Opinia logopedyczna: dr Anna Walencik-TopiłkoRedakcja: Beata ŻukowskaKorekta: Magdalena HinzOpracowanie graficzne: Andrzej SzymańskiIlustracje: Krzysztof SpychałProjekt okładki: Sandra DudekZdjęcie na okładce: © Kurhan / Fotolia.com

© Copyright by Wydawnictwo Harmonia, 2011

Redakcja i Biuro Handlowe: 80-283 Gdańsk, ul. Szczodra 6 tel. 58 348 09 50, 58 348 09 51 fax 58 348 09 00 e-mail: harmonia@harmonia.edu.pl

Szczegółowe informacje o naszych publikacjach:www.harmonia.edu.pl

Wszelkie prawa zastrzeżone. Zarówno cała publikacja, jak i jakakolwiek jej część nie może być przedrukowy-wana ani reprodukowana – mechanicznie, elektronicznie lub w jakikolwiek inny sposób, z kserokopiowaniem i odtwarzaniem w środkach masowego przekazu włącznie – bez pisemnej zgody Wydawnictwa Harmonia.

ISBN 978-83-7134-570-8Gdańsk 2012 – Wydanie I

3

Wstęp

O terapii logopedycznej dla młodzieży i osób dorosłych mówi się w literaturze przedmiotu głów-nie w kontekście kształcenia dykcji, emisji i higieny głosu. Trudno znaleźć dane statystyczne, które obrazowałyby jakościowy i ilościowy stan wad artykulacyjnych w tych grupach populacji. Logopedzi praktycy zauważają, że wśród młodzieży i dorosłych z problemami w mówieniu liczną grupę stano-wią osoby z pozanormatywną artykulacją głoski [r]. Przyczyną formalną tego zjawiska są głównie zaniedbania tych osób (do czego niejednokrotnie przyznają się sami), brak konsekwencji w uczęsz-czaniu na terapię i słaba systematyczność w wykonywaniu zalecanych ćwiczeń, co w przypadku młodzieży ma swoje źródło w niewystarczającej opiece ze strony rodziców (opiekunów). Prostą konsekwencją takiej sytuacji jest silne utrwalenie nieprawidłowych wzorców artykulacyjnych. Ponad-to – na co zwracają uwagę pedagodzy – u osób z wadami artykulacyjnymi obserwuje się postawę wycofania i ograniczania kontaktów interpersonalnych. Dla dojrzewającego młodego człowieka, dla którego ważne są prawidłowe stosunki z rówieśnikami i dobre funkcjonowanie w środowisku szkol-nym, relacje komunikacyjne są tak samo istotne jak dla osoby dorosłej pragnącej odnosić sukcesy zawodowe. Zauważono też, że wraz z wiekiem wzrasta motywacja do szybkiego i efektywnego pokonywania trudności artykulacyjnych.

Pomocą w realizacji tych celów może być niniejsza publikacja. Zawiera ćwiczenia, które z po-wodzeniem można zastosować w terapii rotacyzmu. Są one użyteczne na etapie utrwalania i au-tomatyzacji, a porządek ich prezentacji odpowiada ogólnej metodycznej chronologii postępowania terapeutycznego. Zaprezentowana kolejność ćwiczeń nie jest jednak obligatoryjna, gdyż przebieg terapii w dużej mierze zależy od metody, jaką wybierze logopeda. Materiał językowy wybrany do ćwiczeń zawiera wyrazy i pary wyrazów, wyrażenia, zwroty, zdania oraz teksty do czytania i obrazki do opowiadania.

Niniejsza publikacja składa się z siedmiu części. W części I przedstawiono ogólne informacje o głosce [r], przyczyny i sposoby jej deformowania; zaproponowano też zestaw ćwiczeń wstępnych usprawniających motorykę narządów mowy oraz ćwiczenia głosowe wywołujące głoskę [r]. Część II to propozycje ćwiczeń utrwalających i automatyzujących głoskę [r] w różnych pozycjach wokalicz-nych i sąsiedztwach fonetycznych. Ćwiczenia te powinno się stosować na wczesnym etapie terapii rotacyzmu.

