Nauczanieproblemowe

czanieuNa czaniepr blemopr

czanieuNaoweblem

czanie

Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

Istota metody w pigułce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

Historia metody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

Opis metody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Charakterystyka metod nauczania . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Metoda w praktyce szkolnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

Przydatność, wady i zalety metody . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Uwagi końcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Gdzie znaleźć więcej informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Spis treści

Uwagi wstępne

3

Problem stanowi trudność praktyczną i teoretyczną, której rozwiązanie zawdzięczamywłasnej aktywności badawczej. Jest sytuacją niewygodną, zawierającą niepełne dane.Stanowi rodzaj wyzwania, którego podmiot nie może się podjąć przy wykorzystaniujedynie dotychczasowego zasobu posiadanej wiedzy.

Problem ma najczęściej postać pytania lub zadania. Należy przy tym pamiętać, że niekażde pytanie jest problemem oraz że zadanie uczestnika procesu polega na uzu-pełnieniu struktury problemu (z założenia niepełnej). Podejmując się rozwiązania pro-blemu, musimy wykazać wysoką aktywność poznawczą i emocjonalną. Warunkiemkoniecznym jest chęć podjęcia działania. Ponadto musimy posiadać tzw. minimuminformacyjne, aby w wyniku analizy, syntezy i kojarzenia przejść na wyższy poziomwiedzy.

Informacja

AnalizaSyntezaKojarzenie

WiedzaWiedzaWiedza

Informacjajcja

KojarzenieSyntezaAnaliza

Kojarzenie

Metoda problemowa

NAUCZANIE PROBLEMOWE

Nauczanie problemowe, w skrócie PBL (Pro-blem Based Learning), stawia ucznia w cen-trum procesu uczenia się. W ostatnich latachna poziomie szkoły gimnazjalnej i ponadgim-nazjalnej staje się ono coraz bardziej popularnąmetodą nauczania.

Nauczanie problemowe najczęściej opiera sięna współpracy grupowej. Zakłada więc wyko-rzystanie technik pracy grupowej, w którejszkoła, to wspólnota osób uczących się i nau-czających, w pracy zespołowej dochodzącychdo wiedzy. Rozwiązania co najmniej dla jednejz ze stron tego partnerstwa, nie są znanez góry, trzeba je uzyskać współpracując ze sobąpoprzez dyskusję, eksperymenty i inne formypracy zespołowej.

W nauczaniu problemowym przywiązuje siędużą wagę do refleksji poszczególnych uczest-ników na temat własnych doświadczeń związa-nych z pracą nad problemem. Nauczanieproblemowe powinno skłaniać ucznia do sa-modzielnego poszukiwania rozwiązań. Rolanauczyciela zmienia się z osoby autorytatywnieprzekazującej wiedzę na pomocnika, ekspertai tutora przyglądającego się samodzielnym po-szukiwaniom: najpierw informacji, potem wie-dzy. Przygotowuje on materiały dla uczącychsię oraz podpowiada ciekawe, nowe problemygodne rozpoznania. Ponadto nadzoruje pracęuczniów, pomaga odnaleźć błędy w rozumowa-niu i wskazuje kolejne miejsca poszukiwań.Sam nie jest źródłem informacji.

4

Istota metody w pigułce

NAUCZANIEplanowa i systematyczna praca nauczycielaz uczniami mająca nacelu wywołanie pożąda-nych trwałych zmian w ich postępowaniu, dys-pozycjach i całej osobowości — pod wpływemuczenia się i opanowywania wiedzy, przeżywa-nia wartości i działań praktycznych.

TECHNIKAczynności praktyczne, regulowane starannie wy-pracowanymi dyrektywami, pozwalającymi nauzyskanie optymalnie sprawdzalnych informa-cji, opinii, faktów. Jeśli w metodzie pojawiają siędziałania dydaktyczne realizujące „operacyjne”cele szczegółowe, dotyczące krótkiego frag-mentu nauczania (lekcji bądź jej części), mó-wimy wtedy o technikach. Są więc nimi wyko-rzystane grafizacje notacji w celu lepszejefektywności zapamiętywania czy budowaniehierarchii informacji w postaci drzew decyzyj-nych, map mentalnych itp. Techniki pozwalająrealizować cele operacyjne.

METODAzespół teoretycznie uzasadnionych zabiegówkoncepcyjnych i instrumentalnych obejmują-cych najogólniej całość postępowania badacza,zmierzającego do rozwiązania określonego pro-blemu naukowego.

Istotę nauczania problemowego stanowi więc wskazywanie i podpowiadanie spo-sobów zdobywania wiedzy zamiast tradycyjnego przekazywania informacji po-przez wykład i sprawdzania opanowania tych encyklopedycznych zasobów.

W nauczaniu problemowym zwraca się uwagę na praktyczne zastosowanie zdo-bywanej wiedzy, co nadaje sens uczniowskiemu wysiłkowi i zwiększa motywacjędo dalszej nauki.

Według W. Okonia1 nauczanie problemowe jest więc sekwencją kilku czynności.

5

1Organizowania sytuacji problemowych

234 Systematyzowania, utrwalania i stosowania

1 Okoń W., Nauczanie problemowe we współczesnej szkole, WSiP, 1987

Czynności wykonywane podczas nauczania problemowego

NAUCZANIE PROBLEMOWE

Za twórcę nauczania problemowego możemy uznać J. Deweya, niezwykłego amery-kańskiego filozofa i pedagoga z pierwszej połowy XX wieku. Dążył on do tego, by

proces kształcenia nie polegał głównie na na-rzucaniu uczniom zewnętrznych schematówmyślenia i działania, lecz by szkolna „wiedza”nawiązywała jak najczęściej bezpośrednio dodoświadczenia ucznia. Przekazywanie wiedzyteoretycznej nie spełnia, jego zdaniem, ideikształcenia, którego celem jest nie tylko nau-czanie, ale nabycie także umiejętności stoso-wania zdobytej wiedzy w życiu społecznym.Z założenia więc nauczenie problemowe, wed-ług Deweya, jest uczeniem się w zespole i naj-

lepsze wyniki w rozwiązywaniu złożonych problemów osiąga się, współpracującw grupie.

