pambubuligligmga tula ng pagkampay at pagsisid

emmanuel villajuan dumlao

Dagli akong tumigil at nag-ala tuod

Isang umaganangabute kami ni Manongsa bangkagan.

“Magdala ka ng patpat,” mahigpit niyang tagubilin.

Habang naglalakad, hampasin ko raw ang magkabilang panigng dadaanan naming damuhanpara matakot ang mga ahas.

Pero kung mayroon kaming masabatpumrente lamang daw ako at huwag magulat at tiyak na ahas ang masisindak.

Pagdating sa kulumpon ng kawayan, inginuso ko sa kanya ang isang tudtud –gabulateng ahas, pakendeng-kendengna gumagapang sa silong ng Pukinggang1

Dagli akong tumigil at nag-ala tuod.

Nang lingunin ko si Manongsinglaki na lamang siya ng kabute,kumakaripas sa halip na pumrente.

1 (clitoria racemosa) ligaw na halamang baging, kulay biyoleta at korteng pekpek ang bulaklak

Kahit anag-ag na lamang ng dapit-hapon(kay ‘Tang alyong, bayani ng Pantabangan)

Dinidilaan na ng alon ang balkon ng iyong bahay; ngunit haliging bato kang hindi natigatig, nakatunghay sa tubig na sumasakmal sa bukiring umaruga sa iyong araro’t tirador. Tila litrato ng yumaong kabiyak, hinaplos ng iyong mga mata ang bawat burol, bawat bubong, bawat sanga na hindi pa nilalamon ng tubig-dam. Ay! sinong nakaunawa sa luhang namaybay sa kulay lupa mong pisngi?

“Nababaliw na ang matanda,”

Paismid na wika ng mga kababayan mong ang tinig ng pag-aklas agad pinaos ng pilak.

Para sa kanila, singsalimuot ng nilalala mong bilao at buslo ang pagtanggi mong lisanin ang bayang iyong sinilangan, sukdulang ikapigtas ng nagninisnis nang hibla ng iyong hininga.

Walang tambol ang iyong pagtutol ngunit yumanig sa aking dibdib ang alingawngaw ng iyong tinig.

Mandirigma kang hindi nasindak kahit sumuko na ang iyong pinuno, kahit nabihag na ang iyong mga kasama. Kahit anag-ag na lamang ng dapit-hapon ang nalalabi mong tanglaw.

Kahit tatlumpong taon nang nakalibing

Sa bawat pagbabalik,pinapagpag ko ang alikabokbinabakbak ko ang putik,

iginagadgad sa nakabaligatadna mga tansang pinagdikit-dikitang pagal kong sapatos.

Pagkatapos ay sasalampak ako sa kawayang sahig ng aming balkon.

Oo, sa panahon ng pagkabalisa,ng pagkabagot, ng pangungulila,

may pamawing-hapdi ang pag-uwi;may pamukaw-galak ang pagbabalik. Kahit limot na ng lumot at mga alonang aking bayan, ang aking tahanan.

Kahit tatlumpong taon nang nakalibing sa luha at tubig-dam ang Pantabangan.

Bisukol2 at ispeling

Tuwing haponpagkagaling ko sa eskwela lumulusong kami ni Ingkong sa Nabao para mamulot ng bisukol. Hindi maglilipat-minutoat mapupuno ang dala naming bakol.

Matapos ibukod ni Ingkongang pang-ulam namin sa hapunan, aataduhin niya sa mga platong lusa ang mga bisukol; buong ingat na aayusin sa bilaong magmimistulang pumpon ng itim na kampupot, bilaong susunungin ko’t ilibot sa buong bayan.

Isang hapon, habang pumapalakat ako nang pakanta, pinapanpanan ko ng aking mga siko ang aking mukha upang salagin ang mga sibat ng ngisi’t titig ng aking mga kaeskwela.

Kung puwede lamang maging singtahimik ng kuhol.

Pero kailangan kong sumigaw: “Bisukol, bisukol kayo diyaaaan”

Kaya malayo pa ako, alam na nila kung saan ako tatambangan. At muli, sinundan ako ng walang katapusang tawanan at alingawngaw: “BISUKOOOL, BISUKOOOL, BISUKOOOL”!

Ganito pa rin ang nangyarikahit nangako silang hindi na nila ako tutuksuhinmatapos ko silang pakopyahin ng ispeling ng facade at Mississippi.

2 kuhol

May tanghali kayang sa saplok ng alon ay magbabalikwas(sa mga kabataan ng Pantabangan)

Nilamon na ng mga alon ang malawak na kaparangan –ang larangan na nagpatibay sa ating mga murang tuhod,napugnaw na ang mga hamog na yumayakap sa damuhangsa ating mga talampaka’y kumikiliti, pumupupog.

Malamig na at nilulumot ang naulilang mga patpatna ipinangtutugis natin sa mga tutubi't tipaklong,wala nang bagting ng sapot na sa kadawaga'y nagsalabat –krokis na tagapagturo sa mga gagambang nagkakanlong.

Nagsitakas na sa pandinig matitinis na hagikhikangkalaro ng tulirong isip at kasiping ng pagal na dibdib,wala nang makikipagsayaw sa tanglaw ng bitui't buwanwala na, wala nang iindak sa tugtog ng mga kuliglig.

Ay! sa paglabusaw na ito sa halumigmig ng pangarap,may umaga kayang sa saplok ng alon ay magbabalikwas?

Pantabangan Dam

Isang dambuhalang dahumpalay –lumilingkis sa burol, bukid at gubatna kumalong sa ating mga pangarapat katawang gusgusi’t sugatan.

Kaliskis ang mga munting alongyumasa sa hitik-sa-hamog na lambatng mga sapot-gagambang nakalatag sa parang ng ating mga sipol.

Ngunit patuloy na umaangil sa ating mga mata, dibdib at utakangaw na saranggolang nagpapasulakng daluyong sa dam na kumitil

Sa ating paglula’t paninimbangsa timbulan ng kawalang-muwang.

Sana singtaas ng mandala ang mga butil

Tilyadora ang kapiling namin ni Inangtuwing bakasyon.

Sa tabi nito,naglalatag kami ng tarapal na gawa sa pinagtagpi-tagping sako.

Habang ang mga luray na uhay ay humahangos paimbulog,umiindak sa hangin pababa,at nagiging mandala;parang pulubi kaming nakasahod ang palad, sinasambot ang mga mumongtumatalsik mula sa bumubugang tumbong ng tilyadora.

At habang gumuguhit sa aking leegang alikabok at gilik, walang patlang ang aking pag-asam:

Maging singtaas sana ng mandala ang mga butil na pumapatak sa aming tarapal, sa aming palad.

Tuko akong gutay ang tuhod

Binubudburan namin ng aboang kalsada upang iguhitang hanggahan ng mga kampoat ang larangan ng aming gera.

Sino mang mataga ng palad sa labanang ito ay magiging bihag; pero hindi puwedeng tagain ang kawal na nakakapit sa bakod na himpilan ng kaniyang pangkat.

Tuko akong bantay-bakod,minsan-minsang nangangahas na lumapit sa guhit ngunit iglap ding babalik.

Ikakatuwirang babantayan ko na lamang ang mga bihag na kaagad namang napapalaya ng mga kalaban na ipinanganak yatang may imbisibol na pakpak!

Madalas akong mataga at mabihagat natatapos ang gerang hindi ako naililigtas –tuwing tatangkain akong isalba ng katropa hindi kami makalusot kahit sa lampang tanod – Tuko akong gutay ang tuhod.

Mam me ay gu awt

Nang himasin ng hari ng row porna si Anton ang kaniyang tainga,agad ikinaluskos ng mga lalaki sa klase ang pagbubulakbol.

Isa-isa naming iniwan ang mga des na nanggigitata sa pawis –habang may gumagapang patakas,nagkakandabulol naman ang iba sa pagma-mam me ay gu awt.

Parang mga kabayo kaming lumikwad sa kabila ng naaagnas na pader ng iskul.Nagkarera kami sa paghuhubo’t hubadat paglabusaw sa mga sanga at ulap na sapo ng naghihintay na ilog.

Hindi namin alintana ang bukas, kahit alam naming muling lalapnusinng tila papel de-lihang daliri ni mam ang mga tainga naming burdado ng banil.

Nambubulaga na ang mga bulalakaw

Tuwing gapasan,sinusuyod namin ni Inangang mga pinitak na dinaananng mga manggagapas.

Kilik ni Inang ang kaniyang bakol,nakasakbat naman sa aking baywang ang maliit na buslong gawa sa sako.

Sinusuklay ng aming mga daliri ang mga bumagsak na uhayna may nakakapit pang mga butil;mga uhay na nakaligtas sa ngipin ng gapas; mga uhay na sadyang iniwan ng manggagapas para sa tulad ni Inang na walang sariling saka.

Mga manok kaming bihasa sa pagkahig at pagtuka ng mga butil na humalik sa lupa.

Magsisimula kaming singnipis pa lamang ng uhay ang guhit ng liwanag sa tuktok ng burol;

matatapos kaming nambubulaga na ang mga bulalakaw.

Sulyap sa bayang nilamon ng alon

Bakasyon noon, may mga sugong dumating sa bahay mula sa Malakaniyang. Ginusot ng isa sa kanila ang aking buhok, at kinamayan nila si Tatang at si Inang

Hibla ng ginto ang kanilang laway at pangako –Namilog ang mata ni Tatang, Natunaw ang puso ni Inang

Mula noon, umukyabit na sa hangin,at naging bulaklak ng bawat umpukanang papuri sa bayang handa raw lunurin ang sarili, makahinga lamang nang maginhawaang mas nakararami.

Umatungal ang mga makina, nagtugisan ang mga higanteng trak, binungkal ang kalsada at kinutkot ang ilog,ibinulagta ng mga umaangil na lagare ang mga mangga at santol, sinuwag ng buldoser ang mga bakod at pader.

Tinibag ang mga nitso, hinalungkat ang mga kalansay at inilipat sa mga kahong playwud.

Tila sawang gumapang ang tubig-dam. Sinagpang ang mga pampang, nilingkis ang mga bakuran at bukirin, ang mga gulod at gilid ng ilog. ang bawat burol, bundok, bangin.

Kumislap ang pangarap sa palatak at sulyapni Tatang at ni Inang.

Habang ako at si Manong nakamasid sa pagsinghap ng mga kalsadang pumasan sa aming pangarap,

nangingilid ang luhang nakatunghay sa pagkagunaw ng aming mga halakhak.

Singit na nilapnos ng pinong kurot

Super-bagyo raw ang darating kaya pinulak ang matandang puno ng Kamatsile sa sentro ng bayan para hindi makadagan ng tao o bahay.

Namumutiktik sa bunga ang nasabing puno,kaya sumabo ang mga tao noong umagang iyon.Hindi nila alintana ang mga tinik na kumakalmot sa kanilang mga balat

May nagkakaumpugan, may napapasubasob,may naghahablutan habang may sunong na bakol,o kilik na palanggana, o bitbit na bayong, o hilang sako.

Pinabantayan sa akin ni Inang ang isang palangganitang umaapaw sa mga kamatsileng busaksak3 – manilaw-nilaw, mamula-mula, nakasungaw ang ga-pundakol4 na laman.

Nakipaggitgitan si Inang sa kulumpon ng mga katawang tila mga uod na nag-uumbangan.

Mayamaya, isang ga-dangkal na kamatsileang tumalsik at sumabit sa bakod, mga dalawang dipa mula sa aking kinauupuan.

Saglit ko itong dinagit, iglap lang akong nalingatpagbalik ko’y wala na ni bakas ng binabantayan kong palangganita!

Sabi ni Ingkong, kung sino raw sa aking mga kalaro kinabukasan ang may pinakamakapal na kupal, siya ang aking singilin sa singit kong nilapnos ng pinong kurot ni Inang.

3 salitang Pantabangan na ang ibig sabihi’y namumutok sa kahinugan.4 salitang Pantabangan sa hinlalake

Sumaliw, magpasaklaw sa panambitan

1.Sa muling paghalik ng aking talampakan sa landas-paangkaytagal kong hindi nakaulayaw, isa-isang gumising ang mga sandalingwalang sinisinong wakas.

Muli akong lumulan sa mabining alon ng dilaw-lunting dagat ng uhay. Muli kong sinuong ang sinapupunang kumupkopsa aking kamusmusan – ang duyan ng mga pasusuhing pangarap, ang pandayan ng bubot kong isip, bisig, at tuhod.