Książka jest adresowana w pierwszej kolejności do młodzieży szkół gimnazjalnych i ponadgimna-zjalnych, dlatego przy konstrukcji zadań za cel postawiono wzbogacanie zasobu słownictwa. W wie-lu ćwiczeniach pojawiają się polecenia doboru synonimów, antonimów, homonimów i paronimów. Zebrany materiał językowy pomaga utrwalić pisownię wyrazów oraz zapoznać się z ciekawostkami językowymi, dlatego ważne jest, aby upewnić się, że osoba przystępująca do wykonywania konkret-nego ćwiczenia rozumie wszystkie zawarte w nim pojęcia.

Prezentowany zestaw ćwiczeń uwzględnia również wybrane treści programowe z zakresu nauki o języku w szkole średniej. Na przykład w części VI ćwiczenie 6 opiera się na zagadnieniach dotyczą-cych treści i zakresu wyrazu; z kolei w ćwiczeniu 30 (też w części VI) pojawia się materiał z zakresu poetyki – tutaj zadanie polega na rozpoznaniu i nazywaniu typowych środków artystycznego wyrazu w utworach lirycznych. Tego typu wiedza jest pomocna uczniom przez cały czas nauki szkolnej.

4

Rozdział VII to ćwiczenia na różnicowanie głosek [r] : [l]. U starszej młodzieży szkolnej, a tym bar-dziej u dorosłych, nie odnotowuje się już (pod warunkiem prawidłowego słuchu fizycznego) potrze-by wykonywania ćwiczeń słuchu mownego z zakresu różnicowania głosek [r] : [l] (tego typu prob-lemy z kolei u małych dzieci mogą być przyczyną rerania). Relacje logopedów zdają się potwierdzać taki stan, niemniej jednak zarejestrowanie jednego przypadku osoby uczęszczającej do gimnazjum, mającej wyżej opisaną trudność artykulacyjną dała wystarczający powód do umieszczenia materiału językowego do ćwiczenia umiejętności w tym zakresie.

Książka zawiera także aneksy z przydatnymi materiałami do wzbogacenia ćwiczeń: wyrazy, wyra-żenia, opowiadania, a także grę sylabową utrwalającą artykulację głoski [r] w pozycji interwokalicznej, w sąsiedztwie samogłosek. Dopełnieniem całości jest klucz do ćwiczeń z odpowiedziami do zadań.

Ważną częścią publikacji jest słownik (aneks VII), czyli spis wyrazów z głoską [r] (niestety nie wszystkich), podzielonych w sposób ułatwiający tworzenie nowych wyrażeń, zwrotów, tekstów.

Mowa nie trawa ma za zadanie nie tylko wspomagać proces terapii rotacyzmu, ale ma również na celu stymulować spostrzeganie, koncentrację uwagi, pamięć wzrokową i słuchową, a także rozwijać umiejętność efektywnej nauki – służy więc wspieraniu całości procesów poznawczych człowieka.

Szczególne wyrazy podziękowania składam moim uczniom z Zespołu Szkół nr 26 w War-szawie: Ani, Michałowi, Marii, Adrianowi, Joannie, Karolinie A., Karolinie Z., Patrykowi, Wojtkowi, Mateuszowi, Bartkowi, Justynie, Damianowi, Andrzejowi oraz Trang i Hoang – tym wszystkim, bez których udziału ta praca by nie powstała.

Równie ciepłe słowa wdzięczności kieruję do osób, które miały znaczny wpływ na kształt tej książki: Ewie Januszewskiej-Kołakowskiej – za cenne wskazówki i równie ważne wsparcie duchowe, oraz Danusi Natuniewicz – za inspirujące i wartościowe uwagi.

Wyrazy szczerej wdzięczności mam także dla moich bliskich – męża Jarka oraz mojej wiernej „recenzentki” córki Igi. Dziękuję im za cierpliwość i wyrozumiałość w czasie powstawania tej pracy.

Zainteresowanym życzę przyjemnej i efektywnej terapii!

Monika Malicka

dodatkowy materiał językowy do powtórzeń

dodatkowe zadanie do rozwiązania

zadanie trudne

ciekawostka językowa

SYMBOLE UŻYTE W KSIĄŻCE

Część I

Rotacyzm – zarys istoty i przyczyn.Rodzaje wadliwej artykulacji.

