Mali rečnik istorije umetnosti za prvi razred Treće beogradske gimnazijeAntička grčka umetnost

ABAKUS (grč.abax ploča), kvadratna kamena ploča ; deo kapitela na kojem počiva teret.

ADYTON , odvojeni prostor za kultnu radnju ili kultni lik pri kraju cele (naosa) antičkih hramova,kao svetilište pristupačno samo sveštenicima.

AGORA (grč.), naziv mesta na kojima se u grčkim gradovima odvijao javni,društveno-politički i trgovački život.Agora je obično kvadratne ili pravougaone osnove u samom središtu grada,u koji vode glavne ulice , a okružen je tremovima i javnim zgradama. Najpoznatija agora je u Atini.

AKADEMIJA (grč.Akademeia), prvobitno jedna kuća u Atini,čiji se vlasnik zvao Akademos, a koju je Platon pretvorio u filozofsku školu.U renesansi ime Akademija upotrebljava se kao naziv učenih društava, aposebno onih koji su se bavili umetnošću. Pred kraj XV veka Leonardo da Vinči osniva slikarsku školu pod imenom Akademija,a vek kasnije Akademija Sv. Luke u Rimu postaje prva umetnička škola s odredjenim programom.Tokom XVII veka osnivaju se širom Evrope mnoge akademije kao specijalne umetničke škole, a krajem XVIII veka u Parizu osniva se Akademija lepih umetnosti koja je poslužila kao uzor mnogim drugim akademijama.

AKANTUS (grč.AKANTHOS), mediteranska biljka čije oštro izrezano lišće je poslužilo antičkoj skulpturi kao omiljeni ornamentalni motiv,kao i pri oblikovanju korintskog kapitela.

AKROPOLJ,AKROPLA (grč.), utvrdjeno naselje na visini.Najpoznatija je atinska,čiji najstariji zidovi potiču iz mikenskog razdoblja,a koja svoj konačni oblik dobija u V veku pre nove ere.Posle ratova sa Persijancima, koji su ga razrušili,u doba vladavine Perikla na atinskoj akropoli je podignuto nekoliko hramova (Partenon,Erehteion,hram Atine Nike...) koji se ubrajaju u najznačajnije spomenike grčke umetnosti.Na akropolj se pristupalo kroz monumentalni ulaz –propileje.Akropola je središte religioznog života, a agora središte gradskog života.

AKROTERIJ (grč. Akroterion: vrh, glavica), ukras na vrhovima zabata grčkog hrama u obliku palmete ili akantusa od terakote ili od kamena.

ALEGORIJA (grč. ALLEGOREO; SLIKOVITO GOVORIM), likovni prikaz neke ideje,pojma,misli, duševnog stanja.Obično pomoću antropomorfizacije ili personifikacije,po literarnim uzorima. Alegorijska božanstva Nika – Pobeda; alegorijski prikazi reka, gradova,vrlina i mana, meseci,alegorijski prikaz mitologije i poezije...

AMFIPROSTILOS (grč.), tip grčkog hrama s predvorjem i stubovima samo na užim stranama.

AMFORA, trbušasta posuda od pečene gline sa ručkama – u antici služila za čuvanje i prenos ulja i vina.

ANTA, produžetak uzdužnih zidova kod grćkih hramova pomoću kojih se stvara spoljni okvir predvorja.

ARHITRAV, ravna horizontalna greda koja počiva na stubovima.

BAZA (grč.basis), podnožje nekog stuba. Baza izražava prenos tereta od nosača na širu podlogu. Zove se i stopa stuba.

CELA , zatvoren unutrašnji prostor antičkih hramova pravougaone osnove. Koristi se i reč Naos da označi glavnu prostoriju grčkog hrama ali i unutrašnji crkveni prostor u vizantijskoj arhitekturi.

