MEĐURELIGIJSKI DIJALOG U LOKALNOJ SREDINI: PRIMER … · Granični pojasevi religija, u geografiji religije, najčešće se definišu kao "prostori gde se susreću pojedini religijski

Srđan Barišić Beograd

Izvorni naučni članak UDK: 316.75:2(497.11) Primljeno: 14. 02. 2006.

MEĐURELIGIJSKI DIJALOG U LOKALNOJ SREDINI: PRIMER BEOGRADA

Interreligous Dialogue in Local Communities: Belgrade Example

ABSTRACT Within the interreligious dialogue research which was implemented between 2003 and 2005, there were seven religious representatives interviewed. All of the seven religious communities were settled in Belgrade. According to the certain answers given in the structured interviews, the author has tried, in this article, to make concise intersection of the interreligious relations within the capital of Serbia. KEY WORDS Belgrade, religious communities, interreligious dialogue APSTRAKT U okviru istraživanja o međureligijskom dijalogu u Beogradu, sprovedenog u periodu između 2003. i 2005. godine, obavljeni su dubinski intervjui sa predstavnicima sedam verskih zajednica koje egzistiraju na teritoriji grada Beograda. Na osnovu odgovora intervjuisanih na pojedina pitanja strukturisanog intervjua, autor je, u članku koji je pred vama, pokušao da sačini sažet presek stanja međureligijskih odnosa u glavnom gradu Srbije. KLJUČNE REČI Beograd, verske zajednice, međureligijski dijalog

Granični pojasevi religija, u geografiji religije, najčešće se definišu kao

"prostori gde se susreću pojedini religijski sistemi i gde su uticaji dveju ili više religija izmešani" (Šećibović, 1995: 110). Reč je o pojasevima koji prostorno mogu biti veoma široki i obuhvatati veliki broj stanovnika.

Na površini od oko 500 000 km², koliko obuhvata Balkansko poluostrvo u svojim geografskim granicama, rasprostiru se tri monoteističke religije svetskog značaja. Balkansko poluostrvo obuhvata jugoistočni deo Evrope i predstavlja njen najsloženiji i najtrusniji deo u etničkom i religijskom smislu. Imajući u vidu istoriju Balkana, kao i sadašnje stanje na ovim prostorima, nije teško zaključiti da ova regija predstavlja možda najsloženiji granični pojas religija u Evropi. I najsloženiji i najkrvaviji.

Balkansko poluostrvo je izrazito mozaičan granični prostor religija i uslovno se može govoriti o dve osnovne, opšte granične linije ("zone"– Šećibović). Prvu bi

258 SOCIOLOGIJA, Vol. XLVII (2005), N° 3

predstavljala granična linija između hrišćanstva i islama, dok bi drugu predstavljala granica između samih hrišćana, tj. pravoslavaca i katolika. Granice između religija su retko kada oštre, tako da ih ovde treba shvatiti više idealnotipski, ali uzimajući u obzir proces segmentacije graničnog pojasa i proces tipizacije prostorâ tokom i nakon sukoba 1991–1995. godine (Šećibović, 2001: 110), moglo bi se, možda, govoriti i o oštrim i jasnim granicama. Prostorni raspored religija nakon sukoba znatno se izmenio, formiranjem malih nacionalnih država stvorena je osnova segmentacije graničnog pojasa religija. Crkveno upravljanje prostorom, s jedne strane, otežano je segmentacijom prostora, ali, sa druge strane, tipizacija i homogenizacija prostora znatno olakšavaju upravljanje crkvenim prostorom. Moglo bi se govoriti i o trećoj graničnoj liniji, geografski neustaljenoj, koja se proteže između pomenutih tradicionalnih religijskih sistema i onih mlađih, manjih religijskih sistema ili pokreta.

Prve dve granice poklapaju se sa prirodnim barijerama (reke, planine...), naročito posle sukoba 1991–1995. godine koji su prouzrokovali velike migracije stanovništva što je i dovelo do pomenute segmentacije i homogenizacije graničnog prostora. Stvaranjem malih zatvorenih državica, prirodne granice se ustaljuju i učvršćuju i predstavljaju teško savladivu prirodno-društvenu barijeru. Reč je o istorijskim, periodično krvavim granicama, koje se često označavaju i kao civilizacijske granice.

Najveći grad unutar graničnog pojasa religija

Pitanje uspostavljanja odnosa između makrostrukture globalnog društva, mezostrukture grada i mikrosvakodnevnice običnih ljudi (Vujović, 2002: 167) pokušaćemo da rešimo analizom religijskih fenomena na srednjem nivou, u ovom slučaju nivou grada, koji predstavlja otisak društva u prostoru i funkcionalno-prostornu životnu sredinu pojedinaca. "Gradovi su oduvek 'iskustva razlike': multietničke i multikulturne tvorevine" (Vujović, 2002: 178), a "mikroplan u širenju religija postao je najvažniji segment učvršćivanja vere u narodu ili prenošenja na nove vernike" (Šećibović, 1995: 110). Shodno tome, možda je primerenija i svrsishodnija težnja da se međureligijski dijalog prvenstveno uspostavi na regionalnom, lokalnom nivou, gde se ljudi svakodnevno susreću i gde verske zajednice imaju (ili dele) slične probleme. "Praktični rad crkava na lokalnom nivou («grassroots level»)" (Vukomanović, 2001: 66), kao i odnos vernika u svakodnevnom susedskom susretanju i komunikaciji, može pružiti znatno realniju sliku o dijaloškom potencijalu jedne sredine, kao i o perspektivnosti produbljivanja dijaloga. Mesto "organske solidarnosti", gusto naseljeno heterogenim individuama, predstavlja veoma dobar teren za ispitivanje ovakvih fenomena.

Srđan Barišić: Međureligijski dijalog u lokalnoj sredini: Primer Beograda 259

Grad je projekcija globalnog društva u prostoru. Može se shvatiti kao "mezocelina ili posrednik između globalnog društva kao makroceline i pojedinca kao mikroceline" (Vujović, 1997: 25). Fenomen urbanog obuhvata tri nivoa: globalni, mešoviti (specifično urbani) i privatni nivo (nivo stanovanja), što samim tim podrazumeva multidisciplinarni i kontekstualni pristup posmatranju fenomena urbanog. Neophodno je voditi računa o vremenitosti, jer istorija grada, razlozi njegovog osnivanja i razvoja, dominante njegovih prostornih i funkcionalnih struktura, njegov unutrašnji dinamizam, geografske karakteristike, kao i regionalne uslovljenosti, svakako utiču na svakodnevnicu njegovih stanovnika i njihovu perspektivu.

Grad Beograd nalazi se na krajnjem severnom rtu Šumadijske grede, leži na dodiru Panonske nizije sa peripanonskim delom Srbije, više na južnom obodu nego u niziji basena. On je istovremeno posavski, podunavski, balkanski i srednjoevropski grad. Predstavlja najseverniji grad Balkanskog poluostrva (spomenik "Pobednik" na Kalemegdanskoj gredi predstavlja najseverniju tačku Balkana), metropolu na ušću reka koje predstavljaju geografsku granicu Balkanskog poluostrva u dužini od 1250 km. U poređenju sa Pirinejskim i Apeninskim poluostrvom, Balkansko poluostrvo ima najotvoreniju severnu, kopnenu granicu, u fizičko-geografskom smislu, i ako se uzme u obzir i prostorna bliskost dva kontinenta na jugoistočnoj granici Balkana, složenost i značajnost ove regije i Beograda u njoj ne bi trebala nikog da iznenađuje.

