NORSK ORDBOKOrdbok over det norske folkemålet

og det nynorske skriftmålet

H O V U D R E D A K T Ø R A R

O D D RU N G RØ NVI KH E LG E GU N D E R S E N

LAR S S. VI KØ RDAG F I N N WO R R E N

P R O S J E K T D I R E K T Ø R

ÅS E WETÅS

B A N D X I I

U – ÅVÆ R I G

R E D I G E R T A VOlaf Almenningen – Anneke Askeland – Sturla Berg-Olsen – Eli Johanne Ellingsve –

Anne Engø – Oddrun Grønvik – Helge Gundersen – Kjetil Gundersen –Hege Fjeldseth Hellum – Tor Erik Jenstad – Helene Urdland Karlsen –Knut E. Karlsen – Ingjerd Legreid Ødemark – Astrid Nilsen-Nygaard –

Børge Nordbø – Toril Opsahl – Solveig Helene Rekdal – Ålov Synnøve Runde –Dagfinn Rødningen – Kari-Anne Selvik – Kåre Skadberg – Terje Svardal –

Ellen Hellebostad Toft – Lars S. Vikør – Åse Wetås – Gunnhild Wiggen –Solveig Wikstrøm – Dagfinn Worren – Leiv Inge Aa – Gunhild Aamodt

D E T N O R S K E S A M L A G E TO S L O

Redaktørliste

Lars S. Vikøru – ubotsmannSturla Berg-Olsenubragd – udæmeHege Fjeldseth Hellumudøger – ufrelstKjetil Gundersenufri – uførbergTerje Svardaluføre – ugløymelegGunhild Aamodtugod – uhentutTor Erik Jenstaduhepna – ukårlegDagfinn Worrenul – uliøyraToril Opsahlulk – ullværOddrun Grønvikulm – ulvutKnut E. Karlsenulyd – umettelegKari-Anne Selvikumiak – undelÅlov S. Rundeunder – underkøyeTerje Svardalunderlad – underskåpDagfinn Worrenunderslag – undstSolveig Wikstrømundulasjon – ungevisAnneke Askelandungfane – unkaAnne Engøunn- – unnværigIngjerd Legreid Ødemarkunoggande – upåviselegDagfinn Rødningenur – urivlaSolveig Helene Rekdalurj – urådugEllen Hellebostad ToftUSA- – uslåttGunhild Aamodtusmak – usåttenKari-Anne Selvikut – utankringKåre Skadbergutanlands – utavtiraAstrid Nilsen-Nygaardutbaka – utbåeKåre Skadbergutdana – utevlaAstrid Nilsen-Nygaardutfalda – utfåddSolveig Wikstrømutgabba – uthåttOlaf Almenningenuti – utmanøvreraAnneke Askelandutmark – utregndDagfinn Rødningenutreia – utråstSolveig Helene Rekdalutsafta – utsådIngjerd Legreid Ødemarkutta – ututgardTor Erik Jenstadutvaka – utvåtteÅse Wetåsuty – utævelegEllen Hellebostad Toftutøk – uutviklaEli Johanne EllingsveUV- – uåteLars S. Vikørv – vabraOlaf Almenningenvad – vakkingEllen Hellebostad Toftvakla – vakvædenBørge Nordbøval – valåtferdEli Johanne Ellingsvevam – vandpåleKåre Skadbergvandra – vanspøkjelegHege Fjeldseth Hellumvanst – vanøvenGunnhild Wiggenvapla – varåreKjetil Gundersenvas – vasputOlaf Almenningenvass – V-dalAnne Engøve – vefttrådAstrid Nilsen-Nygaardveg – veg-Dagfinn RødningenI-IV vegaTerje Svardalvegakobbe – veggvind

Astrid Nilsen-Nygaardveghaukeskjegg –vehovda

Solveig Wikstrømvei – veispringSturla Berg-Olsenveit – vekjedragAnne Engøvekk – veksingToril Opsahlveksla – velbøttBørge Nordbøveld – velgåvaKnut E. Karlsenvelhaldande – velsemlegDagfinn Worrenvelsett – veløyraIngjerd Legreid Ødemarkvem – venslenEllen Hellebostad Toftvenstre – ventydTor Erik Jenstadvenusberg – verbåtHelene Urdland Karlsenverd – verdølEllen Hellebostad Toftvere – verjureHelge Gundersenverk – verkmorEli Johanne Ellingsveverknad – vermåleHege Fjeldseth Hellumvern – ver så godDagfinn Rødningenvert – verutsiktBørge Nordbøverv – vestantrekkGunhild Aamodtvestanver – vestnorskAnne Engøvestom – V-genserLars S. VikørviDagfinn Worrenvia – vigringLars S. Vikørvigsel – vikværskÅlov S. Rundevil – viljastAnne Engøvilje – viljugskapSolveig Helene Rekdalvilk – vimutSturla Berg-Olsenvin – vinglutGunhild Aamodtvingsa – vintapparAnne Engøvinter – vintrastHelene Urdland Karlsenvintre – virvelsøyleHelge Gundersenvis – visingsstadLeiv Inge Aavisir – viskøsTor Erik Jenstadvisla – visvonlegSturla Berg-Olsenvit – vitingHelene Urdland Karlsenvitja – VMDagfinn Rødningenvobbskjel – vokholeToril Opsahlvokk – vokutSolveig Wikstrømvol – vomløyseDagfinn Worrenvomma – vomverlamGunhild Aamodtvon – vondøygdAnneke Askelandvone – vossingTerje Svardalvote – vriglelegKåre Skadbergvrikk – vyrdugEllen Hellebostad Toftvyrk – værøyværingKjetil Gundersenvæs – våfureGunnhild Wiggenvåg – våputTor Erik Jenstadvår – våvåLars S. Vikørw – worldcupLars S. Vikørx – xylografiLars S. Vikøry – ymenOlaf Almenningenymis – yringHelene Urdland Karlsenyrj – yssTor Erik Jenstadysta – ystingstvoreAnneke Askelandyt – ytastOddrun Grønvikyte – yteved

V

Anneke Askelandyting – yvrugLars S. Vikørz – zygoteLars S. Vikøræ – ælingTerje Svardalær – ærevitEli Johanne Ellingsveærflokk – æstKåre Skadbergæt – ættvindToril Opsahlæva – ævordømeLars S. Vikørø – økstAnne Engøøkt – ønutGunhild Aamodtør – ørskrikjeKnut E. Karlsenørsla – øvingstur

Ingjerd Legreid Ødemarkøvra –øydeleggingsvåpen

Helene Urdland Karlsenøydeleggja – øydeleggjarIngjerd Legreid Ødemarkøydeleite – øydeåkerLars S. Vikørøydfyrde – øyningKåre Skadbergøyr – øyværing

Lars S. VikørI åLeiv Inge AaII å – åborvaseHege Fjeldseth Hellumåbot – åbotstakstEli Johanne Ellingsveåbradd – åbøysenHege Fjeldseth Hellumådags – ågåtteDagfinn Rødningenåh – åketrilleAnne Engøåkja – ålevelteDagfinn Worrenålfar – ålåteEli Johanne Ellingsveåm – åndsvoksterTor Erik Jenstadåne – åreyrkeEllen Hellebostad Toftårfast – årringsindeksAnne Engø-års – åråddKari-Anne Selvikås – åsårLeiv Inge Aaåt – åtevomLars S. Vikøråtfall – åtkomstLeiv Inge Aaåtl – åtsårHelge Gundersenått – åværig

VI

Innleiing til tolvte bandet

Prosjektorganisasjonen Norsk Ordbok 2014 legg med dette fram det tolvte og siste bandet av Norsk Ordbok- Ordbok over det norske folkemålet og det nynorske skriftmålet, og har med dette avslutta det arbeidetStortinget i 2001 vedtok å få sett i verk for å gjeva det norske folkemålet eit fullverdig vitskaplegdokumentasjonsverk. Frå vi leverte band 11 til prenting i juli 2013, har redaksjonen brukt nesten to og eithalvt år på å redigera og ferdigstilla dette tolvte og siste bandet. Prosjektorganisasjonen greidde heilt framtil og med leveringa av band 11 å halda ei høg utgjevingstakt, medan produksjonen av band 12 har vore pregaav at produksjonsvilkåra vart vesentleg annleis for dette siste bandet enn dei vi har hatt tidlegare iprosjektperioden.