Muli akong nagtampisaw sa ilogna nag-ingat ng aking inunan, nagbanlaw sa dugo ng aking sugat-paglaya sa kawalang-muwang.

Ginalugad ko ang mga pilapil ng pakikipagtudyuan sa mga tutubi’t tipaklong; ang mga pinitak ng pagtugaygay sa mga hito at dalag; ang mga mandala ng paslit na hagikhikan; ang mga tumana ng pang-uumit at mga dalisdis ng pagsusundalu-sundaluhan; ang mga silong-mangga ng pagbabahay-bahayan; ang mga burol ng pakikipag-agawan ng Duhat at Ayusep; ang mga punso at kakawayanang kuta ng mga kapre, tiyanak, tikbalang.

Muli akong naligo sa gilik na iniluluwa ng mga higanteng tilyadora.

At bumalikwas sa aking dibdib ang matalim na itak ni Tatang, ang kaniyang araro

karetakariton

patukiparagus

suyodasad

bakolbilao

buklotlusong

lilik.

2.Ngunit nagbago na ang panahon. Tama ang isinasaad ng mga bandila't kamao sa mga pabrika't lansangan ng lungsod.Iba ang tanawing nasasaksihan ko ngayon.

Hindi ito ang bukid ng aking kawalang-malay. Wala na ang mga tutubi't tipaklong. Wala na ang mga hito at dalag. Wala na ang mga kuliglig. Wala na ang hagikhikan ng mga paslit.

Luksang kalansay ng mga dampa ang nakatirik. Sangsang ng pulbura at lansa ng dugo ang samyo ng hangin. Bomba't bala ang nakapunla sa mga pinitak.

Wala na ang talampas ng tuwa.Wala na ang ilog na mapag-aruga.

Ngunit walang patid sa pagpintig sa aking puso ang dagundong ng kanilang dibdib.

Ay! ano pa kaya ang hihigitsa dahilan nitong aking pagbabalik?

3.Naiinggit ako sa inyo mga kasama, mga dating kalaro.

Kaygagaan ng inyong mga hakbang. Hindi ninyo iniinda ang hiwa ng talahibat kalmot ng mga bato at tinik.

A, pasasaan ba't liliksi rin itong mga paa,tatalas din itong paningin at pandama,lalo na sa mga gabi ng pagmamatyag at paglusob sa mga berdugo. Dama ko, ito pa rin, ito pa rin ang ilog na humilod ng ating libag at libog, ito pa rin, ito pa rin ang bukid na bumanat sa ating litid at likod.

Ngunit iba ang layon natin ngayon. Narito tayo hindi upang muling yakapin ang layaw ng kawalang-malay,hindi upang muling bihagin ang kislap ng bitui’t buwan.

Narito tayo upang sumaliw, magpasaklaw sa panambitan ng mga talang tumatanglaw sa mapagpalang kabundukan.

Anong bukas kaya ang mapamumukadkad

Sinasaksak ng liwanag-bombilya ang aking mata Tuwing kumikislap sa puso ang mga alitaptapat pasusuhing mithi na itinaboy at sukat ng tinatanuran ko ngayong dayong pabrika.

Oo, tanod din ako noon sa lupang itosandata ko’y tirador, tinutugis mga uwakat dagang sa butil lagi nang ngumangatngat; ngayon, bantay akong itinataboy ay tao.

Kapag nabubunggo ng nangangapang paninginpader, tsimni, usok at basurang bumubulwaksa tumbong ng pabrika, sa muni’y sumisiklabang mainit na dibdib ng nag-iwing bukirin:

Ang gusaling ito ay dating kakawayanangsumaksi sa tilamsik ng panganay na dagta,nagkaloob ng papag sa milyong pulot-gata’t kumanlong sa supling ng pakikipagsuyuan.

Ang pusaling iyan ay dating mayuming batissa gurlis-kamusmusa’y epektibong panghaplos;at kapag dusang-puso’y masidhi ang pag-uloslana itong pamahid sa galis ng hinagpis.

Dinig ko pa ang kalansing ng pangakonghumablot sa kalag ng aming komunidad; sa altar ng pagtuwad sa kaunlarang hungkagihinandog sa dolyar ang lupaing ninuno.

Nangingilo pa ako sa gaspang ng buhangingnilubid at ipinambigti sa dugo at palahawng mga obrerong nginasab ng makinang hukluba’t hikain na’y ayaw pang dispatsahin.

Sariwa pa sa gunita ang anak kong si LinaIlinuwa ng makinang ang tanging mababakasna mapagkikilanla’y ang suot na pulseras –ulilang alaala ng yumao niyang ina.

Ay! anong bukas kaya ang mapamumukadkadng isang pag-unlad na bumabansot sa butil nitong buhay? Kaunlaran ba yaong pagkitil sa daluyang-hininga ng mga kapos-palad?

Hindi ba dapat lamang na akin nang silabanang pabrikang ito na sa aki’y kumukuba?magkaroon man lamang ng silbi aking pagtandaat magwakas na itong dustang paninilbihan?

Awit ng magsisibuyas

Tusok, tundos, tabon. Atras, atras, atrasKalong ng sibuyas ang saganang bukasTusok, tundos, tabon. Atras, atras, atras.

Huwag pakalalim nang hindi palitoAng ating anihin. Huwag pakababaw Nang hindi Mabolo ang ating mahukay.

Simbilis ng pulso, itusok ang asad5

Singtulin ng kisap, humakbang paatrasNang hindi maiwa’t mapagsalikupan.

Tusok, tundos, tabon. Iimbay, igiling Kalawanging braso, tuhod at baywangNang hindi mabuskang “matandang hukluban.”

Bilis, bilis, bilis! Ay, saan susuling?Punla sa kaliwa, punla rin sa kananPunla sa likuran, punla kahit saan.

Tusok, tundos, tabon. Mutya ng pinitak Bakit naging tuod? Hakbang, dahan-dahan Baka madapurak sibuyas ng buhay.

Kalong ng sibuyas ang saganang bukasTusok, tundos, tabon. Atras, atras, atrasKalong ng sibuyas ang ating pangarap.

5 pantanim ng sibuyas, puwedeng kutsilyo o pinatulis na sanga ng kahoy

Barat na bunganga

Ginising ng aking araro ang nahihimbing na lupa.

Tumingala sa langitang mga tiningkal – tila iniaalay ang sarilisa isang ritwal.

Mga tiningkal: muli’t muling hahaplusin ng suyod,yayakapin ng paragus,hahalikan ng asad6,dadantayan ng ilog.

Mga tiningkal:muling magluluwal ng sibuyasna magpapasigla ng kalan at dulang.

Ngunit hindi sa palad kong nagpagal sa lupa uuwi ang biyaya;kundi sa naglilitanya ng tubongtalsik-laway at barat na bunganga.

6 pantanim ng sibuyas, puwedeng kutsilyo o pinatulis na sanga ng kahoy

Buliga7

Winawarat ng palakat ng buldoser ang hanging nakakumot sa paanan ng Sierra Madre.

Hindi magkandaugagamga politiko’t negosyante,binibilang mga bituing kanilang susungkitin sa langit na hatid ng Pantabangan Dam.

Hinahaplos ni nanay Ester ng titig,ang tila luhang mga dahon ng sibuyas na iniluwal ng kaniyang pawis; nadudurog sa kuyom niyang palad ang buligang pagkagat ng dilimsasagpangin ng tubig-dam.

7 gasuntok na lupang matigas

Rotor8

Nanginig ang bundok at ilognang ligligin ka ng rotor.Nilunod ng dagundong nito ang lahatmaliban sa siyap ng iyong mga pangarap:

matutubos si Kalakyanmakakapagbukas ng tindahan

balik-eskwela ang mga anak.

Ngunit tulad ng dati,pagdating ng anihanbutas ang iyong palad,basyo ang palabigasan.

Sinaid ng iyong utang ang katas ng sibuyas.

Lalong humigpit ang buhol ng iyong ani, pangarap, at hiningasa barat na bulsa ng kapitalistanginuutangan mo’t may-ari ng rotor.

8 makinang pandurog ng mga tiningkal

Kur-it9

Singlalim ng bakas ng kur-it sa punlaan,ang mga gatla sa iyong noo’y katumbasng bawat pagpintog ng sibuyas, Tatang.

Ngunit sa kanya na may makinis na kutissa kanya na may maninipis na palad sa kanya na walang ibang inaatupagkundi magkuwenta ng tubo at pautang –

sa kanya nauuwi ang katas ng sibuyas.

At sa atin na inaagnas ng pestisidyo at pataba ang talampakan at palad,ang nalalabi ay gulanit na kuboat mga panghal10 na tiningkal.

9 manipis na kahoy o metal na pinangguguhit sa pagitan ng mga punla para pagbudburan ng pataba o binhi ng sibuyas.10 tigang

Muling sisipol ang mga takure

Anihan.

nagsalimbayan sa himpapawid ang mensahe ng mga diyos:

“baratin ang cbuyas.”

Umalingawngaw ito sa bawat sulokng kanilang mga altar – Divisoria, Cabanatuan, San Joseat maging sa Visayas at Mindanaw.

Ngunit walang patid sa paniniktik ang pinitak.Nagtipon ang mga magsisibuyas upang isagawa ang kanilang balaklaban sa mga diyos.

Bagong bukad silang bulaklak na ang polen ay isinaburayray11 ng amihansa bawat pinitak, bawat pilapil, bawat putog12, bawat tibag, bawat bangkagan13;

sa mga gilid ng daan, sa mga bakuran, sa mga opisina, eskuwelahan, simbahan, palengke –

sa buong Pantabangan.

Umalimbukay ang alikabok sa pagdating ng mga diyos.Muli nilang babaratin ani ng Abuyo14 – primera klaseng sibuyas: mabilog, pulang pula at makinang ang balat,malutong at siksik ang mga talukap.

11 isinabog12 burol13 tumana14 bahagi ng mga bukiring pinalubog ng Pantabangan dam. Ginagawa itong taniman ng sibuyas kapag lumiliit ang

tubig-dam.

“ttba na nmn tyo.”

Paniniyak ng mga diyos.

Ngunit binulaga sila ng isang pasalungat na prusisyon: mga buriki ng sibuyas na nakalulansa patuki, kareta, kariton, traktora, jipni, wipon, siksbay;

mga buriki ng sibuyas na pasan, sunong, bitbit, kipkip ng mga bata, matanda, babae, lalaki, lesbian, bakla;

mga buriki ng sibuyas na nakapingka sa likod kambing, kalabaw, baka.

At habang tuod na nakatunganga sa pagkamangha ang mga diyos,

unti-unting naging kagampan sa sibuyasang buong Pantabangan. Ginawang hayanganang silid-aralan at pasilyo ng mga eskwelahan,ang balkonahe at session hall ng munisipyo;ang mga health center, day care center, at barangay hall; ang mga pasilyo ng simbahan at kumbento; ang mga sala, kuwarto, kusina, banggerahan, batalan, balkon, at bubong ng bawat bahay.

anihan:

muling sisipol ang aming mga takureat gagalakgak ang aming mga kalan.at dulang.

Pabalik-balik na pangitain

Punlaan: muling isinugani Mr. Yap sa kaniyang pitaka ang kapalaran ni nanay Esterat ng dalawa nitong anak. Anihan: muling mamumuwalansa tubo ang pitaka ni Mr. Yaphabang binubusbos naman ng utangang palabigasan nina nanay Ester.

Kagabihabang pinaghahalinhan nilang kaniyang panganay ang paglalagay ng basang bimpo sa noo ng kaniyang bunso,humugis sa gunam ni nanay Esterang dating malabongunit pabalik-balik na pangitain:

Isang Mr. Yap ang nakabulagta sa nakasambulat na sibuyas

nakasalaksaksa kaniyang lalamunanang isang sugatang asad15.

15 pantanim ng sibuyas na gawa sa pinatulis na sanga ng matigas na kahoy.

Payapang pilapil

Payapang pilapil,

kimkim mo ang agunyasng palad na isinumpa –

dantaong pagbuntot sa kalabawat pag-ani ng ipa at tulyapis,dantaong pagkayod sa kusinang poong sa lupa ay kumamkam.

