Gimnazija fra Grge Martića Školska godina 2011./2012.Bartola Kašića 2Posušje

MATURALNI RAD IZ BIOLOGIJE

NUKLEINSKE KISELINE

MENTOR: UČENICA:

Violeta Šimić,prof. Ivana Galić, 4. d

Posušje, svibanj 2012.

SADRŽAJ:

1. UVOD...................................................................................................... 3

2. OTKRIĆE DNA I RNA......................................................................... 4-5

3. DNA......................................................................................................... 6

3.1 Struktura DNA................................................................................... 6-7

3.2 Replikacija DNA................................................................................ 8

4. RNA......................................................................................................... 9

4.1 Struktura RNA.................................................................................... 9

4.2 mRNA................................................................................................ 10

4.3 tRNA................................................................................................. 10

5. TRANSKRIPCIJA I TRANSLACIJA............................................... 11

5.1 Transkripcija....................................................................................... 11-12

5.2 Translacija......................................................................................... 13

6. ZAKLJUČAK................................................................................... 14

7. LITERATURA I IZVORI.................................................................. 15

2

1.UVOD

3

2. OTKRIĆE DNA I RNA

Nukleinske kiseline su otkrivene 1868. godine. Otkrio ih Fridrich Miescher, koji je otkrivene supstance nazivao nuklein jer su nađene u staničnoj jezgri. Kasnije je otkriveno da prokariotske stanice, koje nemaju staničnu jezgru, također sadržavaju nukleinske kiseline. Preteče nukleinskih kiselina su bili nukleotidi. Oni su sastavljeni od fosforiliranih 5C-atoma šećera vezanih na baze nukleinskih kiselina. Nukleotidi se mogu sintetizirati iz ugljikohidrata i aminokiselina. U nukleinske kiseline se ubrajaju molekule DNA i RNA. One su polimeri nukleozidnih monofosfata. No kako bi se lakše razumjelo njihovo otkriće potrebno je navesti prethodne događaje koji su vodili ka otkriću tih molekula.

Temeljne principe genetike postavio je Gregor Mendel 1865. godine na osnovi pokusa križanja graška. Ispitivanjem nasljeđivanja nekoliko dobro definiranih svojstava, kao što je primjerice boja sjemenke, pretpostavio je da je svako svojstvo određeno parom nasljednih elemenata koje danas zovemo genima i na taj način uspio objasniti sve rezultate dobivene križanjem. Po jedna kopija gena za svako svojstvo nasljeđuje se od svakog roditelja. Mendelovo otkriće, koje je očito bilo ispred svog vremena, uglavnom je zapostavljeno do 1900. godine kada su Mendelovi zakoni nasljeđivanja ponovno otkriveni te je konačno spoznata njihova vrijednost. Ubrzo nakon toga predloženo je da su kromosomi nositelji gena. Do 1915. gotovo je stotinu gena indetificirano što je dovelo do općeg prihvaćanja kromosoma kao nositelja nasljeđivanja. Rana genetička istraživanja bila su usmjerena i na identifikaciju i kromosomsku lokalizaciju gena,a prve spoznaje o vezi između gena i enzima pojavljuje se 1909. godine. Nizom istraživanja znanstvenici su došli do zaključka da svaki gen određuje strukturu jednog enzima tj. oni su postavili hipotezu jedan gen-jedan enzim. Razumijevanje kromosomske osnove nasljeđivanja i odnos između gena i enzima nije samo po sebi pružilo molekularno objašnjenje gena. Kromosomi sadržavaju i proteine i DNA, i prvotno se mislilo da su geni proteini. Prvi dokazi koji su vodili prema suprotnoj ideji da je molekula DNA nositelj genetičke informacije, došli su iz eksperimenata provedenih na bakterijama.

4

Slika 1:Oswald AverySlika 2:Colin MacLeod Slika 3:Maclyn McCarty

Na temelju rezultata pokusa na bakterijama Streptococcus pneumoniae, skupina američkih znanstvenika objavila je 1944. godine otkriće da je deoksiribonukleinska kiselina (DNA) molekula nasljeđa. Predvodnik te grupe znanstvenika bio je Oswald Avery, a s njim su sudjelovala još dva značajna znanstvenika: Colin MacLeod i Maclyn McCarty.