Norsk Ordbok 2014 har sidan 2002 vore eit sjølvstendig prosjekt finansiert ved at staten vedKulturdepartementet (KUD) har løyvd lønsmidlar til på det meste 25 medarbeidarar, medan Universitetet iOslo (UiO) har finansiert seks redaktørårsverk, éin vitskapleg programmerar frå Eining for digitaldokumentasjon og alle direkte og indirekte kostnader til drift av prosjektet. Ordboksprosjektet har gjennomprosjektperioden hatt sitt eige styre, oppnemnt av prosjekteigaren Institutt for lingvistiske og nordiskestudium (ILN) ved UiO etter innstilling frå ei rekkje samarbeidande institusjonar (sjå nedanfor).

Prosjektet Norsk Ordbok 2014 har formelt vore knytt til ILN gjennom oppnemninga av prosjektstyret,og styreleiaren har representert instituttet i styret. Prosjektet har teke imot tenester, til dels mot økonomiskkompensasjon, frå både ILN og Det humanistiske fakultet (HF) ved UiO, og universitetet har i tillegg yttkontorlokale og annan infrastruktur. Hovudredaksjonen i prosjektet vart i mai 2013 flytt til nye kontorlokalei Gaustadalleen 30. Fram til då hadde redaksjonen vore samlokalisert med delar av samlingsmiljøa ved ILN(leksikografi, namnegransking og EDD). I tillegg har prosjektet gjennom heile prosjektperioden (2002-2015)hatt ein delredaksjon som har vore lokalisert ved Institutt for språk og litteratur ved Noregsteknisk-naturvitskaplege universitet (NTNU) i Trondheim. I delredaksjonen ved NTNU har fire av redaktøranevåre hatt arbeidsplassen sin. Utgjevaren av Norsk Ordbok er Det Norske Samlaget.

Styret i Norsk Ordbok 2014 hadde i 2013 og 2014 desse representantane: Magnus Rindal (leiar, representantfor ILN fram til 28.11.14, varamedlem Jan Terje Faarlund), Randi Alice Nilsen (nestleiar, representant forNTNU, varamedlem Brit Mæhlum), Unn Røyneland (KUD, varamedlem Endre Brunstad), Edmund Austigard(Det Norske Samlaget, varamedlem Audun Heskestad), Inger-Johanne Ullern (UiO, varamedlem Greta Holm),Christian-Emil S. Ore (EDD, varamedlem Vemund Olstad) og Dagfinn Rødningen (Norsk Ordbok-redaksjonen,varamedlem Ålov S. Runde). 28.11.14 trekte styreleiar Magnus Rindal seg frå vervet som styreleiar for NO 2014på grunn av usemje med eigarinstituttet om styringsretten over prosjektet. 8.12.14 valde styret ved ILN å setjainn instituttleiar Kristian E. Kristoffersen som ny styreleiar for NO 2014. Vara for Kristoffersen har frå samedato vore Andreas Sveen. Styreperioden 2011–2014 vart vidare prolongert inn i 2015. Frå 1.1.2015 gjekk OddrunGrønvik inn som varamedlem for dei tilsette.

Prosjektdirektøren har det overordna faglege og administrative ansvaret i redaksjonen. HovudredaktørLars S. Vikør har hatt hovudansvar for sluttkontrollen av manuskripta. Hovudredaktør Dagfinn Worren harhatt hovudansvar for å tildela og fylgja opp alfabetbolkane til redaktørane, hovudredaktør Oddrun Grønvikhar hatt hovudansvaret for opplæring av nye redaktørar og utvikling av digitale verkty. Hovudredaktør HelgeGundersen har hatt hovudansvaret for Norsk Ordbok 2014 si redigeringshandbok.Administrativt tilsette harvori Ragnhild Norheim Førland (fram til 15.6.14), Gudmund Harildstad (fram til 28.2.15), Helene UrdlandKarlsen (50 % i perioden 1.8.14–31.12.14), Karine Munch (1.9.14–28.2.15), Andreas Tandberg (fram til 25.8.14)og Håvard Tangen (fram til 28.2.15). I tillegg har Bror-Magnus S. Strand og Aïda Thommassen vori engasjertefor å byggja opp og kvalitetssikra digitalt tilfang. Dessutan har Elisabeth Holm, som er tilsett ved ILN, ògvori med på å byggja opp det digitale arkivmaterialet vårt.

Til saman 29 redaksjonelle medarbeidarar har levert manuskript til band 12 av Norsk Ordbok.Band 12 dekkjer alfabetbolken frå og med alfabetbokstaven U til og med adjektivet ÅVÆRIG. På side V–VI

er det eit oversyn over kva bolkar av dette bandet dei einskilde redaktørane har redigert. Redaksjonen i NorskOrdbok 2014 er organisert i redaksjonsgrupper, og manuskripta frå kvar einskild redaktør har passert ei radkvalitetskontrollar på vegen frå nyredigert artikkel til endeleg publisert ordbokstekst. Den fyrstekvalitetskontrollen blir gjord i gruppeleiarlesinga, og dei gruppeleiarane som har vori med ikvalitetssikringsarbeidet for band 12, er Olaf Almenningen, Sturla Berg-Olsen,Anne Engø, Helge Gundersen,Tor Erik Jenstad, Knut E. Karlsen, Ålov S. Runde, Dagfinn Rødningen og Terje Svardal. I tillegg har SturlaBerg-Olsen, Kåre Skadberg og Dagfinn Worren vori kollegalesarar. Hovudredaktør Lars S.Vikør, med assistansefrå Dagfinn Worren og Helge Gundersen, har lesi alle manuskripta i ein siste kvalitetskontroll. Sitata og

VII

litteraturtilvisingane i artiklane er kontrollerte av Gudmund Harildstad og Håvard Tangen. Etter 1.3.2015las Olaf Almenningen, Oddrun Grønvik, Knut E. Karlsen og Åse Wetås sitatkontroll på attståande manuskript.

Dei spesialutvikla digitale verktya redaksjonen har hatt til disposisjon, har vori ein vesentleg føresetnadfor at produksjonen av Norsk Ordbok har gått etter planen gjennom prosjektperioden. Den fullelektroniskeredigeringsplattforma vår er utvikla av Eining for digital dokumentasjon (EDD), og det er EDD som også haransvar for fortløpande drift og forbetring av desse digitale verktya våre. Ei stor takk til Christian-Emil S. Oreog laget hans ved EDD – Øyvind Eide, Marit Gressli, Jon Holmen, Vemund Olstad og Espen S. Ore – for allbistand til utvikling og tilgjengeleggjering av språksamlingane og til produksjonen av Norsk Ordbok.

Det nynorske tekstkorpuset er vorti utvida, og søkjefunksjonaliteten på nett er i 2014 og 2015 raffinertfor midlar frå Andor Birkeland og hustru Halinas legat. Ei varm takk går til Daniel Ridings, som har utviklaNO 2014s nynorske tekstkorpus og gjort det til den fantastiske forskingsressursen for nynorsk skriftspråksom korpuset er no ved slutten av prosjektperioden.

Produksjonsperioden for band 12 av Norsk Ordbok vart svært lang, fordi prosjektet måtte gje slepp på såmykje kvalifisert personale i sluttfasen fram til 1.3.2015. Den sterke uroa som oppstod knytt til Universiteteti Oslos tidlege oppseiingar av dei tilsette og kring det samtidige vedtaket styret ved ILN gjorde om å seia fråseg UiOs ansvar for vidare drift av språksamlingar og vitskaplege ordbøker, gjorde siste fase av arbeidet medNorsk Ordbok vanskeleg. Slitasjen på staben var stor i sluttfasen, og kvar og ein av medarbeidarane skaltakkast for engasjement og innsatsvilje til glede for Norsk Ordbok.Takk også til alle som har hjelpt redaksjoneni arbeidet med å lyfta fram ordboksverket som den store vitskaplege innsatsen det er.

Når verket Norsk Ordbok no ligg føre i 12 band, skal mange takkast for innsats gjennom heileprosjektperioden 2002–2015. Dette gjeld eigarinstituttet Institutt for lingvistiske og nordiske studium vedUniversitetet i Oslo. Det gjeld også Institutt for språk og litteratur ved NTNU og utgjevaren vår, Det NorskeSamlaget. Serleg vil eg takka Stortinget og ulike regjeringar, i siste fase ved statsråd Thorhild Widvey, somhar sytt for stor økonomisk støtte til prosjektet. Vi er stolte av å kunna halda vår del av avtalen medoppdragsgjevarane våre når dette store verket endeleg er fullført i 12 band.

