstrazivanje zrtve, veza izmedju k.d. i zrtve, okolnosti u kojima se desilo odredjeno k.d., uzroci koji su doveli do k.d., istrazivanje rizika koji su postojali u odnosu na zrtvu i mnoge druge karakteristike, pomazu u prevenciji viktimizacije zrtve u buducnosti, kao i sprecavanju i prevenciji drugih potencijalnih zrtava da to postanu.

Penologija i sociologijaOdređeni tipovi drustvene zajednice, grupe, ustanove i organizacije, obrasci kulture, oblici i uslovi drustvenog zivota, dejstvo drustvenih cinilaca na licnost delinkventa i kriminalitet uopce, predmet su proucavanja sociologije, a za penologiju su opci elementi pristupa izucavanja uzih i specificnih vidova penitercijalnih obiljezja i konkretne prakse.

Penologijja i psihologijaPenologiji je od pomoci psihologija u klinickom aspektu, izucavanjem endogenih faktora, tj. licnih osobina, preddispozicija za kriminogeno ponasanje, determinante i manifestacije kriminalnog ponasanja, i izucavanjem veze sa ponasanjem delinkventa te uticajem na kriminogeno ponasanje. Takođe, psihologija pomaze u određivanju individualnog pristupa u tretmanu prevaspitanja i resocijalizacije osudjenog lica.

Penologija i psihijatrijaPsihijatrija se bavi mentalnim poremecajima. U penoloskim ustanovama cesto borave lica koja pokazuju simptome mentalnih poremecaja. Psihijatrija pomaze posmatranje i tretiranje tih poremecaja. Jedan od bitnih segmenata rada penoloskih ustanova su posebne kategorije zatvorenike za koje psihijatrija moze mnogo da ucini, narocito kada su u pitanju ovisnici o alkoholu, ovisnici o drogama i sl.

Penologija i kriminalna politikaKriminalna politika se bavi izucavanjem opcih i posebnih mjera aktivnosti zastite drustva od pojave kriminaliteta. Odnos penologije i kriminalne politike utice na krivicne zakonske odredbe, mjere i projekte, represiju kod suzbijanja kriminaliteta, kao i na procjenu uticaja socijalnih, ekonomskih, vaspitnih i drugih uticaja na pojavu kriminaliteta.

Penologija i pedagogijaPedagogija kao nauka o vaspitanju, bavi se pozitivnim i negativnim uticajima faktora vaspitanja na ponasanje pojedinca. Istrazivanja i rezultati do kojih dolazi pedagogija pomazu penologiji u programu prevaspitanja, korekciji ponasanja, narocito maloljetnika, kao i resocijalizaciji.

Penologija i penoloska kriminalistikaTeorijska znanja i empirijska istrazivanja penologije nalaze znacajnu primjenu u penoloskoj kriminalistici prilikom mnogih radnji koje se obavljaju u odnosu na lica u zatvorskom tretmanu. Ta veza se ostvaruje preko procesa resocijalizacije i readaptacije osudjenih i pritvorenih lica. Penoloska praksa pomaze penoloskoj kriminalistici da sagleda i primjeni odgovarajuce metode resocijalizacije i primjeni adekvatan tretman prema zatvorenicima i pritvorenicima.

Razvoj penoloske misli

Historijski razvoj penoloske misli

Od nastanka čovječanstva ljudi su se zanimali za pojavu prestupničkog ponašanja, zašto se ljudi tako ponašaju i šta učiniti da se više ne ponavlja, tj. kako odvratiti krivce od kriminogenih namjera.Društvena reakcija, u općem značenju, predstavlja način ostvarivanja zaštite od prestupničkog ponašanja pojedinca i grupa. Funkcionira kao sistem preventivnih i represivnih mjera i aktivnosti i terapijske reakcije u suzbijanju i sprečavanju kriminaliteta i drugih vidova prestupništva.Skup sankcija i načini izvršenja predstavljali su sistem kaznene politike kroz sve etape društvenog reagovanja.Prestupi i prestupnici se kažnjavaju od kada je svijeta, po pravu pisanih ili nepisanih zakona. Počeci se vežu za kamenovanje, prve alatke i oružje koje je čovjek imao prilike držati u rukama. Spektar egzekucije je veoma širok – od kamena, razapinjanja, giljotine, vješanja, svilenog gajtana, metka do električne stolice i smrtonosne injekcije.

Oblici kaznjavanja

Period privatne reakcije na kriminalitet

Progonstvo iz zajedniceProgonstvo iz zajednice primjenjivalo se kao reakcija na najteze povrede normi, bilo je ravno smrti. Plemenska zajednica je bila zasnovana na krvnom srodstvu, zbog toga se ekces smatrao ne samo kao akt upravljen protiv pojedinca ili plemena,nego i protiv bozanstva. Za laksa dijela reakcija je bila manje stroga(oduzimanje oruzja..). Odgovornost nije bila individualna i licna, pa bi se moglo govoriti o kolektivnoj reakciji koja je u osnovi privatna.

Krvna ili privatna osvetaJe oblik privatne reakcije prema drugom rodu ili njegovim pripadnicima. Sastojala se u ubistvu, tjelesnim ozljedama, kradji,.. Osnovna karakteristika osvete u prvoj fazi je nesrazmjernost, kolektivnost i grubost,preazila je na potomke i izvrsavali su je samo muski clanovi. Postepeno je presla na sistem taliona kojeg karakterise srazmjernost (oko za oko,zub za zub). Sa jacanjem drzavne vlasti,zainteresovani su morali prethodno da se obrate drzavnoj vlasti, a onda utvrditi pravo na osvetu. To je tzv. Sudski talion.

Sistem kompozicijeOvaj sistem se javlja već u prelaznom periodu raspadanja prvobitne zajednice i postanka drzave ali se ne moze tačno odrediti granica prestanka osvete i početka kompozicije. Kompozicioni sistem se sastojao u tome što je porodica izvršioca krivičnog dijela plaćala srazmjernu naknadu porodici povrijeđenog. Ovaj sistem je kolektivna mjera a ne nagonska. Od svih društvenih reagovanja protiv kriminaliteta ovaj se najduze zadrzao, razvio i sačuvao. Drzava je jedan dio nadoknade zadrzavala za sebe tzv. „krvninu“. Najprije je porodica povrijeđenog mogla da bira između osvete i kompozicije, ali je uticajem drzave preovladalo mirenje i primjena kompozicije. Drzava je nameće kao obavezu i i stara se o njenoj naplati. To je poslednji stadij kompozicije i istovremeno period priblizavanja novčanoj kazni.

Period drzavne javne reakcije na kriminalitet

S obzirom na ciljeve koje je kazna imala, vrijeme reakcije na krivično djelo od strane organizovanog društva može se podijeliti na tri perioda:1. period ispaštanja i zastrašivanja,2. humanitarni period,3. period individualizacije.Period ispaštanja i zastrašivanja odlikuje se surovošću i brutalnošću. Vlast je delegirana od strane božanstva za kažnjavanje jer se nanijela uvreda božanstvu. Ova teokratska fazaizvršenja kazne i definicije povrede neke norme potpuno je zasnovana na religioznoj ideji. Humanistički period se može posmatrati na period prije Francuske revolucije, kao i pokret u XVIII vijeku kada nastaje klasična škola, kada se javljaju zagovornici humanog postupanja prema osuđenicima.Prvi počeci primjene individualizacije u posmatranju počinioca u odnosu na težinu krivičnog djela se očituje u posmatranju učinioca kroz njegovu osobenost, što omogućava mogućnost rada u tretmanu.