Ćwiczenia wstępne terapii rotacyzmu

6

Głoska [r] jest spółgłoską przedniojęzykowo-dziąsłową, dźwięczną, ustną, półotwartą, twardą. Przy jej artykulacji wibruje koniuszek języka, a jego boki przylegają do wewnętrznych powierzchni górnych zębów i dziąseł. Wibracja czubka języka wymaga jego elastyczności, co wpływa na szybkość i precyzję wykonywanych ruchów. Niedostateczna sprawność ruchowa koniuszka języka, który nie wykonuje subtelnych ruchów wibracyjnych, jest najczęstszą przyczyną wady wymowy – rotacyzmu.

Rotacyzm (łac. rhotacismus), inaczej reranie, to zaburzenie artykulacji polegające na nieprawidło-wej realizacji fonemu /r/. Ponadnormatywna realizacja głoski [r] występuje w trzech formach: może być zastępowana innymi głoskami – pararotacyzm, pomijana – mogirotacyzm, lub zniekształcana, deformowana – reranie właściwe. Deformowanie głoski [r] ma wiele przyczyn: drgają wargi lub górna warga (rotacyzm wargowy), czubek języka wsuwa się między dolne i górne zęby (rotacyzm międzyzębowy), drga policzek pod wpływem skierowanego nań strumienia powietrza (rotacyzm policzkowy lub boczny), wibruje języczek przy uniesionym podniebieniu miękkim, język nie bierze udziału w artykulacji (rotacyzm języczkowy), następuje zbliżenie podniebienia miękkiego do tylnej części języka (rotacyzm podniebienny), wibracja powstaje między obsadą języka a tylną ścianą gardła (rotacyzm gardłowy) i inne.

Wśród przyczyn wadliwej artykulacji głoski [r], obok niedostatecznej sprawności ruchowej czub-ka języka, wymienia się między innymi: nieprawidłową budowę języka (język jest zbyt duży i gruby, wędzidełko podjęzykowe jest krótkie), brak pionizacji języka, wzmożone lub osłabione napięcie języ-ka, zbyt mocno wysklepione podniebienie twarde, wady zgryzu, obniżony poziom słuchu, zaburzenia słuchu mownego, nieprawidłową postawę artykulacyjną najbliższego otoczenia.

W literaturze przedmiotu spotyka się wiele propozycji ćwiczeń usprawniających narządy artyku-lacyjne, które biorą udział w wymowie głoski [r]. Oto wybrane przykłady :

1. Ćwiczenia bezgłosowe: – nagryzanie zębami brzegów języka, czyli jego rozciąganie i masowanie; – przeciskanie języka przez maksymalnie zbliżone do siebie zęby; – delikatne żucie przedniej części języka; – wysuwanie szerokiego języka z ust; – ujmowanie brzegów języka między zęby trzonowe i unoszenie jego czubka do wałka dziąsłowego;

– szybkie unoszenie i opuszczanie języka w kierunku górnych i dolnych zębów; – klaskanie czubkiem języka o podniebienie twarde w tempie od wolnego do najszybszego; – mlaskanie, czyli kilkakrotne odrywanie języka przyklejonego całą powierzchnią do podniebienia;

– odklejanie językiem od podniebienia lekkich przedmiotów typu chrupki, płatki śniadaniowe; – zdmuchiwanie skrawków papieru z czubka języka przy górnym wałku dziąsłowym.

2. Ćwiczenia głosowe: – szybkie wymawianie głoski [l]; – szybkie i wielokrotne artykułowanie [ly], czubek języka uderza o górną wargę; – szybkie, delikatne i wielokrotne wymawianie głoski dziąsłowej [t], usta otwarte, żuchwa nieruchoma;

– szybkie, delikatne i wielokrotne wymawianie głoski dziąsłowej [d], usta otwarte, żuchwa nieruchoma;

– szybkie, delikatne i wielokrotne wymawianie naprzemienne głosek dziąsłowych [t], [d]; – szybkie i wielokrotne wymawianie zbitki spółgłoskowej [tdn]; – ułożenie skrawka papieru na języku, a następnie wypowiadanie głoski [t]; – akcentowanie głoski [t] podczas wielokrotnego wymawiania – najpierw szeptem, potem głośno – zbitki spółgłoskowej [trl];

– wymawianie – najpierw szeptem, potem głośno – [trla], [trla]…; [trlo], [trlo]…; [trlu], [trlu]…;[trle], [trle]…; [trly], [trly]…; [trli], [trli]…

Część II

Głoska [r] po spółgłoskach w nagłosie, śródgłosie i wygłosie

8

Wstaw odpowiednią literę – t lub d – w puste miejsce.