Det er også mange andre som fortener takk når det store vitskaplege dokumentasjonsverket over norskfolkemål og nynorsk skriftmål ligg føre. Dei som skal takkast serskilt for at arbeidet med Norsk Ordbok i 12trykte band no er fullført, er noverande og tidlegare medarbeidarar. Utan den daglege arbeidsinnsatsen tildei mange høgt kvalifiserte, kunnskapsrike og engasjerte forskarane og administratorane som har vori iredaksjonen, ville utgjevinga av Norsk Ordbok etter ein svært stram tidsplan vori umogleg å gjennomføra.Eg vil difor her takka kvar einskild medarbeidar i Norsk Ordbok 2014 for eineståande arbeidsinnsats. ProsjektetNorsk Ordbok 2014 har vori mogleg å gjennomføra fordi medarbeidarane har hatt høge faglege ambisjonar,gode samarbeidsevner og sterk lojalitet til prosjektet. Staben heldt innsatsviljen oppe heilt til siste fellesarbeidsdag 28. februar 2015. Som forskingsprosjekt har Norsk Ordbok-redaksjonen fungert både somopplæringsinstitusjon for nye leksikografar og som laboratorium for utvikling av forskingsfaget leksikografi.Leksikografisk utforsking av det norske ordforrådet har ordboka som primær og sjølvsagd publiseringskanal,og gjennom prosjektperioden har forskarane i NO 2014-redaksjonen publisert forskingsbidrag til NorskOrdbok som vonleg vil stå seg over svært lang tid. I tillegg har forskarane i redaksjonen i løpet avprosjektperioden publisert meir enn 200 meritterande artiklar i fagtidsskrift nasjonalt og internasjonalt.Denne forskingsinnsatsen har gjevi svært viktige bidrag til forskinga i norsk språk og er med på å dokumenteraomfanget av det store Norsk Ordbok 2014-prosjektet i perioden 2002–2015.

Ei serleg takk går til Magnus Rindal (styreleiar 2002–2014) og Kristin Bakken (prosjektdirektør 2002–2008)for det store arbeidet dei to saman la ned i å etablera ein solid prosjektorganisasjon som kunne gjera detmogleg å nå dei ambisiøse målsetningane prosjektet hadde.Takk også til Steinulf Tungesvik for det eineståandearbeidet han i år 2000 gjorde med forprosjektering av NO 2014, på bestilling frå dåverande Institutt fornordistikk og litteraturvitskap, og til Hans H. Skei, som var instituttleiar i den perioden prosjektet vartplanlagt og etablert.

Åse Wetåsprosjektdirektør

VIII

1 2

U

u m sg bf u-en, pl u-ar [A, R, R3] 1 namn på språklyd-en, vokalen u. 2 bokstavteikn for språklyden u, dettjuefyrste i alfabetet; til dels uttala som o, serl nårhan er stutt og står framfor visse konsonantar, serlm(m), kk, ng og nk.

u- pref [H o, ÅlHol1844, A1 òg o, A2, R, R1; målf òg o-(Ød A, Trysil, Gbr, Va sumst, NVestl mst, nfjells mst);norr. ú- el ó-, opph trul. "støttevokal" framfor eitnektingselement n, jfr eng og ty. un- og ndl on-; sjåòg in- og I a-] 1 med nektande funksjon, serl framforadj for å markera mangel på den eigenskapengrunnordet uttrykkjer, t d ufarleg, ufri, uglad, uhøveleg,ujamn, ulik, umogen, umogleg, uviss; tilsv adv ikkje; ògframfor subst (som uttrykkjer noko positivt) for åuttrykkja motsetnad, t d uflaks, ugagn, uhell, ulukke,uro, usiger, uven. 2 med (sterkt) nedsetjande funksjon,serl framfor subst som i utgangspunktet er nøytrale,t d udyr, ugjerning, ugras, ulyd, usmak, uting, uvane,uvêr, uår. 3 med forsterkande funksjon, som uttrykkfor 'stor mengd av' det grunnordet uttrykkjer: t dumengd, utal. 4 framfor grunnform som ikkje (lenger)finst som eige ord i språket, oftast med (sterkt) ned-setjande funksjon, t d ufyseleg, uhumsk, uhyre.

uaga adj [R; til I aga] som ikkje er tamd el tøymd; somhar fått låk el inga oppseding; agelaus, styrlaus (VaR, Slidre, Vanylven, Roms, Fauske); jfr I aga 2: eit uagabeist (R) / gå din veg, uaga sengnøyte (H.Rytt.Sh VII,111).

uakseptabel adj som ikkje kan godtakast: arbeidstil-høva … er til tider heilt uakseptable (Strilen 1983).

uakt f [R] mangel på stell og røkt (Grindheim R).uaktande adj [A uagt-] 1 som ikkje aktar på noko ein

har forplikta seg til (t d lovnad el avtale); upåliteleg(Vestl mst A1, Vik, Fjaler). 2 som ikkje er verd å aktastpå; som er utan innverknad (Hurdal, Nøtterøy, Vestlmst A, Vik); umyndig (Vik): gjera seg uaktande forspillarespekten for seg sjølv (hjå andre) (A1).

uaktsam adj lite varsam; uforsiktig, aktlaus: stadigfleir opptrer uaktsamt i trafikken (Driva 1986) // i sambuaktsamt dråp aktlaust dråp: no er sjåføren tiltala foruaktsamt drap (Hallingd 2005).

uaktuell adj 1 som ikkje lenger finst el er gyldig i no-tida; som høyrer til i (den nære el fjerne) fortida: orddøyr og ord skal døy, når dei er nemningar for … omgrep somer uaktuelle (Nno80-åra 120). 2 (om plan, tiltak,handlemåte o l) som (etter vedtak el etter autoritativtsyn) ikkje skal el kan gjennomførast: det kan … berreverta ved ein sterk variasjon i byggjehøgd, noko bygningsrå-det ser som uaktuelt (SogFj 1973).

ualminneleg adj uvanleg; serl nytta som forsterk.adv: då kjem det fysst køyrande ein i ei ualmindeleg fin vogn(Flat.Nu II,64) / i 1872 var det ein ualmindeleg mild vinter

(Driva 1983).uama adj [R] 1 som har fylgt sitt eige hovud utan til-

driv frå andre (Set R); jfr I ama 3. 2 urørd (Hornnes,Åseral); jfr I ama 2.

uamerikansk adj [frå eng.] (om verksemd utførd avstatsborgarar i USA) som rettar seg mot USAs inter-esser: Pete Seeger blei dømd til eitt års fengsel for uamerik-ansk verksemd (DT 1975).

uana el uant adj større, fleire el kraftigare enn nokonkunne ana (II) el førestella seg: atomkrafta … opnar foruana ressursar til velstand for heile manneætta (DT 1962)/ eg … skjønte berre at uante redsler låg framfor meg(Å.Forf.KF 80) / eit så stort naturinngrep … kunne fåuante fylgjer (Strilen 1985).

uanfekta adj [frå bm, opph til lty anvechten 'gå til åtakpå'] uforstyrreleg (FløgstadDP 100): Johannes lest ikkjehøyre på henne, heldt fram uanfekta (Furs.ENE 152).

uansa adj som ingen legg merke til; upåakta: eg kjemtil å gå her uansa all min dag og vera eit inkjevetta allstad(B.SkardHM 17) / uansad kom eg or hagen, nådde ålmann-vegen og vende feti mot byen (HølaasPS 11).

uansen adj [R] lite oppmerksam, som ikkje passar på;tankelaus, distré (Stadsbygd, Osen, Selbu, Meråker,Frol, Verdal, Beitstad, Nesna, Hemnes, Sa R, Steigen,Vstrål R, Lavangen, Lebesby; Håløygm 1961,575): haner ikkje uansen av seg han har augo med seg (R).

uansett adv [frå bm] 1 (framfor usetn innleidd av eitspørjeord som problematiserer arta el graden av detsom fylgjer, el av subjunksjonen om) det gjer ingenskilnad, (det er det) same: ungdommen … kan visselegsnakka som folk, uansett kva som blir hevda frå kulturhald(DT 1985) / uansett kva fisk det var … så ville han ikkje opp(HelleveB 126) / uansett kor ein vel å starta, så vert detnokre timars marsj (Villm 1981) / arbeidet … vil verta vida-reført uansett kven som har regjeringsmakta etter valet(Strilen 1985) / uansett kor fin sommar ein har fører ikkjerypene fram meir enn eit kull (Driva 1983) / her var det til-bod til alle, uansett kor slunken pengepungen måtte vera(Gbrdølen 1978) / uansett om det er landbruket, industrieneller andre som får påta seg hovudskulda, er det … klart atalgeveksten skuldast menneskeleg verksemd (GulaT 1988).2 (nytta som prep framfor subst) utan omsyn til (artel grad av), utan at det gjer nokon skilnad: ulla blirjamt den same uansett fôring (ØklandG 24) / ungdom somvil vera med …, reiser uansett ver og vind (Strilen 1981) /jogging passar for alle, uansett alder og formnivå (Strilen1984). 3 (i absolutt bruk) i alle tilfelle, same kva. a somsetningslekk (adverbial): mat kjøper folk uansett (Strilen1983) / treet er rote og vil døy uansett (GulaT 1988) / LindaHysøen var vakker uansett (FløgstadU3 142) / dette ermenneske som ville ha gambla uansett (Driva 1983) / lang