Još od doba Skordiska, Beograd, tadašnji Singidunum, predstavljao je veoma značajno strateško uporište raznih zavojevača. Geografski, tj. geopolitički položaj ovog naselja predstavljao je jednu od najbitnijih komponenti burne istorije grada. Od keltskog dunuma, preko rimskog castruma, Singidunum prerasta u značajno pogranično utvrđenje Huna, a zatim Vizantijskih careva Anastasija i Justinijana I. Status pogranične tvrđave za ovo naselje predstavljao je jednu od osnovnih odrednica tokom većeg dela njene istorije. Od VII veka, od kada Sloveni zauzimaju utvrđenje i imenuju ga današnjim imenom, pa sve do XX veka, Beograd je predstavljao najznačajnije granično utvrđenje Bugara, Vizantije, Ugarske, Srbije, Turske, Austro-Ugarske, pa opet Turske itd. Status prestonice srpske države Beograd prvi put dobija u srednjem veku, tačnije 1403. godine u doba despota Stefana Lazarevića, ali samo nakratko, da bi konačno taj status, za stalno, izborio tek 1841. godine, za vladavine kneza Miloša Obrenovića. Od paganskog utvrđenja, preko hrišćanskog, zatim islamskog bedema, sudbina Beograda vezana je za severnu granicu Balkanskog poluostrva, tokove dveju evropskih reka koje su razdvajale Istok i Zapad. Od prodora krstaša na Istok, preko prodora Osmanskog carstva na Zapad, od prodora paganskih plemena do "Drang nach Osten"-a, Beograd je promenio masu vlastodržaca, pretrpeo masu rušenja, spaljivanja i bombardovanja i prešao put od malog keltskog "okruglog grada", preko ranovizantijskog utvrđenja,


austrijskog grada, "orijentalne varoši", do evropeizovane prestonice samostalne moderne države, prestonice koja će vremenom prerasti u metropolu.

Nakon međunarodnog priznavanja samostalnosti Srbije (1878), Beograd prerasta u evropeizovani glavni grad Kraljevine Srbije, zatim Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije nazvane Kraljevina Jugoslavija. Međutim, uporan razvoj često prekida i usporava veliki broj rušenja glavnog grada u XX veku. Prvi i Drugi svetski rat ne samo da su značajno uticali na prekid razvoja Beograda nego su direktno prouzrokovali njegovo fizičko i duhovno razaranje u bukvalnom smislu reči. U Prvom svetskom ratu bio je prvi bombardovani grad u Evropi (28. 7. 1914. godine), a u Drugom svetskom ratu razaran je nekoliko puta od strane nacističke avijacije (počev od 6. 4. 1941. pa nadalje), a zatim i od strane angloameričke avijacije (tokom 1944. godine).

Oslobođenje Beograda usledilo je 20. oktobra 1944. godine i od ovog datuma razrušeni urbani nukleus kreće na put industrijalizacije, urbanizacije, ekspanzije i metropolizacije. Pod okriljem socijalizma i novog federalističkog uređenja, u sklopu opšte industrijalizacije i deagrarizacije širokih razmera, Beograd za kratko vreme postaje simbol i ponos dirigovane (komandno-planske) modernizacije nerazvijene i ruralne regije.

Današnji Beograd, na osnovu većine obeležja, a naročito na osnovu demografskih pokazatelja, predstavlja jednu od značajnijih metropola u regionu. Procenjen broj stanovnika područja Beograda obuhvaćenog GUP-om (deset gradskih opština) sredinom 1999. godine iznosio je 1 308 865 (Vujović, 2002: 168), dok je pema popisu iz 2002. godine zabeležen broj od 1 576 124 stanovnika (šira urbana aglomeracija). Beograd je jedini milionski grad u Srbiji i predstavlja najveću centrifugalnu silu opšteg centralizovanog sistema. Politički, administrativni, kulturni i obrazovni centar predstavlja otisak srpskog postsocijalističkog društva u prostoru.

Nakon raspada opšteg makrostrukturnog okvira (SFR Jugoslavije i socijalističkog uređenja) nastupilo je doba tranzicije, tačnije transformacije, koja je u Srbiji, samim tim i u Beogradu, bila usporena, blokirana, pa i obrnuta tranzicija račijeg hoda (Lazić, 2000: 15). Ratni sukobi 1991–1995. godine, međunarodna izolacija, kolone izbeglica, hiperinflacija, monetarna nestabilnost, pauperizacija i bombardovanje 1999. godine obeležili su poslednju deceniju XX veka srpskog društva i njegove metropole. Razaranje društva doprinelo je materijalnom i duhovnom uništavanju ionako slabe urbane supstance u društvu. Dolazi do (ponovne) prestrukturacije i ruralizacije stanovništva Beograda, a asimilacioni resursi metropole u usponu bili su precenjeni.


Međureligijski dijalog kao primer saradnje

Rat u Jugoslaviji od 1991–1995. godine nije predstavljao religijski rat par excellence,1 jer religijska pitanja nisu ni nominalno predstavljala uzrok sukoba već je religija tu presvahodno služila kao jedina manifestna razlika između etnički srodnih naroda, ali ne sme se ni zapostaviti činjenica o značaju religijskih tradicija, na Balkanu, u očuvanju etničkog i kulturnog identiteta. Shodno tome, iako verske institucije u SFRJ nisu direktno učestvovale u podsticanju sukoba, nisu ni oslobođene dela odgovornosti za svoje neučestvovanje u pokušaju sprečavanja produbljivanja sukoba. Posledice sukoba danas nam služe kao opomena da se svako treba angažovati onoliko koliko je moguće da bi doprineo sprečavanju takvih eskalacija.

Preoštra bi bila ocena da nije bilo nikakvih reagovanja, u prethodno navedenom smislu, od strane predstavnika religijskih zajednica, ali konfuzija koja je zadesila religijske zajednice u procesu burne revitalizacije religije i nespremnost i nesposobnost aktivnog i odgovornog uticaja na svoje (ponovo rođene) vernike, kao i nedostatak jasno definisanog stava prema tekućim haotičnim događajima, prouzrokovali su brojne individualne i kolektivne proratne akcije koje su bile "u ime (dela) vere."

Poruka o potrebi prestanka rata, mržnje i etničkog čišćenja, koja je potpisana 23. septembra 1992. godine od strane patrijarha Pavla, kardinala Franje Kuharića i reis-ul-uleme hadži Jakuba efendije Selimoskog, zatim, zajedničke i pojedinačne izjave patrijarha Pavla i kardinala Kuharića tokom 1991. i 1992. godine, kojima su vernici pozivani da se mole za mir, zatim, javni pozivi na mir i dijalog beogradskog muftije hadži Hamdije efendije Jusufspahića, samo su neki od brojnih susreta i zajedničkih i pojedinačnih apela religijskih lidera. Međutim, postavlja se pitanje: da li je to (bilo) dovoljno, ili preciznije, je li se moglo učiniti više?!