Prvi pisani zakoni

Rodovsko – plemensko uređenje karakteriše javljanje raznih oblika ponašanja koji su uslovljeni nejednakostima među ljudima i takvo ponašanje je moralo biti sankcionirano ( Mojsijev zakon). U osnovi Evropskog kontinentalnog prava je svakako pojava Rimskog prava. Učenje Cicerona je da uzrok zločina jeste nekažnjivost i zbog toga je insistirao na primjeni kazni. Seneka je smatrao da se počinilac krivičnih djela može rehabilitirati, da je zločin koji je počinio izraz greške u njemu. Zalagao se za kažnjavanje, sa glavnim ciljem popravljanja počinioca.

Po Hamurabijevom zakoniku svrha kažnjavanja je zaštita društvenog sistema kroz onemogućavanje nasilja moćnih nad slabijim (značaj je dat načelu pravednosti). U Rimskom zakonu spominje se princip individualizacije kazne, a visina kazne je prilagođena težini krivičnog djela i odgovornosti. Drakonov zakon je prvi pisani zakon u Grčkoj i to je bio izuzetno rigorozan zakon za koji se govorilo da je pisan krvlju. Zajedničko svim ovim zakonima je smrtna kazna kao najsuroviji vid kažnjavanja pojedinca. Metode izvršenja ove i drugoh kazni su se mijenjale. Po zakoniku „Terezijana” najteži prekršaji su bili veleizdaja i ubistvo trudne žene, a najčešće sankcije su bile: bacanje u blato, davljenje u vodi, uziživanje živih lica, zakopavanje, gušenje i sl. Ovaj zakonik je uveliko doprinio kodifikaciji kp-a. Zakonik „Karolina” je naročito bio strog prema čedomorkama. Po ovom zakoniku, od šibanja su bili pošteđeni, od bilo kakvih prestupa, oficiri i plemići. Sa „Karolinom” je unaprijeđeno shvaćanje kaznenog prava kao javnog prava i izričito je dopuštena analogija i arbitrarno pooštrenje ili ublaženje kazne.

Kaznena politika feudalnog doba

Fazu feudalne državne vlasti karakteriše, pored ispaštanja i zastrašivanje okoline, koja se ne bi smjela upustiti u vršenje krivičnih djela. Svirepost služi kao opomena. Ideja zastrašivanja je politička jer nije strogo teokratska. Suveren, a ne božanstvo, zainteresovan je za javni red i mir i održanje reda je u interesu suverena.Unutar krivičnog prava otvoren je prostor za primjenju novčanih kazni, osobito u periodima nastupa novčane privrede u gradovima. Ovaj period, koji traje sve do posljednje četvrtine XVIII stoljeća poznaje pet metoda kažnjavanja:

1. novčana kazna,2. progonstvo i deportacija,3. društvena degradacija,4. fizička kazna,5. smrtna kazna.

Novčana kazna je korištena kao metoda eksploatacije. U gradovima, koji su organizovali trgovinu, uvećava se novčani kapital i na taj način dovodi u ovisnost feudalni sistem koji se počeo raspadati sa raspadom naturalne privrede. Progonstvo i deportacija kao kazne određene su potrebom za kolonizacijom novoosvojenih zemalja. Ova kazna je važila kao suspenzija za smrtnu kaznu, a u suštini je značila iskorištavanje radne snage za kojom se osjećala potreba u kolonijama. Društvena degradacija kao kazna je imala svrhu uniženja statusa počinioca krivičnog djela, a mogla je biti privremena ili trajna. Poznate su kao kazne: "stub sramote", "zatvoreni kavez", "stolica za kažnjavanje". Na gradskom trgu ličnost je izložena javnoj poruzi, psovci, udarcima od strane prisutnih. Degradacija je uglavnom primjenjivana za lakša krivična djela kao što su prosjačenje, pijanstvo, prostitucija, sitne krađe, itd. Krajem 17. stoljeća postepeno se ukida ova vrsta kazne, jer se pokazalo da ovakve mjere ne rezultiraju poboljšanjem. Naprotiv, ličnosti kažnjene na ovaj način trajno se više nisu mogle adaptirati u društvo. Fizička kazna je povezana oko teškoća naplate novčane kazne. Naime, do XII stoljeća feudalci su kompenzaciju (nadoknadu) smatrali obaveznom do 1/3, ali tek u XII stoljeću uzimaju cijelu kompenzaciju. Uvećanjem siromaštva, usljed krstaških ratova i razvoja gradova, naplata novčane kazne je otežana. Supstitut novčane kazne je tjelesna kazna, s kojom državna reakcija dobija javni karakter. Fizička kazna je rasla kako je recidivitet pojedinca bio očigledniji, kaznena represija je

imala za cilj da unakazi počinioca, ali bi ga ostavljala na životu da bi se adekvatnije patio i kajao pred Bogom. Smrtna kazna je najteži oblik društvene reakcije protiv izvršilaca krivičnih djela. Društvo je na sebe preuzelo pravo i obavezu da oduzme život pojedincu.Izvršenje smrtne kazne zasniva se na načelu da treba fiksirati određena najteža krivična djela i da bi to trebalo figurirati kao protivmotiv za izvršenje takvih djela. Najprisutnija je bila u periodu ispaštanja i zastrašivanja u razdoblju od XV do XVIII stoljeća. U tom periodu posebno je ispoljena svirepost i brutalnost izvršenja ove kazne. Smrtnu kaznu su pratili uništavanje ili konfiskacija imovine. Dželati su predstavljali "javne zabavljače", a samo izvršenje kazne posebnu profesiju koja je udruživala u sebi umjetnost, nauku i javni spektakl. Izricane su najčešće zbog povrede religije, izdaje, ubistva i teških krađa.

Stari srednji vijek

Za ovaj period vežemo formiranje državnog zakonodavstva. Primjenjuju se veoma surove kazne, zabrana osvete, kazna prema prestupniku, ako se dešavalo u ljutnini, nije se posmatrala kao smrtna kazna u užem smislu, već se posmatra kao osveta ili odbrana.

Među najpoznatijim kaznama toga doba su: sakaćenje, fizičko kažnjavanje (šibanje i sl.), osljepljivanje, kastracija, ponižavanja, žigosanje (kazna moralne degradacije), trovanje, dranje kože i ubijanje uz pomoć životinja, zakopavanje živog kažnjenika, davljenje.

Humanizam i renesansa

Ovaj period je u historiji poznat kao period teških oblika kažnjavanja. Epoha počinje polovinom 14. i 15. vijeka, a kulminaciju dostiže u 17. i 18. vijeku. Period humanizma i renesanse je ponudio nekoliko socioutopističkih koncepata uređenja države: na općoj dobroti, na utilitarističkoj osnovi i na jednakosti.

- Niccolo Machiavelli - Prema Makijevaliju vladarev uspjeh i državni interes treba da stoje iznad svih moralnih obaveza. Putem svoga djela Makijaveli je tražio u svome vremenu osobu koja bi ujedinila Italiju.Njegovo djelo izučavali su svi vladari.

Na njegovim postavkama stvoren je novi stav u politici nazvan makijevalizam (učenje i shvatanje politike koja ne bira sredstva da bi ostvarila svoj cilj). Makijaveli je naučavao da pravo počiva na sili.Po njemu da bi se ostvarile zamisli države postoje dva načina, a to su zakon i sila. Pri tome, kako je zakon je svojstven ljudima, a sila zvjerima, Makijaveli smatra da vladalac smije da upotrebi sva sredstva u državnom interesu. Na kraju Makijaveli predlaže da političko djelovanje ne treba da podliježe ocjenjivanju sa moralnog stanovišta.

- Tomas Moor – poznat je po zalaganju za ublažavanje kazne, naročito ukidanje smrtne kazne, smatrajući da za učinjeni kriminal nije samo krivnja onoga koji je čini, već i cijelog društva; po prvi put se se odbacuje teza o zločinu protiv Božijeg reda, a izlaze stavovi o pojavi kriminaliteta kao urođenoj sklonosti čovjeka da ga čini.