W szkołach Johna Deweya nie było lekcji i przedmiotów. To problemy napotykaneprzez dzieci w codziennym życiu wyznaczały zakres treści edukacyjnych, a samychuczniów doprowadzały do zdobywania wiedzy i pożądanego doświadczenia. Dlategogłównym zadaniem szkoły było stwarzanie sytuacji problemowych i środowiska do

6

Historia metody

12345

KSZTAŁCENIEogół czynności i procesów umożliwiającychludziom poznanie przyrody, społeczeństwa i kul-tury, a zarazem uczestnictwo w ich przekształ-caniu, jak również osiągnięcie możliwie wszech-stronnego rozwoju sprawności fizycznychi umysłowych, zdolności i uzdolnień, zaintereso-wań i zamiłowań, przekonań i postaw oraz zdo-bycie pożądanych kwalifikacji zawodowych.

Etapy prowadzące do rozwiązania problemu

ich rozwiązywania. Według Deweya kształcenie nie miało polegać głównie na trady-cyjnych zajęciach w systemie klasowo-lekcyjnym, ale też na zabawach, budowaniukonstrukcji, posługiwaniu się narzędziami pracy, kontakcie z przyrodą i na aktywnościspołecznej dziecka. Szkoły te są miejscem, w którym dzieci głównie działały, a nie tylkosłuchały. Placówki były przygotowane tak, by ukazywać dziecku w sposób jak najbar-dziej zrozumiały problemy otaczającego go świata.

Etapy rozwiązywania problemówDewey jako jeden z pierwszych nazwał i zaproponował etapy myślenia budujące pro-ces rozwiązywania problemów. Wyodrębnił pięć poziomów (przedstawionych na ry-sunku na poprzedniej stronie) prowadzących do rozwiązania problemu.

Tok lekcji w oparciu o metodę problemową

Na podstawie jego koncepcji B. Nawroczyński opracował tok lekcji problemowej, któryobejmuje pięć zmodyfikowanych stopni formalnych Deweya (rysunek poniżej).

7

12345

Tok lekcji problemowej

Z kolei D.O. Hebb docenił znaczenie procesów, które pośredniczą w rozwiązywaniuproblemów. Samo ich rozwiązywanie sprowadził do funkcjonowania dwóch rodzajówmyślenia. W pierwszym z nich poszukujemy idei rozwiązania i konkretyzujemy jąw postaci pomysłu, a w drugim weryfikujemy rozwiązanie problemu. W związku z tympo ponownym rozpoznaniu sytuacji, kierując się myśleniem dyskursywnym i intuicją,wprowadzamy do układu brakujące elementy lub uzupełniamy go o jakieś nowe po-

NAUCZANIE PROBLEMOWE

wiązania między tymi elementami a otoczeniem. Następnie uruchamiamy myślenie,które wykrywa niedokładności i błędy poprzedniego toku rozumowania i konfrontujehipotezy ze znanymi przypadkami.

Diagram wizualizacji procesów HebbaTo myślenie cechuje dyscyplina myślowa i konsekwencja w doprowadzeniu rozwią-zania problemu do końca.

8

W praktyce szkolnej wszystkie typowe zadania o charakterze problemowym zostałyujęte w fazach. Pierwszą z nich jest wytwarzanie sytuacji problemowej, w której należywywołać i ukształtować motywację poprzez nawiązanie do własnych doświadczeńi potrzeb uczniów, aby problem stał się wspólny wszystkim. Właśnie ta działalnośćnauczyciela wymaga ogromnej umiejętności i od niej zależy powodzenie w dwóchnastępnych fazach.

Te trzy fazy występują zarówno w rozwiązywaniu problemów typu „odkryć”, jak i „wy-naleźć”, problemów zarówno teoretycznych, jak i praktycznych. Można je wyłonić wewszystkich sposobach nauczania-uczenia się, jeśli mają charakter „problemowy”,tj. w metodach: klasycznej problemowej, przypadków i sytuacyjnej, giełdzie pomysłów(burzy mózgów), mikronauczaniu i grach dydaktycznych (zgodnie z klasyfikacją przy-jętą przez W. Okonia).

9

Wytwarzanie

(hipotez) 1 2 3Sprawdzenie

z usystematyzowaniem

Tworzenie

Trzy fazy metody problemowej stosowane w praktyce szkolnej

NAUCZANIE PROBLEMOWE

Nauczanie problemowe jest różnie traktowane przez współczesnych dydaktyków.Wyróżnia się zarówno strategię problemową(np. W. Okoń), jak i metodę problemową (np.F. Szlosek). Ponieważ w ujęciu problemowymmożna stosować różne metody nauczania,stąd też nauczanie problemowe nie zawszemusi, choć może, być identyfikowane z me-todą nauczania.

Pamiętać należy, że nie wszystkie treści programowe można realizować poprzez nau-czanie problemowe. Zgodnie z założeniami „myślenia problemowego” lekcje takiepowinny obejmować zagadnienia już częściowo znane uczniom, w zakresie którychposiadają pewien zasób faktów i pojęć, ale jednocześnie istnieją elementy dla nichnieznane, warte rozpoznania.