U samoj Srbiji, većinska Srpska pravoslavna crkva načinila je nekoliko konkretnih akcija u osudi verske netolerancije, diskriminacije i netrpeljivosti. Osude patrijarha Pavla brojnih bombaških napada na Bajrakli-džamiju, kao i dopis Jevrejskoj zajednici nakon objavljivanja jednog antisemitskog teksta u jednom od časopisa koji pokriva Srpska pravoslavna crkva, predstavljaju, u krajnju ruku, lep i korektan gest, ali opet se otvara pitanje koliko to ima efekta za/na vernike?

Kao jedan od izuzetnih i, na žalost, veoma retkih, a, opet, pravih gestova na polju interreligijskog dijaloga, izdvojio bih gest šabačko-valjevskog episkopa

———— 1 Videti analize: B. Stojković, "Sukob identiteta: Religijsko i nacionalno kao izvor i povod ratnih

konflikata" u zborniku Religija–rat–mir, Gradina, Niš, 1994., str 25–29; M. Vukomanović, "Religija, konflikt, identitet", Filozofija i društvo br. XVI, IFDT, Beograd, 2000., str. 39–46.


Lavrentija koji je ispisao predgovor za jednu pentekostalnu publikaciju2 i time ovekovečio jedan korak u približavanju dve religijske zajednice.

Naglašeni i kontinuirani proces centralizacije u Srbiji, koji ima veoma dugu tradiciju, onemogućava jasno prostorno i funkcionalno razgraničavanje tokova procesa između globalnog društva i pojedinog dela unutar njega, kao što je, na primer, glavni grad. Beograd je bio domaćin i svedok brojnih interreligijskih susreta, ali često je bio i saučesnik brojnih ispoljavanja netrpeljivosti i netolerancije. Pomenuta centralizacija čini ga, svakako, jedinstvenim u Srbiji, ali i ostali društveni pokazatelji izdvajaju ga kao zasebnu, atipičnu celinu.

U Beogradu se nalaze sedišta gotovo svih verskih zajednica koje danas postoje u Srbiji. Razlog ove koncentracije organizacionih centara verskih zajednica, kao i sedišta raznih vladinih i nevladinih organizacija koja se bave religijskim pitanjima, svakako je koncentracija svih važnih institucija države i društva, ali i sama veličina grada. Beograd predstavlja jednu od većih i značajnih metropola Balkanskog poluostrva, grad sa dugom i bogatom tradicijom, a često se u javnosti predstavlja kao jedan potpuno otvoren sistem, tolerantan, gostoljubiv i druželjubiv. Postavlja se pitanje: da li pomenuti principi važe i za verske zajednice, tačnije, za vernike različitih konfesija?

Stanje međureligijskog dijaloga iz perspektive predstavnika verskih zajednica

Strukturisani intervjui obavljeni sa predstavnicima sedam religijskih zajednica, koje su činile uzorak ovog istraživanja, omogućili su prikupljanje primarnih izvora podataka koji su bili od izuzetnog značaja. Prema planu istraživanja, uzorak je trebalo da obuhvati sve četiri tradicionalne monoteističke verske zajednice na ovim prostorima, kao što su Srpska pravoslavna crkva, Rimokatolička crkva, Islamska zajednica i Jevrejska zajednica, kao i tri protestantske verske zajednice koje bi, svaka ponaosob, reprezentovale najopštije struje protestantizma, kao što su Reformatska hrišćanska crkva (tradicionalne), Prva baptistička crkva (evangelističke) i Hrišćanska adventistička crkva (sinkretičke). Takođe, plan je dirigovao i kontaktiranje sa reprezentativnim predstavnicima pomenutih verskih zajednica koji bi pristali na devedesetominutni razgovor za koji je bio pripremljen strukturisani intervju. Uz male teškoće i ograničenja, plan istrživanja je u potpunosti ispunjen, a nedostaci su nadoknađeni primenom dopunskih metoda kojima je slika upotpunjena. Strukturisani intervju obuhvatao je šest tematskih celina (vodič-pitanja) na osnovu kojih sam pokušao da dobijem što

———— 2 Danas, 25. 5. 1998.


realniji trenutni presek stanja, kao i percepciju stanja, od strane upućenih sagovornika. U ovom tekstu izdvojićemo samo pojedine delove transkribovanih intervjua koji će nam najpreciznije ukazati na stanje međureligijske komunikacije u lokalnoj sredini, tj. u Beogradu.

Zajednička izjava za javnost, povodom uvođenja verskog obrazovanja i vaspitanja u škole čiji je osnivač Republika, koju su potpisali predstavnici sedam "tradicionalnih Crkava i verskih zajednica" implicira postojanje redovnog kontakta određenih verskih zajednica, na određenom nivou i oko određenih tema. Izjava za javnost sa sastanka održanog u Saveznom ministarstvu vera, 26. juna 2001. godine, predstavlja jedan od retkih zajedničkih apela većeg broja verskih zvaničnika. Ovu izjavu potpisali su predstavnici Srpske pravoslavne crkve, Biskupske konferencije Jugoslavije, Islamske zajednice Srbije, Islamske zajednice Sandžaka, Jevrejske zajednice Jugoslavije, Slovačke evangeličke crkve, Reformatske hrišćanske crkve i Evangeličke metodističke crkve, a u njoj se najviši državni organi podsećaju na "osnovna ljudska prava" koja su dužni štititi, sprovoditi i garantovati.

O susretima koji su prethodili potpisanoj izjavi svedoče i reči beogradskog rabina Isaka Asiela3: "Mi imamo uglavnom taj odnos zvaničnika (kurziv SB). (...) Imamo jedan savet povodom veronauke, i tu, uglavnom, veoma lepo sarađujemo. Tu su i katolici, i reformatori, i pravoslavni i muslimani, tako da je to vrlo dobro, čak su bili ovde i na ručku. Imamo dobre odnose, tako da smo vrlo zadovoljni." Precizirajući o odnosima Jevrejske zajednice sa pojedinim verskim zajednicama, rabin nastavlja: "Naš odnos je vrlo dobar sa Srpskom pravoslavnom crkvom. (...) Ja, konkretno, imam odnose sa zvaničnicima Srpske pravoslavne crkve i oni su sasvim u redu. Najviše odnosa imam sa vladikom bačkim Irinejom,4 ali imam i sa Patrijarhom. To je stvarno patrijarh kakav se samo može poželeti, nemam šta ni da oduzmem ni da dodam.5 (...) Sa Islamskom zajednicom imamo dobre odnose, imamo sa katoličkom zajednicom i to je, uglavnom, to. Imam dobre odnose i sa ovim drugim zajednicama kao što su ... povremeno mi dolaze recimo adventisti, ponekad budem gost na fakultetu adventističkom, održim neko predavanje. Čak sam bio gost i kod Bigovića u Zemunu, to je Hrišćanski kulturni centar u Zemunskom

———— 3 Intervju je obavljen 11. 08. 2003. godine, u 09:30, u zgradi Jevrejske opštine, u ulici Kralja Petra br.