- Tomas Hobs - On stvara u periodu kada robna proizvodnja u Engleskoj dovodi do antagonizma privatnih interesa, koji proizvode opsesivni egoizam. U takvnim uslovima se zakoni tržišta izražavaju kao zakoni džungle. To je jedno teško, depresivno, socijalno-patološko stanje gdje Hobs zaključuje da u robnoj tržišnoj utakmici vlada zakon "Homo homini lupus est" ("Čovjek je čovjeku vuk"). Hobs zaključuje da se u ovakvom vučijem svijetu kategorije dobra i zla, pravde i nepravde, ne mogu regulisati i riješiti sa individualnog, već isključivo sa općeg društvenog stajališta. Stoga je, po njemu, nužno

potrebna država. Hobs je tvorac koncepcije duplog ugovora o nastanku i funkcionisanju države; na društveni ugovor, gdje su se ljudi dogovorili o općem dobru, nadovezuje se kraljevski ugovor gdje narod ovlaštenja prenosi na kralja. Ovaj njegov koncept o društveno-kraljevskom ugovoru, sa političkog stajališta, bio je prihvatljiv za različite političke opcije, i za liberalnu i socijalnu i monarhističku, jer je svaki od njih mogao u njemu naći nešto za sebe.

- Fransis Bascon – se zalaže za reformu prava, koja bi bila društveno korisna.

- Hugo Grocijus – se zalagao za blaže kazne i zastupao je teoriju Prirodnog prava.

Novi vijek i novovjekovna penoloska misao

U periodu 17. i s početkom 18. vijeka počinju reforme. I dalje ostaju odmazda i zastrašivanje, ali prvi put se u sistem izvršenja krivičnih sankcija uvode novine: kazna deportacije i kazna lišavanja slobode. Kazna zatvora postaje najuniverzalniji i najrasprostranjeniji oblik sankcije za teža krivična djela. Kazna lišenja slobode javlja se s prvim buržoaskim kodifikacijama, početkom XIX stoljeća. Kazna lišenja slobode je predstavljala napredak u odnosu na represivni aparat srednjeg vijeka, koji se temeljio na smrtnoj kazni i kažnjavanju tijela. Kazna lišenja slobode je često puta zamjenjivana smrtnom kaznom. U predburžoaskim epohama kazna lišenja slobode služila je kao preventivna mjera a kao kazna se razvila tek u buržoaskom društvu, kao instrument krivične represije prema izvršiocima krivičnih djela. Kazna lišenje slobode je produkt humanističkih ideja francuske buržoaske revolucije. Svoju pravnu samostalnost ova kazna dobija uvođenjem u francuski krivični zakonik od 1791. godine.

Kao faktori nastanka kazne lišenja slobode javljaju se:

a) humanistička orijentacija u oblasti krivičnog prava koju je realizovala francuska buržoaska revolucija. Proklamuje se princip zakonitosti, jednakosti ali i ukidanje teških tjelesnih kazni, a u vezi smrtne kazne vidljiviji su blaži postupci u izvršenju ove kazne, kao što je npr. vješanje,

b) uvažavanje ljudske slobode kao vrijednosti bitnog dobra. Gubitak slobode je bila dovoljna kazna za izvršenje određenih vrsta krivičnih djela,

c) nastanak buržoaskog društva!

Foucault primjećuje da je zatvor u moderno doba postao opšti oblik kažnjavanja i da je zamijenio mučenje. Osoba koja je kažnjena više ne mora da bude obilježena, ona je sad predmet prevaspitanja. Vrijeme osobe koja je kažnjena je izmjereno i u punoj mjeri iskorišteno i njegove snage moraju biti neprekidno posvećene radu. Zatvor kao oblik kazneno-popravnog sistema odgovara nadnici kao obliku rada, koju država propisuje u postupku koji je legitimiran kao mjerodavan za kažnjavanje.

Država je politička zajednica onih koji vladaju i onih kojima se vlada na temelju zakona koji moraju prihvatiti svi članovi. Kazna lišenja slobode je centralna kazna u sistemu kazni savremenih društava. Ipak penolozi razlikuju dva perioda razvoja kazne lišenja slobode. Pojava različitih i alternativnih vrsta kazni može se objasniti činjenicom da je, pored odmazde, kazna svrhovita i da varijabilitetu kazni lišenja slobode odgovara vaijabilitet i nejednaka krivična odgovornost izvršenih krivičnih djela. Pozitivizam nameće unitet kazne lišenja slobode u kasnijim fazama razumijevanje kazne. To se sastojalo u jednoznačnom oduzimanju slobode svim počiniteljima krivičnog djela, ali sa različitim vremenskim trajanjima i sa solucijom dualiteta kazne lišenja slobode. Dualitet (strogi zatvor i zatvor)

kazne lišenja slobode ipak ima za svrhu razlikovanje počinitelja krivičnog djela. Pristalice uniteta kazni lišenja slobode ne slažu se sa postojanjem više vrsta kazni lišenja slobode, jer se i tretmani različito provode prema zatvorenicima. Pluralitet kazni ne omogućuje stvarnu i dosljednu individualizaciju kazne. U nekim modernim krivičnim zakonodavstvima na sve načine se pokušavaju supstituirati kazne lišenja slobode, s naglaskom ograničavanja slobode u vidu kamp-zatvora, vikend-zatvora, škola-zatvora, itd. Izvršenje kazne lišenja slobode u praksi išlo je od ideje retributivista do ideje popravljanja i utilitista. U pitanju je okvir izvršenja kazne od tradicionalnog, administrativnog stanovišta do ciljeva prevaspitavanja zatvorenika. Kazna i način njenog izvršenja prošli su kroz više faza.

Postoje dva perioda: prvi ili klasični period i drugi ili moderni period sa naglaskom prema ličnosti delinkventa i u uskoj je vezi sa ciljevima resocijalizacije.

Klasični period prakse izvršenja kazne lišavanja slobode karakteriše:

- sistem zajedničkog zatvora,- sistem ćelijskog zatvora,- sistem progresivnog ili mješovitog zatvora.

Sistem zajedničkog zatvaranja (asociacioni sistem) je način izdržavanja kazne lišenja slobode kad se svi zatvorenici zatvaraju u zajedničke prostorije, u kojima žive zajedno, bez klasifikacionih kriterija u toku trajanja kazne. Svrha ovih zatvora je bila izolacija zatvorenika iz društva i služila su kao mjesta pritvora i mjesta zatvora. Zatvori ovoga tipa su u literaturi nazivani "univerziteti zločina" i funkcionisali su na osvetnom principu društva prema zatvoreniku.

Sistem ćelijskog zatvora (izolacioni sistem) je suprotnost sistemu zajedničkog zatvaranja i znak je reforme izvršenja kazne lišenja slobode. Poznat je pod imenom filadelfijski i pensilvanijski sistem, po zemljama u kojima se javio. Cilj je bio izbjegavanje kriminalnog uticaja na one zatvorenike koji se prvi put javljaju kao izvršioci krivičnog i prekršajnog djela. Izolacija se smatrala najproduktivnijim instrumentom popravljanja počinioca uz pomoć teškog rada i religijskog i moralnog vaspitanja. Prolazio je kroz formu stroge i blaže (auburnski sistem) izolacije. Posljedice za zatvorenike su bile više nego teške, česta su bila duševna oboljenja i visoka stopa samoubistava. Ćelija se do danas zadržala u istražnom postupku, prilikom zatvaranja pritvorenika i kao disciplinska kazna za zatvorenika.