Pokus je načinjen s dva soja spomenute bakterije, od kojih jedan ima potpunu staničnu strukturu s kapsulom potrebnom za patogenost, a drugi soj bakterija nije imao sposobnost da sintetizira takvu vrstu kapsule i to je razlog što one nisu bile patogene. Miševi zaraženi smjesom mrtvih patogenih i živih nepatogenih bakterija oboljeli su i uginuli iako ni mrtve patogene, ni žive nepatogene bakterije zasebno ne mogu prouzročiti bolest. Budući da mrtve bakterije nisu mogle oživjeti, zaključeno je da su žive nepatogene bakterije transformirane nekom tvari koja potječe iz mrtvih patogenih bakterija. Dokazano je da ta tvar mora biti DNA i da ni jedan drugi sastojak mrtvih patogenih bakterija ne uvjetuje preobrazbu živih nepatogenih. Komadić DNA koji sadrži gen za sintezu kapsule ušao je u stanice živih nepatogenih bakterija, ugradio se u njihovu DNA i time je uvjetovao njihovu preobrazbu. Par godina poslije urađen je i pokus s bakterijom Esherichia coli i njezinim virusom. Ustanovljeno je da prilikom zaražavanja bakterije u njezinu stanicu ulazi samo virusna DNA, a proteinski omotač virusa ostaje na površini bakterijske stjenke. Zaražena bakterijska stanica raspada se da bi se iz njezine unutrašnjosti oslobodio velik broj novih virusnih čestica.

U otkrivanju strukture molekule DNA sudjelovalo je mnogo znanstvenika 50-tih godina prošlog stoljeća:Linus Pauling, Maurice Wilkins, James Watson, Francis Crick te mnogi drugi. Poznavanje trodimenzionalne strukture DNA koju su 1953.godine otkrili James Watson i Francis Crick temelj je suvremene molekularne biologije. Njima su jako pomogla i otkrića drugih znanstvenika,tako imamo i Linusa Paulinga koji je objasnio vodikove veze i α-uzvojnice. Maurice Wilkins i Rosalind Franklin su otkrili da je molekula DNA uzvojnica koja ima svoje zavoje, te da se jedan zavoj uzvojnice sastoji od 10 parova baza. Važno je otkriće bilo da je promjer uzvojnice koji iznosi 2nm, što je upućivalo na to da se molekula DNA sastoji od dvaju, a ne od jednog lanca DNA. Ova otkrića su veoma značajna i bitna za daljnju znanost u vezi mikrobiologije, a posebno u genetici.

Molekula DNA je molekula života, ali nije jedina molekula bitna za održavanje života. Druga bitna nukleinska kiselina je RNA. No za razliku od molekule DNA, RNA je molekula koja se nalazi u više oblika koji imaju različitu ulogu. Prva od njih je glasnička ili mRNA (mRNA,od engleske riječi messenger-glasnik). Eksperimentalni dokaz postojanja RNA posrednika pružili su Sidney Brenner, Francois Jacob i Matthew Meselson proučavanjem Eshericie coli koju su inficirali bakteriofagom T4. Uloga glasničke RNA je sinteza proteina. Druga od njih je transportna ili tRNA(tRNA,od engleske riječi transfer-prijenos). Pretpostavku o postojanju tRNA prvi je dao Francis Crick jer je smatrao da mora postojati neki adaptor molekule koji je sposoban posredovati translaciji RNA. Značajna istraživanja o molekuli tRNA provedena su 60-ih godina prošlog stoljeća, a najznačajniji su Alex Rich i Don Caspar. 1965. godine, Robert W. Holley je prikazao primarnu strukturu tRNA i predložio još tri sekundarne strukture. tRNA je značajna jer djeluje kao adaptor u sintezi proteina. Treća vrsta molekule RNA je ribosomska ili rRNA. Ona je sastavni dio ribosoma. Osim navedenih, postoji još nekoliko vrsta molekule RNA koje su uključene u procesuiranje i prijenos ribonukleinskih kiselina i proteina.

5

3. DEOKSIRIBONUKLEINSKA KISELINA

3.1 STRUKTURA DNA

Deoksiribonukleinska kiselina je kratica prema engleskom nazivu: deoxyribonucleic acid, u hrvatskom jeziku još je u uporabi kratica DNK. Većina hrvatskih biologa prihvatila je dogovoreno kraticu DNA, kao i drugi biolozi širom svijeta. Deoksiribonukleinska kiselina (DNA) je nukleinska kiselina koja ima jedincatu ulogu kao genetička tvar. U eukariotskim stanicama  kao što su biljke, životinje, gljive i protisti, većina DNA je smještena u staničnoj jezgri. Nasuprot tome, u jednostavnijih stanica zvane prokarioti (bakterije), DNA nije odvojena od citoplazme jezgrinom ovojnicom (jezgra u tih stanica kao takva ne postoji).