3 4

eller kort tur, beina og kroppen føler det same nesten uansett,nemleg kvile (Driva 1983). b som setningsinnleiar,fylgd av inversjon: uansett er det eit stort parti etter ita-lienske mål (DT 1990) / uansett ser det ut til at språkstridenvil halde fram med å dominere Belgia (DT 1976) / uansetthar ditt arbeid stor verdi (ØklandGA 256). c som separatinnleiar framfor fullstendig setning: uansett, eg varein dristig skipsførar (ØklandG 9) / uansett, i grunnen tristat han kom bort (Furs.ENE 223) / uansett: Hendinga inspi-rerte tydelegvis Søya, som gjekk frå avspark og utlikna(Driva 1984).

uansig el uansug adj [R] uansen (NGbr R).uanstendig adj usømeleg, umoralsk: den frodige, bur-

leske humoren som lever på folkemunne … er ofte frivol, littlettsindig, og i mange sine auge uanstendig (KvanmoG 7)/ dessutan blir det oppfatta som uanstendig å ha makt (SS1972,2).

uansvarleg adj 1 som ikkje tek ansvar for (el bryr segom fylgjene av) eigne handlingar; ansvarslaus,skøytelaus: det er uansvarleg å bruka motorsag utangrundig opplæring (GulaT 1979) / å rive Blitzhuset i Oslo… er uansvarleg politikk, fordi denne ungdommen har få elleringen andre tilbod (DT 1989) / eit diktatur som … ville blieit klikkstyre med ein uansvarleg condottiere i brodden (SS1959,64). 2 jur., (om aksjeselskap o l) der medlemerel innskytarar ikkje personleg heftar for gjeld, tapo l: sjukehuset er skipa som eit uansvarleg lag, utan økono-misk ansvar for heradi (Fjordabl 1935).

uape f [R1, R3] sjukleg tilstand; vantrivnad; rekkje avuhell som stendig tek seg opp att av same årsak(Førde R1, Innvik R1, Hornindal R1): dei har slik uapemed beista sine (R1) / det er komi skogkjese i mjølka, det erslik uape (R1) / eg var for ei uape det kom alltid noko ivegen for meg (Sfj R1) / vi har hatt slik ei uape på beistamykje kalvekasting (Davik R3) / når uapa fyrst kjem inni huset, så – (Innvik R3) // (òg:) uheppe (4), apestikke(1) (Fj R1).

uappetittleg adj (mest om mat, men òg om andrestoff som verkar fråstøytande p g a lukt, gjennomassosiasjonar el l) motbydeleg, ekkel: pass på at han(marsipanen) ikkje blir for grøn, slik at han ser uappetittlegut (StatLærKok 479) / forloren skjelpadde. Ta bort eitlar,brusk og alt som er uappetittleg (StatLærKok 307) / (fiskenkrøkle har) vorte lite brukt som mat. Årsaka er først ogfremst ei heller uappetittleg lauklukt (Kirkn.Ekn.IF 16) /òg overf: dei fleste kriseløysingane som har vore lagde påbordet, er temmeleg uappetittlege (DT 2006).

uarta adj [R] sjuskut (kledd) (Set R).uartig adj (om folk, serl ungar) uskikkeleg, ufordrage-

leg (Krsand, Brg, Lærdal, Jølster, Breim, Sa, Lof, STrssumst).

uattra adj [VTel1821 84, A2, R4] 1 (om avtale, vedtakel l) som gjeld, som ikkje er oppheva (Tel A2); jfr attra3. 2 (om person) som held fast på det han har bestemtseg for; urikkeleg (VTel1821; Tel R4); jfr attra 2.

uautorisert adj 1 ikkje godkjend av (formelt) kompe-tent instans: ein uautorisert moralpedagog (kom) inn ipubertetsmiljøet for å motarbeide foreldras eiga oppdragar-verksemd (FosliK 258). 2 uavhengig av (mektige) inte-resser (i samband med saksframstilling i bokformel l): boka er ein uautorisert biografi (Hallingd 2008) somden biograferte ikkje har hatt innverknad på.

uavgjord adj 1 (i idrotts- og andre tevlingar) som en-

dar med likt resultat for minst to deltakarar og der-med utan siger for nokon, ofte nytta adv: fotball-laget… spela uavgjort mot sjølvaste Raufoss (Viger.GKNR 95).2 (om saker, prosessar) som det ikkje er teki (endeleg)avgjerd i: han (har) fem uavgjorte saker på gang i rettsap-paratet (Sunnh 2009).

uavgrensa adj grenselaus, uendeleg. 1 i tid, som detikkje er sett sluttermin for el som kan vara uendeleglenge: traktaten gjeld for eit uavgrensa tidsrom (DT 1962)/ tingaren har kravt uavgrensa samtaletid ved tinginga(TelegrIn V,109) / desse bøkene har ei nesten uavgrensasalstid (SS 1970,19). 2 i rom el med omsyn til mengd:kor romsamt minnet enn er, kann det ikkje taka upp uav-grensa mengder (Liest.UIÆ 235) // adv: ei rett line kannme uavgrensa lengja i båe leider (StavangLPM 5). 3 i om-fang, styrke el l: bruksretten kunde (ikkje) vera fri oguavgrensa (SS 1901,40) / (Spinoza hevda) uavgrensa fri-dom for tanken (NoAllk X,158) / ein general fekk uavgrensamakt i Rom (E.SkardF 43) / ein uavgrensa "brend-jord-strategi" mot verdifulle industrianlegg (O.RisteL I,218) /staten (har) rekna alt for mykje med "uavgrensa vekst"(GulaT 1976).

uavhendeleg adj (om visse lovfeste rettar, serl nyttaom nasjonal suverenitet) som ikkje kan avhendast:Norge skal vera eit fritt, sjølvstendigt, udeilelegt og uafhen-delegt rike (Vi.SkrS III,237) / den uavhendelege rettenAngola-folket har til sjølv å råde over lagnaden sin (DT1962).

uavhengig adj 1 som greier seg sjølv utan hjelp ogstøtte: frå å vera frie uavhengige bønder vart me ufrie gjelds-og kontraktslavar (GulaT 1986) / han var økonomisk uav-hengig (Saml100År 52) / når ungane blir uavhengige, jagartispa dei bort (Løft.P 134). 2 som ikkje er underlagd eltilknytt ei større eining, som parti, allianse,stat(sstyre), forretnings- el andre serinteresser el l;ubunden (2a): det uavhengige franske bladet "Le Monde"(SS 1958,282) / (Romania) legg vekt på ein uavhengig kursandsynes Sovjet og Kina (SS 1971,545) / kor langt er fri,uavhengig forsking mogleg? (SS 1970,275). 3 (om stat)nasjonalt sjølvstendig: vil Norig vera eit uavhengigt rike,må det betala skulderne sine (Den17Mai 1894). 4 medprep av, som ikkje har samanheng med: vanskelegareå få greie på er alle dei personlege faktorane, som er … uav-hengige av det ytre (SS 1933,327) / tilboda skal bli … likastmogeleg for alle uavhengig av inntekt og midlar (Telem1983) / lønene … blir fastsette uavhengig av forsytingsbyrd(SS 1957,80). 5 som ikkje har direkte samband (med):det (er) tvo uavhengige tradisjonar ein hev å gjera med(Liest.UIÆ 44) / dei to kursa vart køyrde uavhengige avkvarandre (GulaT 1965).

uavklåra el uavklara adj 1 (om sakstilhøve) som ikkjeer klårgjord; uklår, uviss: det er mange uavklåra momentknytte til næringa (GulaT 1986). 2 (om stridsspørsmålo l) som det ikkje er teki avgjerd om: den folkerettslegestatusen til Kosovo er framleis uavklara (DT 2000).

uavkorta adj 1 utan at noko er dregi frå; fullstendig:ungdomane … vilde ha programmet igjenom uavkorta(Hardanger 1935). 2 uavgrensa (3): vi hadde vunne uav-korta rett til eit norsk folkestyre (DFU V,2) / kristendomenlærer at menneska har eit uavkorta ansvar for kvarandre(SS 1964,428).

