BEETHOYEN Ilustrowane monografie wielkich kompozytorw M5W Ates Orga BEETHOYEN Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie PWM EDITION Polskie Wydawnictwo Muzyczne SA 2001 1000401727 ^5toi ozyginahi: Beethouen This edition published in 1983 by Omnibus Press, a division of Books Sales Limit ed. Ali rights reserved. No part of this book may be reproduced in any form, by phot ocopying or by any electronic or mechanical means, including information storage or retrieval syste ms, without permission in writing from the publishers. (Jnauthorised reproduction of any part of this p ublication is an infringement of copyright. Przekad ALEKSANDRA HAWRO Projekt okadki seryjnej WITOLD ABAKO L 40 0TMb 00^ Copyright for the Polish edition by Polskie Wydawnictwo Muzyczne SA Krakw, Poland 2001 ISBN 83-224-0806-4 PWM 20254 BITW-EO- 7 IZ%O i3 Spis tre ci I. Omega 7 II. Kanonizacja" 11 III. Pocztki 23 IV. Wczesne lata: 1770-1792 32 V. Wiede: 1793-1799 48 VI. Rewolucja i zmiana 71 VII. Kamienie milowe: 1800-1804 82 VIII. Heros i Heroina 101 LX. Namitno ci i zagadki 112 X. Prawdziwy romantyk": 1806-1808 124 XI. Antrakt: 1809-1813 138 XII. Kongres wiedeski 154 XIII. Najwikszy spo rd yjcych kompozytorw" XIV. Apoteoza 187 Waniejsze utwory Ludwiga van Beethovena 204 Bibliografia (wybr) 207 Indeks nazw isk i tytuw 208 I Omega Gdy umiera ebrak, na niebie nie pojawiaj si komety, niebiosa staj w pomieniach, gdy u miera ksi. Szekspir Juliusz Cezar Poniedziaek 26 marca 1827 roku by mro nym dniem. Od lska i szczytw Sudetw nad Lasem Wie eskim wia pnocny wiatr. Wok ziemi spowija mikki dywan wieego niegu. Zima bya du otna, zimna i mro na", a tego dnia nic nie zapowiadao, aby jej elazny u cisk sab. Okoo czwartej wiata Wiednia, latarnie uliczne, wiece w tysicach pokoi zaczy rozprasza padajcy powoli zmrok. Dzie dobiega koca. Na drugim pitrze Schwarz-spanierhaus (domu Po d Czarnym Hiszpanem") na zachd od murw starego miasta ycie pewnego czowieka dobiegao kresu. W duym, ubogo urzdzonym pokoju o przygnbiajcym wygldzie", po rd porozrzucanych czy, ksiek i nut, majc w zasigu wzroku swojego ukochanego mahoniowego Broadwooda, Be ethoven, genera muzykw", egna si z yciem. Lec tak w rd zmitej po cieli, nieprzytom zbity i zniszczony jak jego fortepian. Na zewntrz trwaa walka ywiow. Tumany niegu uderzay w okna. Wtem, zagrzmiao i ciemno przeszyo wiato byskawicy [...] Beethoven otworz , podnis praw rk i z zaci nit pi ci spoglda w gr przez par sekund. Potem jego r powieki zamkny si [...] Usta oddech, serce przestao bi! Duch wielkiego kompozytora od szed z tego wiata zudze do krlestwa prawdy". Tak mier kompo7 T> / -fctfc-.-. s *^\* B hL "S .iV**t! Beethoven na ou mierci. Litografia J. Danhausera zytora wspomina Anselm Hiittenbrenner. Lapidarny zapis w pamitniku Josepha Karla R osenbauma jest jeszcze bardziej poruszajcy: Umiera Ludwig van Beethoven, wieczorem , okoo szstej, na puchlin wodn w wieku pidziesiciu sze ciu lat. Ju go nie ma! Jego im adal w blasku chway". Pogrzeb odby si po poudniu 29 marca 1827 roku. W przeciwiestwie do poprzednich dni, pogoda bya cudowna, ciepa": wiosna zoya swj pocaunek na policzku zimy. Przed domem, w ym mieszka kompozytor, zebra si zdjty alem tum, aby odda zmaremu ostatni hod. Allge heater Zeitung" (z 12 kwietnia) donosia o pitnastu tysicach ludzi. Inni twierdzili, e liczba sigaa dwudziestu tysicy. Niewtpliwie bya to jedna z najbardziej spektakularn ych ceremonii w ponapoleoskim Wiedniu. Zgodnie z opisem pogrzebu, przechowywanym w archiwum Sdu Najwyszego, podwrze domu byo przepenione, a na zewntrz dalsi go no dom si wej cia. Wojsko przysane z koszar Alser z najwiksz trudno ci zdoao odepchn napie Nawet szkoy zostay zamknite. O trzeciej trumn zamknito, zniesiono na d i wystawiono na zewntrz. Przykryto j kirem zamwionym przez Antona Schindlera z 2. Regimentu, krzy oz dobiono bardzo piknym wiecem, a obok pooono Ewangeli i wieniec z li ci dbowych. Otwarto bram tum by tak gsty, e z najwikszym trudem mistrzowi ceremonii i jego pomocnikom uda si