Molekula DNA dio je strukture koju nazivamo kromosomom. Zbog uske širine uzvojnice skoro ju je nemoguće detektirati elektronskim mikroskopom osim pri jačem bojenju. Nasuprot tome, dužina lanaca je znatno veća. Ona je dvostruka zavojnica, koja se sastoji od dva polinukleotidna suprotno usmjerena lanca. Osnovna jedinica strukture molekule DNA jest nukleotid.

6

Slika 4: Struktura DNA

Genetička poruka zapisana je na molekuli DNA kao niz od triju nukleotida (triplet) koje mi nazivamo genetičkim kodovima. Svaki nukleotid čine tri molekule: šećer, fosfatna skupina i dušična baza. Šećer je pentoza deoksiriboza.

DNA sadrži purinske i pirimidinske baze vezane na fosforilirane šećere. DNA sadrži dva purina (adenin i gvanin) i dva pirimidina (citozin i timin). Pirimidinske baze građene su od jednog prstena, a purinske od dva prstena. Baze se vežu na šećer preko prvog 1C atoma, dok je fosfatna skupina vezana na šećer preko 5C atoma. Naravno, baze se nalaze unutar molekule , a vodikove veze su između komplementarnih parova te tako povezuju dva lanca. Vodikove veze su toliko slabe između komplementarnih baza da ih razdvajaju enzimi . Bitna posljedica takvog komplementarnog povezivanja baza jest da jedan lanac DNA može djelovati kao kalup koji usmjeruje sintezu komplementarnog lanca. Postoji specifičnost u sparivanju baza , što znači da se uvijek sparuje jedna purinska baza s jednom pirimidinskom bazom. Adenin se sparuje s timinom, uspostavljajući dvije vodikove veze, a citozin s gvaninom pomoću tri takve veze. Prema tome, u molekuli DNA broj timina jednak je broju adenina, a broj citozina broju gvanina.

DNA polimeraza je jako bitan enzim. Sposobnost ovog enzima jest ta da on točno kopira DNA-kalup. Do danas je se otkrilo da i prokariotske i eukariotske stanice sadržavaju nekoliko DNA-polimeraza koje imaju različite uloge u replikaciji i popravku DNA. Sve poznate DNA-polimeraze dijele dva osnovna svojstva koja su od presudne važnosti. Prvo, sve polimeraze sintetiziraju DNA samo u 5´- 3´. Drugo što je važno jest to što DNA –polimeraza može započeti sintezu novog lanca.

Kao i svaka druga molekula i DNA može biti izložena različitim kemijskim reakcijama. Budući da naša DNA služi kao trajna kopija staničnog genoma, promjene njezine strukture imaju znatno veće posljedice nego promjene nekih drugih staničnih organela. Mutacije mogu proizaći iz ugradnje pogrješne baze za vrijeme umnožavanja DNA. Uz to, u molekuli DNA događaju se različite kemijske promjene, koje mogu biti ili spontane ili izazvane različiti kemikalijama i zračenjima. Takva oštećenja DNA mogu blokirati replikaciju ili transkripciju, a mogu i rezultirati visokom učestalošću mutacija čije su posljedice neprihvatljive s gledišta stanične reprodukcije. Da bi DNA funkcionirala onako kako treba ona je sebi razvila mehanizam za popravke određenih greški.