CHRZSELEPHANTIN (grč.), HRIZELENFANTINSKA vajarska TEHNIKA izrade statua od slonovače i zlata.Od slonovače su se izradjivali delovi tela,a od zlatnih pločica odeća.Najpoznatije delo u antici je Fidijina statua Atine Partenos ,koja je stajala u Partenonu na Atinskoj akropoli.U Olimpiji je Fidija u istoj tehnici uradio Zevsa za istoimeni hram,koji je bio proglašen za jedno od sedam svetskih čuda Starog sveta.

DIPILONSKE VAZE, grčke vaze kasnog geometrijskog stila iz IX i VIII veka pre nove ere; ukrašene su geometrijskim oblicima, veoma stiliziranim prikazima povorki ljudi i životinjskih likova u nizovima.

DIPTEROS, tip grčkog hrama čija je cela okružena dvostrukim redovima stubova.Pseudodipterosima se nazivaju hramovi kod kojih je unutrašnji red stubova zamenjen polustubovima.

DORSKI STIL, stil grčke arhitekture .Karakterističan je kanelirani stub,koji bez baze slobodno stoji na stilobatu,kapitelom koji se sastoji od ehinusa i abakusa.Stubovi nose arhitrav sastavljen od pravougaonih greda,koje se sastaju u osovini stuba.Iznad arhitrava je friz – izmenjuju se triglifi i metope, a zatim – geizon.Iznad arhitravnih greda je trouglasti zabat prednji (pročelni,glavni) i začeljni završetak kosog dvoslivnog krova.Zabatno polje TIMPAN ukrašen je skulpturama.Najpoznatiju dorski

hramovi:ostaci šest velikih hramova u Selinuntu ,Posejdonov hram u Pestumu,ruševine hrama u Agrigentu,Zevsov hram u Olimpiji,Tezeion u Atini, Partenon na atinskoj Akropoli,Apolonov hram u Figaliji...

DORSKI stub (dorski red),najstariji od stubova koji se javljaju u grčkoj arhitekturi. Stablo stuba postavljeno je na podlogu bez baze ,izbrazdano je kanelurama, ajednostavni kapitel sastoji se od ehinusa i abakusa.U dorskom redu stubovi podržavaju ravnu kamenu gredu –arhitrav, a iznad nje široki pojas –friz u kojem se smenjuju triglifi i metope.

Dorski red: 1. Timpan, 2. akroter, 3. sima, kima4. kruna (geison), 5. mutul, 7. friz,8. triglif, 9. metopa, 10. regula, 11. kaplje (guttae), 12. taenia, 13. arhitrav, 14.kapitel, 15. abakus, 16. ehinus, 17.  stablo stuba18.kanelire, 19. stilobat.

EHINUS deo dorskog kapitela u obliku okruglog jastučića ispod ABAKUSA.

ENTAZIS (grč.napinjanje), zadebljanje sredine stuba potrebno da bi se zbog sužavanja stuba izbegla optička varka da je stub uleknut.(kriv)

EPITAF (grč. Epitaph) natpis u spomen nekog pokojnika.

EROS, personifikacija ljuavi u grčkoj mitologiji.U likovnoj umetnosti se prvo prikazuje kao lep mladić, a kasnije kao dečaćić sa krilima uz lik boginje ljuavi Afrodite (u rimskoj mitologiji Venere).

FRIZ , u arhitekturi dugačka uska površina izmedju arhitrava i krovnog venca,može biti glatka ili ukrašena figuralnim reljefima .

FRONTALNOST , način prikazivanja ljudskog lika tako da se njegovo telo bez obzira na položaj i pokret rasporedi simetrično oko ose koja prolazi kroz njegovu sredinu.Takav način prikazivanja karakterističan je za egipatsku, asirsku,azijsku umetnost, a susrećemo ga i u arhajskoj grčkoj umetnosti sve do V veka pre n.e.

GEIZON (grč.), završni venac antičkih hramova.

GRIFON ,fantastična životinja sa glavom,krilima i kandžama orla i telom lava.Omiljeni motiv starog istoka i antike.Simbol opreznosti,čuvar groblja.