ustawi procesj". Hummel Kondukt pogrzebowy. Akwarela F. Stbera. Schwarzspanierhaus w tle na prawo od ko cioa . (Beethoven--Haus, Bonn) i Jirovec nie li kir i wiece spowite krep, za w rd znakomito ci nioscych pochodnie znajd li si Castelli, Czerny, Grillparzer, Graf, Pacini, Schubert i Schuppan-zigh. W rod ku procesji jecha cignity przez czwrk koni pikny karawan poyczony od Kirchenmeister z atedry w. Stefana. Droga orszaku aobnego wioda pod oknami paacu ksicia Lichnowskiego. Chr piewa Miserere w aranacji pochodzcej z jednego z euali na puzony; orkiestra zagraa marsz aobny z Sonaty fortepianowej op. 26. Kronikarz tak kontynuuje swoj relacj: Ko ci by wypeniony nad wszelk miar; gdy wniesiono trumn, onierze penicy sub nie pu ci. Rodzina i przyjaciele mistrza ledwie zdoali wej do rodka. Tych, ktrzy mdleli pod naporem tumu, zabierano do szpitala. Wntrze ko cioa roz wietlao wiato wiec. Rachunek od miejskiego handlarza Zellera za o wi ie trzech gwnych otarzy opiewa na sze i p funta wosku. Ale oprcz tego Johann Wolfmay m pokry koszty wiec na wszystkich otarzach, kolumnach i wiecznikach. Dziewiciu ksiy z chottenstifte piewao Libera Seyfrieda. Trumn zdjto z katafalku i orszak pogrzebowy, na czele ktrego sza orkiestra oraz ksia, 'ruszy przez naw w kierunku drzwi. Ceremonia dobiega koca. Po mszy trumn umieszczono na karawanie. Tum cz ciowo rozproszy si, ale tysice podyy esj poruszajc si powoli ulic Szpitaln. Orszak min Alserbach koo Namentur, przytuek lni, przeszed przez lini Wahringa, doszed do prawego brzegu potoku Wahring i skierow a si brzegiem w stron ko cioa parafialnego. Tam ju czeka pastor w towarzystwie drugiego ksidza. Orszak zatrzyma si. Trumn wniesiono do ko cioa, gdzie zostaa pobogosawiona pr bydwu ksiy. Na wszystkich otarzach pony wiece. Po ceremonii chr parafialny od piewa e i Libera... Nastpnie trumn ponownie podniesiono i procesja ruszya dalej. Wiele osb wci podao za orszakiem. Procesji przyglday si dzieci ze szkoy parafialnej i pilnuj nauczyciele. Za nimi sza wiejska biedota. Trumn poprzedzali ksia, zakrystian i minis trant z kadzielnic. Za nimi podaa rodzina i przyjaciele. Miejscowy mistrz ceremonii ustawi procesj. Majc po prawej stronie strumie, a po lewej agodnie opadajce zbocze, w r bicia dzwonw, orszak aobny skierowa si w stron cmentarza parafialnego. Przed bram nios trumn zoyli swj ciar na ziemi. Wielki tragik, Heinrich Anschutz, wystpi przed zgroma nych, aby wygosi poruszajc mow pogrzebow napisan przez Grillparzera, po ktrej wygosz iersz Schlechty. I tak ten wielki czowiek doczy do innych zmarych. Ksia po wicili gr raz ostatni pobogosawili ciao. W gasncym wietle wiosennego dnia trumn opuszczono do grobu. Tobias Haslinger przynis trzy wiece laurowe, ktre Hummel zoy na grobie. Zgodnie z starym zwyczajem, ci, ktrzy stali najbliej grobu, rzucili na trumn gar cie ziemi, po czym zgaszono pochodnie. 9 R* Franz Grillparzer (1791-1872), ktry osobi cie zna Beethovena od 1805 roku, by synnym a ustriackim poet narodowym. Akwarela M. M. Daffingera, 1827 r. (Historisches Museu m w Wiedniu) Mowa pogrzebowa Grillparzera oraz co najmniej dwie cie karet towarzyszcych zmaremu w ostatniej podry s wystarczajcym dowodem (gdyby my takiego potrzebowali), e w 1827 roku Beethoven cieszy si ogromn saw. Grillparzer unie miertelni go jako bohatera niemiecki mowy i jzyka, ostatniego mistrza melodyjnej pie ni [...], spadkobierc wiecznie ywej sa wy Handla, Bacha, Haydna i Mozarta". Grillparzer powiedzia, e Beethoven by artyst, i wszystko co do niego naleao, byo jego tylko dziki sztuce". Tak koczy swoj mow: By take [...] czowiekiem. Czowiekiem w penym, w najwyszym tego sowa znaczeniu. Poniewa dala od wiata, mwiono, e nienawidzi ludzi, a poniewa wystrzega si sentymentalizmu, mw ono, e jest pozbawiony uczu. Ludzie twardego serca przed niczym si nie cofaj. To, co najcenniejsze najatwiej zniszczy, sponiewiera i zama. To nadmiar wraliwo ci skania do rywania uczu! Ucieka od wiata, poniewa w swojej bogatej, penej mio ci duszy nie znajdow broni, ktra