7

3.2 REPLIKACIJA DNA

Otkriće komplementarnog sparivanja baza između dvaju lanaca u molekuli DNA dalo je odgovor na pitanje kako genetički materijal može upravljati svojom vlastitom replikacijom, procesom koji se mora dogoditi pri svakoj diobi stanica. Iako se načelo replikacije može prikazati vrlo jednostavno, riječ je o veoma složenom procesu. Replikacija ili udvostručenje događa se tijekom S-faze interfaze. Postoji točno određen enzim koji je odgovoran za sintezu novih lanaca, ali on nije jedini enzim koji sudjeluje u replikaciji već imamo još drugih enzima i proteinskih molekula. Zbog njihovog učestvovanja replikacija se odviaj dosta brzo ali unatoč toj brzini proces se odvija precizno. Pri sintezi novih lanaca jedan pogrešan nukleotid ugrađuje se tek na svakih milijardu-deset milijardi novougrađenih nukleotida. Također, postoji skupina enzima koja je odgovorna za pronalaženje i ispravljanje pogrešaka i oštećenja nastalih djelovanjem različitih čimbenika. Najvažniji enzim je DNA polimeraza. Replikacija DNA počinje odvajanjem polinukleotidnih lanaca gdje dolazi do pucanja vodikovih veza između komplementarnih baza. Svaki polinukleotidni lanac služi kao kalup za sintezu novog komplementarnog lanca. Rezultat replikacije DNA su dvije istovjetne molekule kćeri koje su kopije orginalnog lanca. Ovaj proces se naziva semikonzervativna replikacija DNA. Svaka novonastala molekula DNA sastoji se od orginalnog roditeljskog lanca i novosintetiziranog lanca.

Izravnu podršku modelu semikonzervativne replikacije pružio je elegantni eksperiment koji su 1958. godine proveli Matthew Messelson i Frank Stahl. Eksperiment je proveden na bakteriji Esherichia coli,koja je bila uzgajana u mediju koji je sadržavao teški izotop dušika 15N umjesto normalnog dušika 14N.

8

Slika 5: Struktura molekule DNA

4. RIBONUKLEINSKA KISELINA

4.1 STRUKTURA RNA

Ribonukleinska kiselina je kratica od engleske riječi ribonucleic acid. U Hrvatskoj se koristi i skraćenica RNK-ribonukleinska kiselina. RNA je nukleinska kiselina koja je veoma bitna molekula koja sudjeluje u niz bitnih reakcija. To je nukleotidni polimer koji sadrži purinske i pirimidinske baze vezane na fosforilirani šećer. Ona je most koji povezuje genetičku informaciju i sintezu bjelančevina koja se nalazi u DNA. RNA je veoma slična  DNA, ali se od nje razlikuje u nekoliko važnih strukturnih detalja. Razlikuju se u sljedećim bitnim detaljima:

1. RNA je jednolančana molekula, premda treba napomenuti da se ona može slagati i prematati te tako stvarati oblike koji upućuju na dvolančanost. Takve različite prostorne strukture omogućuju molekuli da preuzme različite biološke uloge.

2. Kod DNA smo imali šećer deoksiribozu, a kod RNA imamo šećer ribozu, te na 5C atomu imamo hidroksilnu skupinu.

3. Umjesto baze timina imamo bazu uracil.

No ni promjena šećera, niti zamjena uracila timinom ne utječe na sparivanje baza, stoga je sintezom RNA moguće upravljati koristeći DNA kao kalup. Štoviše, kako je RNA smještena poglavito u citoplazmi, tako je i posrednik u prijenosu informacije s DNA na ribosome. Ova svojstva RNA sugerirala su tijek genetičke informacije koji prepoznajemo kao središnju dogmu molekularne biologije : DNA->RNA->PROTEIN. U skladu s ovim konceptom, molekula RNA sintetizira se na osnovi DNA-kalupa (proces koji nazivamo prepisivanje ili transkripcija), a proteini se sintetiziraju na osnovi RNA kalupa (proces koji nazivamo prevođenje ili translacija). Najpoznatije molekule RNA su mRNA, tRNA , rRNA i ali postoje i druge molekule RNA koje sadrže sekvence komplementarne sebi. Te sekvence omogućuju dijelovima RNA da se dijele i uparuju sa samom sobom, obrazujući na taj način dvostruke zavojnice. Strukturalna analiza ovih RNA je otkrila da su one veoma složeno strukturirane. Za razliku od DNA, ove strukture se ne sadrže iz dugih dvostrukih zavojnica, već od nakupina kratkih zavojnica spojenih zajedno u strukture dosta slične bjelančevinama.