71a. Svi dalji navodi, bez posebne naznake, odnose se na pomenuti intervju. 4 Upravo je vladika bački Irinej predstavljao SPC na "Petom akademskom susretu Pravoslavlja i

Judaizma" koji je održan u Grčkoj početkom juna 2003. godine. Na ovom susretu vođeni su razgovori na opštu temu "Vernost našim izvorima – naš zajednički doprinos miru i pravdi" (Informativna služba SPC, 2. 6. 2003).

5 Među susretima predstavnika SPC i Jevrejske zajednice, izdvojio bih susret Patrijarha srpskog i delegacije Svetskog jevrejskog kongresa (World Jewish Congress) koju su činili Predsednik Svetskog jevrejskog kongresa, Beogradski rabin, Predsednik Saveza jevrejskih opština SCG i predstavnici jevrejskih zajednica iz Srbije i celog sveta, kao i ambasador SCG u Izraelu. (IS SPC, 13. 10. 2004).


parku, i to je bilo vrlo lepo. To je lepo međusobno upoznavanje. (...) Sad ima dosta mladog sveta koji se okreće religiji i koji nisu zatrovani nacionalistički. Bilo bi besmisleno davati svu moć i akcenat onima koji su najekstremniji, da se čitava jedna religijska organizacija gleda kroz prizmu nekoliko fanatika, itd."

Iako je veoma mala, Jevrejska zajednica u Beogradu nije pošteđena diskriminacije od strane određenih društvenih grupa i povremeni antisemitski izleti bitno utiču na položaj i auto/percepciju Jevreja. "Ako je reč o nekim antisemitskim pojavama, deo hrišćanske dogme je da su Jevreji razapeli Boga, i ja smatram to integralnim delom hrišćanstva. Ne mogu promeniti neke stvari koje stoje u Novom zavetu. (...) Sa zvaničnicima je taj odnos vrlo korektan." Govoreći o diskriminaciji Jevreja, ali posmatrajući i položaj vernika nekih drugih verskih zajednica, naglašeno se distancirajući od "hrišćanske stvari," rabin je ipak izneo svoje zapažanje: "Mi imamo, recimo, tu priču sa sektama. Jeste da postoje neka učenja koja su vrlo destruktivna, međutim, s druge strane, vidim tendencije da se pod to podvuku i neki koji nisu, koji dugo postoje. To jeste religijska sloboda."

Glavni beogradski imam hadži Muhamed efendija Jusufspahić6 o međureligijskim odnosima u Beogradu kaže sledeće: "Interkonfesionalni odnosi, za njih mogu da kažem da su oni, najblaže rečeno, solidni, ali to podrazumeva da tu još treba raditi." U svom izlaganju, naglasak stavlja na odnose sa većinskom crkvom: "Pravoslavno-islamski odnosi, kada god se kaže to negde u javnosti, uvek su oni dobri na nekom nivou. Oni su mnogo bolji kada je u pitanju baš ova ulica, širi ili uži komšiluk. (...) Ima onih ekscesa, ali u svakom žitu ima kukolja, i u svakom kukolju ima žita, to ljudi obično zaborave da spomenu. Mi imami, muftija, sveštenici, patrijarh, gde god da ima neki organizovani ili neorganizonvani susret, mogu da kažem da je tu med i mleko. (...) Tu bi trebalo nešto osmisliti, ali mi u verskim zajednicama imamo dosta nekih drugih poslova i onda se retko ko opredeli da napravi jedan dobar plan, strateški." Nakon nemilih događaja koji su se dogodili u martu 2004. godine7 došlo je do susreta Beogradskog muftije i Patrijarha Srpske pravoslavne crkve na kom je ustanovljeno da ti događaji nisu uticali na dobre odnose između ove dve verske zajednice.8

———— 6 Intervju je obavljen 29. 07. 2003. godine, u 13:30, u Bajrakli-džamiji, u ulici Gospodar Jevremovoj br.

11, tačnije u kancelariji imama. Svi dalji navodi, bez posebne naznake, odnose se na pomenuti intervju.

7 O paljenju Bajrakli-džamije 17. marta 2004. godine i položaju muslimana u Beogradu videti više u: Barišić, Srđan (2005): “Iz našeg neposrednog susedstva: muslimani”, Teme, god. XXIX, br. 4: 597–612.

8 www.izs.org, 8.7.2004.


Administrator Reformatske hrišćanske crkve u Beogradu Attila Móritcz9 o međureligijskim odnosima govori sledeće: "Nisu baš neke rasprostranjene veze. Sve se svodi na lične kontakte i povremene neke susrete. Verovatno se tu radi i o tome da Beogradska crkvena opština nema sveštenika u Beogradu. Da je on tu stalno bilo bi sigurno više kontakata." Naš sagovornik postavlja i jedno veoma važno pitanje: "Sa čime ćemo se zadovoljiti? Imali smo neke početke, koji bar u principu nisu prestali, odnosa koje je podstakla jedna stranka ovde, baš u Starom Gradu, koja se baš trudila da okupi sve crkvene zajednice na ovoj teritoriji, tako da smo se tu susretali i sa Jevrejskom zajednicom, sa Islamskom zajednicom, sa Pravoslavnom, sa Evangelističkom crkvom. To je bilo nešto, ali nešto konkretno, zajednički programi ili tako nešto, toga nema."

Kada govori o odnosima sa Srpskom pravoslavnom crkvom, administrator Attila kaže: "Nemamo sudara nekih. Bilo je saradnje u Ekumenskoj humanitarnoj organizaciji, ali posle se to na neki način razišlo. Ovde na teritoriji Beograda i Srbije, konkretno, nemamo nekih kontakata. Više imamo dodira jedni sa drugima u Savezu svetskih crkava, ali ovde ne."

Pastor Adventističke crkve u Beogradu Ratko Kuburić10 potvrđuje trend individualnih kontakata: "Često su to individualni kontakti pastora, jedan prema jedan, pretežno tako. Mislim da bismo mogli mnogo više." Shodno svom teološkom učenju, moglo bi se očekivati da Adventistička crkva ima prilično dobre odnose sa predstavnicima Jevrejske opštine, međutim, pastor te odnose ocenjuje ovako: "Sa Jevrejskom zajednicom nemamo prevelike kontakte. Odem na neki hor, neki koncert koji je tamo, naši ljudi odavde pevaju u horu "Braća Baruh". Recimo, vezano za pitanje doktrine, o deset zapovesti, šabatu, tu smo mi na istom polju. E sad, novozavetno razumevanje Hristove uloge, tu smatramo da postoje razlike." Nešto više kontakata adventistički pastori održavaju sa predstavnicima Islamske zajednice: "Sa Islamskom verskom zajednicom nemamo nikakve probleme. Malo više sarađujem sa muftijom, imali smo par puta pozive... Odnosi sa većinskom crkvom ocenjeni su na sledeći način: "Postoje na nivou naše uprave i patrijaršije solidni odnosi. Naše mišljenje vezano za samog Patrijarha je vrlo pozitivno. On je odmeren i duhovan čovek. Postoje opet oni ekstremni. Postoje seminari koje održavaju neke strukture vezane za Srpsku pravoslavnu crkvu..."