uavlatande adv i e mål, uavlateleg: bed uavlatande!(1.Tess 5,17) / Gud … er mitt vitne um kor uavlatande eg

uansig uavlatande

5 6

kjem dykk i hug (Rom 1,9).uavlateleg adv [C oaflåtelig] heile tida; utan stans, utan

avbrot: bøndene i eldre tider var eit folk i strid for husdyrasine uavlateleg (HasundNB 233) / han … gjekk uavlatelegog retta på brillestengene (HaugeB 152) / der gjekk ho ogsåg uavlateleg på klokka (E.HoemKF 135).

uavvendeleg adj som ikkje kan avverjast, hindrast elstoggast; uunngåeleg: grunnfestingi av republiken iFrankrik vil med uavvendeleg magt draga med seg sjølvsty-ret også i Noreg og i heile Europa (Fedrah 1878) / dei samelagnadstunge hendingane går sin uavvendelege gang(DNT50År 282) / vi skal nok bu oss på den uavvendelegedøden (S.SkardDD 168) / frigjeringa av dei innfødde i Sør-Afrika er uavvendeleg (SS 1964,490) / det (er) her tale ompolitiske krefter, og ikkje om ein uavvendeleg naturprosess(Distriktshøgsk 13) // subst: tonen bar eit vemod i seg,over at vi ikkje kan hindre det uavvendelege, det at tida går(E.HoemFDM 362).

uavviseleg adj som det er reelt umogleg el moralskforkasteleg å avvisa: som alle andre har han … eit uavvi-seleg krav på rettferd (SS 1964,398).

ubakleg adj [P ubagelig; målf òg ubækli (Gjerstad)]1 avbakleg (1) (P; Shl; NFL46Hard 10): staden låg langtog ubakleg frå handelsvegar (NynVek 1936). 2 avbakleg(2) (Gjerstad, Bømlo, Røldal).

ubalanse m 1 mangel på balanse (2): lasten (har) flyttaseg så heile skuta mi er komen i ubalanse (SæterMSNL 31)/ folk i mental ubalanse, med til dels sterke psykiske sjuk-domsteikn, blir utskrivne … frå behandlande instansar(Nationen 2004). 2 skeivt tilhøve mellom to faktorarsom må vega kvarandre opp for at eit system skalfungera, t d mellom inntekter og utgifter i ein øko-nomi: vi har ein økonomi i total ubalanse. Vi greier bare ådekkje opp underskotet med halvparten (Telem 1984) / deter stor ubalanse mellom tilgang og forbruk av energi(BrunborgEIS 35) / forholdet mellom folkeauken og tilgang-en på mat er komen i dramatisk ubalanse (A.Fjørt.Alarm19). 3 mishøve mellom elementa i eit (omfattande)system (som trugar funksjonsevna til systemet):vassdraget er i biologisk ubalanse (Strilen 1986) / økono-miske skeivskapar har nær samanheng med økologisk ubal-anse (SS 1970,329).

ubalansert adj som manglar balanse (2) (i ulike tyd):dei har lett for å bli egosentriske, og dermed einsame og utankontakt med andre menneske, og etter kvart psykisk ubalan-serte (SS 1965,164) / ubalansert vekst (UlateigDKM 127).

ubarbert adj som har synlege skjeggstubbar: eit ubeha-geleg ubarbert kinn (FløgstadFF 325).

ubard adj [A; til I berja] (om korn) utreskt (A).ubarka adj som ikkje er barka, i ymse tyd: ubarka skinn

(S.Esk.SER 53) / ubarka tømmer (Høgbr.TG 200).ubarnsleg adj som ikkje er tilpassa (føresetnadene til)

born: i mannsalder etter mannsalder hadde ho (Pontopp-idans forklaring) vore brukt … ubarnsleg og upedagogisksom ho var (DFU VI,31).

ubateleg adj [R] dårleg, låk (Shl R): ubateleg veg.ubba v -a [R; målf òg obba (Hidra, Dal, Høyland, Mas-

fjorden)] 1 refl, ofte med adv opp, morska seg, reisabust, hissa seg opp, yppa seg (Vinje i Tel, Seljord R,V-VAgd R, Fjotland, Hidra, Dal, Jr R, Høyland, Mas-fjorden): fru Holmsen ubba seg upp og gav vondt på Fanny(Ga. II,38) / bakstrævet ubbad seg hardt upp no (S.1815-1830 45). 2 refl, upers, (om vêr) bryggja opp (til) (R;

Vinje i Tel, Bjerkreim, Jr): det ubbar seg opp til uvêr (R;jfr Lauvd IV,161; jfr òg Up.V 214) / veret … hadde ubbaseg til med ein kald austanvind (Sel.Ei 96) / det har ubbaseg lenge no, så det bryt vel laust snart (Vinje i Tel). 3 refl,stramma seg opp (for å tola noko negativt) (Sel.Ei 80).4 refl, grua seg, kvi seg (for noko) (Sandsvær). 5 sur-mula: han gjekk der og ubba og var misnøgd (Løl. III,275).

ubbast v -ast [R] res., kjekla (med kvarandre) (A-VAgdsumst R): han er ikkje god å ubbast med (Åseral).

ubbeleg adj [R, R3] 1 (om vêr) ruskut (YSandsvær,Rauland R, Kviteseid): han er ubbeleg i vêret (R).2 motbydeleg, ufyseleg (R3; Hjartdal, Vinje i Tel, Moi Tel).

ubben adj [A2, R; målf òg obben (Bjerkreim, Mas-fjorden), øbbiJ (Trl sumst)] 1 morsk, gretten, sur (III),tverr (II), utriveleg (Etnedal, Mo i Tel A2, Dal R, Jr R,Høyland, Hard, Masfjorden, Volda, Veøy, Trl sumst,Lødingen; Ga.Od 241). 2 (om vêr og føre) ufyseleg(VTel sumst, Bjerkreim, Jr): han er ubben i (el med) vêret(R) / ubbi vêr (R) / den isande vindsno og alt anna ubbi oggremmelegt stod imot han (Up.K 46) / den vegen er så ubbenat det er fælt (Vinje i Tel). 3 (om arbeid) ubbeleg (2): deter eit ubbi arbeid, den treskinga (Mo i Tel).

ubeden adj [A1 u uboden, A2] 1 som ikkje er innbeden(til gjestebod, vitjing o l); sjølvbeden (1): han kom endåhan var ubeden (V) / ordt: ubeden skal sitja nedst med bor-det (RomsOrdt) // òg nytta om innbrotstjuvar o l:ubedne gjestar hadde vore der og stole mellom 25 og 30 kgjordbær (Strilen 1984). 2 som yter hjelp, teneste utanå vera beden om det; sjølvbeden (2): Røros-Morten kommed hjelp ubeden (Jonsm.K 10) / (tenestemenn skal)ubedne segja frå til vedkomande styremakt … um tilhøvesom dei hev kome til kunnskap um i tenesta (TelegrInIII,39).

ubegrensa adj uavgrensa (FløgstadU3 272): ein gjekkdå ut frå at ressursane var ubegrensa (PAGPopul 159) / påtoalettet var det no ikkje plass til ubegrensa med folk(Hovl.VSPT 186).

ubegripeleg adj 1 uforståeleg: det var ubegripeleg kossskuta med alle dei fulle segla kunne halde seg oppe (NorskT1961) / det er ubegripeleg at så mange menneske ikkje skalrespektera lov og orden (Strilen 1982). 2 nytta som for-sterk. grads-adv, umåteleg: ein ljå som var så ubegripelegkvass (LeirfallMM 104) / den yngste kongsdottera var såubegripeleg pen (NoEvHl 25) / sett ut frå ein 1870-synsstadskulle vi ha det ubegripeleg godt (SS 1974,176).

ubehag n kjensle av noko ubehageleg (fysisk el psyk-isk): det er ikkje mogleg å unngå ubehaget med varmen heilt(DT 1988).

ubehageleg adj som gjev ei lei el vond kjensle (fysiskel psykisk): kunststoff … er klamt og ubehageleg å gå med(DT 1988) / slike filter (kan) fjerna ubehageleg klorsmak(GulaT 1985) / å vere makteslaus er verkeleg ei ubehagelegerfaring (Furs.ENE 221) / han spurde alle dei ubehagelegespørsmål (SS 1968,435) / vi kvir oss for å innrømma detubehagelege i samtida (SS 1966,59) // (om person) ekkel,plagsam (I): da laurdagskvelden kom, tømde han i seg fleiredrinkar enn han var van til, og det enda med at han vartubehageleg (E.HoemFDM 93).

ubehøveleg adj unødvendig (Øksendal, Rindal, Mel-dal, Melhus, Sparbu).

ubeig m [R] sers lei beig (I,1) (So R; Bøy.Balestr 103).ubein adj [A; norr. úbeinn] 1 krokut (A; Kvinnherad).