Stawiane przed uczniem zadania mogą być o różnym stopniu złożoności. Ich rozwią-zanie wymaga wiedzy i umiejętności nabytych wcześniej. Samo sformułowanie pro-blemu jest warunkiem koniecznym, ale jeszcze niewystarczającym do tego, byuczniowie podjęli właściwy tok rozumowania. Najważniejszym założeniem nauczania

10

Opis metody

STRATEGIAzharmonizowany dobór celów, metod i środkówstanowiących operacyjne założenia działalnościedukacyjnej nauczycieli, szkół lub systemówoświaty.

problemowego jest bowiem odzwierciedlenie etapów procesu badawczego charak-terystycznego dla nauki w dopuszczonej przezszkołę skali. Praca (rozwiązywanie zadania/pro-blemu) w przedstawionym ujęciu polega na sa-modzielnym dochodzeniu do wiedzy bądźodkrywaniu jej przez uczniów w toku rozwiązy-wania problemów praktycznych.

Ten rodzaj nauczania nie zawsze jest poprawnie stosowany. Wiele lekcji ma tylko po-zornie problemowy charakter ze względu na to, że nie przestrzega się realizacjiwszystkich etapów tego nauczania.

Ustalenie pojęć Podział metod nauczania (w tym również problemowych), stosowany obecnie w opra-cowaniach pedagogicznych, stanowi zmodyfikowaną klasyfikację W. Okonia, opartąna koncepcji wielostronnego nauczania-uczenia się. Jednym z autorów obecnej, do-stosowanej dla potrzeb współczesnej szkoły, klasyfikacji metod nauczania, jest F. Be-reźnicki2. W jego ujęciu podział problemowych metod nauczania ilustruje schemat.

11

Podstawowym założeniem nauczania proble-mowego jest odzwierciedlenie etapów pro-cesu badawczego charakterystycznego dlanauki i techniki.

2 Bereźnicki F., Dydaktyka nauczania ogólnego, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2007

metoda inscenizacji

burza mózgów

Techniki edukacyjne w metodzie problemowej

Klasycznametoda problemowa

problemowyGrydydaktyczne

Dyskusjadydaktyczna

metodasymulacyjna

problemowejTechniki edukacyjne w metodzie problemowejTechniki edukacyjne w metodzie Techniki edukacyjne w metodzie Techniki edukacyjne w metodzie problemowej

problemowametoda Klasyczna

problemowej

inscenizacjimetoda

burza

dydaktycznaDyskusja

symulacyjnametoda

dydaktycznaDyskusja

problemowy

mózgówburza

dydaktyczneGrydydaktyczne

NAUCZANIE PROBLEMOWE

Klasyczna metoda problemowa (i jej odmiany) zwykle uwzględnia cztery podsta-wowe czynności nauczyciela i ucznia, które zostały zaprezentowane wcześniej.W praktyce szkolnej metoda ta ma trzy odmiany:

• metodę odkrywczą – wykorzystywaną przez nauczycieli przy rozwiązywaniuproblemów matematycznych i przyrodniczych. Obejmuje ona czynnościzapewniające ujawnianie i formułowanie zależności między zjawiskamiw postaci prawa i pewnych prawidłowości. Podczas rozwiązywania problemówmetodą odkrywczą uczniowie nabywają umiejętności przyswajania nowejwiedzy i stosowania jej poprzez analizę rzeczywistości

• metodę odkrywczą – opierającą się na procesie myślowym racjonalizatorstwalub wynalazczości. Uczniowie powinni przejść drogę, jaką musi przebyćracjonalizator, dążąc do znalezienia nowego rozwiązania. Metodę tę stosuje sięw celu uświadomienia uczniom braków lub wad w konkretnym obiekcie w celuposzukiwania usprawnienia poprzez wyeliminowanie usterek oraz wykryciuzasady, na której można oprzeć nowe rozwiązanie

• metodę optymalnego planu działania – mającą zastosowaniew rozwiązywaniu problemów technologicznych, produkcyjnych, ekonomicznychi konstrukcyjnych. Jej realizacja zwykle przebiega następującymi etapami:uzmysłowienie potrzeby działania w danej sytuacji, sformułowanie głównegozadania oraz idei określonego zamiaru, szczegółowa analiza aktualneji postulowanej sytuacji, poszukiwanie rozwiązania, krytyka różnych projektów,opracowanie nowego planu działania oraz wykonanie tego planu.

Wykład problemowy ma bardzo złożony charakter, ilustruje on bowiem jakiś pro-blem naukowy lub praktyczny, który się pojawił, a jednocześnie prezentuje kierunkii sposoby jego rozwiązania. W tej metodzie w pewnym zakresie można zastosowaćniektóre metody aktywizujące. Nauczyciel ma wiele możliwości i narzędzi (w tym IT)do wykorzystania, m.in. komputer, DVD, strony internetowe, kamerę, skaner, aparatcyfrowy, projektor multimedialny, prezenter.

Dyskusja dydaktyczna jest sposobem przekazywania wiedzy na linii nauczyciel--uczeń lub uczeń-uczeń i ma ugruntowaną tradycję. Tak zorganizowana wymianamyśli i poglądów na dany temat spełnia następujące zadania: pobudza i rozwija my-ślenie, pomaga kształtować poglądy i przekonania, uczy oceny poglądów innych ludzi,kształci umiejętności formułowania myśli i ich wypowiadania oraz uczy krytycznegospojrzenia na własne poglądy i zmusza do ich weryfikacji. Dyskusja może mieć cha-rakter wolny (gdy wszyscy biorą udział) lub panelu (kiedy wyznaczone osoby przygo-towują swoje wystąpienia). Nad całością dyskusji czuwa nauczyciel (ewentualniewyznaczony przez niego lider), którego zadaniem jest wprowadzenie do problemu,

12

Charakterystyka metod nauczania

udzielanie głosu, pilnowanie dyscypliny merytorycznej i czasowej oraz podsumowa-nie dyskusji. W przebiegu dyskusji wyróżniamy następujące fazy:

• wprowadzenie do problemu

• zespołowe rozwiązanie problemu

• podsumowanie wyników dyskusji przez prowadzącego (lub obserwującegonauczyciela), poszerzone w rzeczywistości szkolnej o ocenę udziałui zaangażowania uczniów.