....ron

....rut

....rop

....rań

....raf

....rud

....rąg

....rup

....ren

....rąd

....ruk

....rik

....rio

....ruh

....ran

....res

....rób

....rend

Gdzie pasuje zarówno t, jak i d?

Połącz wyrazy z kolumn w pary tak, aby tworzyły wyrażenia.

drewnianetruskawkowetreningowedrogietrelującetresowane

dresytrufledrapieżnikidropsydrozdytratwy

Ćwiczenie 1

Ćwiczenie 2

9

WYRAŻENIA

trakcja tramwajowa, trójka trefl, trojaczki Trudy, trasa trolejbusowa, drobny druk, druh drużynowy, druciany drapak, drewniana drabina, drugi tryb, dryfujący trójmasztowiec, drukowany traktat, trykotowy dres, trylogia

dramatu, transport drogowy, drogowskazy na trasie, tropiciel drapieżników, troskliwy drużba, draśnięty treser, trądzik dryblasa, drużyna trenera, drobne trociny, drugie trafienie, trener na trybunie, treść dramatu, drenaż trawnika

Ćwiczenie 3

Do podanych wyrażeń przyimkowych dobierz odpowiednie wyrazy z ramki.

.......................................... w instrumencie

.......................................... pod hydrantem

.......................................... na opatrunku

.......................................... z podróży

.......................................... na estradzie

.......................................... w uzdrowisku

.......................................... na autostradzie

.......................................... w melodramacie

.......................................... w podręczniku

.......................................... na kutrach

patrol, struna, zdrowie, wiadro, kontrabasista, pozdrowienia, plastry, flądry, strona, zdrada

WYRAŻENIA

elektrownia wiatrowa, litrowy atrament, ilustrowana strona, wytrawna potrawa, antrakt teatralny, ekstrakt cytrynowy, struna kontrabasu,

stragan z pietruszką, kwadratowa kołdra, wiadro hydraulika, wędrowiec w podróży, katedra madrycka, kadrowiec w uzdrowisku, musztra dragonów,

mądry Patryk, patron katedry, cytrynowa landrynka, metro w Madrycie, elektrownia jądrowa, ilustrowany podręcznik, cedrowy instrument

10

Ćwiczenie 4

Dobierz w pary kojarzące się wyrazy.

przykład: prababcia – prawnuczek

profesorpracownicyproducent proszkupracuśpremierproboszcz

praczkapróżniakprezydentprymasprezesprymus

protoplasta – najstarszy członek rodu, założyciel rodziny

Ćwiczenie 5

Wstaw odpowiednią literę – k lub g – w puste miejsce, aby prawidłowo podpisać rysunki.

....rab ....rab

11

....ra ....ra

....ram ....ram

....raty ....raty

....romy ....romy

....reta ....reta

12

WYRAŻENIA

kronika kryminalna, kręgi w kręgosłupie, kruchy kryształ, krój krawata, królewski krawiec, królowa Krystyna, kryjówka kreta, krypta krakowska,

grupa grajków, granitowa grota, gruby Grek, groźna grypa, gryzienie gruszki, granica Gruzji, gramatyka grecka, gromada gryzoni, gród Kraka,

gruba kreska, krewny Grażyny, granatowa kredka, gracz w kręgle, krajobraz Grenlandii, gryzione krokiety, kradzież Graala, krem gruszkowy, grobowce

na Krecie, gryps kryminalisty, gryzak Krystianka, gram krupczatki

Ćwiczenie 6

Połącz wyrazy z kolumn, tak by utworzyły wyrażenia.

krojeniegraniekreśleniegrypsowaniekruszeniegraniczenie

zza kratgrahamaz krajemgraffitiw krykietagranitu

grafoman – maniak pisania utworów literackich pozbawiony talentu

13

Ćwiczenie 7

Przeczytaj wyrazy. „Zapisując” w pamięci ich pierwsze litery w podanej kolejności, utwórz nowy wyraz.