uavlateleg ubein

7 8

2 vanskeleg, tungvinn, plundersam: dæ er ha'leg obeintå få sikker opplysning om di gamle lensmennom attigjenomti'a (Kl.Fr 290) / folk held det mykje for ein vandsam ogubein ting å fria (Fedrah 1877) / ho mor hadde det eit grandubeint i denne tid (Ga. II,74) / d' er likso ubeint å koma framder (Ga.Givsk 26) / den ubeine vegen te Odda-kyrkja(NFL32Hard II,180) // i vend både seint og ubeint(ofte utan både) både tregt og vanskeleg (Vestl mst A,Røldal, Meland; W.Wer.SL 4; S.HK II,31; Løl.SkG 19;Ga.Od 164): seint og ubeint hev det gjenget med haustvinna(Fedrah 1877). 3 tverr (II), uvenleg (I) (GunnengN 115):døm … ha vorte møtt med o-beine og tverre or' (Kl.LS 116).

ubeinen adj [Ndm1760, R] uviljug til å hjelpa, tung åbe (Ndm1760; R; Trl mst, No sumst): eg tykte mangeingong han var ein ubeinin kar (Kl.IH 101).

ubeinkeleg adj [R, R6] umedgjerleg (R6; So R, HelgR): ho hev voret so ubeinkeleg som råd var (Den17Mai1894).

ubeinken adj [R] ubeinen (Gbr, Hall R): skrivar'n ha …vore stiv og ubeinkjin (Kl.LD 267).

ubeinksam adj ubeinen (NLand, STrl sumst).ubeinsam adj [Ndm1760, Snm1762 I,505] ubeinen

(Ndm1760; Snm1762; Trl sumst).ubeinsleg adj [R] 1 ubeinen (R; Veøy, Eresfjord og

Vistdal). 2 ubein (2) (SoFj R, Nesset): ubeinsleg veg (R).3 klønut, klossut (Helg sumst R).

ubeinug adj [A] ubeinen (A; Ålvundeid, Edøy, Inderøy,Vefsn; Krohn 277).

ubeist n [P, H, R] stort og fælt dyr; udyr (I); (stort)skadedyr: dersom ein hev ubeist eller rovfugl i sauemarki,kann fåren for dei unge lambi vera litt større enn for dei eldre(Sæl.NS 70) / han gjeng inn, med det stora gula ubeistetlabbande etter seg (Sivle II,35) // òg nytta overf ommenneske, ting el fenomen, utyske: kunde vera rart åvita, korleis du vil "frelsa" slike ubeist (Ga.L 165) / du kannok få dei tankar, at damp vil taka burt segl, når du … seerdesse store ubeist at taka in utvandrarar i fire–fem hundrevis(Dølen 1869,10,3,1) / eit furdelegt ubeist, som tyner ogtrampar ned alt, det kjem burt åt, det er romarveldet (Fed-rah 1879).

ubeit m [R4, R6] i samb på ubeit (om fisk) utan lysttil å bita (Set): fisken var på ubeit (R4; R6; GOS III,88).

ubeiteleg adj [R] sløv, ukvass (Nhl R, Manger): ubeitelegkniv (R).

ubeitt adj [R, R3] 1 sløv, ubeiteleg (Ryf R, Suldal,Stord, Hålandsdal): det nyttar ikkje med ubeitt ljå ifinngraset (SuldalsmS.Sandv.). 2 (om fisk) som ikkjevil bita (R3; Shl). 3 uhuga, vanmoda (I) (Hard). 4 (ombeitemark) som dyra enno ikkje har byrja å beita på(Lista, Sparbu).

ubekant adj [trul. av ty unbekannt 'ukjend'] utankjennskap til, urøynd (med) (Vefsn, Nesna, NRana).

ubekvem adj ulagleg: ubekvem arbeidstid (SørebøTJ 29)/ i dag er kvinner i stort fleirtal blant dei som jobbar til ube-kvemme tider (Dagbl 1987).

ubekymra adj sorglaus: berusa og ubekymra (R.Sagen-MG 140).

ubellen adj [R] 1 (om vêr) ruskut, barsk (Ndm R).2 kjælen, ømtolug (Aure R).

ubellug adj ubellen (2) (Nesset, Øksendal, Surnadal).ubemanna adj (om teknisk installasjon, apparat,

farkost, stasjon o l) (som fungerer) utan mannskappå staden (ved automatikk, fjernstyring el l): det skal

vera ein heilautomatisk ubemanna bomstasjon (Hallingd2009) // (òg om stilling, teneste, embete el l) der detikkje er tilsett nokon: alt for mange politistillingar stårubemanna (SoA 2007).

ubendeleg adj [R u ubergeleg; vel utvida form av uben-dig] ubendig (1): kva kom ho seg av, denne ubendelegekrafta? (Seierst.FK 76) // òg nytta som forsterk. grads-adv (Helg R): ubendeleg sterk stod han der (BrørsIG 72).

ubendig adj [av ty unbändig, opph til band] 1 veldig,umåteleg, ustyrleg: ein ubendig trong til samliv og felles-skap (SS 1957,61) / dumskapen … blei gjennomført med likeubendig kraft (FløgstadU3 248). 2 for mykje (NRana).

uberde f [R1 og R3 u ubøra] (tjukt) snøver (I), snødrev;tjukt lag av snø på bakken (som gjer lendet uframko-meleg) (R1; R3; Shl): mange kvar vart reint fortenkte yverslik kulde og uberda (Tv.G 37).

uberekneleg adj som ein ikkje kan føreseia el reson-nera seg fram til på førehand; lunefull: kulden er blittuberekneleg (ØklandGA 33) / dette gjer geriljaen til einuberekneleg faktor i konfliktbildet (D.Heradstv.BM 260).

uberg n [R1] (stykke av) berg(art) som er ubrukeleg tileit visst føremål (t d som kvernstein) (R1; Fron, Selbu).

ubergeleg adj [A2, R] 1 a som det er rådlaust å berga(Mo i Tel, Kviteseid, Kvinnherad, Gloppen). b (omstad) der det er uråd å berga seg (A2; Kvinnherad,Hard, Gloppen). c (om båt) som ein ikkje kan bergaseg med (Vega). 2 umogleg el sers vanskeleg å greia(NGbr, Oppdal, Soknedal). 3 med forsterk. funksjon(Rog, nfjells R). a som adj (serl om vêr og føre): då komda på han ein ubergeleg storm (A. I,253). b som adv: hanåt so ubergeleg; du laut tenkja skrovet rivna (GOS VI,24).c som grads-adv: ubergeleg stor (R) / han såg kor ubergeligglad i han ho var (Du.IB 45) / det var ubergeleg heitt i sol-steiken (Schum.F 58).

ubergen adj [målf ubjergjen (Vo)] (om vêr) dårleg,elendig (for avlinga) (Vo).

uberkt adj (om tømmer) ubarka (NoAllk IX,739).ubeskriveleg adj med så stor verknad, kraft el l at det

ikkje kan beskrivast: jentene misser det sosiale støttever-ket sitt, eit ubeskriveleg tap (DT 1987) / ei … ubeskrivelegglede fer gjennom kroppen hans (Belsv.IDL 28) // òg nyttasom grads-adv: (det) luktar så ubeskrivelig fælt at berredet må vere helsefarlig (A.KlæboOAH 245).

ubestemmeleg adj vanskeleg å identifisera el klårgje-ra visse av eigenskapane til; vag (III,1): ein gråbrun,ubestemmeleg masse kom til syne under stria (Sjøstr.H 111)/ nokre fuglar av ubestemmeleg slag flaug forbi (Hovl.SV161) / eit menneske av ubestemmeleg alder (I.LindSD 110).

ubestemt adj 1 ikkje fastsett // i samb på ubestemttid for eit tidsrom som det ikkje er fastsett nokosluttpunkt for: det blir driftsstans på ubestemt tid (Driva1986). 2 vag (III), uklår: medan mannen sin identitet eruløyseleg knytt til det å vere bonde, er konene deira sinidentitet som jordbrukarar noko meir ubestemt (SS1990,188). 3 målv, ubunden (4) (InnfLingv 67): så harvi ei gruppe nøytrumsord der ubestemt form fleirtal ikkjehar noka ending (DT 2000).

ubetaleleg adj 1 a (om person, òg ofte om kunstnarlegprestasjon) framifrå, strålande, makelaus (Håløygm1970,115; DNT50År 230). b kosteleg (2): Dukkehjem-parodien … var ubetaleleg (DT 1962). 2 nytta som for-sterk. grads-adv: så ubetaleleg dum og undren ho såg ut(Sel.I 11) / det er så ubetaleleg frekt (DT 1987) / mang ein

ubeinen ubetaleleg

9 10

type og situasjon var ubetaleleg ekte (DNT50År 317).ubetalt adj 1 som ikkje er betalt: over 220 kommunar

brukar inkassobyrået … til å få inn ubetalte avgifter og gebyr(Nationen 2004). 2 som ikkje får betaling: me harmange ubetalte medarbeidarar (Sunnh 2007). 3 som detikkje blir betalt for; gratis: begge hadde utført mykjeubetalt arbeid for byggjefirmaet (Firda 2001).