mogaby go przed nim ustrzec. Odsun si od ludzi, gdy da im wszystko, nic w amian nie otrzymujc. y samotnie, poniewa nie znalaz bratniej duszy. Ale jego serce bio dla wszystkich ludzi, pene ojcowskiej mio ci dla bliskich i dla wiata. Takim by, takim umar i takim y bdzie na wieki. Wy wszake, ktrzy podali cie za nami a do tego miejsca, nie pozwlcie, aby wasze serca og rn niepokj. Albowiem nie stracili cie go, lecz odzyskali cie. yjcy nie maj wstpu do si y zmarych. Dopiero gdy ciao obrci si w py, otwieraj si bramy do ich krlestwa. Ten, kt opakujecie, stoi teraz obok wielkich ludzi wszystkich czasw, na zawsze nietykalny . Wracajcie do domu, ze smutkiem w sercu, lecz pogodzeni z losem. A je li kiedykol wiek przemona sia jego dziea ogarnie was jak wiosenna burza, gdy wasze uniesienie p rzepynie na pokolenia tych, ktrzy si jeszcze nie narodzili, wspomnijcie na t godzin i powiedzcie sobie: Byli my tam, gdy go chowali, a gdy umar, pakali my. II Kanonizacja" Historia jest najbardziej stronnicz z nauk. Gdy kogo sobie upodoba, darzy go zabor cz mio ci i nie chce sysze o nikim innym. Romain Roland Nastpne pokolenia miay wielokrotnie powtrzy za Grillparzerem te same sowa mio ci i uwie bienia. W 1837 roku William Ayrton piszc we wczesnej wiktoriaskiej antologii The M usical Library, e Beethoven by bez wtpienia chwa naszego stulecia", wyraa uczucia, kt odzielao wielu jego wspczesnych. W tym samym roku w programie koncertw zorganizowany ch w Hanover Suare Rooms przez Londyskie Towarzystwo Filharmoniczne znalazy si 17/ i TV Koncert fortepianowy, a take II Symfonia, III Symfonia Es-dur Eroica", V i VII Symfonia oraz 17 kwietniaJX Symfonia, skomponowana specjalnie na zamwienie Towar zystwa i wykonana w cao ci z chrem pod dyrekcj Moschelesa, przyjaciela, i wsppracownika Beethovena z okresu kongresu wiedeskiego. Kilka lat wcze niej, 18 maja 1832 roku, His Majesty's Theatre po raz pierwszy w Londynie wystawi pen wersj Fide-lia; Niech kad y, kto kocha muzyk, usyszy Fidelia" zachwyca si jeden z krytykw. Thomas Alsager z The Times", absolutnie fanatyczny wielbiciel Beethovena", organizowa prywatne koncerty w swoim domu przy Queen Suare, na ktrych grano gwnie Beethovena: w Wigili Boego Narod zenia 1832 roku odbya si tu premiera Missa solemnis pod dyrekcj Moschelesa. W rok p ni ej Moscheles wystpi jako pianista, wykonujc p ne sona11 Sir Charles Halle (1819-1895); pisa w swojej autobiografii: Jak wiele dzieli rok 1 848 od 1895. Wtedy pytanie brzmiao: czy suchacze zrozumiej t czy tamt sonat? Obecnie t rudno polega na znalezieniu takiej, ktra nie zostaa zbanalizowana". Na podstawie fot ografii Walery'ego, 1890 r. ty op. 109 oraz op. 111 (jak sam wspomina: Niektrzy z obecnych suchali z uwielbienie m"). Nieco p niej, 9 marca 1845 roku Moscheles zagra niemniej monumentalne dzieo Sona t B-dur Hammerklavier" op. 106, utwr, ktry dziewi lat wcze niej Berlioz nazwa zagadk a dla kadego pianisty". Tego samego roku, Alsager powoa Beethovenowskie TowarzystwoKwartetowe, ktre dao pierwszy koncert 21 kwietnia przy Harley Street 76. W progra mie znalazy si Kwartet smyczkowy op. 18 nr 1, trzeci z sze ciu kwartetw zadedykowanyc h hr. Ra-zumowskiemu oraz op. 127. Tylko w trakcie tego pierwszego sezonu zostay wykonane wszystkie kwartety Beethovena co jest godnym podziwu wyznaniem wiary. D o tego czasu pojawili si nowi ordownicy sprawy Beet-hovena jednym z nich by Joachim , ktry jako dwunastoletni chopiec w trakcie historycznego koncertu Towarzystwa Fil harmonicznego 27 maja 1844 roku zagra Koncert skrzypcowy D-dur. Utwr ten by przez du gi czas okre lany pogardliwie jako rzpolenie, ktre mg rwnie dobrze napisa jaki podrz pozytor" ( The Har-monicon"). Ale tego wieczoru pod dyrekcj Mendelssohna, ulubieca k rlowej Wiktorii Koncert skrzypcowy D-dur w kocu zdoby czoowe miejsce w repertuarze, ktre zawsze odtd zajmowa. Cztery lata p niej Charles Halle, niegdy w Paryu bliski przyjaciel takich ludzi, jak Chopin, Liszt, Berlioz i Thalberg, podj wyzwanie, debiutujc w Covent Garden brawuro