Gry dydaktyczne przynoszą wiele pozytywnych efektów w procesie nauczania-ucze-nia się. Stanowią doskonałe narzędzie motywujące ucznia do pracy, szczególnie nie-śmiałego lub przekonanego o braku zdolnościw danej dziedzinie. Ważne jest również to, że grysą prowadzone pomiędzy uczniami, a nie w re-lacji uczeń-nauczyciel. Uczeń kontaktuje się zeswoim kolegą, równorzędnym partnerem, cow zdecydowany sposób ogranicza elementystresu i lęku przed porażką. Gra kojarzy sięuczniowi z pewnymi elementami relaksu i za-bawy, co poprzez odpowiednie zaangażowanieemocjonalne pozwala przezwyciężyć obawy przed włączeniem się do wspólnegodziałania. Zaletą gier jest także to, że mogą w pewnym stopniu uwolnić nauczycielaod obowiązku ciągłego kontrolowania pracy ucznia. Jego rola ogranicza się główniedo rozstrzygania sytuacji konfliktowych. Pomyłki i błędy są wyłapywane przez uczest-ników gry. Rywalizacja stanowi dla ucznia istotną motywację do gry. Zadaniem nau-czyciela jest więc tworzenie takich sytuacji, aby zachęcić do działania i wysiłkuintelektualnego (uczenia się) graczy.

Burza mózgów (brainstorming) – metoda znana także pod nazwami „giełda pomy-słów” lub „fabryka pomysłów”. Angażuje wszystkich uczniów, każdy ma możliwośćnieskrępowanej wypowiedzi. Jest to metoda pozwalająca na szybkie gromadzeniewielu hipotez dotyczących rozwiązania postawionego problemu w krótkim czasie.Praca uczniów sprowadza się do zespołowego poddawania pomysłów rozwiązaniajakiegoś zadania. W czasie sesji jej uczestników obowiązują następujące reguły: zgła-szanie każdego pomysłu, który przyjdzie im do głowy, oraz koncepcji, które są mody-fikacją dowolnego pomysłu wcześniej podanego; wstrzymanie się od oceny i krytykioraz szczegółowe notowanie wszystkich pomysłów. Warunkiem uzyskania interesu-jącego materiału jest wytworzenie u uczestników dobrego samopoczucia z jedno-czesnym pobudzeniem intelektualnym, co powinno zapewnić odpowiedniewprowadzenie do zajęć. Na początku materiał może być mniej interesujący, ale póź-niej pod wpływem wzajemnych inspiracji twórczych uczestnicy mają coraz bardziejoryginalne pomysły. Następna część sesji pomysłów poświęcona jest przeglądowi,ocenie i selekcji. Odrzuca się pomysły słabe. Natomiast pomysły nawet pozornie nie-możliwe do zrealizowania są dalej opracowywane i badane ze względu na możliwościodkrycia twórczych myśli i ewentualnej wartości użytkowej. Z prób wykorzystania

13

GRA DYDAKTYCZNAodmiana zabawy polegająca na respektowaniureguł i na osiąganiu ściśle określonego wyniku.Spełnia ważne funkcje wychowawcze: uczy po-szanowania przyjętych norm, umożliwia współ-działanie, uczy zarówno wygrywania, jak i prze-grywania.

NAUCZANIE PROBLEMOWE

zgłoszonych pomysłów przechodzi się do opracowania optymalnego planu działaniai jego realizacji. Burza mózgów powinna przebiegać w następujących fazach:

• sprecyzowanie zadania do rozwiązania i przygotowanie zespołu

• zespołowe poszukiwanie pomysłów (sesja twórcza)

• zestawienie, selekcja i ocena pomysłów.

Znanych jest też wiele modyfikacji metodycznych „burzy mózgów”, czyli „każdy po-mysł jest dobry”, w których utrzymywane są jednak podstawowe założenia metodypierwotnej, jak np.: brainstorming indywidualny, mieszana burza mózgów, burzaz jednoczesnym ocenianiem, burza mózgów online, dyskusja 66 (Philips Buzz Session)czy Brainwritting – 635.

Metoda symulacyjna – umożliwia uczniom stworzenie modelu określonej rzeczy-wistości. Uczestnicy, odgrywając w niej przydzielone role, starają się osiągnąć wyty-czony cel. Symulacja upraszcza w znacznym stopniu przedstawioną rzeczywistość.Jest to duża zabawa „na niby”. Uczniowie odgrywają bohaterów upozorowanego wy-darzenia. Symulacje mogą obejmować takie umiejętności, jak: gra w szachy, prowa-dzenie negocjacji, zarządzanie firmą czy prognozowanie pogody. Dzięki tej metodzieuczniowie rozwijają swoją inwencję twórczą, umiejętności społeczne i poznawcze,kształtuje się ich system wartości. Metoda rozwija wrażliwość na problemy innychludzi i przygotowuje do rozwiązywania trudnych zagadnień w realnym świecie. Gramisymulacyjnymi są np. Eurobiznes i Monopol. Praca taką metodą obejmuje następu-jące fazy:

• przedstawienie uczniom niezbędnych informacji do rozpoczęcia gry

• wykorzystanie przez uczniów otrzymanych wiadomości poprzez ich weryfikacjęi przetworzenie na potrzeby gry

• uzyskanie nowych wiadomości oraz doświadczeń (prowadzona przez uczniówgra dostarcza im nowych wiadomości sprzyjających powstawaniu kolejnychumiejętności, które z kolei umożliwiają kontynuowanie gry)

• wykorzystywanie zdobytych przez uczniów doświadczeń i nabytej wiedzy.