ubetinga adj utan vilkår, utan atterhald: ha ikkje ube-tinga tillit til ei kjemisk analyse (GulaT 1965) / (tilskip-inga) vart ein ubetinga storsuksess (Driva 1987) // i sambubetinga fengsel fengsel utan vilkår: mannen vartdømt til 30 dagar ubetinga fengsel (Driva 1984).

ubetydeleg adj uviktig, (heilt) underordna (I); sværtliten: vi som var små og ubetydelege (Dyrn.MSL 84) / denhandelen me driv er heilt ubetydeleg (Strilen 1985) / i ho-vudstadsavisene … spelar nynorsken berre ei ubetydelegstatistrolle (Mål og makt 25) // òg nytta med nekt somevfem: politiinspektøren mottar neste dag eit ikkje ubetyde-leg beløp (FløgstadDP 125) eit stort beløp // adv: dei nye(tikrone-)myntane er ubetydeleg mindre enn kronestykka(Møre 1984).

ubevisst adj umedviten (Håløygm 1965,369; Faremo-TLE 10; Veit.ØklandR 92).

ubidlundsam adj [Snåsa1812 221, A2; målf obeluJJsam(NTrl mst); til bidlund] utolmodig (Snåsa1812; InnhA2, Sparbu, Stod, Snåsa, Sørli, Nordli, Røyrvik).

ubilleg el ubillig adj 1 urimeleg; jfr billeg 1: det er …ikkje ubillegt, um staten held desse nye skularne utan skule-pengar (SS 1911,105) / ho (grip) seg i å kjenne ein ubillegmotvilje, fordi han er bliven evnelaus (Ves.V 28). 2 dyr(III,1) (Idd).3 usannsynleg (ØSlidre).4 forsterk. grads-adv, veldig (Tinn).

ubitast v [R] res., ubbast, bitast (So R).ubjåleg adj [A2, R, R3; målf òg ubjådleg (Ryf, Hl),

ubjodleg (Jr); til III bjå, jfr bjåleg] 1 usømeleg, skamlaus:han bar seg reint ubjåleg åt i bryllaupet (HardOp.).2 uhøveleg, uklok: (han) totte det var både dyrt ogubjådleg te brenna ljos jolenatti (NFL38Hard 51). 3 svær(1), umåteleg: det var då eit ubjåleg lass du kjem med(SuldalsmS.Sandv.).

ublanda adj [C o-] ikkje (opp)blanda (t d genetisk);rein (III,4a); (om kjensler o l) utan atterhald: det erublanda svensk fe, som er spreid over heile Nordsverike(Saar.HL 143) / god cider lagar me hjå oss av ublandaeplesaft (H.Ga.H 160) / den natti hadde vore ei medublanda glede og sæle (Den17Mai 1911) // adv: det varublanda sympatisk (KohtMUÅ 288).

ubleikt adj ikkje utsett for (kunstig) bleiking: skjortenevåre var … av ubleika lerret (HusmMin 133) / det (vil)komme i handelen brød innpakka i posar laga av 100 prosentubleikt papir (DT 1988).

ubletteleg adj [til bletta] uuthaldeleg; ulideleg (Rana):e fekk slek óblettele tannpinæ ein gòng (R.SvareFEF 68).

ublid adj [norr. úblíðr] 1 (om menneskelege kjenslerog utslag av dei) harm (II), sint, uvenleg (I): den gamlestridsvennen hans, Georg Brandes, var ublid for dette fråfal-let (KohtHI2 II,189) / det er inkje rett at halda oss burte(frå nattverden), um presten er oss ublid (JansonDB 78)/ aldri hadde han høyrt eit vondt eller ublidt ord heime(M.Steinsv.LA 8) / du ser med ublide augo på den fatigebror din (5.MosSe. 15,9) / no lid tidi, og samlivet deira erublidt (Hann.SV 82). 2 (om ytre omstende) hard (II),streng (II): mennesket (er) dømt til å leve med ein ofte ublid

lagnad (DT 2002) / mang ei ublid røynsle fekk eg på desseferderne (Den17Mai 1911).

ublodig adj som ikkje inneber blodspille: det (voks)fram ein spontan og ublodig oppreist mellom palestinskeungdommar (K.S.VikørVI 256).

ublyg adj [C obljug, A2 og R ubljug; e skr òg ubljug; skròg ublu; målf òg ublu (Vanl)] (serl om prisar,(penge)krav o l) frekk, skamlaus, urimeleg (Vanl):Televerket … reknar seg ublue prisar (GulaT 1976) / ein skalikkje vera ublyg i krava til lykka (Sel.I 117) / han lyt gjeraseg ubljug, og tigg mat … i den bydeilen som står att (Up.TL29) / unionistane (dreiv) ei ublyg diskriminering, slik atkatolske familiar … hadde store vanskar med å få kommuna-le husvære (Kj.Haugl.PI 86).

ublygd f det å vera ublyg; skamløyse: *hjarta hansgøydde av harm yver ublygdi deira (Ga.Od 275).

ublygskap m ublygd: han … kjem med lygn og baktale ogubljugskap (Den17Mai 1911).

ubløyg m [A2] unyttig stump el kloss (Hall A2).ubod n [VTel1821 83, R] 1 dårleg tilbod (VTel1821; VTel

R, Lista, Oppdal). 2 dårleg bod (I,3), dårleg nytt,vond(e) tidend(er) (VTel R, Valle): her kom brev igårkveldtil ein hjarteven åt hertugen av York med myrke ubod(H.Rytt.Sh I,202).

uboden adj [A; skr òg ubuden; målf òg ubøen (Hol i Hall,Nesna)] som ikkje er innbeden; ubeden (1) (A; Hol iHall, Jr,Aurland, Innvik, Nesna): uboden gjest er sjeldanvelkomen (Espel.S 55) / bjørnen … kom uboden på herferd(AgdT 1939) // òg (serl om born) lite smålåten, frekk,som trengjer seg på når det er framandfolk inne (Eidi Nfj).

ubokleg adj [R; målf obåkkle (Vefsn R, Rana R)] avbak-leg (3) (Vefsn R, Rana R, Meløy): han er så ubokleg å komai hus med, til rettes med (R).

uboren adj [A; norr. úborinn] ufødd (A; Hol i Hall,Lista, Veøy); ordt: ein skal ikkje bæsa uboren kalv; sjåI bæsa 1a.

uboteleg adj [A2 ubotleg] som ikkje lèt seg erstatta,betra el retta opp att: det var eit uboteleg tap at Vandvikikkje fekk dagar til å fullføre desse granskingane (Saml100-År 268) / det var mi store og ubotlege sorg (Ra.RR 130) /smålaksen … vert oppfiska til uboteleg skade for vår lak-sestamme (GulaT 1979) / upp ved kyrkja ligg ein plog somer sund, ja mest ubotleg (Møre 1935) / denne ubotlege tron-gen til å meine at alle skal forstå alt (DT 1964) / (skodespe-laren) Kåre Wicklund var ein uboteleg kverulant av einhedmarksk vegvaktar (DNT50År 268) // òg nytta somforsterk. grads-adv (Inderøy, Hemnes).

ubotferdig adj serl rel, som ikkje angrar og vil gjerabot for syndene sine: med … ditt ubotferdige hjarta hopardu vreide yver deg på vreidens dag (Rom 2,5).

ubotna adj [R; målf òg obøtna (Os i Ød, STrl), åbøtna(Gauld sumst)] 1 veldig, svær, uhorveleg; mykje (III)(R; STrl): det var då åbøttna kor tørst hesten var (Du.TG26) / han drakk òg noko reint åbøtna (BerkaakDÆM 97)/ det var ubotna med folk der (Røros) / det var då ubotna tiltilburdar svære hendingar (R). 2 opprådd (Rindal).3 nytta som forsterk. gradsadv: ubotna stor, sterk, kaldt,fælt (R).