Pasan mo ang isang sumpa –

huling hantungan ka ng pulsong napigtas,

balikat kang sumapo sa bangas na bungo ng isang panginoon,

nang taimtim na iukit sa iyong dibdibng mga palad na sa iyo’y lumikha,

ang hanggang-guhit ng paninikluhod.

Sa pagpapala ng IMF-WB

Muling nagbeso-beso ang mga kopita.

Ipinagdiwang ng mga negosyante’t politikoang nakikinita nilang tagumpayng isang dakilang plano:

proyektong titighaw daw sa uhaw ng mga tayantang na bukirin,at tatanglaw daw sa pusikitna mga sulok ng Gitnang Luson. Idinuyan ng katiyakanang mga henyo ng pag-unlad –

ilang bungkos lamang ng dinamitaat muli silang makapagtutundos ng isang magmamapuring karatulasa maluluray na paanan ng Sierra Madre:

Kaunlarang Pinondohan ng IMF-WB

Ngunit nakaukyabit pa sa hanginang palahaw ng kalapit-bukiringtinarakan ng gayong panlilinlang.

Kaya walang mapapuputokkahit isang dinamita;

kung mayroon man,kailangan munang sumambulat ang magkakasalikop na mga hininga at bisig

naming mga iniluluwal at tagapagluwalng biyaya ng lupa.

Laking gulat ng barat

Binusiksik ni Mr. Suwitikang laman ng mga buriki;ibinukod ang mga rejek16

ayon sa sipat at panlasa ng sulipat niyang mata.

Gumaan nang todo ang ani ni Mang Berto.

Bago bitiwan ang bayadnegosyante ay humirit: itawad na lang daw ang kaniyang nirejek.

Buntis noon ang ulapat walang laban sa ulan ang sibuyas na kayselan.

Kaya tiyak si Mr. Suwitikna hinding hindi tatanggiang probinsiyanong pobre.

Pero laking gulat ng barat –tumalikod si Mang Berto,

ikinarga sa karitonat tinalukbungan ng tarapalang kaniyang sibuyas

At pinitik si Kalakyan pauwi.

16 reject, tawag sa mga sibuyas na bagsak sa quality control. Halimbawa nito ang pikils- sobrang liit; bulugan- parihaba o hugis-titi; obersays-halos gasuntok ang laki; burlis- walang balat.

Tagibang na timbangan

Mula sa pagbubudbod ng binhihanggang sa pagsisilid sa buriki,inaruga namin ni Inangang bawat sibuyas;

pero sa bodega ng kapitalista,parang grabang isinaburayray17 sa semento ang aming ani.

Hinalukay, iwinasit18 ang mga pikils, bulugan, obersays, at burlis19

na isiningit daw namin sa mga gud20.

Tila hinigop ng tagibang na timbangan ang humumpak naming mga buriki.

Nanikip ang aking lalamunan,Kumalog ang aking tuhod –

Ibig sumirit ng dugosa mga daliri ni Inang;halos madurog sa kaniyang paladang puluhan ng sakbat niyang itak.

17 ikinalat18 pabalagbag na iniitsa sa tabi19 pikils-maliit na sibuyas; bulugan-sibuyas na parihaba o hugis-titi; obersays-malalaking sibuyas; burlis-

sibuyas na walang balat. reject ang generic na tawag sa mga ito.20 mula sa Ingles na good, sibuyas na katamtaman ang laki; klase ng sibuyas na hinahanap ng mamimili.

Yakap at yapak ng yumaong kabiyak

Isinandal ni nanay Crisanta ang araro at pagal na katawan,pinangko ang kaniyang likodng kubong kumukupkopsa kaniyang pangungulila’t himutok.

Hinaplos ng kaniyang mata ang prusisyon ng mga tiningkal,nangakatingalang tila iniaalayang sarili sa isang ritwal….

Ilang sudsod pa ng suyod,ilang pasada pa ng paragus,ilang oras pa ng pagpapayok21

at nadurog ang mga tiningkal;nabunot, nalagot ang mga ugat –humandusay ang kahuli-hulihang mutha.

Nag-aanyaya ng pagtundosang buhaghag at mamasa-masang lupa;

Muling nasamyo ni nanay Crisantasa maligamgam na simoy ng pinitak ang yakap at yapak ng yumaong kabiyak.

21 pagtatrabaho nang mag-isa. may konotasyon ng tiyaga at determinasyon

Awa ng kapitbahay

Wala kaming bigas noon, wala ni asin;

Pero hinugasan pa rin ni Inangang malinis na naming kaldero.

Napansin kong mas madiin ang tila walang direksyong pagkaskas niya ng abosa paligid nito –

nakatutulig ang tagintingna nagtatagisang takipat bunganga ng kalderongsinadya yata niyang pag-umpugin.

Mayamaya’y inutusan ako ni inang na humingi ng kapirasong dupungansa hindi niya kakibuang kapitbahay.(Gayong meron naman kaming posporo.)

Wala kaming bigas noon, wala ni asinpero nagparingas pa rin ng kalan si Inang.

Dati sa isang ihip lamang niya, maririnig ko na ang hagikhik ng apoy; pero noong araw na iyonwala akong nasilip ni katiting na baga, kahit sinusuob na ng usok ang bawat sulok ng aming kubo. (at bakit nga ba sariwang daho’t sangang madre cacao ang ipinanggatong niya?).

Saka ko na lamang malalamankung bakit ginawa iyon ni inang –

upang salagin ang sagpang ng mas mabagsik pa kaysa gutomna awa ng aming kapitbahay.

Atungal ng elepante

Parang atungal ng elepante di ba ‘tay?tanong ng aking anak, isang hapong nakakalumbaba niyang pinanonood

sa bintana ng inuupahan naming kuwarto,ang abuhing posteng-usok na iniluluwang isang di-kalayuang pabrika ng plastik.

Tanong itong dumamba sa sinapupunanng aking utak na agad namang nagluwalng panibagong palaisipan: wala na bang

katuparan ang paulit-ulit na mga pangakong pag-unlad? Edukador ako ng karapatang pantao; gusto kong damhin sa mga mata

ng aking anak ang liyab ng binibigkas kongmga talumpati tungkol sa bagong kaayusang kikilala sa pagkatao ng bawat tao. Gusto kong

apuhapin sa kaniyang kawalang-muwangang timyas ng huklubang pangako: daigdigna malaya sa pangamba at pangangailangan.

Samantala, batid kong sa malao’t madali’ymakakasalamuha na rin niya ang pagdarahopna nasasalag pa ng kayod-makinang trabaho

namin ng kaniyang ina; madarama na rin niya ang mga impit na sigok na nagkukubli sa likodng aming mga ngiti. Makakadaupang-palad

na rin niya ang dapithapon ng pribelihiyong kaniyang kamusmusan, at pakikipagpikosa mga elepante ng kaniyang imahinasyon.

Paninimbangkay luntian

Mula sa madalas na pagkabyos

ng iyong paa sa pedal,paggewang ng puwit sa upuan,

at pangangatal ng kamay sa handle bar;

mula sa mga galos at bukol na balato ng madalas na pagsemplang;

dahan-dahan mong natutuhanang paninimbang na singgaan

ng balahibo ng ibon,

ang pagpadyak na singtiyak ng pagsudsod ng araro sa putik.

Natutuhan mong palayain ang iyong mata

mula sa pagkapako sa ikot ng gulong, tungo sa paggalugad sa lawak ng kalsada.

Maglaho-lumitaw ka sa aking paningin –lulunukin ka ng balumbon ng mga dahon,at muli ka nilang iluluwa.

Iwan-datnan mo akong nagmamasid sa mga talulot ng bulaklak

na isinasaboy ng iyong halakhak.

Habang tumatahip sa tuwa’t kaba

ang aking dibdib.

Parang kinukuyumos na papel

bawat tunogbawat kaluskos

ay bateryang nagpapatakbo sa aking bunso

papunta sa pinto

sa pagbabakasakaling iyon naang kaniyang ina

madaling-araw na rin siyang natulog kagabinakipagbuno sa antoksa paghihintay

sa pangako kong beybleyd

na hindi ko pa rinnabibili hangga ngayon

parang kinukuyumos na papelang aking loob

habang minamasdan siyangpilit na ibinubuka

ang mata at kinakaladkad ang paa

papunta sa pintong kinakalmot

ng gutom at nangungulilang pusa

Santambakkay azul

Linggo ng umaga, binuklat ng boses mo ang aking mga mata,

hinaplos ng iyong ngitiang balikat kong halos malinsad

sa bigat ng trabaho’t alalahanin. At hiniling kong tumigilang oras,

nang makapiling ko paang musmos na tuwa sa iyong mga pilik,

at ang awit sa matabil mong dila.

Katabilang kahapon ay pinangatal at pinasigok ng galit

na sumiritmula sa aking mata,

bibig at kamaong madalasna hindi makakilala

ng paglalambing sa iyong kakulitan.

Kung masisilo ko lamang ang araw at maiaangat ito nang mas matagal pa –

gusto ko pang makipaglaroat mang-asar

at mag-sori

at matulog na yakap ka;

pero dama ko na ang pagaspas ng takipsilim, isinisipol na ng hangin

ang pahimakas ng liwanag.

Sinusundo ng ako sa dilim.

Kulubot na kamay ni Inang

Mauna na kayo busog pa ako,sabi ni Inang habang nakapamintanaat nakatanaw sa malayo.

Nag-unahan ang patpat naming mga daliri sa pagkurot sa tuyo at tutong na magpapakalma sa aming tiyan sa buong magdamag.

Habang iniimis ni Inang ang dulang,

Sa sulok ng aking mata, naaninag ko ang kulubot niyang kamay, parang manok na tumutuka sa mga butil na nalaglag mula sa aming mga daliri at bibig.

Sinakal ako ng tanawing iyon –

patagong isinusubo ni Inang ang mga mumong nakapuslit sa bagsik ng aming gutom.

Mapapalad kayong mahihirap

Sa ilalim ng alkitrang langitbayaang yakapin kita bunso,kumutin mo ang bisig kong hapohumimlay ka sa pagal kong dibdib.

Iwaksi sa isip ang dagundongng buldoser, angil ng de-kabra,singasing ng pako-yero-tabla.Iduduyan kita sa daluyong

ng himagsik-pagibig-pagasangpanangga ko sa lamig at gutom,habang kinakalag ko ang buholng mitong tumatabing sa mata

ng mahihirap. Aking bunsokailanman hindi tayo susuko.

Sugatang pag-iisa

Sapagkat sangsang ng pulburang kumitil sa maligamgam na dibdib ng iyong ina,ang sumalubong sa iyong pagsilang,

pagdamutan mo bunsoang ulila kong bisig.

Bayaang aking iduyan koSa liyab ng pagluluksa

ang iyong kawalang muwang –

ang tanging balabal ko sa lamig nitong sugatang pag-iisa.

Pagpatid sa lubid ng pagkaumid

Hindi mo na ako malilinlang,bumukal man ng pulot ang iyong tinig.Hindi mo na ako mapangangatal,bumuga man ng tingga ang iyong titig.

Binulabog ng bayaran mong mga berdugoang aming piket kahapon.Pinakislap ng puluhan ng armalaytang libong bulalakaw sa aking bungo.Hinilam ako ng aking dugo.

Sa kauna-unahang pagkakataonnakasamyo ako ng sariwang simoy.Mirasol na bumukadkad ang aking dibdib:Diktador, isa kang Diktador!

Linalagot ko ngayon ang mahabang lubidng aking pagtango, pagyukod, at pagkaumid.

Dalawang kabilugan na ng buwanna hindi ko matitigan ang lisik ng gutomsa mga mata ng aking mga anak.

Pagot na ang tirador ng aking panganay.Hindi na siya makapag-uwi ng ibon ni daga o ahas. Wala na rin siyang mahagilapna susuhong at tipaklong.

Gayunman, hindi ako tatanghodsa mga pangako mong pilantod.

Hindi mo na ako malilinlang.

Namumugad na sa aking dibdibang lakas na sumuhay sa mga matang aking asawa,

noong titigan niya ang kamatayanna iniangil ng iyong baril.

Astig

Dalawa pa! kilos, kilos,

konting ipit,

sigaw ng ale sabay sampal

sa tagiliran ng jipni.

Hindi ko alam kung matutuwa ako o makukunsumi;

pero astig, nagkasya

sa ga-beyntesingkong espasyo ang dalawang dambuhalang puwet

na huling sumakay

bago umarangkadaang hikaing Malagueña.