HELENIZAM , razdoblje antičke grčke kulture i umetnosti koje traje od IV veka pre n.e. do početka nove ere, od Aleksandra Velikog do rimskog cara Avgusta. Sa Aleksandrovim osvajanjima ogromnih teritorija ,grčka (helenska) umetnost se proširila na teritoriju drugih kultura i vremenom dobija internacionalni,univerzalni karakter. Razvijajući se u novim okolnostima i sama doživljava mnoge promene...

HIMERA ,fantastična životinja grčke mitologije s lavljom glavom ,kozijim telom i zmijom umesto repa.

HRAM, gradjevina podignuta u čast nekog božanstva,odnosno za kultne radnje posvećene tom božanstvu(obično za stvarne ili simboličke žrtve ).Hramovi, kao posebne gradjevine posvećene raznim božanstvima, susreću se u skoro svim kulturama (i hrišćanska crkva je hram!)i oni po pravilu predstavljaju jedan od najznačajnijih zadataka umetničkog oblikovanja čitavih razdoblja.

IDEALIZACIJA (grč., ULEPŠAVANJE.)Karakteristika razdoblja koje postavljaju idealne mere,kanone ljudskog tela i prirode (Klasična Grčka,renesansa,XVIII vek i klasicizama).

IKONOGRAFIJA(grč. OPIS SLIKE), pomoćna grana istorije umetnosti: tumačenje tema umetničkih dela,odnosno istraživanje njihovog porekla i razvoja. Mitološka ikonografijan se bavi istraživanjem tema inspirisanih grčkim i rimskim mitovima, ne samo u antici već i u renesansi,baroku , kada su mitološke teme ponovo zauzele bitno mesto u umetnosti ;hrišćanska- istraživanje nastanka i razvoja tema inspirisanih hrišćanskim predanjem,crkvenim knjigama i td. Pojam ikonografija se upotrebljava u širem smislu reči kada se želi označiti, kada se želi objasniti karakteristična tematika pojedinih razdoblja i stilova ; tako se može na primer govoriti o vizantijskoj ikonografiji.

INTERKOLUMNIJ ,razmak izmedju dva stuba koji se obično meri od njihovih osovina.

JONSKI STIL , jedan od stilova grčke arhitekture,nastao pod maloazijskim uticajem . Karakterističan je stub sa bazom (stopom),koja je kod atičkog tipa dvočlana,a kod maloazijskog tročlana.Stablo stuba je kanelirano sa 24 kanelura.Kapitel se sastoji od ehinus kime,fascije sa volutama i abakusa.Stubovi nose arhitrav i friz ukrašen

reljefima.Najpoznatiji hramovi jonskog stila : Filipejon u Olimpiji,hram Atine Nike i Erehtejon na atinskoj Akropoli,Artemeizijon u Efezu.

KAPITEL, gornji deo stuba ili stupca,koji direktno ili preko imposta prenosi teret na stablo stuba.Način plastičkog oblikovanja kapitela menja se tokom raznih stilskih razdoblja. Najraniji kapiteli pripadaju egipatskoj arhitekturi gde su oblikovani najčešče u obliku cveta lotosa,papirusa ili palme...U razvoju kapitela posebno mesto ima grčki (dorski, jonski i korintski )kapitel.

Karijatide- ErehteionKARIJATIDA , ime dolazi od grčkog grada Karyai u kome su u svečanim povorkama hodale devojke noseći na glavama košare.U arhitekturi su karijatide statuarni prikazi ženskih likova koji glavama podržavaju arhitrav,zamenjujući stubove. (Erehtejon)

KERAMIKA svi predmeti od pečene zemlje.Naziv dolazi od grčke reči keranimi –mešati.Od neolita do danas keramika je čoveku jedan od najbližih materijala.Tehnički postupak pravljenja keramike dopunjava se vekovima, ali se u osnovi nije mnogo menjao.Od vlažne meke gline rukama se,bez lončarskog vitla(kola) ili na njemu,odnosno izlivanjem u kalupe, oblikovao predmet, sušio prvo na suncu, pa zatim pekao na otvorenoj vatri ili u peći.Ukrašava se pre pečenja – urezivanjem, premazivanjem, bojenjem i posle pečenja – glaziranjem i bojenjem.