wym wykonaniem Koncertu fortepianowego Es-dur. P niej, jako dyrygent w Manchester, Halle odda si cakowicie popularyzacji muzyki Beeth ovena. W cigu trzydziestu siedmiu sezonw od 1858 do 1895 roku dyrygowa wykonaniami wszystkich dziewiciu symfonii, piciu koncertw fortepianowych, Koncertu skrzypcowego , Koncertu potrjnego C-dur na fortepian, skrzypce i wiolonczel z orkiestr, chralnej Fantazji c-moll na fort., chr i ork. op. 80 i wszystkich uwertur. W jego programi e znalazo si take kilka sonat fortepianowych. W porwnaniu z dziaalno ci Towarzystwa Fil armonicznego w Londynie, aktywno Hallego bya imponujca. Jego program by bardziej wywao ny i cho w tym samym okresie Towarzystwo Filharmoniczne miao na swoim koncie 163 w ykonania symfonii Beethovena, a Halle 123, kad on jednak mniejszy nacisk na te, ktr e ju byy powszechnie znane i lubiane przez publiczno czyli V i VI Symfoni starajc si po wici wicej uwagi Symfo IX (t o-statni wykona dziewiciokrotnie, podczas gdy Towarzystwo Filharmoniczne tylk o piciokrotnie). Promowa take koncerty. Podobnie jak w Londynie TV i V Koncert fort epianowy oraz Koncert skrzypcowy cieszyy si u niego najwiksz popularno ci, lecz publicz no Hallego w Free Trade Hall zaskakujco upodobaa sobie chraln Fantazj (trzyna cie wyko obec piciu wykona Towarzystwa) oraz Koncert potrjny (jedena cie wykona wobec jednego w ykonania londyskiego). Rwnie trzy pierwsze koncerty fortepianowe znacznie cz ciej poja wiay si w programach Hallego. Towarzystwo Filharmoniczne po wicao mniejsz uwag sonatom ortepianowym: ich oferta sprowadzaa si w tej mierze wa ciwie wycznie do Sonaty C-dur tz w. Waldsteinowskiej" zagranej w 1876 roku przez Antoniego Rubinsteina oraz Wariac ji Es-dur z fug op. 35 na temat z finau Eroiki w wykonaniu Hansa von Bulowa. Tymcz asem Halle zaprezentowa nie mniej ni trzydzie ci pi wykona sonat sam Sonat Wald-ste wykonano siedem razy! Dla Hallego kanon trzydziestu dwch sonat by najwysz wito ci i on e jako pierwszy wykona cay cykl wydarzenie to miao miejsce w St. James's Hall w Lon dynie w 1861 roku. W nastpnych latach Halle kilkakrotnie powtrzy ten program. W latach czterdziestych i pidziesitych XLX wieku wysiki Julliena, znakomitego artyst y estradowego, cho nie odznaczay si tak egzaltacj, miay nie mniejsze znaczenie dla pop ularyzacji muzyki Beethovena. W jego wczesnych londyskich koncertach promenadowyc h znalazy si utwory poczwszy od V Symfonii w aranacji na cztery wojskowe orkiestry dt e i orkiestr czy VI Symfonii Pastoralnej" z oryginalnym akompaniamentem grzechotki (metalowej puszki wypenionej grochem) w momencie burzy", po tak mao znane dziea jak 7 Symfonia i tak powane przedsiwzicia jak Festiwal Beethovenowski w 1846 roku. W r ezultacie tych komercyjnych, lecz jednocze nie zadziwiajco miaych jak na tamt epok pocz yna, Musical World" w numerze z 2 grudnia 1854 roku mg napisa, e Jullien uksztatowa muzyczny klasy redniej, ktra teraz sucha Beethovena i Mendelssohna, po13 William Gardiner (1770-1853) Liszt gra Sonat Hammerklauier" dla Wagnera. Sylwetki autorstwa Bithorna. niewa szczerze kocha, a nawet cz ciowo rozumie ich muzyk". Ju od wczesnych lat dziewidziesitych XIX wieku, kiedy to William Gardiner z Leiceste r susznie domaga si zaszczytu uznania go za tego, ktry po raz pierwszy wprowadzi muzyk Beethovena do Anglii" (co godne uwagi, wykonujc Trio smyczkowe op. 3 w 1794 ku zas koczeniu i zachwytowi suchaczy, na wiele lat przed tym, jak dziea Beethovena zostay zagrane w Londynie" w 1806 roku pisaa pani T. Fielding Johnson w Obrazkach z daw nego Leicester), Anglia bardzo dobrze przyja muzyk Beethovena. Za ycia Beethoven czst o otrzymywa dowody tej sympatii: w li cie do wydawcy George'a Thomsona z Edynburgapodkre li nawet szczeglne powaanie i sympati, jak czuje do narodu angielskiego". Jednak nie tylko Anglia wielbia Beethovena. Cho po mierci kompozytora The Times" stw ierdzi cierpko, e w Wiedniu przydaoby si troch wicej uwagi dla kompozytora, gdy y" z t kondolencji i tych wszystkich powozw, ktre