In god we trust

bomba sa klats padyak sa preno pihit sa manobela

tulak-batak sa kambyo

diin sa silinyador agwad sa saydmiror

na nasagi ng nagkukumahog na pasahero

nangangalambre ang tumbongsa upuang parang pugon

halos malinsad ang balikatsa pag-abot ng sukli’t bayad

habang nakikipagpatinterosa kawatang unipormado

at taimtim na nilalanghapang utot ng sinusundang

“in god we trust”

Estribong hitik sa anghit

Kahapon, baradong imburnal na naman

ang Quiapo.

Isang dekada na akong nakatayonakikipaggitgitan

nagpaparoo’t parito

Pitig na ang aking binti

Hindi pa rin ako makasakay,kahit sabit..

Mabuti kung hanging-pinipig ng Disyembre

ang aking nalalanghap,at hindi utot ng tambutso

at ng mga uod na umuumbang ng basura.

Mabuti kung eyrkon ang aking masasakyan – maginhawa akong makakaupo at makakaidlip.

Pero ang kaya ko lamang ay jipni;wala akong mapagpipilian

kundi ang umukyabit sa estribong hitik sa anghit.

Jack hammer

Nginasab ng takatak ng jack hammerang lahat ng tunog, maliban sa tikatikng kung anong sakit sa kaniyang sintido –

kumakalog ang kaniyang utak,lumuluwa ang kaniyang mga mata,singlamig ng bakal ang kaniyang pawis.

Gumigitaw ang laway sa mga sulok ng kaniyang bibig. Lumalabo umiikot lumalapit

lumalabo ang buong paligid –pansit supdrinks

ngiti ng kaniyang bunso yakap ng kabiyak

trumpong umikot ang lahat.

Bumulagta ang jack hammer. Bukas hindi na nito liligligin ang dating matipunongunit ngayo’y lamog niyang katawan;

Bukas muli itong yayakapin ng tulad niyang gutom na mga palad

Magpapatuloy ang proyekto.

Lagi akong kumokontak kay lord

Nang ako ay magkaselpon,natuto akong magdasalnang kusa at taimtim.

Wala akong pinipiling lugar –simbahan, bahay, iskul, sinehan

jipni, kalye, kubeta.

Lagi akong kumokontak kay lord

kahit anong aking ginagawa –kumakain

naliligonaglalakad

tumatae.

Kahit natutulog.

Singgaspang na ng tuhod ng Manang sa Quiapo

ang aking pundakol22

sa kapipindot sa nanlilimahid na mga butil

ng aking rosaryo –

masend ka masend ka

plis naman god masend na sana

hay tnx

Amen.

22 salitang Pantabangan sa hinlalake

Langib

makadiyos.tapat.kaibiganmakamasa.lakasngbayan .

Lumalagaslas ang talulot at pulotsa entablado’t pulpito;

ngunit singrupok ng papelang pangako,singbagsik ng pulburaang dalita.

Habang nagliliwaliwang mga nagwagi sa Moro-moro,at nag-iimbak sila ng lawaypara sa susunod nilang palabas,

wakwak pa rin ang bitukang dukha; bigti pa rin ang tinigng maliit.

Kaya hindi magtatagalat muling maglalangibang garbo ng paligid,

mambubuligligang tinakpang ligaligsa dibdib ng pader:

Isulong ang rebolusyon!

Nasa lotto ang pag-asa

Hindi na siya nag-jipni;naglakad na lang papunta sa pinapasukang konstruksyon.

Nangarap ng pansit at pandesalpara sa almusal, dumighay ng mithing bahay kotse diplomapara sa tatlo niyang anak.

Habang naglalakad nilulurok23 niya ang bawat mabunggo ng kaniyang mata – pulis poste aso basura kanal buntis na tindera bilao,

at matiyagang ikinukombina sa kung kaninong birtdey binyag kasal kamatayan libing at iba pang petsa, tunay man o bungangtulog.

pagdating sa kanto, isinubo niya sa lottoang nanlilimahid niyang sampung piso,nag-antanda at umasam, umasam, umasam.

23 pinipigurahan o matamang sinisipat, inaanalisa, pinakikiramdaman kung anong numero o mga numero ang ikinukubli ng isang bagay o pangyayari, aktwal man o panaginip.

Pesteng yawa

Welcomesabi ng karatula sa entrance.

Buti na lang nakasapatos ako

Welcomesabi ng de-kurbatang agent ng Carissa Homes.

Anim na buwan na nga pala akongwalang trabaho

Welcomesabi ng pinto ng Furnitureville Inc.

Bayaran na naman ng bahay sa katapusan.

Welcome ang lahat ng major credit cardssabi ng lahat ng pinto.

Pinapa-attorney na ako ng Citibank; hindi na ako nakakapaghulog kahit minimum due.

Welcomesabi ng Fun World.

Itinaboy ng sekyuang dalawang gusgusing batangnakatunganga sa harap ng video.

Pesteng yawa!Kumulo ang dugo konagmadali akong lumabas.

Sabi ng karatula sa exit:Thank you come again!

Sapatero

Walang daplis bawat tusok, bawat pukpok walang mintis.

Pukpok, tusok, pukpok, tusok;kahit warat nang sapatosna sa kanal ay napulotiyo pa ring naaayos.

Sa martilyo mong kaygaan,pumipikit bawat angat;Sa karayom mong kaykinangdumidikit bawat tastas.

Matalas pa iyong mata,Braso’y di pa nanginginigkahit ika’y sitenta na;kahit wala ka nang kisig.

Bawat tusok walang daplis, walang mintis bawat pukpok.

Laksang luray na tsinelasIbinalik mo ang tibay;laksang warat na suwelaspinalawig mo ang buhay.

Di mo pansin ang pagkirotng pawisa’t hapong likod.

Sapaterong anong sikap,masulsihan mo pa kayasanga-sangang mga sugat ng bituka mo’t dalita?

Sinumbatan ako ng sulsi sa iyong kamiseta

Sinumbatan ako ng sulsi sa iyong kamisetanoong alukin mo ako ng tinda mong mga k’wintas;ayaw, ayaw pumanatag nitong aking pag-iisa.

Dapit-hapon noon, umaambon nang lumapit ka,bitbit ang tinuhog na kampupot na wala nang katas;sinumbatan ako ng sulsi sa iyong kamiseta.

“B’wisit, abala”, dagli kong kinuyom ang aking bulsa,tiniyak na wala ni kalansing na dito’y aalpas.Ayaw, ayaw pumanatag nitong aking pag-iisa.

Laksang bubog ng yelo ang lumuwa sa aking mata –mga pangil ng lamig na sa iyong puso’y ngumatngat;sinumbatan ako ng sulsi sa iyong kamiseta.

Dapit-hapon, umaambon; marahan, tumalikod ka –humakbang. Yumakap sa iyong likod ang mga patak;ayaw, ayaw pumantag nitong aking pag-iisa.

Tinawag kita sa gitna ng ulan: “bata halika!”Ikinubli ka ng dilim; lalamunan ko’y nalaslas.Sinumbatan ako ng sulsi sa iyong kamiseta,ayaw, ayaw pumantag nitong aking pag-iisa.

Tagubilin ni Ingkong

“Bihirang lumabas ang bahag-hari noong kabataan ko,” sabi ni Ingkong.Ngunit kapag ito raw ay gumuhit,Malinaw ang mensahe nitong bitbit:

Pangako ng Maylikhahindi tayo gugunawin sa baha.

Bakit sa Ormoc?, bigla kong naisipna para namang nabasa ng matanda;kaya nga raw lubha siyang nababahalasa mga tanawin dito sa Maynila.

Kahit saan, kahit kailan, makikita ang bahag-hari – sa pader, sa kuko,sa buhok, sa balat. Sabi ni Ingkong,mahirap nang pag-ibahin Kano at Pinoy –

Pareho ng suot, pareho ng kilos, pati kulay ng balat at buhok. Mabuti na lamangat dapa pa rin daw ang ating ilong.

Isang araw, biglang nag-empake si Ingkong at nakiusap: “Sige na, umuwi na tayo apo ko,Mangyayari na, magugunaw na ang mundo.”

Inakbayan niya ako at binulungan ng tagubilin:“Kailangang matapos ang arko bago dumilim”.

Ukay-ukay

Konsultahinang panlasapero sundinang tibok ng bulsa.

Ibandera ang pinagsawaan ng iba.

Maano kung hindi brandnyu,pareho lang din naming ipambabalabalsa malaparilyang tadyango kaya'y malatapayang tiyan.

Maano kung hindi brandnyupareho lang din namang ipambabalotsa nangungulubotna lagusan ng utot.

Ayaw kong maging diyos

Sa ating klase,dalawang bagay ang aking hinihiling:

Huwag mo akong tingnanna parang mapipitas mong tila hinog na bayabas sa aking bibig ang bawat sagot sa iyong mga tanong.

Huwag mo akong tingnanna parang taimtim kang nakatitigpero paningi’y naglalagos sa pisara.

Sa parehong pagkakataon,mas gusto kong huwag ka nang pumasok,o lisanin mo na ang klasrum;

Ayaw kong maging diyos.Ayaw ko ring maging tuod.

Bumubukad ang libong Mirasol sa aking dibdib(oda sa kababaihan)

Mirasol ang inyong umpukan –sa pagtikom: kapanatagansa pagbukad: pagbubunyi.

Pumapailanlang ang inyong tinig at halakhak.

Umiindayog ang mga balakang.pimipilantik ang mga daliri,kumakampay ang mga kamay,kumukuyom ang mga kamao,tinutugis ninyo ang araw. Kamakailan,

kayo’y mga lantang talululot,h i w hi wa a- l a y

.nag-iisa.

Walang tumitingin sa halaga at hinaing ng inyong sinapupunan kundi kayo. Walang humahaplos sa inyong mga sugatkundi sarili ninyong mga palad.

Ngunit nagawa ninyo, nagawa ninyong maging mirasol. Nagawa ninyong tugisin ang araw. Nagawa ninyong sumakay sa hangin upang ihasik ang sarili, ang binhi ng paglayasa kung saan-saang dako. Ngayon, nag-uugat ang inyong lakas –

sa mga pabrika, pamahalaan, bukirin, tahanan, estero, kalye, aklat, batas, radyo, telebisyon, diyaryo, pulpito.

Bumubukad ang libong Mirasolsa aking dibdib.

Lupaypay na pakpak bakit ka hihimlay

Lupaypay na pakpak bakit ka hihimlaypaligid ay saklot na ng takipsilim,bawat puno't dampa'y tupok na kalansay.

Pabigat na pingka sa hapong pagkampayang dugo't pulburang kaladkad ng hangin;lupaypay na pakpak bakit ka hihimlay.

Ulilang pilapil ay nakahandusaymga tanggol-bayan may k’wintas na krimen,bawat puno't dampa'y tupok na kalansay.

Tinggang walang mata ang sumpang humilam sa pamumukadkad ng iyong bukirin;lupaypay na pakpak bakit ka hihimlay.

Bawat sulyap, ritwal – isang pag-aalaysa mga hiningang hinablot ng dilim,bawat puno't dampa'y tupok na kalansay.

May titis ng poot naabong himlayan – bagsik ng himagsik sa mga salarin.Lupaypay na pakpak bakit ka hihimlaybawat puno't dampa'y tupok na kalansay.

Nagnanaknak na bituka at utaksa diwa ng edsa 3

Tumpak ang pinakamamahal na Pangulo: kailangang kalingain natin nang buong lugodang mga kutis-kamatis na mukhang nakisukob

sa kislap ng kamera noong anihin niya – ng mahal na Pangulo – ang hinog na uhay na pinahutok ng ating dusa’t himutok.

Nagurlisan ng sinag-araw at alikabok ang mga mukhang maghapon-magdamag na kaulayaw ng kolorete at eyrkon.

Kaya alang-alang sa paghihilom ng mga sugat ng ating bansanararapat lamang silang arugain. Kailangang langgasan ang mga gurlis sa kanilang balat bilang-sukli sa taimtim nilang pakikiramay sa atin –

mga matiising alila sa kanilang kusina, bukid, at pabrika – upang kung manumbalik ang kutis nilang sakdal-kinis,

maanggihan naman ng binlido mertayolet ang nagnanaknak nating mga bituka at utak.