———— 9 Intervju je obavljen 24. 10. 2004. godine, u 16:30, u prostorijama Reformatske hrišćanske crkve, u

ulici Strahinjića Bana br. 9/V. Svi dalji navodi, bez posebne naznake, odnose se na pomenuti intervju.

10 Intervju je obavljen 13. 10. 2004. godine, u 10:00, u "Plavoj sali" Hrišćanske adventističke crkve u ulici Božidara Adžije (Radoslava Grujića) br. 4. Svi dalji navodi, bez posebne naznake, odnose se na pomenuti intervju.


Propovednik Prve baptističke crkve Dane Vidović11 sistematično je izložio viđenje odnosa crkve kojoj on pripada i drugih verskih zajednica tako da ćemo ovde predstaviti nešto duži citat: "Što se tiče tradicionalnih crkava, Pravoslavne i Katoličke, tu je saradnja jako slaba, pitanje da li bi se moglo reći da ima neke saradnje. (...) Naročito za Pravoslavnu crkvu, evanđeoske crkve su sekte i to je nešto nepoželjno, oni ne prihvataju tu saradnju. Saradnja, ako postoji, više je na ličnom nivou. Možda postoji saradnja u vidu literature, ali to je jako malo i opet je individualna. Što se tiče Katoličke crkve ima na tom akademskom nivou neke saradnje. (...) Što se tiče protestantskih crkava, ove nacionalne, Luteranska i Reformovana, s njima je isto saradnja više na tom ličnom nivou, iako postoje češći slučajevi razvijenije saradnje. (...) To je saradnja iz praktičnih razloga. Duhovna i teološka saradnja se uglavnom ostvaruje u nekim organizacijama vezanim za ljudske slobode, humanitarnim... (...) Saradnja sa evanđeoskim crkvama, kao što su npr. Pentekostalna, ili koja se sad zove Protestantska evanđeoska crkva, sa Crkvom Božjom, sa Hristovom crkvom, tu ima mnogo više saradnje. Mi recimo imamo zajedničku humanitarnu organizaciju "Hleb života", naša crkva i Pentekostalna crkva, hram Svete trojice. Ima saradnje, razmene propovednika, ima propovedničkih, omladinskih konferencija. Ima evanđeoskih udruženja kao što su Evanđeosko udruženje studenata... Tako da tu ima jako mnogo saradnje, posećivanja, kampova, konferencija..."

Beogradski nadbiskup mons. Stanislav Hočevar12 prvenstveno je naglasio "da je stav, gledano uopšte, Katoličke crkve, s obzirom na te, kako ih mi imenujemo, ekumenske i međuvjerske odnose, vrlo jasan. Kad govorim ekumenske, onda mislim na odnose među svim hrišćanima, kada govorim međuvjerski dijalog ili odnos, mislim na sve ostale religije. Stav Katoličke crkve je vrlo jasan da treba voditi tzv. propozitivan odnos, (...) da treba biti u stalnoj suradnji i dijalogu i ujedno imati one inicijative koje mogu svima nama pomoći da se položaj čovječanstva kao takvog usmjerava ka dijalogu, ka suradnji." Naglašavajući istorijsku i političku uslovljenost položaja i međusobnih odnosa verskih zajednica na ovim prostorima, nadbiskup nastavlja: "Nakon devedesetih godina i nakon političkih promjena u 2000. godini, trebalo je svakako započeti ponovno intenzivniji dijalog na ekumenskoj i međuvjerskoj razini, jer je ovdje većinska crkva Srpska pravoslavna crkva. Jasno je da smo htjeli što prije uspostaviti što dublji, što realniji i što autentičniji odnos sa ———— 11 Intervju je obavljen 02. 09. 2004. godine, u 12:00, u privatnom automobilu g-dina Daneta Vidovića,

na Dunavskom keju – Dorćol, zbog nesnosne buke u prostorijama Izdavačkog preduzeća 'Soteria' u kojima je intervju bio dogovoren. Svi dalji navodi, bez posebne naznake, odnose se na pomenuti intervju.

12 Intervju je obavljen 11. 10. 2004. godine, u 08:45, u crkvi Krista Kralja u ulici Krunskoj br. 23, tačnije u privremenim prostorijama Beogradske nadbiskupije. Svi dalji navodi, bez posebne naznake, odnose se na pomenuti intervju.


većinskom crkvom i svim ostalim crkvama hrišćanskim. Mogu reći da je tu dijalog vrlo intenzivan, svakako, ako gledamo pojedinačne strukture unutar ostalih hrišćanskih crkava, da je s obzirom na pojedinačne strukture djelimično različit, ali ipak generalizirajući možemo reći da je dobar i u stalnom uzrastu. Isto tako, možemo reći da to važi za međuvjerski dijalog, iako za sada nije toliko intenzivan. Dakle, pozitivan, ali nije još toliko intenzivan. (...) Znači, da odgovorim kratko, naša je želja da bismo međuvjerski dijalog vodili dobro spremni i u smislu integralnog dijaloga. Zato, za sada, iako imamo te redovite odnose, nismo još mogli započeti neku jaču suradnju. (...) Kao što znate, Katolička crkva nije progovorila o tom pitanju samo na drugom Vatikanskom crkvenom saboru nego čitavo to vrijeme nakon tih 40 godina, sve intenzivnije i intenzivnije na tome radi. Osobito, vi se sjećate svih tih papinih susreta sa svim predstavnicima religija gdje se došlo i do novih i teoretskih spoznaja. Dakle, nije samo neko mehaničko vršenje nekih susreta, nego i sve dublje i dublje upoznavanje same strukture dijaloga."

Kada govori o odnosima sa većinskom crkvom, nadbiskup uopštava: "Generalno gledano, ti odnosi su vrlo dobri. Oni su na nekom, rekli bismo, pozitivnom uzrastu, a to ne znači da nema još otvorenih pitanja. (...) Važno je da je došlo do susreta između Biskupske konferencije Srbije i Crne Gore te Svetog sinoda Srpske pravoslavne crkve i na našem području i da se redovito sastajemo sa njegovom svetošću patrijarhom gospodinom Pavlom."

Do pomenutog zvaničnog istorijskog susreta između najviših predstavnika Srpske pravoslavne crkve i Biskupske konferencije SCG došlo je 29. aprila 2003. godine u Beogradu. Nakon liturgije koju je služio Patrijarh Srpske pravoslavne crkve u Sabornoj crkvi i razmene vaskršnjih pozdrava, u Patrijaršijskom dvoru održani su zvanični razgovori između predstavnika obe crkve na kojima su učestvovali: Patrijarh srpski i članovi Svetog arhijerejskog sinoda (Mitropolit crnogorsko-primorski, Episkop šabačko-valjevski, Episkop bački i Episkop timočki), sa jedne, i Predsednik Biskupske konferencije i članovi Biskupske konferencije (Biskup subotički, Biskup zrenjaninski, Nadbiskup barski, Biskup kotorski, Referent za katihizaciju pri Biskupskoj konferenciji i Generalni sekretar Biskupske konferencije), sa druge strane.13 Nakon razgovora u zgradi Patrijaršije, u predvečernjim satima održana je i sveta misa u crkvi sv. Antuna Padovanskog na kojoj je prvi put učestvovao i patrijarh Pavle sa članovima Svetog arhijerejskog sinoda.14 Prilikom ovog celodnevnog susreta, kojem je prisustvovao i Ministar vera u Vladi Republike Srbije, osnovana je zajednička komisija – Stalna komisija za dijalog.