Metoda inscenizacji – polega na przedstawieniu wybranego autentycznego zdarze-nia lub odgrywaniu sytuacji fikcyjnej. Insceniza-cje o charakterze realnym nadają się doodtwarzania wydarzeń historycznych, biografiisławnych ludzi itp. Inscenizacje o zabarwieniufikcyjnym stosuje się do odtwarzania bajek, le-gend, utworów literackich czy scen z życia. Częśćuczniów staje się aktorami i odgrywa przydzie-lone przez nauczyciela role zgodnie z przygoto-wanym scenariuszem. Pozostali uczniowie sąobserwatorami. Po inscenizacji rozpoczyna się

14

UwagaJeżeli w zaprezentowanych powyżej metodachwykorzystamy w szerokim zakresie środki mul-timedialne, to przekaz nauczyciela i odbiórucznia zostaną dodatkowo wzmocnione wizual-nie. Obecnie wszyscy lepiej uczymy się w warun-kach dostępu do nowoczesnych technologii,w szczególności tzw. młodzi cyfrowcy.

dyskusja, w wyniku której powinno dojść dowspólnej, uzgodnionej oceny zainscenizowa-nego problemu. Te zabawy mają również od-działywanie terapeutyczne, które polega na tym,aby zdiagnozowane nieprawidłowe zachowania(uczucia, postawy), którymi wykazują się ucznio-wie, doprowadzić (poprzez podmiotowe ich dzia-łania) do stanu, który jest pożądany.

15

ZABAWA DYDAKTYCZNAzabawa według wzoru opracowanego przez do-rosłych, prowadząca z reguły do rozwiązania ja-kiegoś założonego w niej zadania; najczęściejgra umysłowa, której celem jest rozwijanie zdol-ności poznawczych.

NAUCZANIE PROBLEMOWE

Podstawowym etapem lekcji problemowej jest stworzenie sytuacji problemowejprzez prowadzącego zajęcia. To od niej w dużym stopniu zależy dalsza efektywnapraca uczniów. Intrygujące sformułowanie trudności wpłynie na wzmożenie aktyw-ności twórczej wszystkich uczniów.

Zasadniczy problem należy sformułować w postaci pytania na tyle ogólnego, by wy-magał rozwinięcia o dodatkowe szczegółowe zapytania (aspekty). Jest to miejsce nabezpośrednią aktywność i inwencję uczniów.

W praktyce szkolnej najczęściej można spotkać dwa rodzaje problemów, a mianowicietypu „odkryć” oraz „skonstruować i wynaleźć”. Problem pierwszego typu pobudza

16

Metoda w praktyce szkolnej

?

??

Etap

y pr

acy

Etap I – Stworzenie sytuacji problemowej problemu

(praca indywidualna

utrwalanie i zastosowanie

i zastosowanie nowo nabytej

Etap IV - ewaluacja

ac

ac

y

t bsytuacji probEtap I – Stworzenie

dywidualnaraca indywidualna(p pra probblemuoblemu ble blemowej

enie rzenie

dualna

p

?

?

Et

apy

pra

?utrw i z tostrwalanie i z i zast s

ytej z nabo nowwo zastosowanie i

owanie s so

ta

??Etap IV - ewaluacja

?

przede wszystkim czynności umysłowe. Proces myślowy przebiega tutaj od praktykido teorii. Problemy te charakteryzują się tym, że prowadzą z reguły do jednego roz-wiązania, którym często jest odkrycie przyczyny lub skutku jakiegoś zjawiska. Problemdrugiego typu pobudza przede wszystkim czynności praktyczne. Proces myślowyprzebiega tutaj od teorii do praktyki. Przy rozwiązywaniu problemów uczeń wytwarzanieznane lub wykorzystuje znane mu metody zastosowania teorii w praktyce. W tymprzypadku nie ma jednego poprawnego rozwiązania, a wiele.

W dalszym toku lekcji uczniowie posługują się operacjami logicznymi, takimi jak ana-liza, porównanie, abstrahowanie, syntetyzowanie oraz wnioskowanie. Następnie pod-dają swoje pomysły weryfikacji na drodze ćwiczeń i doświadczeń: poprzezkonfrontację z dostępnymi materiałami źródłowymi, encyklopediami i słownikamialbo na drodze logicznego rozumowania. Nau-czyciel musi pamiętać, że sprawdzanie osiągnię-tych wyników uczenia się nie może polegaćtylko na prawidłowej kontroli i ocenie opanowa-nych wiadomości, lecz powinno odbywać się naposzczególnych etapach tego typu zajęć, zeszczególnym uwzględnieniem etapu formuło-wania problemów i weryfikacji rozwiązań.

Relacje nauczyciel – uczniowieNauczyciel pracujący metodą problemową z eksperta staje się też doradcą, który jestdo dyspozycji, gdy uczniowie mają problem z rozwiązaniem trudnego zadania lubgdy go nie rozumieją. Powinien być animatorem, który inicjuje metody i objaśnia ichznaczenie dla procesu uczenia się oraz kiedy przedstawia cele uczenia się i przygo-towuje materiały do pracy. Warto, by był obserwatorem i słuchaczem, który przyglądasię uczniom w trakcie pracy i dzieli się z nimi spostrzeżeniami wynikającymi z tychobserwacji.