Pagtatapos na tatapos sa paghihikahos

Nakahilata sa mamasa-masa pang damuhanang mga anino ng magkakapatong na upuang monoblak;

Umiindayog ang mga dahon ng palmerasa mga pasong nakapaligid sa entablado;

Kumakaway ang mga dahon ng akasyang nakayungyong sa kalye – pumapayong sa makikintab na kotseng binabantayan ng mga daliring abala sa pagpindot ng celfon o pagkokolorete.

Habang humahangos naman ang mga pawisang bisig –may nagkakabit ng telon,may nag-aayos ng mikropono,may nagpupungos ng halaman.

Sa ilang sandali, lulutang na sa entablado ang mga iskolar ng bayan.

Madilim pa kanina nang umalis kami ni Tatang sa bahay,

At tiyak na muli kaming didilimin sa pagbabakbak,pagbubuhat, pagsisinop ng mga kalat na iniwan

ng mga iskolar ng bayangtiyak na uumagahin sa pagdiriwang.

Hindi ko alam kung natatandaan pa ni Tatangang pagtatapos na unang nangakong tatapos sa kaniyang paghihikahos.

Walang iba kundi ating mga bisig sa gunita mga anakpawis sa edsa 3

Ginahis man, dama ko pang pumipintigpulso’t puso ng pag-asang nang pumitlag,inasam kong madurog tanikala’t tinik ng pag-usig sa anak-pawis. Umiiktad

sa aking utak ang mga tinig na pinaosng dantaong panlilinlang at pagkutya;ng sagradong pagsamba ng mga diyossa kapital at sarili nilang mukha

at ng paghimod nila sa dayong tumbong.Kanino pa kung ganoon mamamanhiktaumbayang binabansot ang pag-usbong?Walang iba kundi ating mga bisig

ang tutubos sa sarili; nakagapossa dolyares ang puso ng mga diyos.

Dambuhalang gutom

Alyas ng imperyalismo ang globalisasyon – isang dambuhalang nilalangna singluwag ng Jupiter ang bunganga,at singlawak ng kalawakan ang bituka at gutom.

Ayon sa mga tagapag-alaga nito,ang Dambuhalang ito na may dambuhalang gutomang magliligtas sa sangkatauhanmula sa kahirapan.

Kaya dapat daw itong suyuin, arugainat huwag katakutan –

kailangang gibain natin ang ating mga bakodat ang dingding at bubong ng ating mga bahay –kailangang malayang makapanginain at mabusog ang Dambuhala.

Oo, mabusog.Kung kailan walang nakatitiyak.Pero hindi tayo dapat mainipdahil kapag nabusog ang Dambuhala,

isipin na lamang natin:

banye-banyerang lungad na bubulwak sa kaniyang pagdighay,bundok-bundok na ipot na titilaponsa kaniyang pag-utot

ang bubundat sa ating hapag!

Huwag nang sabihin pa ang singlaki ng Iraq na tingang kaniyang ipipitik sa makikipot nating bibig.

Bitbit ng hangin ang isang pagbangon

May inilalahad ang dagatisang sugilanon –

mga batang singkintab ng balud ang likod,

mga mangingisdang isinasakmol ng higanteng trol,

baybay-dagat na kinukuyumos ng tingga at kombatsyus:

pigtas na tsinelas butas na baruto

basag na kabibe.

May inilalahad ang dagat,isang sugilanon –

mga hiningang kaulayaw ng lambat,naghahayuma ng isang pasyon;

sa kandili ng dilim, gising magdamag –bitbit ng hangin ang aming pagbangon.

Digmaan

Hinawi niya ang nalumlom na sinampay – mga paniking nakabitin sa bintana ng kaniyang lungga.

Sinaksak ng mga retaso ng liwanag ang kaniyang katawan at mukha.

Muling nagtalsikan sa kaniyang uliratang pulbura at mga piraso ng bakal na gumutay sa kaniyang mga binti,

at sa hininga ng kaniyang ama’t ina, isang umagang palabas sila ng Mosque.

Sinisid ng kaniyang tingin ang lunting alon ng bakuran.

Sa kaniyang isip, binubulabog niya ang mga butil ng hamog na nakikipagkindatan sa sinag ng araw,

sinasalat ng kaniyang talampakanang nagsakliwat na sapot ng gagamba.

Nahinog ang hamogsa kaniyang mga mata.

Umingit, pumihit ang kaniyang wheelchair.

Wasak na saranggolang kumampay ang ulila niyang

binti.

Huling hibla ng hininga

Huling hagod ito ng ngarag kong paladsa gitarang karugtong ng pawis ko’t libag.

Bawat kalabit, bawat panginginigng kuwerdas, ng mga daliri at tinig,may mga alikabok na nalalaglag,may mga alaalang naglalagalag –

gumagalugad sa mga gulod at gilidng kamusmusang hitik sa halas at gilik;dumudukal sa bukal ng danas at dunong –pamana ng bandilang pula’t kamaong kuyom.

Ay! kasama, simbilis ng sulyap ang lagablabng kamusmusang tila hindi mapapatid.Ay! katuwang, singtulin ng talon ang tagaktakng kasibulang tila hindi masasaid.

Huling kalabit ito ng ugatin kong mga daliri sa gasgas na kuwerdas nitong aking gitara –bayaang igaralgal ang kalbaryo ng uringang paglaya’y puno’t dulo nitong pagkanta.

Pagdamutan, ngarag na halad ng kaluluwa –katapusang hibik, huling hibla ng hininga.

Kaylan Tayo Babalik(was)

tayo: lupa tubig hangin apoynasa atin ang anyaya at alimpuyo

ng ilog at dagat

ang bulong at bulyawng amihan at habagat

ang ligamgam at lagablabng buwan at bituin.

tayo: salungatan at kaisahan ng buhay

bukang-liwayway at takipsiliminit at lamig kapayapaan at ligalig

pagsilang at pagyao babae at lalaki

nasa atinang inog at ritmo ng kalikasan

ang bukal ng dunong at danasang gamot sa ating mga sugat

ang pagpapasya

tayo: kalikasankalikasan: tayo

ngunit tinatalikdan natin ang kalikasanang ating sarili

ay! kalikasan kalikasan kalikasan

niyayakap natin ang rangya at isinasangkalan ang pangalan ng pag-unlad

napapabulag tayo sa kinang

kinang kinang kinang

laksa-laksang gubatang ating pinupulbos

laksa-laksang bundokang ating winawasak

laksa-laksang ilogang ating sinasaid

laksa-laksang bukidang ating nilulunod

laksa-laksang pulsoang ating pinapagotalang-alang sa kaunlaran

kaunlarang para kaninokaunlarang para kaninokaunlarang para kanino

ay!binibistay

ng kinang ang ating pagkatao

ay!inuuk-ok ng kamangmangan ang ating pagkatao

kamamgmangan kamangmangan kamangmangan

sinasamba natinang kinang at kamangmangan

binubuhay natinang kinang at kamangmangan

at habang naghihintayang lupa tubig hangin apoyang bukal ng dunong danas buhaysa ating pagbabalik

pumapailanlangang halakhak ng mga humahablotsa ating hininga.

kaylan tayo babalikkaylan tayo babalik

kaylantayo babalikwas?

Sa pinagpipitaganan kong mga diyos at hukom

Sa pinagpipitaganan kong mga diyos at hukom ng iba't ibang kampo at kaharian, bilang tanda ng aking katapatan sa sinumpaan kong pananagutan, narito ang aking puso na naglalayong magbahagi ng pag-ibig; ang aking utak na nagnanais maghayag ng katotohanan; ang aking hininga na nagsisikap magbigay ng buhay.

Narito ang aking akda, ang aking sarili. Ihinahapag ko sa altar ng inyong pagsusuri. Maging karapat-dapat nawa sa rituwal na ito, mapabilang nawa sa gagawaran ng mapagpala ninyong bendisyon. Katayin ninyo ang aking katawan, bukalkalin, himayin hanggang sa kaloob-looban. Hanggang sa kaliit-liitang bahagi, pati na ang aking kaluluwa.

Batid kong mag-iiba-iba ang aking mukha sang-ayon sa inyo-inyong lente ng paghusga. Pagtatalunan ninyo nang walang katapusan kung ano ako, saan ako nagmula, ano ang aking kulay at ano ang aking silbi. At habang hinihintay ko ang kahihinatnan ng pag-aalay na ito, bayaan ninyong pangarapin ko kahit sandali, sa kabila ng pagkalam ng aking sikmura, na iiwihin ako ng mga dakilang pahina ng panitika’t kasaysayan, na ipaghehele ako ng timyas ng katanyagan.

Kaya pinagpipitaganan kong mga diyos at hukom ng iba't ibang kampo at kaharian, buong puso kong ipagdiriwang kung mababasbasan ninyo ang aking alay. Kung magkagayon, walang pasubaling kikilanin ako ng sambayanang sinusuyo ng aking pagtalima sa sinumpaan kong pananagutan.

Nais kong angkinin nila ang aking galak, ipagbunyi nila ang aking ipinagbubunyi.

Ngunit mayroon akong isang pakiusap: huwag sana ninyong tangkaing usisain pa kung bakit wala rito ngayon ang aking sambayanan. Naghihinanakit ako sa kanila sapagkat habang narito akong nag-aalay ng aking sarili para sa kanilang paglaya, naroroon sila

nakabuntot sa kalabaw, nakapugal sa makina.

Casual(ty)

becoz i’m not a graduate of UPand i aint got no MA or PhD,nor do i have the latin surname laude

casual akong p’wedeng masisanteanytime, even without notice ‘mare.hasa man ako sa mga diskarteng

pangklasrum, mag-somersault man sa klase,tumimo lang sa student’s kukotethe lessons that i weave araw at gabi.

gosh! sadya nga bang buhay ay ganiredine sa ‘ting premiere university?gee! tuluyan na nga kayang napundi

ang Liwanag? Ningning ang humalili?o dear idols ng mga estudyante,my colleagues, kapuwa ko casual(ty)

kumapit sa payroll, huwag pahulidream! makibeso tumagay magbunyihimurin, himurin ang RGEP24

24 Revised General Education Program ng UP

Chop suey

Bakit di natin tuklasinang silbi ng pag-unawa’t pag-ibig.

Ang minsa’y nabanggit kosa isang kasama.Nag-uusap kami noontungkol sa mga sariwang pagtingin sa Marxismo at Leninismokaugnay ng rebolusyong Pilipino.

“Huwag mong gawing chop suey ang rebolusyon”,

Ang kaniyang pagsaway, tugong paulit-ulit niyang iminartilyosa aking sentindo.

Bigla akong ginutompakiramdam ko’y nagsigawanang mga bulate sa aking tiyan:

Mabuhay ang mga kusinero!

Handa ka na bang mambulabog?

Hindi dapat humulagpossa iyong bibig ang ungol ng sarili mong dibdib.

Maaari mo itong paglagusinsa mga siwang ng iyong ngipinngunit hanggang doon lamang.

Walang kapatawarang kabusungan25 ang pagpuslit nito at paglikha ng tunog, gaano man kahina,

lalo na kung may kinalaman sa gutom, pagtula at paglaya.Ito ang batas na dapat mangibabaw.

Maliban na lamangkung handa ka nang bulabuginang paghihilik ng mga diyos;

maliban na lamangkung handa ka nang ipainang iyong leegsa kanilang mga pangil.

25 mula sa salitang ugat na busong na nangangahulugang walang-respeto sa matanda o sagradong bagay

Ayaw mong mahuli sa pulong

Upang maiwasanang pitik ng inip haplusin mo ng titigang kalmot ng sabonsa mga daliri mong nakipagkarera kaninasa paglingkis ng araw sa gulod ng iyong labada

o kaya’y pumikit kaat humabi ng kuwentong isusupot at ipasasalubong sa iyong anak na aabutin na naman ng paghikab ng araw sa pagkalumbaba sa inyong bintana

o kaya’y kalmahin ang sarilibumuntong-hininga at ipalagay na ang ligamgam ng iyong palad ay kayang ihaplos sa noo ng iyong anak ng idinrowing mong batang nakangiti at nag-gugudmorning.

Mahimbing pa siya nang iyong iwan Ayaw mong mahuli sa pulong na walang katiyakan kung kailan mag-uumpisa

Kandautot sa katatawa ang CIA-IMF-WB-negosyo et. al.