Sistem progresivnog zatvora predstavlja dalju reformu i protest na praksu izolacionog sistema. Ovaj sistem uključivao je elemente nagrađivanja i stimulaciju za dobro vladanje na principu uslovljavanja; dobro ponašanje uključuje nagradu, a loše ponašanje kaznu. Sudbina zatvorenika je u njegovim rukama, u smislu da dobrim ponašanjem i radom stekne povoljniju poziciju. Početak kazne karakteriše naporan rad i stroga disciplina, a u daljem toku izdržavanja zatvorenik ostvaruje povlastice na materijalnom, kulturnom i radnom nivou. Ova poboljšanja su praćena i nivoom poluslobode u kretanju sve do uslovnog otpusta. Sve ove pogodnosti su “u igri” u zavisnosti od rada i ponašanja zatvorenika. Nastao je tokom pedesetih i šezdesetih godina XIX stoljeća i poznat je pod imenom engleskog progresivnog sistema, irskog progresivnog sistema, kao bodovni sistem i klasifikacioni (ženevski) sistem. U Zenici je 1888. godine otpočela izgradnja kaznenog zavoda na principima irskog progresivnog sistema. Stepenovanje faza izdržavanja kazne ima četiri stadija.

Nakon zajedničkog zatvora, zatvorenik pred uslovni otpust mora provesti određeno vrijeme npr. na poljoprivrednom dobru (u irskom progresivnom sistemu se to zove

specijalni zavod), gdje uživa veću slobodu i pravo na slobodnije kretanje uz povremene kontakte sa spoljnim svijetom. Zbog ove umetnute faze naziva se još i "intermediate prison" - međuzatvor. Zatvorenik postepeno poprima navike civilnog života, a data visoka skala slobode je stvar njegove vlastite odgovornosti i test za njegovu spremnost pristupu civilnom socijalnom životu. Postavlja se pitanje na osnovu čega društvo (država) ima pravo na izricanje i izvršenje kazne prema učiniocu krivičnog djela i koji su ciljevi kažnjavanja. Organizovana reakcija na prestup se uglavnom veže za organizovanu državu, koja stoji izvan i iznad društva. Preuzimanjem uloge gonjenja, kažnjavanja i osvećivanja država postaje organizovan instrument pravde.

U novovjekovnoj državi osnovne osobine liberalnog pojma države svode se na sljedeće:

1. država se što je moguće manje miješa u život društva, reducirajući svoje djelovanje na brigu oko njegova održavanja u danome ustrojstvu,

2. sve se društvene promjene, ako su potrebne, mogu izvesti zakonodavnim putem,3. zakonodavstvo je djelovanje države u određivanju fiksiranih, općih i apstraktnih

pravila i to isključivo unaprijed,4. donošenje zakona je monopol zakonodavstva,5. izvršna vlast (zatvori-primjedba autora) ne izvodi društvene promjene sama, nego

primjenjuje opća pravila u konkretnim slučajevima,6. sudska je funkcija logička, sudac je glasnogovornik zakona.

Liberalni model države se vremenom veže za model pravne države, vladavine prava, koji polazi od tri temeljne pretpostavke:

a) zakon isključuje djelovanje arbitrarne vlasti, (tj. građanin može biti kažnjen samo zbog kršenja zakona i ni zbog čega drugog);

b) jednakost svih osoba pred pravom i jednaka podložnost svih građana i funkcionara odlukama redovnih sudova;

c) uslov nije izvor prava čovjeka i državljanina, nego je rezultat sloboda i prava koje su individuama dane zakonima i sudskim presudama.

U pravnoj državi sila je dopustiva samo uz pretpostavku kršenja normi, a sam prekršaj ustanovljen je procedurama.

Tokom 19. stoljeća tvori se koncept liberalno-demokratske države koja se bitno oslanja na izvorne liberalne motive.

U okviru pravne države kazna koja se dosuđuje u sudnici i izdržava u zatvoru se definiše kao

(1) postupak kojim se namjerno nanosi neko zlo

(2) nekome ko je počinio prestup

(3) zbog toga što je počinio prestup, pri čemu je

(4) onaj ko to zlo nanosi neki čovjek ili grupa ljudi

(5) koji su ovlašćeni da to čine.

DRUGI DIO

Sistem izvrsenja krivicnih sankcija

Nacela izvrsenja krivicnih sankcija

Da bi primjena krivičnih sankcija postigla cilj i svrhu zbog koje se određuje neophodno je poštivanje sljedećih principa:

pretpostavka nevinosti , svako se smatra nevinim za krivično djelo dok se pravomoćnom presudom ne utvrdi krivnja.

princip zakonitosti , i podrazumijeva obavezu primjene pozitivnog zakonodavstva, Učiniocu krivičnog djela se može izreći krivičnopravna sankcija pod uslovima propisanim krivičnim i drugim zakonima države u kojima su propisana krivična djela i u zakonom propisanom postupku; Principom zakonitosti se osigurava zabrana diskriminacije po bilo kojoj osnovi; omogućava primjenu međunarodnih standarda.

resocijalizacija osuđenika stepen uspješnosti u resocijalizaciji utiče na povrat u kriminalitet uopće, a time i na povrat u penološke ustanove.

princip humanosti podrazumjeva princip ostvarenja svrhe kažnjavanja, princip individualizacije, princip neplaćanja troškova.

minimalna primjena represivnosti podrazumjeva poštivanje ljudskih prava pritvorenika i osuđenika te primjenu međunarodnih standarda.

Komunikacija sluzbenih lica sa licima koja su lisena slobode

Istorija pokazuje da su se tokom vremena mijenjali stavovi po pitanju postupanja sa zatvorenicima i da su se u skladu sa tim mijenjali i nacini i rezimi izvrsenja kazni lisenja slobode. Savremeno covjecanstvo nije moglo ostati ravnodusno po pitanju kako se u pojedinim zemljama danas izvrsavaju kazne lisenja slobode. Zato se jos prije Drugog Svjetskog rata osjetila potrba da se na medjunarodnom planu odrede minimalna pravila za postupanje sa zatvorenicima koja treba da postuje sve zemlje. Poslije Drugog svjetskog rata na prvom kongresu UN-a odrzanom u Zenevi 1955.god. usvojena su Standardna minimalna pravila o postupanju sa zatvorenicima. Medjunarodna zatvorska komisija je prije svog reformisanja podnijela UN-u novi,revidirani tekst koji je potom usvojen. Zatim su ova pravila potvrdjena od strane Ekonomsko-socijalnog savjeta UN-a rezoluciom od 1957.godine.

Sadrzaj standardnih minimalnih pravila

Pored posebnih sadrzi jos dva djela:

prvi dio-koji sadrzi opsta pravila koja se primjenjuju na sve zatvorenike drugi dio-sadrzi pravila koja se primjenjuju na posebne kategorije zatvorenikaU uvodnim odredbama se istice da pravila nemaju za cilj da detaljno odrede model po kome treba da bude izgradjene penitersijalne institucije,vec da je njihov cilj samo da peuze osnovne smjernice u tom pogledu,da iznesu ono o cemu postojiopsta saglasnost.Prvi dio sadrzi nekoliko oblasti:

Osnovni princip-registracija zatvorenika,kategorizacija i smjestaj. O svakom zatvoreniku se mora voditi posebna evidencija. U ustanovu se mora primati lice bez zakonskog osnova za lisenje slobode. Razlicite kategorije zatvorenika moraju biti smjestene u odvojenim ustanovama ili u odvojenim odjeljenjima u ustanovi. U tom smislu treba narocito muskarce i zene smjestiti u posebne ustanove,odnosno prostorije,a mladje zatvorenike odvojiti od odraslih,zatvorenika koji su osudjeni odvojiti od ostalih kategorija zatvorenika.U tom pogledu smjestaja zatvorenika predvidjena su sljedeca pravila:svaki zatvorenik treba po pravilu da ima svoju sobu za spavanje, sve prostorije u kojima osudjenici zive i rade moraju ispunjavati odredjene zdravstveno-tehnicke uslove koji se ticu kolicine i kvaliteta vazduha,inspekcije moraju biti odrzavane u ispravnosti i cistom stanju i da stoje na raspolaganju svakom zatvoreniku u svako doba.