KIKLOPSKI ZIDOVI, zidovi napravljeni od velikuh kamenih blokova ,ponekad 2metra dugački i 1 metar debeli,bez vezivnog sredstva.Takvim su zidovima bili opasani gradovi Tirins i Mikena. Grci su ih nazvali kiklopskim, pripisujući njihovu izgradnju mitskim gigantima Kiklopima.

KIMA (grč.kyma talas), dekorativni element u grčkoj arhitekturalnoj plastici: uski niz stilizovanih listova srcolikog ili jajastog oblika i savijenih vrhova.

KONTRAPOST (TAL. CONTRAPOSTO), stav ljudskog tela u skulpturi kod kojeg je težina tela prenesena na jednu nogu,što se izražava iskorakom.

KONZOLA, ispupčenje na zidu sa ulogom nosača ili podupirača krovnog venca,a ujedno je i ukrasni element.U antičkoj arhitekturi je najčešće u obliku slova S, a u srednjem veku dobija ljudske ili životinjske oblike.

KORINTSKI STIL , najmladji stil grčke arhitekture .Karakterističan je stub s bazom poput jonske baze,s dodatkom kvadratne ploče (plinta).Stablo stuba je kanelirano sa 24 kanelura, kapitel je sastavljen od stilizovanog lišća biljke akantus, voluta na uglovima i abakus.Stubovi pridržavaju arhitrav,ornamentalno ukrašen friz s konzolama koje podupiru gejzon.Najpoznatiji korintski hram je Olimpejon u Atini.

Hram olimpijskog Zeusa (Olympieion) u Ateni.

Jonski stub

1. Timpan,2. Akroter3. Sima,kima4. Geison,kruna7. Friz13. Arhitrav14. Kapitel18.Kanelure19.Stilobat20 Voluta21.Balustar23. Atička baza

Jonski, Dorski i Korintski Stubovi

MAUZOLEJ,grobnica kralja Mauzola i njegove žene u Halikarnasu sagradjena u IV veku pre n.e.Bila je to monumentalna gradjevina visoka 46m.Gradili su je Piteos i Satiros, a medju skulptorima je bio i Skopas.Mauzolej se ubrajao u sedam svetskih čuda starog sveta.Po ovoj grobnici dobile su ime sve kasnije monumentalne grobnice.

Rekonstrukcija grobnice kralja Mauzola u Halikarnasu.

MEANDAR,reka u Maloj Aziji po čijem zmijskom toku dobio ime ornamnt u obliku neprekinute trake s pravim uglovima.

MEGARON, pratip grčkog hrama.jednostavna pravougaona gradjevina sa tremom (predvorjem).U središtu unutrašnjeg prostora stajalo je ognjište, a četiri stuba su podržavali uzdignuti krov.Megaron se spominje u Homerovim epovima ,a arheološka iskopavanja u Mikeni potvrdila su njegov oblik.

METOPA , deo friza na dorskom hramu. Reljefno ukrašene ploče postavljene naizmenično sa triglifima.

MUZEJ (grč. Museum ) zbirka predmeta iz odredjenog područja skupljenih radi čuvanja i izlaganja.Raspored izloženih predmeta je po hronološkom redu. U depoima se čuvaju predmeti koji nisu izloženi. Najpoznatiji muzeji : British Museum u Londonu,Louvre u Parizu, Metropoliten muzej u Njujorku i dr.

NAOS , osnovna i glavna prostorija grčkog hrama.

ODEON , u Antičkoj Grčkoj natkrivena gradjevina u kojoj su se održavale muzičke priredbe.