———— 13 IS SPC, 29. 4. 2003. 14 KTA, 29. 4. 2003.


U duhu pomenutog susreta, nadbiskup naglašava da "trebamo nastaviti ono što smo upravo onda odredili da bude komisija za teološki razgovor i mješovita komisija za konkretna praktična pitanja. To su, recimo, mješoviti brakovi." Međutim, i pored formiranih komisija "često puta tu, na žalost, dolazi još do manjih nesporazuma. Često puta se isto događa nerazumijevanje na drugim područjima, mi to razumijemo da je još ova situacija i zato želimo stalni dijalog i baš zbog toga mi pokušavamo da se što češće susrećemo i zato ova pitanja konkretno u ovim susretima rješavamo. (...) Isto tako, nama bi bilo vrlo drago da i mediji i jedne i druge crkve budu što autentičniji i objektivniji u međusobnim odnosima. (...) Dakle, vrlo je važno da o svim nejasnoćama pišemo dijaloški, u otvorenom duhu, a ne u smislu prebacivanja neke prošlosti."

Povodom "32. susreta generalnih sekretara biskupskih konferencija Evrope" u Beogradu je boravila delegacija visokih zvaničnika Rimokatoličke crkve i tom prilikom došlo je do susreta visokih predstavnika Srpske pravoslavne crkve i Rimokatoličke crkve.15 Pored ove posete, organizovan je i susret regionalnog tipa na kom su prisustvovali Zagrebački nadbiskup, Beogradski nadbiskup i predstavnici Saveta Hrvatske biskupske konferencije za ekumenizam i dijalog, kao i Patrijarh srpski i predstavnici Svetog arhijerejskog sinoda.16 Godinu dana ranije došlo je i do akademskog susreta između ove dve crkve. Naime, početkom juna 2003. godine, Bogoslovski fakultet Srpske pravoslavne crkve posetio je Rektor Pontifikalnog Lateranskog Univerziteta i vikarni biskup pape Jovana Pavla II, zajedno sa Papskim nuncijem u Beogradu i Beogradskim nadbiskupom, i prilikom ove posete dogovorena je naučno-bogoslovska saradnja kojom će koordinirati dve stalne stručne komisije.17

O odnosu Srpske pravoslavne crkve sa Rimokatoličkom crkvom, docent Bogoslovskog fakulteta Dragomir Sando18 kaže sledeće: "Što se tiče odnosa sa Rimokatoličkom crkvom, to ne bi trebalo posmatrati sada u kontekstu trenutnog stanja, jer ipak taj istorijski period sa Rimokatoličkom crkvom ne dovodi nas u današnje vreme. Pogotovo ovih 10-ak, 15 godina ratnih kakve smo imali, nas ne dovodi u situaciju da možemo da donesemo definitivnu, konačnu odluku. On je uvek bio tolerantan sa stanovišta Srpske pravoslavne crkve i u tom smislu, imamo i komisije razne, i odbore i jerarhiju visoku koja se bavi tim međuljudskim odnosima. Što se tiče drugih okolnosti, ja to mogu gledati i kao sveštenik i kao laik. Ponekad

———— 15 IS SPC, 12. 6. 2004. 16 Patrijarh SPC i Zagrebački nadbiskup susretali su se i 1999. kao i 2000. godine. IS SPC, 11. 6. 2004. 17 IS SPC, 4. 6. 2003. 18 Intervju je obavljen 21. 03. 2005. godine, u 10:00, u prostorijama Bogoslovskog fakulteta Srpske

pravoslavne crkve, u ulici Mije Kovačevića br. 116. Svi dalji navodi, bez posebne naznake, odnose se na pomenuti intervju.


nam zasmeta što se ni Rimokatolička crkva, ni Protestantska nisu dovoljno potrudile da saživljavaju u ratnim teškoćama sa Srpskom pravoslavnom crkvom, da daju svoj doprinos a ne obratno. (...) S jedne strane smo uvek, kao i u današnjim prilikama, pružali ruku, ne znam ni kome ni zašto, pomirenja, a sa druge strane osećamo, da ne kažem možda je teži izraz ali je objektivan, uvek tu neku podmuklost u tom odnosu prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi i onda u tim odnosima ne možemo da se mirimo sa nekim stavovima. Ali što se tiče generalnog odnosa tu moramo biti krajnje hrišćanski, krajnje dobronamerni uvek, bez obzira koliko to koštalo." Upitan o međuverskim odnosima sa Rimokatoličkom crkvom na lokalnom nivou, ocena je nešto pozitivnija: "Ja sam govorio načelno o principima Zapadne crkve, ali što se tiče ovde ... Beogradski nadbiskup je, čini mi se, vrlo korektan i učestvuje gotovo u svim našim ovde aktivnostima, svečanostima, akademskim druženjima .... on je izuzetno korektan čovek. Beogradskog nadbiskupa vežu i privatni dobri odnosi sa predstavnicima naše crkve. Više se na tim nekim privatnim odnosima i rešavaju razni problemi, dogovori, razgovori i tu se oseća jedna dobronamernost čini mi se."

Kada govori o odnosu Srpske pravoslavne crkve sa ostalim hrišćanskim zajednicama, naš sagovornik pravi jasnu distinkciju između potrebnih i nepotrebnih kontakata: "Što se tiče protestanata, bar zvanične protestantske crkve, odnosno Anglikanske i Luteranske, oni su uvek bili nekako neprimetni na ovim prostorima istorijski. Međutim, ako danas pod protestantskom crkvom podrazumevamo i nove zajednice, kako se to obično danas kaže, verske zajednice, ili, mi smo ih nazivali sekte, i danas to još uvek učimo, tu ne mora da postoji nikakav kontakt. Posebno što se podrazumeva da su to verske zajednice koje egzistiraju uz pomoć, recimo sa strane, a ne domaćih potencijala i što se pomalo služe, za Pravoslavlje, i prozelitizmom, dakle kada im zatreba i jezuitskim načinom, sa jedne strane, i sa druge strane, recimo, koristeći svu socijalnu nesreću ovoga naroda na taj način se dodvoravaju, i što imaju i pomalo agresivan nastup itd. Ne postoji baš, koliko ja znam, nikakva komunikacija na međucrkvenom nivou, jedino ako ne postoji negde u nekim državnim institucijama koje su vezane za te odnose, poput Ministarstva vera. (...) Srpska pravoslavna crkva ima tradicionalno dobre odnose sa Anglikanskom crkvom, pa i sa Protestantskom oficijalnom ima izuzetne odnose, čak su bili nekad, pomalo apsurdno je da su dogmatski dalji od nas ali da su imali te ljudske neposredne kontakte stalno i da su sa simpatijama uvek i nas primali tamo i dolazili su ovamo, i pozivaju nas i dalje na razne seminare, razgovore, dogovore itd."