Licna higijena zatvorenika,njihova odjeca i posteljina,hrana,vjezbanje i sportske aktivnosti,medicinska pomoc zatvorenicima. U pogledu licne higijene,zatvorenici su duzni da odrzavaju licnu cistocu i da im se u tom smislu moraju pruziti toaletni artikli… Odjeca mora odgovarati klimatskim uslovima i obezbjedjivati ocuvanje njihovog zdravlja. Hrana mora biti obezbjedjena u uobicajeno vrijeme i u pogledu kvaliteta i kvantiteta,odgovarati potrebama ocuvanja zdravlja i fizicke snage. Voda mora biti na raspolaganju u svako doba. Zatvorenici imaju pravo na jedan sat dnevno kretanja na otvorenom,kao i rekreacijski trening. Potrebno je da budu obezbjedjeni lijekovi,sredstva i medicinski kadar. Bolesna lica kojima je potreban specijalisticki tretman moraju biti prebacena odgovarajuce medicinske ustanove ili civilne bolnice. U zatvorima za zene treba da budu obezbjedjeni svi potrebni uslovi za pretporodjajni i postporodjajni trtman i njegu. Ako su djeca rodjena u zatvoru,to ne smije biti unijeto u maticnu knjigu rodjenih. Zdravstevni radnik je duzan da svakog dana obilazi oboljele zatvorenike i da obavjestava upravnika ustanove ako nade da boravak u zatvoru i neki drugi uslov moze da dovede do ostecenja fizickog ili mentalnog zdravlja zatvorenika.

Disciplina,kaznjavanje i sredstva prinudePropisima mora biti predvidjeno:-ponasanja koja se smatraju disciplinskim prestupim-vrste i visina kazne koja smije biti dosudjene-organ koji je nadlezan za kaznjavanjeNi jedan zatvorenik ne moze biti kaznjen ako prethodno nije obavijesten o deliktu i ne moze biti dva puta kaznjen za isti pretsup. Strogo su zabranjene tjelesne kazne,zatvaranje u mracne celije i ostali nehumani postupci. Zdravstveni radnici ce obilaziti zatvorenike koji se nalaze na izdrzavanju disciplinske kazne i predlagati upravniku obustavu izvrsenja ili zamjenu ukoliko je to zbog zdrvstvenih razloga neophodno. Lanci i okovi dolaze u obzir samo ako je to neophodno radi sprecavanja bjekstva,ako to nalazu medicinski razlozi ili ukoliko primjena drugih metoda nije dala rezultate.

Informisanje i pravo zalbe zatvorenika i njihovo pravo na kontkte sa spoljnim svijetom. Svakih nedelju dana zatvorenik ima pravo da ulaze molbu i zalbe upravniku zatvora,kao inspektoru za vrijeme njegove posjete. Imaju pravo da citaju novine,publikcije i drugu literature.

Mogucnost koristenja biblioteka, ispovjedanja religije,kao i postupanje sa imovinom zatvorenika,obavjestavanje o smrti, bolesti i premjestanju zatvorenika, transport zatvorenika.

Zatvorski personal i inspekcijaPri izboru zatvorenika koji ce se angazovati za zatvorsko osoblje treba posebno voditi racuna o njihovom postenju,humanosti,profesionalnoj I licnoj sposobnosti za rad u zatvoru…. Svako lice mora posjecivati opsti i specijalni kurs i podvrgnuti se prakticnim i teroijskim testovima. U zatvorima za zene personal mora biti zenskog pola.

Drugi dio se moze podjeliti u nekoliko grupa:

Rukovodni principi-svrha i opravdanje kazne lisenja slobode jeste zastite drustva od kriminaliteta. U tom cilju ustanova treba da koristi sva obrazovna,moralna,duhovna i druga sredstva i oblike pomoci koje stoje na raspolaganju. Rezim koji vlada u ustanovi trba da nastoji da smanji rizik izmedju zivota u zatvoru i zivot na slobodi. Prije pustanja osudjenog iz zatvora bilo bi pozeljno da se preduzmu potrebne mjere kako bi se osudjeni postepeno pripremao za zivot na slobodi. Ispunjavanje svih ovih principa trazi individualizaciju tretmana putem kvalifikovanja osudjenika u grupe.

Tretman-treba da bude takav da stimulise samopostovanje i razvija osjecaj odgovornosti. Da bi se to postiglo potrebno je primjenjivati razne mjere prevaspitanja i obrazovanja.Potrebno je obrazovati i dosije o osudjenom licu u kome ce se nalaziti podaci znacajni za odredjivanje njegovog tretmana.

Klasifikacija i individualizacija-svraha klasifikacije je da se od drugih zatvorenika odvoje oni zatvornici koji su loseg karaktera ili imaju kriminalnu proslost kako ne bi uticali na drue u negativnom smislu. Poslije opservacije licnosti osudjenika, treba pripremiti program tretmana za njega,imajuci u vidu njegove individualne karakteristike.

Privilegije-treba da podsticu dobro vladanje kod osudjenika i njihovu saradnju u primjeni tretmana prema njima.

Rad-rad u zatvoru treba da sluzi pripremi zatvorenika za njegov rad a slobodi. Zatvorenicima treba omoguciti da biraju vrstu posla u granicama mogucnosti. Interesi zatvorenika i njihovog strucnog osposobljavanja ne treba da budu podredjeni sticanju profita od osujdenickog rada. Zastita zatvorenika na radu mora biti ista kao i za slobodne radnike. Maksimum dnevnog i nedeljnog radnog vremena treba da bude odredjen zakonom ili administrativnim propisima. Zatvorenicima treba omoguciti da jedan dio zarade trose na licne potrebe,salju porodici i odvajaju za stednju.Vaspitanje i rekreacija-ukoliko je izvodljivo vaspitaje zatvorenika treba da budu ukljuceno u vaspitni sistem zemlje tako da zatvorenici mogu da nastave vaspitanje i obrazovanje po izlasku na slobodu.

Socijalni odnosi i postpenalne pomoc-vladine sluzbe i druge institucije treba da se staraju da se osudjenom po izlasku iz zatvora obezbijede odijelo i licne isprave kao i stan i posao.

Razvoj sistema kazni

Odnos drustva prema kazni kao fenomenu

KaznjavanjeKroz cijelu povijest poznati su nam različiti primjeri kažnjavanja prema osobama sa asocijalnim oblicima ponašanja. Sve do danas Kazna ostaje kao odmazda. Kažnjavanje ima za cilj prije svega preventiivnu funkciju i to opće i specijalne prevencije. Opća prevencija spada u tradicionalno kažnjavanje i uključuje primjenu fizičke sile nad učiniocima kaznenih djela kao što su tjelesne kazne, težak fizički rad, smrtna kazna. Funkcija ovih kazni je općepreventivnai jer utiće na druge da ne čine kaznena djela. Specijalna prevencija se ostvaruje kroz kaznene institucije i njihov rad na srječavanju daljeg razvijanja kriminaliteta. Međutim, izolacija prestupnika iz društva na određeno vrijeme ne riješava problem kriminaliteta. Ne mali broj osuđenika, poslije izdržavanja zatvorske kazne ponovno se vraćaju kriminalitetau i postaju sve veći protivnici društva, sa težom kriminogenom strukturom ličnosti antisocijalnom osobom.