OLIMPIJA, naselje u Elidi, blizu zapadne obale Peloponeza, u kojem su se u antici održavale Olimpijske igre .Od VIII veka pre n.e. središte Zevsovog kulta . Najstarija gradjevina Heraion ,dorski hram posvećen Heri. i Zevsu iz VII veka pren.e. u dorskom stilu.Veliki Zevsov hram podignut je u V veku pre n.e.U njemu se nalazila čuvena Fidijina statua Zevsa u Hrizelenfantinskoj tehnici.Atletske igre su se održavale na stadionu kraj kojeg se nalazila palestra i gimnazija.

Godine 324. n.e.vizantijski car Teodosije zabranjuje Olimpijske igre i naselje zamire.Arheolška iskopavanja u XIX veku...

OPISTODOM, prostor pred užim delom grčkog hrama koji se nalazi nasuprot pronaosu.

ORKESTRA ,kružni prostor u grčkom antičkom pozorištu, mesto za hor i igru glumaca.U modernom pozorištu mesto za orkestar.

PARTENON , hram Atine Partenos na atinskom Akropolju.Arhitekta ovog hrama je bio Iktinos, a skuptoralni ukras je uradio Fidija, izmedju 447 – 438. pre n.e.To je peripteros većih dimenzija izgradjen u dorskom stilu. U V veku Partenon postaje hrišćanska crkva, a u XV u dzamija.Godine 1687. teško je oštećen usled eksplozije baruta. Veći deo skulptoralnog ukrasa nalazi se od 1816.g. u Londonu u Britanskom muzeju gde ga je preneo lord Elgin.

PERIPTEROS, oblik grčkog hrama kod kojeg je cela okružena redom stubova, s tim da je na pročelju odnosno oba uža dela dvostruki red stubova.

Partenon

PERISTIL , dvorište okruženo stubovima u grčkoj i rimskoj stambenoj arhitekturi, obično ukrašeno zelenilom.

PERSONIFIKACIJA, (oličenje) prikazivanje raznih pojava,pojmova i ideja pomoću ljudskog lika. Pretežni deo personifikacije potiče iz antike. Reka – žena s vrčem iz kojeg teče voda,vetar – glava nadutih obraza, vernost – lik sa psom,pravda – yavezanih očiju sa vagom i mačem u ruci itd.

Naos

Pronaos

PERSPEKTIVA, Perspektiva (od Latinske riječi perspicere, jasno vidjeti ) postupak kojim se

ostvaruje iluzija trodimenzionalnog prostora na dvodimenzionalnoj površini, tako da prikaz

prostora i svega onog što se u njemu pojavljuje odgovara realnom opažanju ljudskog oka ;

predmeti u daljini manji su od onih bližih, udaljeniji oblici i boje su svetlije od onih u blizini itd.

PINAKOTEKA (grčki,zbirka slika) naziv za prostor u jednom krilu propileja na atinskoj

Akropoli u kojem su se čuvali slikani zavetni darovi Atini.Taj naziv preuzele su već u

Antici druge zbirke slika, a ponovo ga u tom smisli koriste italijanski humanisti. Naziv je

preuzela minhenska galerija slika – Pinakoteka.

PLASTIKA , JEDAN OD NAZIVA ZA VAJARSTVO.

PROPORCIJA ,odnos,razmera medju delovima neke celine.Proporcije u slikarstvu i

skulpturi najčešće se uporedjuju sa realnošću; lik je dobro proporcioniran ako se

prikazani odnosi (ne dimenzije –realne veličine) podudaraju sa realnim. Grci su težili da

otkriju idealne proporcije ljudskog tela: k a n o n- zakon, zbir pravila, izražen odnosom

glave i tela Poliklet 1: 6, Praksitel 1: 7 Lisip 1: 8. Kao idealna proporcija formata slike

odnosno površine u arhitekturi smatra se zlatni presek – manja stranica prema većoj

odnosi se kao veća prema celini.

U Grčkoj i proporcije u arhitekturi bile su podvrgnute antropomorfiziranju – Čovek je merilo svih stvari pa se proporcije stuba približavaju proporcijama čoveka, a razmak medju stubovima ljudskom koraku itd.