U rezimiranju odnosa sa ostalim verskim zajednicama, sveštenik Sando je veoma kratak: "U odnosu sa Jevrejskom i Islamskom verskom zajednicom, čini mi se da postoji tu samo oficijelni način saradnje. Mi smo nedavno imali par dana jedan okrugli sto posvećen verskoj nastavi gde su bili svi predstavnici verskih zajednica, bar ovih tradicionalnih o kojima smo govorili i mislim da smo tu bar jedinstveni oko svega."


Percipiranje odnosa verskih zajednica i državnih i lokalnih organa vlasti

Ako pomenute religijske zajednice i odnose između njih posmatramo u širem kontekstu, stvar se prirodno, tačnije, deterministički usložnjava. Zauzimajući ugao posmatranja u nivou mezostrukture grada i globalne strukture društva, u kojima verske zajednice deluju, otvaraju se nova pitanja i nove teme koje bitno utiču na prvobitni predmet posmatranja – međureligijski dijalog. Percipiranje sopstvenog položaja pripadnika određene verske zajednice, kao i položaja čitave zajednice u globalnom društvu, bitno utiče i na percipiranje opšteg stanja datog društva, tj. autopercepcija uslovljava percepciju. Ocena opšteg stanja u društvu kod verskih predstavnika bitno se razlikuje i kreće se na skali od krajnje pesimistične do krajnje optimistične ocene. Društvo u kojem deluju ocenjuje se na skali od autoritarnog do demokratskog, što ukazuje na različit položaj verskih zajednica i njihovih vernika.

Problem pravnog statusa verskih zajednica predstavlja jedan od zajedničkih problema svih konfesija koji se u našem društvu veoma sporo rešava. Pored nedefinisanog pravnog statusa, postoji i problem denacionalizacije oko kojeg ima manje saglasnosti, ali za čije rešavanje su svi podjednako zainteresovani. Takođe, kao posledica opšteg stanja siromaštva u društvu i selektivnog pristupa rešavanju pojedinih pitanja od strane nadležnih institucija, verske zajednice imaju hronične finansijske i infrastrukturne probleme koji u znatnoj meri otežavaju ne samo međureligijski dijalog nego i samo funkcionisanje zajednica.

Za rešavanje pomenutih i sličnih problema, državni i lokalni organi vlasti snose posebnu vrstu obaveze i odgovornosti koji su institucionalno utvrđeni i predviđeni. Kao nezaobilazne karike u lancu rešavanja pomenutih problema verskih zajednica, lokalne i republičke vlasti, njihovo funkcionisanje, posvećenost i sposobnost, predstavljaju veoma značajnu determinantu položaja i funkcionisanja verskih zajednica koje su im, u neku ruku, podređene. Međureligijski dijalog u društvu sa izraženom političkom determinantom mora biti poduprt i redovnim dijalogom između predstavnika svih nivoa vlasti i svih učesnika u međuverskom dijalogu. Republička skupština kao zakonodavno telo, Vlada Republike kao izvršni organ, Ministarstvo vera i druga nadležna ministarstva, Skupština grada ili skupština opštine, jesu institucije koje svakako mogu da svojim pozitivnim ili negativnim delovanjem utiču, ne samo na položaj verskih zajednica, nego i na odnose između njih. Pozitivnim delovanjem, tačnije zalaganjem za rešavanje iznetih i drugih problema, zatim propagiranjem multikulturnih načela, načela jednakosti i ravnopravnosti i sl., pospešuje se i međureligijski dijalog. Selektivnost, isključivost i politizacija, naravno, znatno otežavaju proces međusobnog upoznavanja i zbližavanja verskih zajednica.

Iako je u ovakvom izrazito centralizovanom društvu kao što je naše, izlišno pričati o lokalnim vlastima, koje podrazumevaju decentralizovan politički sistem,


ipak mislim da, kada je reč o Beogradu, institucija lokalne vlasti ima smisla. U skladu sa proširenim uglom posmatranja, osvrnućemo se na iskaze naših ispitanika o odnosima verskih zajednica kojima oni pripadaju i najviših i lokalnih organa vlasti.

Jevrejska zajednica u Beogradu kontakte sa lokalnim vlastima održava preko ljudi iz Jevrejske opštine, tako da Beogradski rabin retko dolazi u susret sa predstavnicima gradskih vlasti. Problem denacionalizacije u Jevrejskoj opštini u Beogradu veoma je aktuelan. Zgrada koja se nalazi pored zgrade Saveza jevrejskih opština SCG nekada je bila zadužbina Jevrejske opštine, o čemu svedoči i natpis koji se vidi sa ulice. Zgrada je već nekoliko puta promenila svoje vlasnike, a brojni apeli i protesti ljudi iz Jevrejske opštine nisu imali efekta. Čak ni zgrada u kojoj se nalazi Savez nije u potpunosti denacionalizovana o čemu svedoče i reči Glavnog rabina Srbije i Crne Gore: "Mi dole imamo jedan vatrogasni dom, to je jedno 200 kvadrata, da nam vrate to, to bi bilo divno. 'Ajde da razumemo, stanove možda nećemo ni dobiti, ali barem taj vatrogasni dom. Čak i ova sala dole koju imamo od opštine Stari Grad, to je sala Jevrejske opštine u zgradi, i tu imamo neku zakupninu, tu su nam malo izašli u susret, ali zakonski to još uvek nije rešeno. (...) Prvo ne razgovaraju o tome, drugo, oni nisu doneli ni zakon da se mi registrujemo kao verska zajednica, ... mi nismo pravno lice. Država će to morati da uradi, pre ili kasnije, zato što su zemlje u okruženju to manje-više uradile. Kako će to ići, videćemo, ali mislim da je ova vlast mogla barem da nas registruje kao pravno lice, mogli su taj zakon da donesu."

Islamska zajednica u Beogradu ima dva goruća problema koje nije u stanju da reši bez aktivnog učešća gradskih i republičkih vlasti. Kada govori o tim institucijama, glavni imam u Beogradu kaže: "To su oni koji su nama trebali ovde da, bez ikakve diskusije i ikakvog našeg pitanja, omoguće da imamo odgovarajući verski molitveni prostor i odgovarajući prostor za sahranjivanje." U duhu pravne jednakosti i ravnopravnosti, beogradski imam apeluje da "ako je isplanirano mesto za krstove, onda neka (se) isplanira mesto i za polumesece. To ne mora da bude neko muslimansko groblje, (...) a onda je bolja varijanta muslimanske parcele na svim postojećim gradskim grobljima, i da su i vukovi siti, i ovce na broju. (...) Mi ne tražimo preko hleba pogaču, mi tražimo nešto što je elementarno, (...) ljudi se mnogo manje osećaju pripadnicima ovde ako nemaju određena elementarna prava zadovoljena."