9

Slika 6: Razlike molekula RNA i DNA

4.2 GLASNIČKA RNA

Molekula DNA suviše je velika da bi neposredno poslužila kao uputa za sintezu proteina. Osim toga, u eukariotskoj stanci DNA je smještena u jezgri, a sinteza proteina odvija se, kao i u prokariota, u citoplazmi. Konačno, treba dodati da stanica u svakom trenutku ne treba sve genetičke informacije zabilježene u DNA, kao što ne treba ni sve proteine za čiju sintezu posjeduje šifru. U određenom trenutku, prema potrebi se uključuju samo određeni geni, te se sintetiziraju samo potrebni proteini. Stoga je praktično da sintezom proteina upravlja posrednička molekula, a to je glasnička RNA. mRNA ili glasnička RNA (mRNA,od engleske riječi messenger-glasnik) je molekula ribonukleinske kiseline. Tripleti baza kod mRNA nazivaju se kodonima. Ti kodoni su komplementarni kodovima na DNA. Ona je prijepis originalne genetičke informacije pohranjene na molekuli DNA. Zato se proces sinteze glasničke RNA naziva transkripcija ili prepisivanje (lat. transcribo= prepisati). Treba napomenuti da kod molekule RNA imamo enzim RNA-polimerazu, za razliku od molekule DNA koja ima DNA-polimerazu. RNA-polimeraza je jedan od glavnih čimbenika transkripcije.

4.3 PRIJENOSNA RNA

Prijenosna ili tRNA (tRNA,od engleske riječi transfer-prijenos) je molekula ribonukleinske kiseline koja se nalazi u citoplazmi. Njezina je uloga prijenos aminokiselina do ribosoma, mjesta sinteze bjelančevina. Postoji najmanje 20 različitih tRNA molekula, po jedna za svaku aminokiselinu, a sve su slične u osnovnoj strukturi. Molekula tRNA je jednolančana, a sparivanje pojedinih komplementarnih dijelova nakon dvolančane regije, pri čemu nastaje struktura slična listu djeteline. Jedan jednolančani kraj molekule tRNA sadrži triplet nukleotida koji nazivamo antikodonima, a on je komplementaran jednom ili više kodona u molekuli mRNA. Drugi jednolančani kraj molekule trna nosi mjesto za prihvaćanje određene aminokiseline.

10

Slika 7: Transportna RNA

5. TRANSKRIPCIJA I TRANSLACIJA

5.1 TRANSKRIPCIJA

Transkripcija počinje nakon razdvajanja polinukleotidnih lanaca. Enzim RNA polimeraza povezuje nukleotide u rastući lanac mRNA prema redoslijedu zadanom na molekuli DNA. Tijekom produljenja, polimeraza ostaje združena s kalupom nastavljajući sintezu mRNA. Eukariotske stanice imaju tri tipa RNA-polimeraze, smještene u jezgri, koje prepisuju različite skupine gena. Geni koji kodiraju proteine prepisuju se pomoću RNA-polimeraze II dajući mRNA ,a ribosomske (rRNA) i transportne RNA (tRNA) prepisuju se RNA- polimerazama I i III. Sve su tri jezgrine polimeraze složeni enzimi koji se sastoje od 12-17 različitih podjedinica.

Krećući se duž kalupa RNA polimeraza odmotava kalup ispred sebe,a smotava ga iza sebe, održavajući odmotano područje u dijelu koji se prepisuje. Unutar odmotanog dijela DNA, 8-9 baza rastućeg lanca RNA komplementarno je vezano za kalup DNA. Sinteza RNA nastavlja se sve dok polimeraza ne naiđe na terminacijski znak ; na tom mjestu se zaustavlja transkripcija, RNA se oslobađa, a enzim disocira s kalupa DNA. I, ovdje se poštuje načelo komplementarnosti, dakle u sastav mRNA, s obzirom na upute u DNA, ugrađuju se komplementarni, a ne istovjetni nukleotidi. Razlika s obzirom na sintezu DNA je u tome što se nasuprot adeninu kao komplementarna baza nalazi uracil. Kao što je već rečeno, molekula DNA nosi genetičke poruke zapisane u obliku tripleta kodova, dok molekula mRNA, koja je njoj komplementarna, također nosi informaciju u obliku tripleta baza koje nazivamo kodonima. Kodoni u molekuli mRNA su komplementarni kodovima u molekuli DNA.

Transkripcija nije tako precizna kao što je replikacija, a osim toga molekula RNA se ne popravlja. To je potpuno logično jer je mRNA nestabilna kratkoživuća molekula koja se uskoro ionako zamjenjuje novom. Nakon što je sinteza mRNA okončana, ta molekula izlazi kroz pore u jezgrinoj ovojnici. U skladu sa svojim nazivom,ona poput glasnika prenosi upute prema kojoj se u citoplazmi sintetizira određeni protein.