KaznaJe prinudna negativna i socijalnoetička mjera kojom država putem ograničenja određenih prava i sloboda izriče osudu pojedincu za učinjeno djelo. Svrha kazne je u prevenciji kriminaliteta, prevaspitanju i resocijalizaciji učinioca kaznenog djela. Svrha kažnjavanja nije represija nad učiniocem kaznenog djela već njegovo prevaspitanje radi njegove resocijalizacijei njegov povratak u zajednicu kao produktivnog člana koji neće više vršiti kaznena djela. Penologija proučava razne tipove kazne i njihovu djelotvornost kao sredstvo postignuća društveno prihvaćenih ciljeva kažnjavanja.

Pravni osnov i svrha kaznjavanja

Ono sto se zeli postici kaznom, tj. svrha kazne, u velikom procentu ovisi i od politicke volje i politicke situacije u drzavi i drzavama u okruzenju. Prvenstveno se ocekuje od svih gradjana da postuju ustav, pravni sistem i zakone te drzave.Sistem kaznjavanja u BiH, sveden je na mali broj kazni, veoma je fleksibilan, jer, pod odredjenim zakonskim uslovima, sud moze uciniocu umjesto zaprijecene kazne zatvora izreci uslovnu osudu, a u entitetskim zakonima i sudsku opomenu. Isto tako, zakon predvidja, ne samo mogucnost ublazavanja i neogranicenog ublazavanja, vec i oslobadjanje od kazne, kao i mogucnost da vec izrecenu kaznu zatvora do sest mjeseci, uz pristanak optuzenog, zamijeni radom za opce dobro na slobodi.Svrha kaznjavanja je:

1. da se izrazi drustvena osuda ucinjenog krivicnog djela;2. da se utice na ucinioca da ubuduce ne cini krivicna djela;3. da se utice na ostale da ne cine krivicna djela;4. i da se utice na svijest gradjana o pogibeljnosti krivicnih djela i o pravednosti

kaznjavanja ucinitelja.Prema uciniocima krivicnih djela koja nisu krivicno odgovorna, ne mogu biti primjenjene ne samo kazne, vec ni mjere bezbjednosti.

Nadleznosti politike u suzbijanju kriminaliteta su:1. Sud

2. Tuzilastvo3. Policija

Principi na kojima se zasniva izvrsenje krivicnih sankcija:1. resocijalizacija osuđenika;2. zakonitost u radu;3. humanost u postupanju sa osuđenicima (postivanje ljudskih prava prema

Konvenciji o lkudskim pravima;4. svođenje represije na najnuzniju neophodnu mjeru.

Instrumenti kaznene politike:1. smrtna kazna, dozivotni zatvor, tjelesne kazne, deportacija,2. lisavanje slobode (zatvor),3. alternativne.

Granice izvrsenja kazni

Osuđene osobe uzivaju sva osnovna ljudska prava i slobode, kao i ostale osobe, osim onih koja su im u skladu sa pravomocnopm sudskom odlukom kojom im je izrecena kazna, oduzeta ili ogranicena samom prirodom izrecene kazne. Osim tih univerzalnih ljudskih prava koja se odnose na sva ljudska bica, odredba o granicama izvrsenja kazne ima u vidu i prava kojima se regulise polozaj svih osuđenih osoba za vrijeme izvrsavanja kazni.Prema ovoj odredbi, dva su kriterija za određivanje granica izvrsenja kazne, odnsno granica oduzimanja ili ogranicenja prava osoba prema kojima se izvrsava kazna. Najprije, osoba prema kojoj se izvrsava kazna moze se lisiti odredjenog prava ili ograniciti u pravima samo u skladu sa zakonom.Oduzimanje ili ogranicenje prava osobe, prema kojoj se izvrsava kazna, bice u skladu sa zakonom, ako je u konkretnom slucaju ostvaren osnov za koji zakon veze oduzimanje ili ogranicenje odredjenih prava osudjene osobe i ako je ono sprovedeno na nacin na koji je odredjen zakonom.Represija, koju kazna i njeno izvrsenje podrazumijeva, mora biti svedena na nuznu mjeru i usmjerena na ostvarenje svrhe kaznjavanja (princip proporcionalnosti).

Sistemi izvrsenja kazni oduzimanja slobode kroz historiju

Sve do pojave Hauarda u 18.vijeku nisu poatojali nikakvi sistemi izvrsenja kazne zatvora. Stanje u zatvorima je u to vrijeme bilo ocajno,ljudi su umirali od gladi i raznih bolesti izazvanih nehigjenskim uslovima i zarazama,nisu imali svjezeg zraka niti prirodne svjetlosti. Zbog mjesanja svih kategorija zatvorenika zatvor se nazivao zajednickim zatvorom.Ostre kritike zajednickog zatvora od strane Hauarda i njegovih sljedbenika dovele su do pojave sledecih sistema:

Celijski sistem zatvora (system izolacije) – Filadelfijski ili PensilvanijskiOvaj sistem je prvi put nastao u SAD-u. Prvi zatvor celijskog tipa izgradjen je u Filadelfiji 1790.,a zatima je u Pensilvaniji izgradjen jos jedan takav 1828. Kasnije je prenijet u Belgiju i druge zemlje. Bilo je izgradjeno preko sto zatvora ovog tipa ali je njihovo napustanje

pocelo 1850.zbog brojnih ndostataka koje je imao. Ovaj sistem se sastojao u potpunom usamljenju osudjenika u toku dana i noci. Njegovim uvodjenjem htjele su se izbjeci sve negativnosti zajednickog zivota u zatvoru,a smatralo se da je ovakav nacin humaniji od zajednickog zatvora. Ova ideja je potekli I iz kvekerske religije,po kojoj i najokoreliji zlocinac moza da dozivi moralni preporod i kajanje ako se drzi usamljen. Ova izolacija je bila praktikovna I onda kada su zatvorenici izlazili na misu ,setnju,ljekarski pregled…jer sui m tada stavljali maske na lice. Usamljenicki sistem nije pokazao zadovoljavajuce rezultate vec naprotiv,osudjenici su padali u moralne i drustvene krize i njihov zivot je bio osiromasen.

Auburnski model ili sistem cutanjaU Oburnu, u drzavi Njujork 1823.,celijski sistem je modifikovan tako das u osudjenici u toku noci bili u celijama, ali su danju bili na zajednickom radu. Za vrijeme rada nisu smjeli medjusobno komunicirati,cak nisu smjeli ni da se gledaju. Zabrana medjusobnog komuiciranja uvdena je da bi se sprijecila “kriminalana infekcija”. U ovom sistemu je bilo moguce bolje organizovati rad osudjenika,i oni su bili u mogucnosti da se uce raznim zanatima koji ce im omoguciti egzistenciju na slobodi. Oburnski sistem imao je i nedostatke: -zabrana komuniciranja dovela je do komplikovane organizacije unutrasnjeg zivota. -dovela je do povecanja surovosti u postupanju sa zatvorenicima,posto su kazne za prekrsaj zabrane komuiciranja bile tjelesne kazne..zbog svega toga oburnski sistem nije dozivio neku siru primjenu.

Progresivni sistemOsnovna ideja ovog sistema se sastoji u tome da se osudjenik izdrzavanja kazne treba stalno da poboljsava svog polozaja u zatvoru,tj.da prelazi od strozeg ka blazem rezimu. Osudjenik se dovodi u situaciju da ostvaruje progress u pogledu rezima pod kojim izdrzava kaznu. Prvi pocetci ovog sistema zabiljezeni su u Engleskoj,pa se on naziva jos i engleskim sistemom.