ubotneleg adj [R u ubotna; målf òg ubøttele (Va, Hall)]botnlaus, ubotna (Va, Hall, Tel R): ho var i slik ubotnelighjelpeløysa at han sat steins still og såg på henne (Du.CM91) / det var so ubøtteleg med haugafolk (NFL45Va 21) // òg

ubetalt ubotneleg

11 12

forsterk. grads-adv: ubotneleg rik (Etnedal).ubotning m [R] storetar (Melhus R).ubotsmann m [skr òg ubotamann (Robb.GL 47); av

norr. úbótamaðr] om norr. tilh, ein som har gjortbrotsverk som ikkje kan sonast med bøter, og somdifor blir dømd fredlaus (Robb.GL 47; S.HK II,203;Gullv.HB 5).

ubragd f [A2; jfr isl óbragð 'vond smak'] dårleg skikkel maner; ugjerd (1); unyttig påfunn (Dovre, Hall A2).

ubrand m [R] sterk person som er hardhendt oguvyrden og gjer skade (V-VAgd ofl R); jfr I brand 6.

ubraut f [Asbj.NHE1845-70, R4] strok der det ervanskeleg å ta seg fram; ulende (II,1), villnis (Asbj.-NHE1845-70; Ød R4; S.Hegg.Østg. 56).

ubreidd adj (om slegi gras) ikkje breidd utover til turk(Surnadal, Andenes; HasundNB 50).

ubreie f ubreidd gras (Tingvoll, INdm,Aure, Hemne,Meldal, Hølonda): dei ofra heller kviltidene sine mot å haubreie liggande (DMNdm 1978,97).

ubreisle f ubreie (Gjesdal, Nesset, Sunndal, Orkd,Oppdal; ÅrsskrRennebu 1970,53).

ubrend adj ikkje brend (i ymse tyd): i dein tia va de berreubreint kaffe å få kjøp (Håløygm 1932,354) / brent ogubrent leirtøy (L.OpstadNP 75) / berre fem gardar stodenno ubrende i Sogn (OrtenR 103).

ubrennbar adj (om materiale o l) som ikkje kanbrenna: trapper må innbyggast med ubrennbart materiale(Driva 1985).

ubrenneleg adj ubrennbar (D.Dan.SJ 18): *eg åtte … einubrenneleg skatt (Aukr. 313).

ubrigda adj som ikkje er brigda; uendra: temperaturenheld seg ubrigda på 0° (RøstadNM 72) // adv: han (styrde)ubrigt si gamle leid (Jaast.U 63).

ubrigdeleg adj [R6] som ikkje blir (el kan bli) brigda;urikkeleg; konstant (II,1): om alt anna ruggast, så stodfjella der like ubrigdelege (Setr.DSM 237).

ubrodda adj (om gras) som det ikkje har vori beitt på;ubeitt (4) (Gulen, Kinn).

ubrot n tungt og vanskeleg føre (Sollia).ubrote m stor mengd (Valsøyfjord, Hitra); jfr u- 3 og

I brote 7: det er ein ubrote med gjentor heime hjå oss(O.Rytt.VB 132).

ubroten (ò) adj [C obriottin, A2] som ikkje er broten (iymse tyd), såleis 1 som har fysisk utstrekning utanavbrot; heil (I,1), samanhangande (1c): lengst inne reistedet seg ei ubrota fjellrad (Den17Mai 1895) / myrke, stille,ubrotne skogar (LieNE 79) / overf: ei ubroten linje i norskhistorie (Sunnh 2007). 2 som held seg (konstant) overtid; vedvarande, kontinuerleg: ein ubroten tradisjon,samanheng / Jesu liv var ei ubroti liding (Madl.Hallesby106) // adv: det (er) berre eit par stykke som ubrote har voremed heilt frå skipingi (Bul1929 325). 3 som står fast trassi påkjenning; sterk, solid (1a): ein ubroten vilje til å gjeradei fleste overmenn til likemenn (FløgstadFF 39). 4 (omjordstykke) ikkje oppdyrka (Hurdal).

ubruk n 1 det å ikkje bli brukt: om garden nokon gonghar lege i ubruk, veit eg ikkje (Håløygm 1927,340). 2 nokosom er ubrukeleg el uhandterleg (og kan valda skadepå folk el dyr) (Gimsøy, STrs).

ubrukande adj [A] ubrukeleg: til slutt vart vegenubrukande som tømmerveg (Høgbr.TG 182).

ubrukbar adj ubrukeleg: jorda er aldeles ubrukbar tilåkerjord (Firda 2001).

ubrukeleg adj [C obrukjeleg] som ikkje kan brukast;(òg:) som det er lite nytte i: skolestilen er ein genre somer heilt ubrukeleg utanfor skolen (SS 1989,77) / ho varubrukeleg som leiar i fylkespartiet (Firda 2000).

ubrukt adj [A2 ubrukad u ubrukande] 1 som ikkje harvori brukt; unytta (1): ein ubrukt fotballnikkers (NoBarn2000,262) / ubrukte midlar vert overførte til 2010 (StMeld12,2009-10). 2 som ikkje er i bruk; unytta (2): dennekyrkja (vart) atter standande ubruka (Flat.S 123).

I ubrydd adj [KUN u ubesværet] som ikkje kjenner segbrydd, ikkje tek seg nær av noko (KUN; Ves.FR 55):Besse … freistar sjå ubrydd ut (MatreME 41).

II ubrydd adj [norr. ubryddr] utan broddar (Hornnes);jfr brydda 1.

ubrytande adj [KUN u ubrødelig] ubryteleg (KUN;Hurdal): ubrjotande ævige lover (SS 1899,286).

ubryteleg adj som ikkje kan brytast; fast, varig: einroman om ubryteleg vennskap (DT 2002).

ubrædd adj [C o-, A2, R] 1 ikkje smelta (Hall R; Be.NB35); jfr V bræ 1: ubrædd talg (Hall R). 2 ikkje tjørebrædd(C; A2; Nøtterøy, Nissedal, Shl, Stryn, Byneset, Ande-nes); jfr V bræ 3.

ubrøyte f, n [A2, R] 1 veg el terreng som ikkje er brøyttfor snø; snøføre som det er mest uråd å koma fram i(Gbr A2, NGbr, SAurdal, Ri, Modum, Andebu, Odda,Voss, Modalen, Gulen, Surnadal, Aure): du må ikkjekøyra deg fast borti ubrøyta (Gulen). 2 ulendt terreng(der det ikkje er veg); ulende (II,1) (Onsøy,Tune,AkerR, Bærum R, Ri, Holla, Ndm R).

ubrøyteleg adj [A.1881 u uomskiftelig] ubrigdeleg(A.1881); jfr brøyta 7: kvar lov må standa ubrøyteleg somho er sett (Ga.P 125).

ubrøytt adj [A2] 1 a (om veg o l) ikkje brøytt (for snø);jfr brøyta 2: ein ubrøytt veg / bil.: det vantar enno mykjepå, at kjærleiken hev fenge synt si livskraft … . Her ligg mykjeubrøytt land fyr foten (H.Møll.H 317) // adv: køyra, gåubrøytt der det ikkje er veg (Skiptvet,Trøgstad). b bil.,(om arbeid) vanskeleg (Fron). 2 ubrigda (A2); jfrbrøyta 7: Frankrike vilde hava semja standande ubrøytt i 12år (Ferdamannen 1865,17) // adv: *so hev dei gamle seder… ubrøytt gjengjet ned i arv (Sk.WT 56).

ubrå f [R] mangel, lyte; (serl:) usmak el annan feil veddrikkevare (Balestrand R, Leikanger R, Sogndal R).

ubudd adj [R, R6] 1 a ikkje førebudd: Peter visste korubudd han var til å møta ein sigervan her som den svenske(S.Esk.SM 228) // adv: oppseiingane kom ubudd på oss(VTB 2002). b ikkje stelt el pynta (Innh R). 2 (om huso a) der det ikkje bur nokon (Vi.SkrS IV,207): om fleireubudde hus og småbruk kom på sal, ville det gje meir tilflyt-ting (VTB 2007).

ubueleg adj (om hus o l) der ein ikkje kan bu: huset(var) totalskadd etter ein vasslekkasje, og difor ubueleg(Ryfylke 2010).

ubuen adj [C obuinn, R, R1 u uberg; jfr isl óbúinn] uferd-ig; ubudd (1a); (òg:) (om bær o l) umogen (C; Shl R, SfjR1, Roms R, Orkd, Oppdal, Singsås; Ga. VI,129).

ubuleg adj [R, R3; målf òg obunsle (Stjør R, Meråker)]1 uferdig (Ulvik R). 2 ikkje stelt el pynta; ubudd (1b)(Leksvik R, Innh R). 3 (sers) vanskeleg, ugrei (R3; Shl,Kvam i Hard R, Stjør R, Meråker); jfr buleg: det serubuleg ut for vinteren det ser vanskeleg ut med utkomefor vinteren (Stjør R).

ubunad m slurv (III,1) (Oppdal).

ubotning ubunad