Nasaksihan ko ang tumatagas na nanaat kumukuyaw na mga uod sa kanilang mga gilagid.Oo, sa kanila na umaastang diyosat minsa'y itinuring kong mga diyos:

“Paglingkuran ang sambayanan.

Muling pagtibayin ang paninindigan. Magwasto. Itakwil.

pâGÌLiNgK╛uran EAng sam@BaY%an*a

TaNgi^ng #arma/doNg DOGMATISMO! ╚pAKi1kIb*aKapa Rin hIndI REPORMISMO! maGpA\@PabaGsa&k Ma#luLu|tAs STALINISMO! Sa %TaTlo*Ng $ng ISM%o HuklU@b?aNG p*am$a/maR#aa%n MAOISMO ANg krisis KONTRA-REBOLUSYONARYO! =P%anLI'Puna#n.

Matainga TAKSIL SA BAYAN! sulang redigm ksang yob nayan

kankala unyun suan ran ISTUPIDO!”

Habang pumapaimbulog ang presyo ng petrolyo,rumaragasa ang demolisyon at militarisasyon,sinisipa ang mga manggagawa, kinakatay ang mga bukirin,nilulustay ang kaban ng bayan;

habang kapit-tuko ang gobyernosa paghimod sa tumbong ng amo nitong Estados Unidos,na tagapagligtas daw ng daigdig;

habang nangangalumata at humuhumpak ang pisngi ng milyong masang puno’t dulo ng rebolusyon.

Habang kandautot sa katatawa ang CIA-IMF-WB-negosyo et. al.

Kropek

Paos ang pasasalamat na inusal ng maputla mong labi nang abutin mo ang pabaon kong piso. Napaso ako sa lamig ng iyong daliri, nanulay ang liyab ng yelo sa aking bisig, namugad ang ginaw sa aking dibdib. Agad naglagalag ang aking mga mata upang iwasan ang iyong titig. Nangimi akong aluin, kahit saglit, ang nakakapit na kirot ng sikmura sa ilog na namuo sa iyong mga mata. Natakot akong lusungin kahit saglit ang bukal ng pag-unawa sa ilog na iyon. Gumuho ang aking mga kalamnan at buto. Batid kong hindi kayang haplusin ng piso ang hapdi ng agahan nating kropek. (Paano pa kaya ang pagngatngat ng pagpapanggap na busog ka pa, habang nilulunok mo ang amoy ng pananghaliang iniaalok ng iyong mga kaklase at guro?) Hindi mo na kayang ipantawid-gutom ang mga salita. Binusog kita ng mga teksto at imahen na nagpapalagablab sa mga kamao at istrimer. Ngayo’y dumidighay ng katanunganang iyong mga mata.Hanggang kailan itay?

Makata

Pitong beses… hindi… walo...ay, siyam, siyam na beses kong binalikbalikan, dinalidalirot ang tulang ipapaworksyap ko sana sa mga makata ng Diliman. Tanaw pa ang araw noon, habang naghihintay, habang wala pa sila, pinasadahan ko ulit ang tula. 12 ang metapora puro sariwa. Tungkol lahat sa hirap ng buhay –4 ang nakikita 3 ang naaamoy 3 ang nalalasahan 1 ang naririnig at 1 rin ang kumakalmot sa balat.Walang gasgas na salita at imahen. Wala pa rin.Sinuyod ko ulit ang tula, tutal naaaninag pa naman ang mga letra, ang mga bubong, ang tuktok ng mga puno. Buti na lamang at malamig dito sa UP. Ano kaya ang nangyari sa kanila? Malayang taludturan ang tula pero inayos ko sa tatatluhing linya. 10 saknong lahat, 30 linya lahat. Nangangalay ang aking likod. Tinutusok ng isang milyong karayom ang aking mga hita at puwet. Walang tuldok, may tatlong kuwit310 ang patinig, 177 ang letrang a, 78 ang I, 21 ang o, 28 ang u, at 6 ang e. 423 ang katinig.

Malabong drowing na lamang ang lahat.Hindi na mabuklat ng ilaw sa poste ang anino ng akasyang nakatalukbong sa akin, iilan na lamang ang paroo’t paritong mga estudyante, nagsasara na ang mga dormitoryo.

Umaalulong na ang aking bituka.Pinatay ko ang aking gutom at inip – pinagpira-piraso ko nang pinung-pino, isinubo, nginuya, at ilinuwa ang aking tula.

Magwasto

“Magwasto!”

sigaw ng mga kabataang aktibistahabang kapit-bisig nilang binabarahanang martsa ng mga kapwa-demonstrador(na dati nilang kasama ngunit ngayo’y itinuturing nilang kaaway).

at nakita kong halos pumutokang mga ugat sa mukha at brasong mga pulang mandirigma ni Mao

habang kanilang nilalait at hinahagupit ang dati nilang gurona nagturo sa kanila

ng tula at paglaya.

Parang pagdura na lamang

Parang pagdura na lamang para sa kanila ang pagbigkas ng pasensiya o pagpapasintabi kapag hindi sila dumating sa takdang oras ng pulong o ano mang klase ng tipanan.

Tulad ng pagbaon ng barena sa dingding, dapat nating iukit sa ating mga kukotena mga importanteng tao ang hinihintay natin.Kung kaya naman abalang abala. Unawain natin sila kung gayon sa kanilang pagkahuli. Ano ba namanang kalahating araw na pagtunganga kumpara sa kapakanan ng bayang siyang nakasalang sa mga pulong na kanilang pamumunuan?

Abalang-abala sila sa mga gawaing pambayan,at sa pag-uutos sa kanilang mga utusanupang asikasuhin ang maraming bagayna hindi na nila kaya pang atupagin. Tsk, hindi na sila magkandaugaga, kung kaya dapat nating intindihinna kung gaano kasikip ang kanilang panahon ganoon din kakitid ang kanilang pasensiya.

Kung gayon, tayo na naghihintay ay hindi dapat mamuna o magreklamo sa hindi nila pagdating sa takdang oras;baka mapatid ang pisi ng kanilang pasensiya at sumambulat pa sa ating bilasang mata ang durog na sili mula sa kanilang mga bunganga.

Panis na laway

Pitumpo’t pitong taon nang nakasuga sa tumana si mang Pilo. Nasaksihan na niya, tulad ng kaniyang pagkakasaksi sa paglulupi ng mga ahas ang di-mabilang na pagpapalit ng tao sa gobyerno, ang di-mabilang na pagsasalitan ng tag-ulan at tag-araw, ang tila walang hanggang taggutom.

Ngayo'y nasa harap niya, at ng mga kapwa magbubukid at kanilang mga mahal sa buhay, ang mga tagapagligtas.

Sa pangako ng paghulagpos sa pagkadusta, tinipon sila ng mga tagapagligtas.Tulad ng dati, lagas na mga butil ng rosaryong tumalsik mula sa bibig ng mga tagapagligtas ang litanya ng pasyon ng mga magbubukid,ang silbi ng pagkakaisa, ang pagtatayo ng maaliwalas na bukas,ang kawalang-saysay ng reporma, ang kahalagahan ng dahas.

Tulad din ng dati, nilanghap ni mang Pilo ang samyo ng sariling panis na laway, habang nakikipagkindatan sa munting sinagna naglalagos sa kaniyang balanggot.

Nagtutulakan tayo ngayon sa bangin

Hinaplos ng hinahon ng ating hininga pasa ng puso nating saklot ng pagsuko;isinandal natin ang ating likod sa lamyos ng lunting burol sa ating tinig at dibdib.

Kapanatagan ang ating kandungan.

Nagbanyos tayo sa ilog ng ating mata,nilanggasan ang naknak na mga kudlit ng durog na bubog ng pag-aalinlangan sa ating talampakan: sarili o sambayanan? Pinaghilom ng taglay nating paglaum ang ating mga sugat. Sanlaksang lakasang halumigmig ng ating yakap.

At namulaklak tayo ng bandila’t istrimer; muling lumagaslas sa ating lalamunan ang tinig ng himagsik; nanariwa sa ating diwaang sanghaya ng digma.

Ngunit anong kulam mayroon ang kalam ng pagbabago? Hiniklat ng magkaibang dalumatang ating mga balikat, palayo sa ating halakhak.

Iisang bituin ang inaalayan natin ng tingin,ngunit nagtutulakan tayo ngayon sa bangin;nagsusuplagan sa pagtahak sa kaniya-kaniyang gasgas na landas.

Alaala ng luwad at tapuy

Habang hinahawing sinasakyan kong traysikelang halumigmig na nakakumot sa bulubundukin ng Ifugao,

kinawayan akong mga ilap na Mirasolna nakatunghay sa bangin.

at hinagkan ang aking batokng ating pagdadaop-palad sa Banaue – noong gabing

nilasing ako ng luwad mong dibdib at ng tapuy sa iyong hininga’t titig.

Flaslayt

kagabiisang saranggolang gawa sa pinagtagpi-tagping bituin

malamlam mapusyaw

maningning

ang ating pinasisid sa abuhing langit

gumewang umalon umekissa kalangitang walang ligalig

ngunitiglap na napatid ang pising nilubidmula sa ating hininga

binulaga tayong mapanghimasokna liwanag

kasabay ng pagdayb ng ating saranggola

ginutay ng flaslayt

ang ating mga mata at hubad na katawan

Ganito kita itatakwil

Sa iyong pagtatksil,ganito kita itatakwil:

Tatarakan ko ng krus na dugoang bawat puno, bawat guhobawat damuhan, bawat dingding –

ang lahat ng nagpaunlaksa ating paglilim sa dilim.

Ipalalamon ko sa liwanagang alab at alat,ang halakhak at hiraya ng ating pagtataling-hininga.

Ihahabilin ko sa hanging ihilam sa iyong mata ang lansa ng dugo.

hanggang ikaw ay mabulag at hindi na makabalik sa mga pook na sa ati’y kumupkop.

Hugas-kamay

Sa panahon ng digma o kapayapaan, ikaw ang nasa aking puso.

Hindi bilang isang alaala o saksi lamang; kundi isang buhay na katuwang sa paglikha ng isang pag-ibig

na walang pangalan, o sinadya nating hindi pangalanan, sapagkat mas mainam ang malaya sa bilangguan ng kinagawian.

Ngunit kailangan kitang paslangin;(sapagkat iniibig kita, at gusto kong mabuhay ka).Kailangan kong paslangin ang lahat ng may kaugnayan at bumubuhay sa iyo.

Papaslangin kita ngunit hindi sa pamamagitan ng patalim, lason o baril, kundi sa bagsik ng pagkamuhing ipupunla ko sa iyong dibdib.Natatangi ang pagpaslang na ito – ako,

Ako na pumapaslang ang mamamatay.Ako na lumilimot ang lilimutin. Aarugain ko ang pagkamuhing uusbong sa iyong dibdib,pag-uugatin ko ito sa iyong utak, mata, bibig,

bituka, mga daliri. Hanggang mantsahan nito ang iyong mga kamay. Hanggang multuhin nito ang iyong konsensya.

Samantalang ako, ako na tunay na salarin ay walang kurap na magsasabi: Wala, wala akong kasalanan.

Liyab ng Kabalyero

Paulit-ulit, binubuhusan kong tubig-yelo, ang nagliliyabna bulaklak ng Kabalyerong

pinasibol ng Flores de Mayosa aking dibdib; ngunit patuloy nitong sinisilaban ang bawat hibla

ng lumot ng aking pangungulila.Sa gatong ng gunita ng libaging rosaryo, at marurusing na batang

nag-ugnay sa atin sa isa't isa, nagliliyab ang mga bulaklak ng Kabalyero sa aking dibdib;

inaasam ang iyong pagbalik –ang iyong pagsuway sa buhay na selyado ng belo at rosaryo.

Malilimutan ko ang iyong pangalan

“ANOTHER DEATH IN DILIMAN. A suicide victim spills his blood a few meters from the foot of the oblation, UP’s symbol of selfless sacrifice.” - Philippine Collegian, 03/3/99

Ngangatngatin ng alikabok ng aking paglimot ang iyong katauha’t pangalan; ngunit hindi ang iyong pagsalungatsa balud ng pagsunod sa kinagisnan.

Nang pigtasin mo ang iyong hininga,nabanaag ko ang aliwalas ng landas na kasumpa-sumpa ayon sa mga pinagpalang pulpito at kombento.