jechay za jego trumn, nie ma wtpliwo ci, e w stolicy pastwa Habsburgw Beethoven mia licznych wielbicieli i przyjaci take w rd a kracji, ktra bardzo czsto dawaa materialne dowody szacunku dla kompozytora. Po mierci Beethovena muzycy, ktrych w innych okoliczno ciach dzieliy temperament i po gldy, zgodnie gosili pochwa kompozytora. Tak Mendelssohn, jak i Schumann, nie mwic ju modym Brahmsie, ywili w stosunku do wielkiego Ludwiga ogromny podziw. Liszt, wyko nujc Sonat Hammerklauier" w Salonie Erarda w Paryu w 1836 roku, da take dowd swojej wi rno ci mistrzowi. W Gazette musicale" z 12 czerwca tego roku Berlioz odnotowa, e gra on w taki sposb, e gdyby sam kompozytor mg go usysze w grobie, przepeniyby go duma i ra ie opu ci i nie doda ani jednej nuty ( ledziem gr z partytur w rku) nie pomin adne , ani razu nie zmieni tempa [...] Liszt czynic zrozumiaym niezrozumiae dotd dzieo dowi e jest pianist przyszo ci". Czterdzie ci lat p niej, w trakcie pierwszego Festiwalu w Ba reuth, Liszt mia po raz kolejny oczarowa suchaczy wykonaniem tej samej sonaty, a sz czeglnie Adagia bdcego sercem utworu. 14 W li cie napisanym wcze niej do Wilhelma von Lenza, autora ksiki Beethouen et ses troi s styles, Liszta porwnywa muzyk Beethovena do supa dymu i ognia, ktry prowadzi Izraeli przez pustyni, supa dymu prowadzcego nas we dnie, supa ognia roz wietlajcego ciemno ci ocy" (1852). We Francji, ktra nie zawsze bya otwarta na nowo ci, Bizet stawia Beethov ena ponad najwikszymi, najsynniejszymi kompozytorami [...] tego Tytana, tego .Prome teusza muzyki" (1867). Dla Busoniego Beethoven by uosobieniem wielko ci czowieka, szc zytnych i czystych ideaw", wolno ci, rwno ci i braterstwa". By dzieckiem 1793 roku" i szym wielkim demokrat muzyki" (1920). Dla wielu innych pozosta pierwowzorem teorii wielkiego czowieka sformuowanej przez Georga Kiesewettera w 1834 roku w jego Hist orii wspczesnej muzyki Europy zachodniej. By uosobieniem absolutnego geniuszu", by ta ke dominujcym symbolem epoki. Po ponad stu latach nadal nim jest. Wiek Beetho-vena" wci pozostaje ulubionym okre leniem wspczesnego historyka. Mimo to, na pocztku nie wszyscy byli przychylni Beet-hovenowi wiadcz o tym chociaby pierwsze do wiadczenia Hallego. W Paryu na przykad muzyka Beethove-na regularnie spo tykaa si z niechtnym przyjciem, potwierdza to sam Lenz: Beethovena wci nie rozumiano: z jego trzydziestu dwch sonat grano tylko Sonat As-dur z wariacjami op. 26, Sonat cis-moll quasi una fantasia" ( Ksiycow") oraz Sonat f-moll, ktr wydawcy nie Beethovenowi spodobao si nazwa Appassionata". Ostatnie pi sonat u za potworne dziwactwa germaskiego idealisty, ktry nie mia pojcia o tym, jak pisa muzy k na fortepian. Londyski The Harmonicon" czsto by rdem opinii majcych na celu ukrcenie coraz powszec szej, entuzjastycznej akceptacji muzyki Beethovena. Na jego stronach czytamy midz y innymi, e jeeli Eroica nie zostanie w jaki sposb skrcona, wkrtce odejdzie w zapomnie ie" (kwiecie 1829), e VII Symfonia obfituje w nieprzyjemne ekscentryzmy", e Jest to rodzaj zagadki powiedzieliby my niemale kawa" (lipiec 1825), oraz e IX Symfonia jest za duga i brak jej zrozumiaego planu (kwiecie 1825, po pierwszym wykonaniu w Anglii na koncercie zorganizowanym przez Towarzystwo Fil-harmoniczne 21 marca pod dyre kcj sir George'a Smarta). W Ameryce IX Symfonia wywoaa nieprzychyln reakcj. Pierwsze wykonanie w Nowym Jo rku 21 marca 1846 roku byo porak. Nieco p niej w bostoskim Daily Atlas" z 6 lutego 1853 pisano, e skoro najlepszym krytykom i orkiestrom nie udao si odgadn sensu IX Symfonii, tym bardziej zostanie nam wybaczone, jeeli wyznamy, e i my nie potrafimy si go dos zuka [...] Jest to cakowicie niezrozumiae poczenie dziwnych harmonii". Inny komentato r amerykaski donosi w londyskiej gazecie The Orchestra" z 20 czerwca 1868 roku, e posp olity" temat Finau wielce przypomina jankeskie bazgroy [...] oglne wraenie, jakie mi z niej pozostao, to wraenie koncertu indiaskich okrzykw wojennych i wycia w ciekych kot ". Nawet tak inteligentny