Relacje uczeń – uczniowieUczniowie, mając zapewnione wsparcie metodyczne nauczyciela, uwzględniającswoje możliwości, stają się współpartnerami, czyli tak samo są odpowiedzialni za wy-niki wspólnej pracy, współpracownikami, czyli razem decydują o sposobach docho-dzenia do wyników, aktywnymi uczestnikami planowania, organizowania i ocenianiawspólnej pracy. Są też współodpowiedzialni za wyniki własnej pracy, zmotywowanido działania poprzez pracę zespołową.

Relacje uczeń – materiałyW metodzie problemowej uczniowie mogą wykorzystywać następujące pomoce:ogólnodostępne tradycyjne materiały pomocnicze (np. podręcznik), zasoby internetu,środowisko cyfrowe, narzędzia społecznościowe (np. portale), własnoręcznie sporzą-dzone materiały (np. szkice).

17

Duże znaczenie ma ciągła obserwacja pracyuczniów przez nauczyciela. Powinna dotyczyćm.in. umiejętności stawiania problemów i ichuzasadnienia, propozycji ich rozwiązania orazsprawdzania empirycznego przyjętych wcześ-niej założeń.

NAUCZANIE PROBLEMOWE

Nauczyciel i jego „źródła” Szczególnie przydatna zarówno dla nauczyciela, jak i ucznia może być praca za po-mocą WebQuest (w wolnym tłumaczeniu „Poszukiwania w Sieci”). Jest to zoriento-wany na uczniowskie badania format zajęć edukacyjnych, w którym wyjściowymźródłem informacji jest internet:

• uczniowie na podstawie materiałów dostępnych w sieci zgłębiają zadanytemat, starają się weryfikować jakość uzyskiwanej informacji (także w oparciuo źródła pozainternetowe)

• pozyskane informacje i tworzone na ich podstawie struktury uczniowiegromadzą, redagują i przygotowują do prezentacji za pomocą narzędzielektronicznych

• narzędziem może być serwis internetowy (np. Google Blogger), program doprezentacji (np. PowerPoint czy Prezi) lub w ostateczności nawet zwykły edytortekstowy z osadzonymi ilustracjami i linkami do źródeł

• narzędzie powinno zostać dobrane stosownie do formy i środowiskaprezentacji końcowej (np. Blogger czy Prezi dla prezentacji w sieci, PowerPointdla prezentacji w sali z projektorem, edytor tekstu dla prezentacji w miejscachwymagających papierowego nośnika)3.

Zaprezentowana technologia uczy efektywnego korzystania z internetu jako źródłainformacji i jest tak zaprojektowana, by motywować młodego człowieka do twórczegowykorzystania informacji, a nie tylko wyszukiwania, oraz by wspomagać myślenie nawyższych poziomach taksonomicznych (analizy, syntezy czy ewaluacji). Jest zatembardzo przydatna w pracy indywidualnej i zespołowej na każdym poziomie eduka-cyjnym, zarówno w klasie, jak i w domu. Dodatkowym atutem WebQuest w naucza-niu problemowym jest fakt, że etap rozwiązywania danego problemu i formułowaniehipotez może przebiegać w środowisku internetowym, co daje szansę wyjścia z ra-mowej, 45-minutowej struktury klasowo-lekcyjnej.

18

3 www.enauczanie.com

Przedmioty humanistyczneJakakolwiek sytuacja problemowa pojawiająca się w nauczaniu przedmiotów huma-nistycznych dotyczy określonego układu materialnego (faktu czy wydarzenia), w któ-rym tak ludzie, jak przedmioty wchodzą ze sobą w określone związki. Problememmoże być tutaj poszukiwanie brakujących elementów lub powiązań w tych układach,co odczuwane jest jako trudność. Samo formu-łowanie problemów jest tu bardziej skompliko-wane niż w innych przedmiotach, co wiąże sięz werbalnym charakterem nauk humanistycz-nych. Należy wtedy zachować szczególnąostrożność, gdyż błędy w rozwiązaniu stają sięniebezpieczne, nie można ich bowiem skorygo-wać w oparciu o własne doświadczenie.

Najlepsze wyniki można osiągnąć przez wprowadzenie etapu przygotowawczego,w którym poprzez zadawanie pytań pomocniczych sprawdzić można stan dotychcza-sowej wiedzy uczniów, co będzie niezbędne w prawidłowym rozwiązaniu występującejtrudności. Potwierdzają to wyniki wielu badań podkreślających walory problemo-wego uczenia się tych przedmiotów. W przypadku np. historii w wyniku podejściaproblemowego znika uczenie się faktów samych w sobie, a na plan pierwszy wysu-wają się określone procesy i wydarzenia na szerszym tle historycznym, z pogłębionąanalizą uwarunkowań przyczynowo-skutko-wych. W miarę przyrostu tak przyswajanej wie-dzy rośnie samodzielność myślenia uczniów.Zaczynają lepiej rozumieć nieuchronność pew-nych skutków w powiązaniu z określonymi przy-czynami oraz uczą się lepiej przewidywać biegwydarzeń historycznych.

Przedmioty matematyczneIstotny wpływ na opanowanie wiadomości i umiejętności matematycznych mają me-tody, poprzez które uczniowie sami zdobywają wiedzę i posługują się nią, zaś proble-mowe uczenie się odgrywa wśród nich zdecydowanie rolę najważniejszą. Należystwarzać takie warunki, by uczeń odczuwał satysfakcję z własnej aktywności mate-matycznej.