Hindi kita kilala at lalong hindi ko batid ang pitik ng iyong puso’t utak; ngunit nakaangkas sa pagbukas ko ng mata bawat umaga ang iyong kalatas:

may hihigit pa sa dighay at orgasmoat iba pang aliw na lalang ng laman;may hihigit pa sa galak at gayak ng buhayna sadlak sa samut-saring kamatayan.

Nang ipaghele ng sementadong hagdan ang iyong laslas na pulso at bangas na bungo,

itinaboy mo ang maligno ng liwanag, na nagdidiktang kadikit ng pikit na isip ang pagsuway sa utos ng langit;

inawit mo ang pulot at oyayi ng pagyakap sa kamatayan –upang mabuhay, upang mabuhay.

May taglay pa ring init

Kakulay na ng durog na kabibe ang aking buhok,

humulma na sa aking mukhaang alon ng dagat;

ngunit may taglay pa ring initang perlas na iyong isinabit sa aking dibdib.

Kahit isang dakot nang buhanginang bilang ng mga taon,mula noong hablutin ka sa akinng kalaro nating mga alon.

May tamis sa kamatayan

Minsan, kinawayan akong ligaw na bulaklak sa bakuran ng aming kapit-bahay.

Bugso ng pulso,tinangka ko siyang pitasin;buksan ng aking mga daliri ang kaniyang mga talulot.

Ngunit nanaig sa akinang aral ng buhay: may bitbit na gantimpala ang pagpatay sa sarili.

Kaya nagpasya akong habambuhay na magbigti, habang sinisilip mula sa bintanilya ng aking pusoang pamumukadkad ng bulaklak.

Tuwing umaga mula noon, sa aking puntod, iwiniwisik ng hangin ang samyo ng polen ng bulaklak

na pinagtangkaan kong pitasin.

Pagaspas ng paruparo mong labi

muli mong nilagok ang ilog sa aking mga mata

pumikit ako upang taimtim na kaulayawin

ang iyong uhawang aking uhaw

dahan-dahan pumagaspas ang paruparo mong labi

dumapo sa aking nookilay pilik talukap ng mata ilongpisngi baba pisngi tenga batok tengaleeg tenga batok leeg baba

LABI

at tumigil ang lahatang lahat lahat

maliban sa pagparoo’t parito ng mga alonmaliban sa pagtaas at pagbaba ng mga alonmaliban sa paglukot at paglatag ng mga alon

maliban sa pagparoo’t paritopagtaas at pagbaba

paglukot at paglatagng mga alon

maliban sa ritmo ng ating hininga

maliban sa indayog ng ating katawan

Paghihintay

hindi ko magawang dingginang pintig

ng sariling dibdib

nakagapos ang aking pandamdamsa bawat puwang

na puwede mong daanan

bawat siwangbawat kaluskos

bawat aninong sumungaw

binabakuran ko ng titig at pag-asam na sana’y ikaw na

oo bawat espasyobawat estrangherong kaluskos

bawat aninong hindi iyo

ay dagat ng buntong-hiningaat pagkabalisang

namumugad sa aking dibdib

Walang kasinglamig ang simoy ng pangungulila

Habang minamasdan ko, mula sa bintana ng aking klasrum ang mala-sundalong tindig ng bundok Makiling, idinampi sa aking dibdib ng mamasa-masang hangin ang mga alaala ng Sierra Madre:

magkadaop ang ating mga palad, inaalalayan mo ako sa pag-akyat sa matarik na burol –

nakakahiya, babae ang umaakay, pero ano ang aking magagawa?

Tanging paninindigan at lakas ng loob ang aking bitbit noon;

buhol-buhol ang aking hininga sa paghagilap ng matatapakan, hindi magkamayaw ang likaw ng mga baging at damong-gubat,mabuti na lamang at naroon ang iyong mga kuwento at awit;

a, kayligamgam ng iyong hininga at haplos – masuyong tapik sa panahong halos igupo ng bigat ng bakpak at armalayt ang aking balikat.

Marahan kong isinara ang bintana: walang kasinglamig ang simoy ng pangungulila.

Wala na akong masulingan

Gusto kitang kalimutan:

kung ilang beses ko nang binagsakan

ng bato ang iyong bungo,

pero paulit-ulitna nagbabagong anyo’t buhayang sumasambulat mong utak.

Sanlaksa sila ngayong umuusig sa akin.

Minumulto nila ako,wala na akong masulingan

kundi ang makisilong sa liwanag,

at bagsakan ng batoang sarili kong bungo.

Sariling langib

Hinahamon akong mga langib ng punong Akasya –

mula sa pinakamagaspanghanggang sa pinakapino;

mula sa mga nakatinghasna halos malaglag na sa lupa,hanggang sa mahigpit pa ng kapit sa puno at sanga;

mula sa pinakatayangtanghanggang sa mga babad pa sa nana.

Hinahamon nila akong lapitan sila,masdang isa-isa, at haplusin.

At nang gawin ko ang gayon,natuyot at nagkabitak-bitak ang aking mga palad –

binulaga akong sarili kong mga langib.

May kung anong pinong tinikang tumusok sa aking mga mata.

Pangungulila

Kagabi,sa pusod ng dilim,isa akong

ulilang sagwan,

kinukutib ng mga alon sa gitna ng laot.

Nakatingala sa kulay kalabaw na langit, nakamasid sa mga pundidong bituin,

habang sunong koang unti-unting natutunaw

na buwan.

Paramdam ni kamatayan

Nagparamdam sa akinsi Kamatayan kagabi:

isinayaw ng hanging iniluluwa ng electric fan ang tinuhog na bulaklak ng kampupot at ilang-ilang na isinabit ko sa kisame.

Wala na ang gilas ng sariwang talulot;

mga daliring kulubot ang ngayo’y nakakapitsa taling unti-unting nalalagot.

Iginupo ako ng antok.

Sapagkat gayon na lamang ang pagsinta ng diyos

sapagkat gayonn a l a m a n g a n g p a g sintan g d i y o ssa san l i butank u n g k a y ai p i n a g kaloob

niya ang kaniyang kaisa-isang anak

sapagkat gayon na lamang ang pagsintang negosyo sa sariling diyos, ipinako

nito sa minimumang sahod upang

ang sino m a n gsumasampalatayas a k a p i t a l a y h i n d im a p a h a m a kkundi magkaroonn g b u h a yn a w a l a n g h a n g g a n aleluya aleluya

Sugatan ang buwan kagabi

Sugatanang buwan kagabi –

habang nagsasalimbayansa pagsaksak sa aking mata ang kislap ng mga ilaw, ng poste at sasakyan,at ang liwanagna iniluluwang mga gusalisa paligid,

magdamag kong dinilaanang dugong umagossa maputla niyang pisngi.

Mister kibitser

Nakakabilibsi mister kibitser:

laging nakikinig,

laging nagmamasid. Hindi umiidlip si mister kibitser.

Kahit pinid na silid kaniyang nasisilip. Talagang nakakabilib.

May radar si mister kibitser, kaygaling niyang humagip ng kahit anong tsismis –

“you know ba? yan daw si ano nagpaano bzz bzz bzz.”

At kaygaling niyang kumilatis:

“look o, can’t even speak straight English!”

“yuck, what a jolog, tingnan mong manamit!”

Nakakabilib.

Makamandag ang tagtuyot

Makamandag ang tagtuyot.Sinisipsip nito ang utakat lakas ng ano mang may buhay

na kayang magpakislot ng salita.Kapag sumagpang, hindi ito bumibitiw hanggang hindi nalalagutan ng hininga

ang biktima. Minsa’y naka-engkuwentro ko ang tagtuyot, nanlilisikang kaniyang mata, wala akong nagawa

kundi ipain ang aking leegna agad niyang sinagpang;rumagasa ang kaniyang kamandag

sa aking mga ugat, umakyatsa utak, nagdiliryo ang aking ulirat.Muntik matigang ang aking lakas.

Kulog ang kaniyang halakhaknang inakala niyang lubusanna niya akong nagapi. Ngunit

sa kahuli-hulihan kong sigok,bumulwak ang mga salita, bumangon ang mga imahen,

rumagasa ang hiraya. Naumid ang tagtuyot, nagkalasug-lasog makikintab niyang mga pangil.

Laslas na ang aking maong

Laslas na ang laylayan at tuhod ng aking maong,

kalahating dangkal na ang nakaluwangmga pahalang nitong hibla,

at patuloy pang nagninisnis.

May mga hiblang magkakasalikop, may mga hiblang lumulundo, may mga hiblang nag-iisa.

May mga hitik sa himulmol,nagbabadya ng pagkalagot;

mayroon naming kipkip pa ang tikasng sinulid na hindi pa gamit.

May mga hiblang taglay pa ang pagka-asul,

may mga hiblang kakulay na ng lupa,

may mga hiblang nagbabalik na sa bulak.

Ilang lakaran na lamang at may mga hiblang mapapatid,

luluwang ang laslas ng aking maong.

Magiging basahan.

Pero kahit may mga hibla nang bumabaklas

sa isa’t isa,

nananatili pa itong saksi at katuwang

ng paglalagalag ng aking mga paa.

Mga imahen ng pagdarahop

Kinakabagang palabigasansa ilalim ng kalang singlamigng nguso ng butas na takure.

Mga langutngot ng gasgas na bitukang namimilipit sa ibabaw ng dulang.

Mga matang nililingkis ng tagtuyothabang naglalambitin sa nagninisnisna atip na gawa sa dahong niyog –

binibigti ang gutom habang nakikipagpikosa mga usa at baboy-damong dumudungawsa manipis na siwang ng bubong.

Hershey’s at Barbie doll na naliligiranng pader na nakatirintas ng alambre,at pinakikinang ng mga pangil na bubog –

tinatanuran ng mga matang may lisikng tingga, ng amoy pusaling pag-ismid,ng tapik sa balikat na singgaspang ng punso.

Ulilang tsinelas, gulanit na istrimer,sinasakal ng tirgas at pulburasa sinapupunan ng Mendiola

Ararong nginangatngat ng kalawang,nakahilig sa tarangkahang inuunanong mga mutha, nasasabik sa haplos

ng mga kalyuhing daliring ngayo’y naghahasikng liyab sa tagulaylay at oyayi ng paghuhunos;mga daliring sumisipol ng punglo at palakard,

bigas tsinelas kalan dulang,upang muling padaluyin ang ilog sa nangangalirang na retina ng tagtuyot.

Dalit

Mandarambong

Nang tayo ay manikluhodsa selosong manunubos,yamang-bayan ay naubossinikwat ng espada’t krus.

Salamangka

Aw! espageting pataas,salamangkang patalastas;bansa’y manhid sa agunyasng bitukang naaagnas.

Tandang Sora

Walang gatol, Tandang Soradalit ng iyong pag-asakahit nisnis na ang hiblang buhok mo at hininga.

Supremo

“Di dapat maging panguloang isang di abogado!”Hatol: isang aginaldo –punglo para sa supremo.

White Christmas

Sa tungayaw ng blues at jazz,umasam ka ng white Christmas.Binura mo pati bakasng heleng malaya’t wagas.

Pagsasanib

Sa linggal ng mga tamboltumipa ka ng rock ‘n roll,sakbat mo ang pahimatonng kudyapi, kubing at gong.

Serbisyo

Indak-kumpas sa maghaponupang trapiko’y dumaloykinakapos, ginugutompero hindi nangongotong.

Komitment

Guro: hamog kang pumataksa pusod ng bundok Marag,punglo’t lamok ‘yong hinamakupang tribo ko’y bumukad.

Diona

Ina

Bawat ingit ng anakmay haplos na katapat –ina’y gising magdamag.

Bunso

Hindi baleng kumalamitong sariling tiyanbunso’y kumain lamang.

Lubid

Bawat isa’y sinulid,kapag may isang patid,rurupok itong lubid.

Gugma

Gugma: isang sinulidna nang mapatid, ang lubidna tahana’y nagnisnis.

Timon

Palangga, sa pagsuongsa dagat na maalon,ikaw ang aking timon.

Tungkod

Inay ikaw ang tungkodsa paghanap ng birtudnitong pananaludtod.

Saklay-mata

Hintuturo ka ama,saklay ng aking matasa gubat nitong letra.

Walang lamangan

Sugpo man o alamang,ating paghahatian.Utol, walang lamangan.