czowiek jak Philip Hale uwaa, e cze , jak oddaje si tej symf i, to zwyky fetyszyzm (bostoska Musical Record" z 1 czerwca 1899). Dalej pisa o nutac h penych gupiej i beznadziejnie wulgarnej muzyki", koczc swoje wywody pytaniem: Czy w gbi ducha wierzycie, e gdyby autorem tej muzyki by pan John L. Tarbox z Sandown w N ew Hampshire, jakikolwiek dyrygent czy tu, czy w Europie, byby skonny w ogle rozpoc z z ni prby?".Jednake dla innych ta sama pozornie naiwna, bezsensowna symfonia zwiastowaa przyszo . Gdy w zaledwie sze lat po pierwszym wykonaniu, w 1830 roku Wagner) zaaranowa j na for tepian, mia zaledwie siedemna cie lat i by w najbardziej podatnym na wpywy wieku. Bru ckner nigdy nie otrzsn si z szoku, jaki wywoao w nim pierwsze w jego yciu wykonanie IX Symfonii: jej pierwotny kosmiczny pocztek, dudnice scherzo, idylliczna cz wolna miay awsze powraca w najbardziej twrczych momentach jego ycia. Take Mahler yiigdy nie zap omnia wraenia, jakie na nim zrobiaTTPotTkoniec ycia, w 1909 roku w trakcie wystpw w No wym Jorku podbi publiczno i krytykw pomiennym i namitnym wykonaniem, a w sezonie 1909/ 1910 dyrygowa ni ponownie w ramach historycznego cyklu beethovenowskiego zorganizo wanego przez Towarzystwo Filharmoniczne. IX Symfonia staa si inspiracj epoki romant yzmu. Liszt transkrybowa j na fortepian , Smetana mwi o niej, e nie jest to muzyka z * Podobnie jak pozostae osiem, 1837-1864. 16 Dyrygujcy Berlioz. Karykatura Dorego, 1850 r. / tej ziemi, lecz boskie objawienie", a wizjoner Berlioz w swoich esejach i wykadac h rozpywa si nad jej zaletami i ju w 1829 roku wystpowa w jej obronie, twierdzc, e to e od niej bierze pocztek nowoczesna muzyka. Potem, w 1852 roku, odwiedzi Londyn, a by poprowadzi dwa legendarne wykonania tego dziea. Inny francuski wizjoner, Debuss y, uwaa IX Symfoni za wspaniay gest muzycznej dumy" (Monsieur Croche Antidilettante). Quinet, w przypywie galijskiego ferworu nazwa j Marsy liank ludzko ci". Okoo 1840 roku Beethoven, przynajmniej dla niektrych, mwic sowami Denisa Arnolda, by n iemale witym. Wielcy romantycy stawiali go na piedestale. Pierwsze wydanie Biografi i Ludwiga van Beethouena pira Schindlera ukazao si w 1840 roku w Monachium, a w 184 1 w Londynie, przetumaczone przez Moschelesa. W sierpniu 1845 roku w Bonn odby si F estiwal BeethoI venowski, w trakcie ktrego odsonito pomnik kompozytora. Liszt odegra wan rol w przyg towaniu tego wy/ darzenia napisa Kantat festiwalow opart na cz ci wolnej Tria fortepianowego B-dur E erzogtrio" ( Dla Ar-cyksicia") oraz dyrygowa wykonaniem Missa solemnis. Co najmniej jeden suchacz odebra to dzieo jako niezrozumiae": niemniej stary mio nik Beethovena, Wi liam Gardiner, przepowiedzia, e nadejdzie czas (cho ja go nie doyj), gdy Missa solemni s bdzie tym, czym dla nas s dziea Handla". W rd publiczno ci pojawi si Fryderyk Wilhelm , krl Prus, krlowa Wiktoria i ksi Albert oraz wielu innych znakomitych go ci. Berlioz, w drugim epilogu swoich Soirees de l'orchestre (1852) podsumowywa to wyd arzenie z gorycz: To bardzo piknie czci w ten sposb pbogw, ktrych ju w rd nas nie i ci wszyscy inteligentni i wraliwi ludzie, na ktrych pada niegdy blask geniuszu [Bee t-hovena] zwracaj si ku niemu, jak ku swojemu dobroczycy i przyjacielowi [...] Ale jest ju za p no. Ten Beetho-ven z brzu nie wie, e dla niego przeznaczone s te wszystkie honory i cze , i smutkiem napawa nas my l, e za ycia ten, ktrego pami tak czcimy, w ja zstych chwilach cierpienia i ndzy nie otrzyma od swego rodzinnego miasta jednej tys icznej tej kwoty, ktr teraz obsypuje si go po mierci". Nie oznacza to, e Berlioz nie u znawa i w peni nie docenia znaczenia tego wydarzenia. 