Engleski progresivni sistem uveden je 1853.prema zatvorenicima koji su osudjivani na duze vremenske kazne. Izvrsavanje kazne se odvijalo u 3 faze: Prva faza: bila je zatvaranje u celiju. Medjutim,i ovdje je moglo doci dopromjene od goreg ka boljem,kao sto je pobolsanje hrane,citanje knjiga, ucenje zanata,rad u celiji sa otvorenim vratima u toku dana…. Za vrijeme boravka u celiji svaki osudjenik je izlazio iz celije samo radi setnje ili odlaska u crkvu. Druga faza: je faza zajednickog izdrzavanja kazne. Danju rade zajedno,a nocu se razdvajaju u posebne celije ili pregradama izmedju keveta. U ovoj fazi je postojala mogucnost napredovanja. Osudjenici su bili djeljeni u razrede i podrazrede prema stepenu njihove pokvarenosti,starosti,tezini djela,pobudama,duzini kazne,.. Rasporedjivanje je vrseno po odredjenim propisima koji su predvidjali skalu uslova koje osudjenik treba da ispuni da bi bio rasporedjen u odredjeni razred ili podrazred. Cesto se glavni kriterijum za promjenu razreda ili podrazreda uzimala zarada na radu.Treca faza: je uslovni otpust. Ova faza nije obavezna jer se uslovni otpust davao samo onima koji su se izrazito dobro vladali i posebno zalagali na radu. Uslovni otpust je moga biti i opozvan u slucaju da osudjenik izvrsi novo krivicno djelo. Sustina uslovnog otpusta je to sto se osudjenikpusta na slobodu,da na slobodi nastavi sa izdrzavanjem kazne.Progresivni sistem je imao i nedostatke:istice se da on u stvari nije dovodio do sustinske izmjene licnosti,da su se zatvorenici ponasali sasvim racionalno i da su iz licnih interesa ispunjavali uslove za prelazak u povoljniji rezim. Kod osudjenika su se budili

licemjerje,neiskrenost, jer su se oni samo pretvarali da su se popravili,da bi dobili povoljniji tretman ili pustanje na slobodu.

Irski sistem predstavlja varijantu progresivnog sistema. On je takodje zasnovan na ideji da se osudjenici motivisu da svojim ponasanjem i radom izdejstvuju poboljsanje rezima pod kojim izdrzavaju kaznu. Ovaj sisitem ima 4 faze:usamljenje,zajednicko izdrzavanje kazne,upucivanje na odjeljenje za slobodnjake I uslovni otpust. Osnivac ovog sistema je engleski kapetan Valter Grofton,na osnovu njegovog prijedloga,ovaj sistem je uveden zakonom od 07.04.1854. Uvodjenje faze upucivanja u odjeljenje za slobodnjake imalo je za cilj da ispravi neke nedostatke engleskog sistema. Potrebno pripremanje osudjenika za slobodan zivot,se moze postici ako se osudjenik prije otpusta,drzi jedno vrijeme u odjeljenju za slobodnjake. U tom odjeljenju nema straze i stalnog nadzora nad osudjenicima. Upucivanje u odjeljenju za slobodnjake vrsi savjetodavni odbor kaznenog zatvora. Uvodjenjem ovog odjeljenja,irski sistem je otklonio prigovore koji se cine engleskom sistemu. Ovaj sistem je omogucio realnu procijenu stvarne osposobljenosti osudjenika da se korektno vlada na slobodi.

Makonokijev (bodovni) sistem.Ovaj sistem je primjenjen u kaznenom zavodu na ostrvu Norfolk koji je osnovan 1840. Zasluga pripada kapetanu engleske kraljevske mornarice Aleksandru Makonokiju. Osnovna njegova ideja je bila da se osudjenici sami motivisu,navedu da rade. Makonoki je cjelokupnu kaznu osudjenika pretvorio u bodove. Osudjenici su svojim radom zaradjivali bodove. Onog trenutka kada zarade sve bodove,bili su otpusteni iz zatvora. U prvoj fazi osudjenici su zivjeli i radili pod uslovima ostre discipline. U drugoj fazi bilo im je dozvoljeni da formiraju grupe za rad,koje su obicno brojale po 5 clanova. Unutar grupe su osudjenici sami vrsili podjelu rada prema svojim sposobnostima i fizickim mogucnostima. Clanovi grupe zavisili su jedan od drugog,jer se rad svakog pojedinacnog reflektovao na broj bodova koji ce dobiti cijela grupa. Na taj nacin se razvija osjecaj za kolektivni zivot i rad,osjecaj medjusobnog prijateljstva,medjusobne pomoci i saradnje. Bodovi su koristeni i za troskove njihove ishrane,kao i za pojacanje ishrane.Za prekovremeni rad dobijali su dodatne bodove. U trecoj fazi grupa osudjenika bila je reformisana i svaki osudjenik bi dobijao svoju kolibu sa zemljistem gdje je mogao da se bavi poljoprivrednim radovima i gajenjem zivine. Osudjenik je bio Slobodan u svojoj kuci i na svom zemljistu,ali je ipak morao da ide na rad da bi zaradjivao bodove. Na taj nacin Makonoki je nastojao da stvori osjecaj vezanosti osudjenika za svoju imovinu i da razvije postovanje za tudju imovinu i tudja prava.

Klasifikacioni (zenevski) model je nastao 1834.god. u Zenevi. S pocetka izdrzavanja kazne zatvora, osudjenik je boravio u celiki, a kasnije u zajednickom zatvoru. Izdrzavanje kazne zatvora je po odredjenim grupama i klasifikacijama. Zatvorenici se svrstavaju u kategorije, koje su zajednicke prema odredjenim karakteristikama, prema uzrastu, vrsti krivicnog djela, stepenu obrazovanja, visini kazne, ranija osudjivanost, motivima izvrsenja djela, radna sposobnost i sl.

PITANJA I PARCIJALNOG TESTA OD PROSLE GODINE I ODGOVORI

Kazna i kaznjavanjeKazna je prinudna negativna i socijalnoetička mjera kojom država putem ograničenja određenih prava i sloboda izriče osudu pojedincu za učinjeno djelo. Svrha kazne je u prevenciji kriminaliteta, prevaspitanju i resocijalizaciji učinioca kaznenog djela. Svrha kažnjavanja nije represija nad učiniocem kaznenog djela već njegovo prevaspitanje radi njegove resocijalizacijei njegov povratak u zajednicu kao produktivnog člana koji neće više vršiti kaznena djela. Penologija proučava razne tipove kazne i njihovu djelotvornost kao sredstvo postignuća društveno prihvaćenih ciljeva kažnjavanja. Kroz cijelu povijest poznati su nam različiti primjeri kažnjavanja prema osobama sa asocijalnim oblicima ponašanja. Sve do danas Kazna ostaje kao odmazda. Kažnjavanje ima za cilj prije svega preventiivnu funkciju i to opće i specijalne prevencije. Opća prevencija spada u tradicionalno kažnjavanje i uključuje primjenu fizičke sile nad učiniocima kaznenih djela kao što su tjelesne kazne, težak fizički rad, smrtna kazna. Funkcija ovih kazni je općepreventivnai jer utiće na druge da ne čine kaznena djela. Specijalna prevencija se ostvaruje kroz kaznene institucije i njihov rad na srječavanju daljeg razvijanja kriminaliteta. Međutim, izolacija prestupnika iz društva na određeno vrijeme ne riješava problem kriminaliteta. Ne mali broj osuđenika, poslije izdržavanja zatvorske kazne ponovno se vraćaju kriminalitetau i postaju sve veći protivnici društva, sa težom kriminogenom strukturom ličnosti antisocijalnom osobom.