Już w pierwszym poziomie kształcenia uczniowie powinni zetknąć się z licznymi sy-tuacjami problemowymi, które wdrożą ich do problemowego myślenia matematycz-nego. Na tym etapie trudności powinny występować w ścisłym związku ze sprawami

19

Przydatność, wady i zalety metody

Poprzez doszukiwanie się związków i zależnościmiędzy zjawiskami, procesami i wydarzeniamimłodzież zdobywa coraz lepszą orientacjęw otaczającym świecie oraz samodzielnośćw ocenie zjawisk i procesów społecznych.

Z A P A M I Ę T A JW nauczaniu przedmiotów humanistycznychmetody problemowe powinny być stosowanew miarę potrzeb. Dzisiejsza dydaktyka podkreśla,że treści tych przedmiotów nie można się uczyćwyłącznie drogą rozwiązywania problemów.

NAUCZANIE PROBLEMOWE

bliskimi dziecku. Problemem dla małych dzieci może być np. rozdawanie flamastrówi bloków rysunkowych. Należy jedynie poprawnie sformułować pytanie typu: czy wy-starczy przyborów dla całej klasy? Uczniowie, kierując się rozmiarem jednego i dru-giego zbioru, prawdopodobnie stwierdzą, że flamastrów zabraknie. Sprawdzeniemtych przypuszczeń będzie rozdanie przyborów poszczególnym uczniom.

Wiele okazji do wykorzystania metod problemowych dają też zadania tekstowe.Muszą one być jednak sformułowane tak, aby rozwiązanie nie polegało na mecha-nicznych ćwiczeniach w liczeniu pamięciowym. Treść zadania musi stawiać uczniawobec określonych trudności, wymagających znacznego wysiłku umysłowego. Pro-blemy matematyczne mogą być zamknięte (gdy w zadaniu są podane wszystkie ele-menty) oraz otwarte (gdy uczeń sam musi zgromadzić dane lub gdzie rozwiązanianie można doprowadzić do końca). Powstawanie problemów matematycznych po-winno być naturalną konsekwencją problemowego uczenia się matematyki.

Uczeń powinien nie tylko rozwiązywać zadane problemy, lecz również w szerokim za-kresie radzić sobie z własnymi, wykorzystując metodę. Szukając hipotez i sprawdzającich prawdziwość, uczniowie przeprowadzają liczne operacje umysłowe, wykorzystującuprzednio zdobyte wiadomości i doświadczenia, co sprzyja przypominaniu i utrwa-laniu wiedzy. Brakujące ogniwa są przez nich uzupełniane drogą twórczego wysiłku.

Dzięki temu proces edukacyjny staje się po-dobny do badania naukowego, w którym ma-łymi krokami pozyskiwania i przetwarzaniainformacji uczeń zbliża się do sukcesu: własnejwiedzy.

Dzięki lekcjom prowadzonym metodą proble-mową całość wiedzy matematycznej powiązanajest w logiczne struktury. Zdobywana wiedza jestutrwalana, a uczeń swobodniej się nią posłu-guje, co zapewnia lepsze wyniki w nauce4.

20

4 Ladyca H., Ranga metod problemowych w szkole współczesnej [online] dostęp z dnia 27.11.2013, artykułdostępny na stronie: http://www.eduforum.pl/

Z A P A M I Ę T A JNauczanie przedmiotów matematycznych me-todą problemową znacznie poszerza zasób wie-dzy przewidywanej w programach nauczania.Ma ona ogromną przewagę nad metodami,w których uczniowie przymuszani do wysiłku py-taniami i poleceniami nie ogarniają całych struk-tur matematycznych, a tylko ich fragmenty, coi tak po krótkim czasie ulega zapomnieniu.

Mocne i słabe strony metody

Mocne stronyZdecydowanie najmocniejszą stroną metodyproblemowej, stanowiącą jej niezaprzeczalnyatut, jest rozwijanie wśród uczniów twórczegomyślenia, bowiem z myśleniem odtwórczym, jakwiemy, świetnie już od jakiegoś czasu radząsobie automaty. Warto zatem wymienić, co po-winno decydować o wyborze tej metody pracyprzez nauczyciela. Oto lista jej najistotniejszychzalet:

• nowe wiadomości uczniowie zdobywają poprzez rozwiązywanie problemów

teoretycznych i praktycznych

• w praktycznym toku rozwiązywania problemów uczniowie pokonują szereg

przeszkód, przy czym ich aktywność i samodzielność osiąga wysoki poziom

• tempo uczenia się zależy od ucznia lub grupy uczniów

• wzmożona aktywność uczniów sprzyja rozwojowi pozytywnych motywacji

i zmniejsza potrzeby formalnego i ciągłego sprawdzania osiągnięć

• efekty uczenia się są stosunkowo wysokie i trwałe

• uczniowie łatwiej stosują wiadomości w nowych sytuacjach, jednocześnie

rozwijając swoje sprawności umysłowe i zdolności twórcze

• umożliwia nabywanie zdolności przekształcania funkcjonującej wiedzy biernej

w czynną

• sprzyja zdobywaniu nowych wiadomości i stosowaniu ich w praktyce

• nie pozwala uczniom przechodzić obojętnie obok sytuacji, których nie potrafią

sobie wytłumaczyć lub rozwiązać, lecz wywołując zaciekawienie, zmusza do analizy.

Słabe stronyOmawiana metoda nie ma słabych stron, trud-ności pojawiają się jedynie w momencie wyko-rzystywania jej do niewłaściwych celów. Niemożna np. za jej pomocą realizować wszystkichtreści zawartych w podstawie programowej i nienależy zakładać, że wszyscy uczniowie w takimsamym stopniu są przygotowani do posługiwa-nia się nią równie sprawnie. Należy głównie kontrolować następujące sytuacje jejwykorzystania: uczniowie powinni przyswoić wcześniej określony zasób wiedzyw zakresie podstawowych faktów i pojęć oraz rozwiązywanie zadań na bazie naucza-nia problemowego wymaga od nich nabycia uprzednio pewnych umiejętności prak-tycznych (patrz zał. tabela: fazy inteligencji praktycznej według J. Piageta).