172 - Beethoven / PWM 20254 W Pokj Beethovena w domu Pod Czarnym Hiszpanem" ostatnim mieszkaniu, Wiede. W momencie odsonicia pomnika, pisa: rozlegy si oklaski, okrzyki, fanfary, bicie bbnw, lwy, bicie dzwonw oraz oglna wrzawa, bdca wyrazem podziwu u cywilizowanych narodw tak witano posg wielkiego kompozytora". Gdy rok p niej Wagner dyrygowa wykonaniem IX Sym fonii w Dre nie, bardzo osobist i pen uczucia interpretacj dziea dawa w rwnym stopniu az przekonaniom swojej modo ci, co czerpa z atmosfery powstaej wok pomnika w Bonn. Miaa si ona okaza brzemienna w skutki. * * 18 Felix Weingartner (1863-1942), austriacki dyrygent i kompozytor. Napisa sze symfoni i i zaaranowa na orkiestr Sonat B-dur Hammerklauier" Beet-hovena. Fotografia (Columbi a Records) Arturo Toscaninil tS'WTlm i 1\^ jfl Nie miertelno to znaczy by pamitanym. W ogle jeeli chodzi o Beethovena, by on zawsze ny w pamici ludzi. Poczwszy od apokryficznych wycieczek Schindlera po dygresje Hux leya, Manna i E. M. Forstera, od filozoficznych wywodw Wagnera i von Biilowa po p sychologiczne pprawdy Newmanna i Sullivana, od gbokich spostrzee Thayera i Nottebohma po naukowe badania wspczesnych muzykologw, od wrogo ci po uwielbienie, od poetyckiej celebracji do romantyzmu Rollanda, od faktw po fikcj literack przez prawie dwa wiek i Beetho-ven by nieprzerwanie rdem inspiracji. Jest to miar jego wielko ci, miar zasug a nastpnych pokole. Romantycy zadbali o to, aby znaki jego obecno ci w historii byy pomnikami na wielk s kal. Prace takie, jak ycie Beethouena Thayera (1866-1879), badania Nottebohma nad zachowanymi szkicownikami (1865-1880) i ksika sir George'a Grove'a po wicona symfonio m (1896), e nie wspomn o brzemiennym w skutki Gesamtausgabe, kompletnym wydaniu dz ie Beethovena opublikowanym przez Breitkopfa i Hartla w latach 1864-1888, jasno w skazyway kierunek. P niej pojawi si Donald Francis Tovey, ktry w swoich Essays in Music al Analysis sformuowa kryteria interpretacji sztuki Beethovena, wci jeszcze cakowicie nie podwaone, cho przecie pojawiy si ju w latach trzydziestych XX wieku. Jego czterdz iestopicio-stronicowa analiza IX Symfonii, poprzedzona szesnasto-stronicowym szki cem, jest by moe najbardziej godnym uwagi literackim obja nieniem na przestrzeni wie kw. Dokonania te pozostawiy po sobie bogate i niezwykle stymulujce dziedzictwo. Byy take potwierdzeniem przemonego wpywu Beethovena na nasze my li i na nasze ycie. Romantycy pooyli nie mniej solidne fundamenty pod sposb wykonania i interpretacji m uzyki Beethovena. Pojawienie si w XDC wieku tradycji wykona charakterystycznych" mi ao kluczowe znaczenie dla popularyzacji i przetrwania sztuki Beethovena, tym bard ziej e jej pocztkw upatrywali w przekonaniach i ideaach samego mistrza. I tak tradyc ja ta, ktrej lady znajdujemy jeszcze u kilku sawnych wykonawcw, rozpoczyna si od Czer nego. Jego nauczycielem by sam Beethoven, a Czerny z kolei uczy midzy innymi modego Franza Liszta. Weimarscy uczniowie Liszta stworzyli legendarne ju koo wielu z nich doyo epoki gramofonu. Szczeglnie znana bya :iiw n!m@%L& 'His IDmbA ^bk' pprgpnfi AUGUST \ ^/ 1I4 ILiad Mr4i li W.; lo-inch 3 6d. Orcfteafra/ BERLIN PHILHARM0N1C ORCHESTRA Cf.t>dued by P0K1SCH; II*. fc *.. K. U ~t fliOTIO * pffc tt W fa, P,r( III. 07i nM lfwi* Hiik p 'v * * lK I." M PWtU** ! !.W- P*n 11, ,-.1 |1 Um H it M i :-.i., =1 >4h PU WJ .! .! fM. tj * 1 ! >! ,- h. irfc-.t^ n-MiiM mi iMn ia* Nagranie V Symfonii Beethovena w wykonaniu Arthura Nikischa wydane przez H.M.V R ecords. Strona z katalogu, sierpie 1914 (EMI) gra szkockiego pianisty Frederica Lamonda oraz wykonania Felixa Weingartnera. W 1907 roku Weingartner opublikowa ksik O wykonaniu symfonii Beethouena, ktra wywara sil ny wpyw na muzykw i ktra wci prowokuje pomimo nawoywa autora do cigego rozwijani orkiestrowych Beethovena. W niedugim czasie doczekaa si ona wielu wznowie. Teoretycznie Weingartner nalea do duej austro-nie-mieckiej szkoy wywodzcej si od Wagne ra (zicia Liszta), do ktrej naleeli take Mahler i Strauss, a p niej Furtwangler, Bruno Walter i Klemperer. Podczas gdy niektrzy, jak na przykad Mahler czy Furtwangler, s ilnie identyfikowali si z wagnerowskim liberalizmem, interpretujc muzyk Beethovena przez pryzmat wasnych pogldw i w kadym wykonaniu wyraajc siebie, jak mona si tego spo ewa, ze zmiennymi rezultatami Weingartner, przeciwny teoriom Wagnera