Novcana kaznaNovčana kazna spada u najstarija sredstva prinude od strane drţave. U mnogim zemljama svijeta novčana kazna spada u red onih krivičnih sankcija koje se često primjenjuju, dok u teoriji krivičnog prava se stavlja prigovor i osporava opravdanost njenog postojanja u sistemu krivičnih sankcija. Prigovori idu u smijeru da nema preventivni karakter i da su troškovi naplate često veći, uz izbjegavanje naplate, nego sama kazna. Kod prinudne naplate primjenjuje se princip humanosti, određujući da se naplata najprije izvrši u prvom redu iz pokretne imovine.U odnosu na ostale sankcije novčana kazna ima i neke prednosti. U nekim slučajevima s obzirom na okolnosti i motiv ona je prikladnija od kazne lišenja slobode. Dalje je jednostavna za izvršenje, nema negativnih efekata zna mentalno zdravlje osuđenog i sl. Zatim ne izaziva deprivacije, ne ugroţava dostojnstvo ličnosti i ne formira negativne stavove osuđenika prema društvu. Novčana kazna ima i ozbiljnih nedostataka. neprikladna je za sankionisanje teţih delikata, te je teško naplativa, zbog čega se zamjenjuje neadekvatnom kaznom zatvora. Na neki način ona je disktiminirajuća prema licima-osuđenicima koji su slabije situirani, što nije prihvatljivo sa aspekta jednakosti pred zakonom. Iz navedenog da se izvući zaključak da novčana kazna može biti alternativna kratkotrajnim kaznama zatvora samo u stabilnim društveno-ekonomskim prilikama i situacijama kada osuđeni imaju povoljan ekonomski status.

Uslovna osudaGlavna karakteristika uslovne osude je težnja za postizanjem maksimalnih rezultata u suzbijanju određene vrste kriminaliteta uz minimalno angažovanje države. Ona predstavlja i humanizaciju sistema krivičnih sankcija, ali to nije razlog za njeno uvođenje i prihvatanje u savremenom krivičnom pravu, već je razlog za njeno široko prihvatanje i čestu primjenu upravo ta njena efikasnost, bez nekog naročitog angažovanja od strane države. Nastala prvobitno kao zamjena za kratkotrajne kazne lišenja slobode, uslovna osuda je nakon uvođenja u zakonodavstvo i praksu nekih zemalja pokazala i niz drugih strana. Uslovna osuda u našem krivičnom pravu je najčešće korišćena krivična sankcija, a uz to se može smatrati i efikasnom sankcijom.Bitni elementi uslovne osude kao samostalne krivične sankcije u Krivčnom zakonu (u daljem tekstu KZ) jesu utvrđena kazna i vrijeme provjeravanja. Izricanje i izvršenje utvrđene kazne se odlaže pod uslovom da uslovno osuđeni u toku vremena provjeravanja koje sud određuje u okviru zakonskog raspona od jedne do pet godina, ne izvrši krivično djelo. Kod uslove osude kazna se utvrđuje ne sa ciljem izvršenja već predstavlja prijetnju koja se pod određenim uslovima možđe ostvariti. Pored glavne obaveze da ne izvrši novo krivično djelo, rješenje KZ predviđa mogućnost postavljanja i drugih obaveza uslovno osudjenom. Rok za ispunjenje tih obaveza utvrđuje sud u okviru određenog vremena provjeravanja, tj. taj rok ne može biti duži od trajanja vremena provjeravanja. Mjere bezbjednosti koje se izriču uz uslovnu osudu se izvršavaju, tj. ne postoji mogućnost uslovnog odlaganja njihovog izvršenja.

Prema našem krivičnom pravu sud uslovnom osudom utvrđuje kaznu za učinjeno krivično djelo i pri tom određuje da se ona neće izvrštit ako osuđeni za određenu vrijeme koje odredi sud ne učini novo krivično djelo. Sud učiniocu može da odredi i druge obaveze, kao što su: da u određenom roku vrati imovinsku korist pribavljenu krivičnim djelom, da nadoknadi štetu koju je krivičnim djelom prouzrokovao ili da ispuni neku drugu obavezu predviđenu KZ. Svrha uslovne osude jeste ostvarivanje principa da je kazna, a naročito kazna lišenja slobode, krajnje sredstvo (ultima ratio), odnosno da ne treba primjenjivati strože sankcije sve dok se opšta svrha krivičnih sankcija može postići blažom vrstom sankcije. Ovo se naročito odnosi na lakša krivična djela gdje je i dalje vladajuće shvatanje da treba izbjegavati kratkotrajne kazne lišenja slobode. Elementi koji određuju svrhu i suštinu uslovne osude u užem smislu: 1) izbjegavanje primjene kazne, 2) uticaj na učinioca da više ne vrši krivično djelo, 3) uslovna osuda je upozorenje uz prijetnju kazne.

Uslovi za izricanje uslovne osude su objektivni i subjektivni. Objektivni uslovi su vezani za krivično djelo, odnosno za kaznu i to ili za konkretnu, utvrđenu kaznu, ili za propisanu kaznu, a subjektivni za učinioca. Osnovni objektivni uslov je onaj koji određuje da se uslovna osuda može izreći i kada je u konkretnom slučaju učiniocu utvrđena kazna u trajanju do dvije godine. Kazna se prethodno odmjerava po opštim pravilima za odmjeravanja kazne, a zatim utvrđuje u konkretnom slučaju.Za krivična djela za koja se može izreći kazna zatvora u trajanju od deset godina ili teža kazna, uslovna osuda se ne može izreći. U pogledu uslova vezanih za učinioca polazi se od stava da donekle treba ograničiti krug lica kojima se može izreći uslovna osuda. Uslovna osuda se ne može izreći ako nije proteklo više od pet godina od pravosnažnosti osude kojom je učiniocu izrečena kazna zatvora za umišljajno krivično djelo.Propisane su i okolnosti o kojima sud treba da vodi računa o tome kojim učiniocima je opravdano izreći uslovnu osudu, što znači da sud, vodeći računa o tim opštim

kriterijumima, donodi odluku o tome. Sud će posebno uzeti u obzir ličnost učinioca, njegov raniji život, njegovo ponašanje posle izvršenog krivičnog djela, stepen krivice i druge okolnosti pod kojima je djelo učinjeno. Učiniocu se uslovnom osudom može utvrditi samo kazna zatvora do dvije godine ili novčana kazna. Pri odluci da li će izreći uslovnu osudu, sud će ocijeniti da li se od učinioca sa osnovom može očekivati da ubuduće neće vršiti krivična djela iako kazna, kojom mu se prijeti, ne bude izvršena, a na osnovu svih okolnosti važnih za takvu ocjenu. Ako je učiniocu utvrđena i kazna zatvora i novčana kazna, uslovna osuda može se izreći za obje kazne ili samo za kaznu zatvora.

Kod opozivanja uslovne osude realizuje se prijetnja kaznom koja je data u izgled, tačnije data prijetnja sad se i pretvara u kaznu koja se izriče i izvršava. Naš KZ poznaje tri slučaja opozivanja uslovne osude i to: zbog izvršenja novog krivičnog djela, zbog ranije učinjenog krivičnog djela i zbog neispunjenja određenih obaveza.

Uslovni otpust / pitanje za koje je profesorica rekla da je jedno od mogucih/Je savremena penološka institucija koja sluţi kao podstrek i stimulacija za aktivno učešće osuđenih u tretmanu oko njihove resocijalizacije. Predstavlja prelazno stanje na putu do definitivne slobode i izvršenja kazne. Sastoji se u tome da se lice koje izdrţava kaznu zatvora posle određenog vremana i pod određenim uslovima pušta iz zatvora da na slobodi izdrţi ostatak kazne, s tim da moţe doći do opoziva otpuštanja. Npr. uslovi za uslovni otpust je polovina ili izuzetno trećina izdrţana kazne i ponašanje osuđenika, i dr. tokom boravka u ustanovi. Postupak moţe pokrenuti osuđenik članovi njegove uţe porodice, i upravnik KPZ-a a o prijedlogu odlučuje komisija. Postoji i institut otpusta od strane upravnika ako je osuđenik izdrţao tri četvrtine kazne, kao stimilacija za dobro ponašanje osuđenika.