SKENA, deo grčkog pozorišta, niska dugačka gradjevina smeštena uz orkestar nasuprot gledalištu, služila je kao garderoba, a njena fasada kao pozadina dramske radnje.

SKULPTURA je likovna umetnost koja se izražava oblikovanjem volumena, ostvarujući bilo pune volumene –samostalna statua, bilo delimično vezane za podlogu – reljef, u raznim materijalima i u različitim tehnikama.

STILOBAT , uzdignuto postolje antičkih hramova.STEREOBAT ,stepenasta osnova antičkih hramovaSTUB ,slobodno stojeći posupirač koji nosi odredjen teret kružnog preseka.Osnovni delovi stuba: stablo, baza i kapitel.Stablo može biti iz jedne celine ili iz više delova – valjaka (tambur).U razvoju arhitekture stub predstavlja jedan od prvih elemenata kod kojih neposrednu funkcionalnost dobija estetsko likovni -oblik. (Dorski, Jonski, Korintski stil – stub.TAMBUR ,ukoliko nije monolitan, stub je sastavljen od niza valjaka,bubnjeva, povezanih medjusobno drvenim ili olovnim klinovima u središtu.

TRIGLIF ,u grčkoj arhitekturi,kameni blok na frizu dorskog stila,koji je dekorisan sa tri vertikalna ureza.Izmedju triglifa nalaze se metope.

VOLUTA, spiralni ukras na jonskom i korintskim kapitelu.Zlatni presek,odnos dva dela u kojem se kraći odnosi prema dužem kao duži prema celini

Atinski Akropolj

Akropolj, ili visoki grad bio je prepoznatljivo obeležje grčkih gradova. U Atini je smešten na stenovitom brežuljku visokom 50m koji se uzdiže nad gradom. Pre no što su izgrađeni spomenici po kojima je postao slavan bio je mikensko utvrđenje, s kraljevskom palatom opasanom džinovskim zidinama.U grčkom polisu kraljevska palata zamenjena je hramom posveđenim zaštitnici grada, boginji Ateni i Akropolj postaje prostor sa građevinama namenjenim kultu. Početkom V veka p.n.e. Grčku napadaju Persijanci, zauzimaju Atinu i razaraju Akropolj.

Klasični periodBitkom kod Salamine (480 p.n.e.) Grčka i Persijskih ratova izlazi kao pobednik a veliki državnik Perikle godine svoje vladavine posvećuje obnavljanju Akropolja koje okončava između 447. i 400. p.n.e. Posao je bio poveren najboljim graditeljima i vajarima tog

vremena. Oni su ostvarili remek-dela kojima se i danas divimo iako su ih i vreme i ljudi veoma oštetili .

PartenonPrvi je, između 447. i 432. p.n.e. podignut najveći hram čitavog kompleksa, posvećen Ateni Partenos (odakle i ime Partenon). Perikle je nadzor nad radovima i izradu statua poverio velikom vajaru Fidiji (430-431. p.n.e.).Graditelj Iktin i njegov pomoćnik Kalikrat izgradili su hram u skladu s kanonima dorskog stila, ali dimenzije ove građevine daleko su veće nego kod ostalih dorskih hramova.

Arhitektonska strukturaGrađevina od belog mramora, ima 17 stubova na dužim stranama i po 8 na frontalnim. Podignuta je na trostepeoj osnovi (krepidoma). Naos u unutrašnjosti hrama ima kolonade u dorskom stilu na tri strane i još dva reda stubova duž dve strane. U dnu naosa stajala je uzvišena statua boginje, jedno od najlepših Fidijinih ostvarenja, u slonovači i zlatu, visoka oko 12 m.

I danas možemo da se divimo izbrazdanim mermernim stubovima hrama visokim 11 m prečnika u osnovi 1.9 m. Sužavaju se ka vrhu i završavaju dorskim kapitelom. Građevina deluje tako skladno jer je zasnovana na matematičkim odnosima između delova. Naše divljenje zaslužuje i plastika stubova.

Priredila Jasna Petrović, prof.