i von Biilow a, stara si wprowadzi do wasnych wykona wicej obiektywizmu. W tym znaczeniu przypomina Toscaniniego, artyst, ktry pozostawa poza krgiem tradycji austro-niemieckiej, i dlaktrego zachowanie autentyzmu dziea i unikanie przesadnej programowej charakteryzac ji miay due znaczenie. Toscanini ostro skwitowa wykonania Furtwang-lera: Tradycji na ley szuka tylko w jednym miejscu w muzyce!". W 1926 roku tak wypowiada si o Eroice: N iektrzy mwi, e to Napoleon, inni, e Hitler, jeszcze inni, e Mussolini. Dla mnie jest t o po prostu Allegro eon brio". Ta czysta" postawa miaa wyznaczy drog nowego stylu in terpretacji muzyki Beethovena, stylu XX wieku, trzymajcego si wierniej zapisu nuto wego, ni wymaga tego XIX-wieczny kanon, a jednocze nie czsto o wiele mniej osobistego ni wydumane wykonania romantykw, wychowanych w cieniu Beethovena, pod jego przemon ym wpywem. By moe, najlepszego rozwizania naley szuka midzy tymi dwoma skrajno ciami: i wierzy wspomnieniom wspczesnych Beethovenowi, a szczeglnie Schindlerowi i Czernemu , sam Beethoven w rwnym stopniu dba o dyscyplin i czysto wykonania, co o bardziej swo bodne i zaskakujce motywy interpretacyjne. Jak powiedzia kiedy Edwin Fischer (podob nie jak Arrau, ucze Martina Krausego, ktry studiowa z Lisztem): Przed wykonawc otwieraj si dwie niebezpieczne cieki. Na jednej z nich artysta wykorzy stuje muzyk Beethovena do wyraania 20 wasnych uczu, podczas gdy na drugiej trzyma si niewolniczo wszystkich wskazwek zapis u nutowego. Uwizieni midzy Scyll a Charybd, musimy stara si unikn i jednej, i drugiej owstrzymujc si zarwno od niepohamowanej autoekspresji, jak i od bawochwalczego, para liujcego podziwu dla mistrza. Innym dyrygentem, ktry mia wpyw na uksztatowanie tradycji wykona beethovenowskich, by Arthur Nikisch. Jako mody skrzypek gra pod batut Wagnera w 1872 roku, uczestniczc w wykonaniu IX Symfonii, a p niej pracowa z Lisztem, Brahmsem i Antonim Rubinsteinem. Podobnie jak Furtwangler, zosta uksztatowany przez styl wagnerowsko-lisztowski: ja k sam twierdzi, odtwarza arcydziea zgodnie z wasnymi pogldami. Harold Charles Schonbe rg twierdzi, e Nikisch posugiwa si raczej intuicj i emocjami ni chodn refleksj i n mo to, zapamitano go jako Jednego z najznakomitszych dyrygentw w historii muzyki" i przykad, jaki da swoim uczniom, mia trwa przez pokolenia. W 1913 roku jako pierwsz y nagra, na o miu 78-obrotowych pytach gramofonowych, V Symfoni Beethovena z towarzys zeniem Berliskiej Orkiestry Filharmonicznej. Wcze niej, bo w 1891 roku, von Biilow zarejestrowa ju cz Eroiki na fonografie Edisona; cho technika nagra d wikowych wci nagrania te pozostay i dziki nim muzyka Beethovena od pocztku bya kamieniem wgielnym wspczesno ci. Podobnie jak dziedzictwo i rodzca si w ten sposb tradycja nie ulegy zniszczeniu, tak i wspomnienia wspczesnych Beethovenowi, obszerna korespondencja i zeszyty konwers acyjne kompozytora opary si upywowi czasu. W 1946 roku Arthur Bryant, prezes Englis h Association, w mowie inauguracyjnej powiedzia, e biografistyka to sztuka oywiania suchych ko ci martwych ludzi". Jeeli chodzi o Beethovena, mieli my wiele szcz cia: zacho wao si ponad 2000 jego listw, a z 400 oryginalnych zeszytw konwersacyjnych ocalao 136 (pozostae zniszczy Schindler, usiujc wybieli posta swojego bohatera). Materiay te poz alaj tchn ycie w suche ko ci martwego czowieka". Szczeglnie listy, obejmujce czterdzi t ycia kompozytora, s lektur jedyn w swoim rodzaju, zwaszcza ostatnie. Oczywi cie, w se nsie literackim, trudno zaprzeczy, e brakuje im finezji i elegancji listw, powiedzm y, Mendelssohna, dobrych manier Chopina, filozoficzne21 go zacicia Liar+* on Dean), zywv czlowjrt t,3, Wu < (.JK |eine ^roic mufitalifc^e 5lfabemie Iri i fi * *' 3>nti:t ui Al ken. I?* .. Ti* NnM voiEpmmtj Nm l'i" Y **! . Lfrff) u* f*mwHn wf pr* SbMij nt* Pcnlumi U L.: Lt SIlRUt.i ftjifftiil *Urwiu*i! su^Morf- * >* *>*'^ntwtoi lmr?nw emf, a.rf 4 *i, > fc. T iii. i** *.'= " "i- 4J*tw*l. V*IMpt W* i^nn tm> 9KUr ^j' mH ki * " %*m%, ** n (.