21

Co możemy zyskać?

• przekształcanie wiedzy biernej w czynną,teoretycznej w praktyczną

• wykrywanie nowych wiadomości i stosowa-nie ich w praktyce

• nawyk rozwiązywania problemów, kiedy cze-goś nie rozumiemy lub nie potrafimy

Co może pójść źle?

• wykorzystanie metody problemowej do nie-właściwych celów

• brak przygotowania uczniów do korzystaniaz metody problemowej

NAUCZANIE PROBLEMOWE

22

FAZA WIEK

W MIESIąCACHOKREślENIE PIAGETA CHARAKTERYSTYKA

1 0–1 odruchy powolna zmiana prymitywnych schematów podwpływem akomodacji; brak naśladowania;brak łączenia informacji z różnych zmysłów

2 1–4 reakcje kołowe pierwotne dalsza akomodacja podstawowych schematów(ssanie, chwytanie, patrzenie); początekkoordynowania schematów z różnych zmysłów

3 4–8 reakcje kołowe wtórne większa świadomość zdarzeń, początek uczeniametodą prób i błędów; początek rozumieniapojęcia przedmiotu

4 8–12 koordynacja schematów wyraźne zachowania intencjonalne;naśladowanie nowych zachowań; transferintermodalny

5 12–18 relacje kołowe trzeciegorzędu

początek eksperymentowania z zabawamii manipulowaniem przedmiotami

6 18–24 początki reprezentacjimyślowej

rozwój użycia symboli w celu reprezentowaniaprzedmiotów i zdarzeń

Fazy (okresy) sensoryczno-motoryczne inteligencji praktycznejwedług J. Piageta5

4 Źródło tabeli: http://pl.wikipedia.org/wiki/Koncepcja_rozwoju_intelektualnego. [Dostęp: 19 listopada2013].

Metoda problemowa stanowi modelowy przykład tzw. metod poszukujących. Ma onadoskonałe odniesienie zarówno do następujących po sobie faz rozwoju emocjonalno--intelektualnego ucznia, jak i każdego z etapów nauczania (poziomów kształcenia).

Zajęcia prowadzone metodą problemową sta-nowią naturalny ciąg czynności prowadzącychdo rozwiązania określonego problemu, któryzostał sformułowany na początku lekcji (z moż-liwością włączenia po drodze dodatkowo in-nych elementów ułatwiających pracę). Finałlekcji, czyli zastosowanie świeżo zdobytych wia-domości, to według W. Okonia jeden z najważ-niejszych elementów procesu dydaktycznego.

Trudno również pominąć aspekt wychowawczy pracy metodą problemową: poprzezćwiczenie umysłowej niezależności wzrasta poczucie własnej wartości i uczeń mobi-lizuje się do twórczego myślenia.

Wszystkie opisane działania, zarówno nauczyciela, jak i ucznia, zmierzają do osiąg-nięcia jednego zasadniczego celu – by uczeń jak najwięcej myślał i to samodzielnie.Oczywiście czasami nauczyciel zmuszony jest podać pewne gotowe określenia i sfor-mułowania, jednakże największy nacisk należy kłaść na poszukiwania ze strony uczą-cych się.

Twórcze rozwiązywanie problemów powinno stanowić meritum nauczania problemo-wego, czego wyrazem mogą być słowa S. Bortnowskiego: „Dopóki większość nauczy-cieli nie zrozumie, że ucząc – trzeba ograniczać swoją podmiotowość, wyeksponowaćzaś aktywność uczniów, dopóty proces dydaktyczny pogrążony będzie w marazmie.By wyjść ze strefy bezładu, śledztwo lekcyjne trzeba zastąpić swobodą, poszukiwaniemi twórczością”.

23

Uwagi końcowe

Zajęcia prowadzone metodą problemową stano-wią naturalny ciąg czynności prowadzących dorozwiązania określonego problemu, który zostałsformułowany na początku lekcji. Finałem lekcjipowinno być zastosowanie świeżo zdobytychwiadomości.

NAUCZANIE PROBLEMOWE

1. Bortnowski S. (2005), Przewodnik po sztuce uczenia literatury, Warszawa.

2. Bernacka D. (2001), Od słowa do działania. Przegląd współczesnych metod kształ-

cenia, Warszawa.

3. Krzyżewska J. (2000), Aktywizujące metody i techniki w edukacji, cz. 2, Suwałki.

4. Wójtowicz B. (2001), Scenariusze lekcji do geografii, Gdańsk.

5. Antoszkiewicz J. (1990), Metody heurystyczne. Twórcze rozwiązywanie problemów,Warszawa.

6. Okoń W. (1964), U podstaw problemowego uczenia się, Warszawa.

7. Okoń W. (2003), Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa.

8. Kupisiewicz C., Kupisiewicz M. (2009), Słownik pedagogiczny, Warszawa.

9. http://www.edukacja.edux.pl/p-16104-dwie-drogi-uczenia-sie-nauczanie-podajace.php [dostęp: 26.11.2013]

10. http://polanki.republika.pl/art3.html [dostęp: 26.11.2013]

11. http://wokolnauki.blogspot.com/2012/04/nauczanie-problemowe.html[dostęp: 26.11.2013]

12. http://www.czn.uj.edu.pl/kompendium/?q=node/62 [dostęp: 26.11.2013]

24

Gdzie znaleźć więcej informacji