11

Slika 8: Transkripcija

Slika 9: Transkripcija

Ova slika prikazuje transkripciju:

a) Opći prikaz gena. Svaki gen sadrži specifično poticajno područje i vodeći čimbenik koji pokreću, odnosno vode ka procesu transkripcije. To je popraćeno sa područjem gena koji kodiraju za polipeptide i završava sa završnim čimbenikom koji zaustavlja transkripciju..

b) DNA se odmotava zahvaljujući RNA polimerazi. Samo jedan lanac služi RNA polimerazi kao šablona za kopiranje. I ta će se vrpca od kodirati samo ako se ide iz smjera 3` ka 5`.

c) Kako se RNA polimeraza pomiče duž vrpce tako ona dodaje komplementarne nukleotide koji su diktirani po DNA lancu, tvoreći samostalnu molekulu mRNA, koja se očitava u smjeru od 5` ka 3`.

d) RNA polimeraza nastavlja s očitavanjem, sve dok ne dostigne završni dio i dok mRNA nije otpuštena iz procesa transkripcije. No nakon procesa transkripcije molekula DNA koja je prošla taj proces,ponovno se vraća u prvobitni oblik.

12

5.2 TRANSLACIJA

Prevođenje ili translacija zbiva se na ribosomu s pomoću mRNA. Ribosomi su građeni od bjelančevina i molekule rRNA. Općenito, translacija se može podijeliti na tri koraka a to su: inicijacija, elongacija i terminacija. Ribosom se kreće duž molekule mRNA te čita po tri slova jednog kodona i prevodi tu poruku u odgovarajuću aminokiselinu. Svaki ribosom ima dva mjesta za vezanje odgovarajućih molekula tRNA koje se svojim antikodonom veže za komplementarni kodon u mRNA. Prvi kodon koji ribosom prevodi jest start kodon AUG koji nosi informaciju za aminokiselinu metionin. Nakon vezanja tRNA s aminokiselinom metioninom, na drugo se mjesto veže druga tRNA, ovisno o informaciji koju nosi kodon. Tijekom translacije između aminokiselina stvara se peptidna veza te se one oslobađaju od ribosoma, kao i njihove tRNA, osim posljednje aminokiseline u polipeptidnom lancu koja je vezana na tRNA. Translacija završava kada ribosom dođe do tzv. stop kodona u mRNA.

13

Slika 10: Translacija

6. ZAKLJUČAK

Nukleinske kiseline su veoma značajne za sve žive organizme. Dvije najznačajnije su molekule DNA i molekula RNA. Te molekule prolaze kroz značajne procese, koje dopuštaju opstanak ali i mogućnost nasljeđivanja. Ti procesi su replikacija, translacija i transkripcija. Replikacija je proces kojim nastaju nove molekule DNA i to od jedne molekule majke nastaju dvije molekule kćeri, koje sadrže po jedan lanac od majke,tj svaki novonastali lanac ima po jedan stari lanac i jedan novonastali. Transkripcija je prepisivanje genetičke upute tj. sinteza mRNA na lancu kalupu DNA. Translacija je prevođenje upute, tj. biosinteza bjelančevina na mRNA pomoću bjelančevina. Također su bitne dvije vrste molekule RNA a to su mRNA i tRNA. Ovu temu sam sa zadovoljstvom obrađivala jer povlači sve ono što je vezao za neki organizam, ali isto tako ni jedan organizam nema sličnu DNA ili RNA jer su one karakteristične za svaku osobu. Zahvaljujući ovom radu, ja sam odredila kojim putem želim krenuti nakon srednje škole.

14

7. LITERATURA I IZVORI :

G. M. Cooper, R. E. Hausman, Stanica-Molekularni pristup; Zagreb : Medicinska naklada, 2010.

M. Krsnik-Rasol, M. Krajačić, Od molekule do organizma; Zagreb : Školska knjiga, 2004.

M. Pavlica, J. Balabanić, Genetika,evolucij; Zagreb : Školska knjiga. 2008.

http://hr.wikipedia.org/wiki/Deoksiribonukleinska_kiselina

http://bs.wikipedia.org/wiki/Ribonukleinska_kiselina

15

Datum predaje rada:________________________

Datum obrane rada:________________________

Obrazloženje i ocjena maturalnog rada:

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

ocjena: ____________________

Mentor:_____________________

Članovi ispitne komisije:

______________________________

______________________________

______________________________

16