Tanaga

Susmaryosep

Bakit naman ngayon pasumiklab itong gera,susmaryosep pa’no naang bukas natin sinta?

Tuod

Lurayin mo man irogaking puso at tuhod,tuod akong tatanghodsa papatak mong hamog.

Gera

Hindi dapat maigapag-ibig natin sinta;magtagpo pa rin kitasumiklab man ang gera.

Sumpa

Binitiwan mong sumpa,hamog sa ‘king gunitangayong nananalantaang kamandag ng digma.

Kuwerdas

Daliri ako sinta –kakalabitin kitahihimasin tuwina –k’werdas ka ng gitara.

Labingsiyam

Pagdarahop

1.Kumakahol na ubo,dugo sa dura.Kinabukasang kuba.

2.Kabukirang nilunod,dambuhalang dam.Kalderong inaamag.

3.Sinasapot na kalan,iyak ni bunso.Malay na sumisikdo.

4.TNC's ng dayuhan,libre sa buwis;ekonomyang may tisis.

5.Muling nabilaukandugyot na kanal –nagdiwang ang ospital.

Total war

1.Nagliliyab na baryo,pila ng tao.Pilantod na gobyerno.

2.Atungal ng armalayt,wasak na burnay.Pira-pirasong buhay.

3.Rigodon ng kombat syussa baybay dagat;mga duguang sigay.

4.Saranggolang dumadayb,lagot na pisi.Sugat sa pusong munti.

Haiku

Patak-ulan

Mumunting patak-ulan sa iyong pisngi,ngiti ng rosas.

Watusi

tengang baradobungangang may watusi,pader na yelo.

Labada

Dildil ng asin,gabundok na labada,Bagang may burda.

Sampayan

Haplit ng hanginsa hitik na sampayan –Ingat ka giliw.

Ngiti

Kulob na sinagsa balumbon ng ulap;ngiting sisilay.

Hasmin

Kaway ng hasminsa balikat ng daan;haplos sa dibdib.

Sanggol

Ingit ng sanggolsa nagbabagang kuna;gabing bagabag.

Kamay

Ngatngat ng sabonsa kulubot na kamay –kanin sa hapag.

Tala

Tala sa matang bunsong bumabati,gabing mahimbing.

Pinitak

Halik ng ulansa tuyot na pinitak –lunting halakhak.

Buhay

Likaw ng tubigsa bato at buhangin.Alon ang buhay.

Wakas

Kutib ng uodsa talulot ng rosas.Lahat may wakas.

Anay

Linya ng anaysa posteng anong tayog,hari’y yuyukod.

Baril

Pangil ng barilna naglagos sa dingding;sino ang ligtas?

Digma

Pusa sa kalan,kalderong inaamag –gatong ng digma.

Dayo

Bolpen: kumendeng,ngumasab ang buldoser.Dayo: nagdiwang.

Modernisasyon

Tribong pinalissa lupaing ninuno,modernisasyon?

Balang

Minsa’y nangitimmga uhay ng palay.ulam sa pinggan.

Anino

Aninong ligawsa siwang ng bintana;lindol sa dibdib.

Bubog

Butil ng hamogsa dahon ng kampupot;bubog sa palad.

Luha

Patak ng luhasa pahina ng aklat;buko ng rosas.

Alon

Saplok ng alonsa katig nitong bangka;bukang-liwayway.

Sigaw at diwa ng panitik

Bawat karanasang kaniyang maititiklakas na gigising sa damdaming pikit. Ang tintang guguhit ay dugong titigissa tigang na lupa, titighaw, didilig.

Ang tibay at talas ng aking panitikang siyang tatahi sa lahing gulanit;ang dugong nagmula sa aking panulathuhugas sa bayang sa putik nasadlak.

Sigaw ng paglaya, tilamsik ng hibiktintang naging dugo at nagtutumangis.Kaniyang pagsamo: “Mga nakikinig sana ay pumansin, tuwinang magmasid”.

Sutla at busilak na papel ang hanapLiyab n ng paglaya doo’y isusulat;Iwi nitong dugo kusang ipapatak –talim ng panitik ay maglalagablab.

May lakas ang bawat kibot ng panulat,Mga matang pikit pilit imumulat –“Masdan ang paghawi ng lambong ng ulapdamhin ang ligamgam na dala ng sinag.”

Sa pilas ng aklat kaniyang ikikintalang bawat bayaning sa dilim nabuwal;lahing Pilipino kaniyang itatanghalmithing kalayaan ay ipaglalaban.

Iba’t ibang mukha ng panahon

Matulin ang takbo ng panahon,ang luntiang dahon na kanina’y kaysiglangayo’y naluluoy.Prinsipyo ba’y kumukupas?

Babangon, babagsak ang mga kasama.Matamis na ngiting ari ng iba,bukas ay atin.Mapipigil ba ang pakikibaka

Halakhak nila ngayon,bukas atin ang tagumpay.Pagbagsak ng rebolusyon,simula ng kaganapan.

Ito na ang panahon

Di na magtatagal ang ating kaapihan;dumating na ang panahonhinog na ang kalagayan.Tunguhin natin ang kabundukan

Sandatang sa ati’y ipinamamaslangngayo’y gamit natin sa paglipol sa kaaway.Diwa’y sulong, matibay ang paninindigan.Handang ibuwis ang iwing buhay

Ang mithing kalayaa’y ating makakamit;magwawakas ang panahon ng mga ganid.Pagkatapos ng madilim na gabi ng pakikibaka,tiyak sisilay ang pulang araw ng bagong umaga.

Sa pagsulong ng sambayanan

Ang luksang lambong ng magdamagay pupunitin ng isang pag-aaklas.Ang ningning ng karit ay sasambulat,maso’y ipupukpok nang buong lakas.

Babagsak ang mga kaharian,malilipol ang mga gahaman.Pulang bandila’y iwawagaywaymagbubunyi ang mamamayan.

Bawat isa’y may iisang layon,bawat hakbang ay may direksyon;susundan ang landas ng rebolusyondiwa ng pagbabago buong giting na isusulong.

Makakamit ang kaligtasan

magsimula tayohabang may buhay pa ang mundohabang may init pa ang ating hiningapagkalat ng dilim ating pigilinginaw ng paligid ating pawiin

kapag tumigil ang mundo sa pag-inogkapag namuo ang dugo sa ating mga ugatmaglalaho ang lahatguguho ang ating pangarapmawawalan ng silbi ang liwanag

wakasan ang pananahimikbasagin ang pagsasawalang-kibohuwag tumigil sa paghakbangmakakamit natin ang mithiinmaaabot ang hangad na kalayaan

May sigwa sa aming nayon

Ang sapa’y ayaw nang umagosSi kalakya’y walang mainomPati ang araw ay nagkakanlongSa ulap na kay-itim ngayon.

Nagbabadya ang sigwa sa aming nayonHuni ng kuliglig tila putok ng bulkanMga ibo’y nagtatago; lagi sa karimlanDamo’y nanginginig, mga puno’t nangangatal.

Ihanda ang tabak, hawiin ang damoAng kislap ng talim ay tatanglaw sa kubongPinagkakanlungan ng mga kasamang Ngayo’y sugatan ngunit walang panlulumo.

Magkapit-bisig tayo mga kanayonTatagan ang dibdib; sigwa’y umuugongHumahambalos ang ulan, huwag tayong sumilongPanakot lamang iyan ng sakim na panahon.

Kailan tayo magbabago?

Pagsasamantala ang patuloy na naghahariHabang karapatang ng tao’y nalulugamiKayhirap abutin ating minimithiSigaw sa labi’y laging tinitimpi.

Hanggang kalian tayo magtitiisPaaalipin sa dusa’t sakit?Hanggang kalian tayo padadaigSa mga pangil ng dusa’t sakit?

Mga kasama halina’t tumindigHanguin ang bayan sa pagkakahilahilAng tanikala ng paninikilAtin nang wakasan, atin nang pagutin

Mga kasama saan atayo tutungoNgayong ang mundo’y gulong-gulo?Mga kapatid saan tayo tutungoKalian, kalian tayo magbabago?

Lakbayani

Lakbayan, paglalakbay tungo sa kalayaanAnumang uri ka ng mamamayanIkaw ay bayaning itatanghalKung ikaw’y nakilahok sa lakbayan.

Hindi alintana ang gutom at uhawMaipakita lamang ang katotohanangBaya’y tutol sa sistemang umiiralLakabayani, bayani ka ng bayan.

Nagmartsa ang buong sambayananSigaw aay paglaya at katarunganMithi’y lansagin ang pamahalaangNagpapakatuta sa mga dayuhan.

Maraming taon na ang paghihirapMaraming taon nang baya’y binulagNgunit ngayo’y unti-unting namumnulatGumigising, tumitindig, laya ang hangad.

Walang punglong maaaring humadlangSa lakas ng baying sumusulongWalang pader na maaaring humarangSa lakas ng bayang mistulang daluyong.

Manalig ka

Tahimik, gabi’y pusikitanong dilim ng paligidwalang anumang marinigkahit isang munting tinig.

May ilaw iyong pagmasdankayningning kaniyang sinagmagmadali iyong sundaniyon ang iyong patnubay.

Kahit saan ka magpuntahindi ka dapat mangambaSi Hesus laging kasamamanalig sa gugma niya.

Patak ng dugo sa iyong mga bakas

Pasan ko ang iyong krussinusundan ko ang iyong yapakako’y kanilang inuusigtangkang kitlin hiram kong buhay.

isinigaw ko ang katarunganinawit ko ang kalayaanako’y kanilang hinagupitbinato at ibinilanggo.

masakit kang magmahal ngunit walang ibang daantungo sa kaligtasankundi ang pagsunod sa iyong kalooban

kristo ang patak ng dugo sa iyong mga bakasay pamamalagiin kong sariwamasakit ang sugat na dulot mongunit sadyang ganiyan ka magmahal.

Salamat panginoon

Masakit ang sugatna likha ng nakaraan,ngunit salamat panginoonlumago ako tulad ng isang halaman.

May luha ang alaalang kahapon,luhang sa aki’y dumiligupang harapin ang bukas.

May latay ang mga palong tag-araw, ngunit salamat panginoonako’y naging matatag,handang sumalubong sa tag-ulan

Madilim ang buhay sa loob ng bilangguan,subalit dahil dito’y nadama koang tunay na kalayaan.

Matinik ang alambre ng pagkamulat,panginoon salamatmay lakas ako sa pagpiglas.

Gagabayan tayo ng panginoon

Matatag na ba ang suhay ng iyong dampa?Handa ka na ba sa sigwang darating?Lumipas na ang tag-araw...Muling yayakapin ng lamig ang paligid,Lalambungan ng makakapal na ulapAng mga bundok na unti-untiNang nagkukulay lunti.

Handa na ba sa pagbungkalAng iyong mga bisig?Sapat ba ang lakas ni kalakyan,husto na ba sa gulang ang mga punla?

Kasama ang sugat na dulot Ng nakaraang tag-initAy hindi kailanman mapaghihilomNg tag-ulan.

Sa ating pagsulong tungo sa tag-arawKailangang mag-ugat sa matibayNa pundasyon ang ating lakas,

Huwag tayong matakot sa ginawNg dulot ng tag-ulanGagabayan tayo ng panginoonSa landas na ating tatahakin.

Aliping dinidiyos

Gusto mo’y laging ikaw ang masusunod,isa kang alipin ngunit dinidiyos.Pinili mo ang buhay paglilingkod,ngunit mga tao sa iyo ang lumuluhod

Hindi ka nakararanas ng pagdarahoppagkat buhay mo’y sagana lagi kang busog.Sabi mo: “buhay ng tao’y masalimuot.”Kumilos ka ba upang ito’y isaayos?

Marami kang alam tungkol sa lipunan,Toneladang teorya pinagsunugan mo ng kilay;ngunit kumilos ka ba para sa kalayaanng mamamayang bilanggo ng kahirapan?

Kristo, hantungan

doon sa hangganan ng mga pangarap may isang batis, salamin ng buhaymaaaninag ang kaganapan ng ating mga pangarapna pinipilit nating abutin

mapugto manang iwi nating buhayang pagtatalaga’y hindi magmamaliw

huwag tayong matakot sa madawag na landasmay lunas ang ating mga galos sa dulo ng daan sapagkat si kristo ang ating hantungan.