8. gangrena 12. igraszki

4. okręt 13. agrest7. ogryzek

2. ukrop 9. rekrut

1. agrafka

5. bankrut

11. fotograf6. iskra

3. tygrys10. agronom

WYRAZY

[-kr-] akryl, dekret, dwukropek, ekran, makrela, mikrob, mikrofon, nakrętka, odkrywca, okres, okręt, okruch, pokrowiec, pokrywka, sekret,

skrawek, skroń, skrytka, stokrotka, wykręt, zakręt, zaskroniec[-gr-] agresja, dygresja, emigrant, geografia, kilogram, kongres, migrena,

nagroda, ogrodnik, ogryzek, pogrom, segregacja, telegram, zagroda, zgraja, zgroza, zgryz

WYRAŻENIA

okrągła pokrywka, pogromca tygrysów, emigrant na okręcie, wygrana nagroda, zagraniczny kongresmen, ogrom okrucieństwa, kilogram winogron,

stokrotki w ogrodzie, pokrętło agregatu, odkrycie sekretu, mikroby pod mikroskopem, akrobata na fotografii, niedyskretny biograf, nakruszenie

okruchami, agrafka na pokrowcu, ukraiński imigrant

142

Spis treści

Wstęp 3

Część IRotacyzm – zarys istoty i przyczyn. Rodzaje wadliwej artykulacji. Ćwiczenia wstępne terapii rotacyzmu 5

Część IIGłoska [r] po spółgłoskach w nagłosie, śródgłosie i wygłosie 7

1. [tr-], [dr-] – wyrazy 82. [tr-], [dr-] – wyrażenia 83. [-tr-], [-dr-] – wyrażenia 94. [pra-], [pro-], [pru-], [pre-], [pry-] – wyrazy 105. [kr-], [gr-] – wyrazy 106. [kr-], [gr-] – wyrażenia 127. [-kr-], [-gr-] – wyrazy, wyrażenia 138. Głoska [r] po różnych spółgłoskach w nagłosie – wyrazy 149. Głoska [r] po różnych spółgłoskach w nagłosie – wyrażenia 15

10. Głoska [r] po różnych spółgłoskach w wygłosie – wyrazy 15

Część IIIGłoska [r] w sąsiedztwie samogłosek w nagłosie, śródgłosie i wygłosie 17

1. [ra-], [ro-], [ru-], [re-], [ry-] – wyrazy, wyrażenia 182. [ra-], [ro-], [ru-], [re-], [ry-] – zdania 193. [-ara-], [-oro-], [-uru-], [-ere-], [-yry-] – wyrazy 204. [-ara-], [-oro-], [-uru-], [-ere-], [-yry-] – wyrażenia 215. [-r-] w sąsiedztwie dwóch różnych samogłosek – wyrazy 226. [-r-] w sąsiedztwie dwóch różnych samogłosek – wyrażenia 227. [-ar], [-or], [-ur], [-er], [-ir], [-yr] – wyrazy 23

Część IVGłoska [r] przed spółgłoskami 25

1. [-rt-], [-rd-] – wyrazy 262. [-rt-], [-rd-] – wyrażenia 273. Głoska [r] przed różnymi spółgłoskami – wyrazy 28

4–5. Głoska [r] przed różnymi spółgłoskami – wyrażenia 29–30

Część VGłoska [r] – reduplikacje i zbitki spółgłoskowe 31

1. Reduplikacje – wyrażenia 322. Reduplikacje – zwroty 323. Zbitki spółgłoskowe – wyrazy 33

143

Część VIGłoska [r] w różnych pozycjach wokalicznych i sąsiedztwach fonetycznych 35

1–18. Wyrazy 36–5119–24. Wyrażenia 52–5625–27. Zwroty 56–6028–30. Wyrazy, wyrażenia, zdania 61–64

31. „Sport to zdrowie” 6632. „Jarmark w Rembertowie” 6733. „Wyprawa po ryby” 69

Część VIIRóżnicowanie głosek [r] i [l] 71

1–3. Wyrazy 72–744. Wyrażenia 75

Klucz do ćwiczeń 76

Aneks IRzeczowniki zawierające głoskę [r] więcej niż jeden raz 83

Aneks IIDodatkowe wyrażenia 85

Aneksy III–VDodatkowe teksty do czytania i opowiadania 86–87

Aneks VIGra sylabowa (głoska [r] w sąsiedztwie samogłosek) 87

Aneks VIISłownik – spis wyrazów z głoską [r] 91