I za beogradske muslimane, pitanje denacionalizacije je veoma važno, a beogradski imam podseća na nezavidan položaj muslimana: "Ovo zemljište, na kome je ova džamija, je zemljište koje je u vlasništvu Republike Srbije u korisništvu Islamske zajednice Srbije. Kada je u pitanju restitucija, denacionalizacija, i sve ono što je sada aktuelno za druge verske zajednice, prvenstveno pravoslavnu, planira se restitucija i denacionalizacija za one objekte i onu zemlju koja je nacionalizovana posle 45-e godine. Nama je sve nacionalizovano pre Drugog svetskog rata, i tu mi ne možemo da tražimo nikakav reciprocitet." Međutim, postoji i praktičan predlog: "Mi


tražimo samo ovako: izračunajte koliko ima muslimana po tom vašem zadnjem popisu, i dajte svakom muslimanu jedan kvadratni metar." Podsećajući da u Beogradu ima "20 366 muslimana koji imaju decu koja treba da imaju versku pouku" i da "džamija ima sto kvadrata," imam zaključuje da "i kada je u pitanju gradska skupština i kada je u pitanju svaka opština ... sve se svodi na neka predivna obećanja."

Predstavnici Imamata beogradskog Medžlisa koriste svaku moguću priliku da apeluju na lokalne i republičke vlasti, kao i na javno mnenje, da problem Islamske zajednice nije nerešiv i da je reč o diskriminaciji muslimana.19 Prema rečima glavnog beogradskog imama, ideja o izgradnji nove džamije stara je koliko i realna potreba za njom, tačnije potiče iz 1973. godine. Pored potrebe za adekvatnim prostorom za sahranjivanje, želja beogradskih muslimana je i da postojeća Bajrakli-džamija, koja je u vlasništvu grada Beograda, postane zadužbina Islamske zajednice. Lokalne vlasti prilično su nezainteresovane za pomenute probleme svojih građana, o čemu svedoči i izjava direktora Direkcije za građevinsko zemljište i izgradnju Beograda da "prvi put čuje za ideju da se u Beogradu izgradi još jedna džamija,"20 a što se tiče komunikacije između beogradskih muslimana i gradskih vlasti, prema rečima glavnog beogradskog imama, "sve se završavalo na našim pismenim zahtevima i njihovim usmenim obećanjima".21

Na žalost, problem izgradnje nove džamije, nakon 17. marta 2004. godine, pretvorio se u problem restauracije postojeće džamije. Odnos javnosti i vlasti prema gradnji islamskih objekata na našim prostorima jasno ukazuje na teško uklapanje objekata i institucija Islamske zajednice u tradicionalno neislamske socio-kulturne sredine koje im pružaju otpor na različitim nivoima društvene organizacije. U samom Beogradu postojale su brojne inicijative za izgradnju nove džamije, ali i izgradnju funkcionalnog "islamskog kompleksa" (Tanasković, 1987:48) koji bi zadovoljio potrebe islamskih vernika u glavnom gradu. Današnja zgrada medrese, koja se nalazi u dnu dvorišta u kome se nalazi Bajrakli-džamija, još uvek čeka svoju legalizaciju, a muslimanske parcele na gradskim grobljima još ne postoje.

Sličan problem birokratske tromosti i sporosti ili "infrastrukturne diskriminacije," imaju i protestantske zajednice koje egzistiraju na području glavnog grada. Pre Drugog svetskog rata, Baptistička crkva u Beogradu imala je svoju zgradu u ulici Bulevar revolucije broj 264. Ista zgrada služila je i kao crkva i kao jedina protestantska škola na ovim prostorima, međutim početkom 1973. godine, beogradske vlasti odlučuju da sruše ovaj objekat jer se ne uklapa u Generalni urbanistički plan. Iako je zgrada bila u vlasništvu Baptističke crkve nije dobijena nikakva nadoknada nakon rušenja. Nakon šestomestečnog okupljanja na ruševinama ———— 19 Danas, 20. 12. 2004. 20 Danas, 20. 12. 2004. 21 NIN, 21. 12. 2004.


zgrade, vernici Prve baptističke crkve koristili su prostorije Reformatske hrišćanske crkve u Dobračinoj ulici, da bi nakon četiri podstanarske godine, "uz pomoć engleskih baptista i više saveza, kupili kuću." Na trenutak se činilo da je problem rešen, ali prema rečima propovednika Prve baptističke crkve "ta sadašnja kuća, ona ni po čemu ne odgovara za crkvu. Drugo, i sa te pravne i urbanističke strane, ona nije predviđena za verski objekat. Mi smo pre 10-ak godina tražili dozvolu za adaptaciju, i tu su nas počeli vrteti u krug. Mi smo stavili, pre 10-ak godina, krst, natpis stoji od kako smo tu. Prošle godine smo dobili najveći broj papira koji trebaju za adaptaciju."

Zgrada, koja se nalazi u ulici Božidara Adžije (Radoslava Grujića) broj 4, u kojoj se nalazi sedište "Jugoistočne unije" Hrišćanske adventističke crkve podignuta je 1938. godine i još uvek čeka denacionalizaciju, a zvaničnici ove verske zajednice imaju velikih problema sa zaštitom svojih verskih objekata. Iako se sedište Sekretarijata unutrašnjih poslova nalazi u istoj ulici, stotinak metara dalje, na ovoj zgradi roletne na prozorima su stalno spuštene zbog čestog atakovanja na verski objekat. Najčešće napadana adventistička crkva u Beogradu nalazi se u naselju Borča, a vernici koji žive na teritoriji naselja Železnik ostali su bez svog molitvenog prostora jer su ga opštinske vlasti srušile tokom devedesetih. Kao i u slučaju rušenja baptističke crkve, ni ovde nije bilo nikakve nadoknade, a prema rečima pastora Hrišćanske adventističke crkve "na nivou opštine Čukarica vodi se taj slučaj, ali opštinske vlasti igraju svoju igru: od vlasti do vlasti, od obećenja do obećanja." Kada iznosi uopštenu ocenu o gradskim vlastima u Beogradu, pastor kaže sledeće: "Nikada ništa nisu pomogli, niti smo mi tražili. Nema tu nikakvog dubokog demokratskog trenda u društvu, to je ukopano i zakopano onako duboko. (...) Ateisti su imali sasvim korektan stav, ja sam manje problema imao, kao pastor, sa predstavnicima gradskog komiteta nego sa sadašnjim strukturama vlasti." Želeći da pojasni položaj svoje verske zajednice pastor navodi jedan primer koji na žalost nije reprezentativan samo za Hrišćansku adventističku crkvu: "Evo jedan problem: dogodi se neka afera na nivou grada, posle toga novine to opišu u mediju i onda iz ove škole GSP-a krene rulja i tu polupa prozore. To su iks puta nama uradili. (...) ... i eno nama stoje roletne s one strane stalno spuštene, zato što, malo-malo, pa su nam razbijali prozore. Sad se nešto malo smirilo. Ako mi hoćemo neki naš program da izvedemo to im odmah smeta, znači, ako nas nema ne smetamo im. (...) Recimo, u Borči imaju probleme, stalno im razbijaju prozore, ali ne znam koliko policija tu pomaže." Međutim, kao najveći problem u svemu tome istaknuto je: "Nemate mogućnost niti replike, niti da kažete šta ste, ograničeni ste i resursima i mogućnostima, a ovi daju sliku doziranu, uvek kako treba."

Reformatska hrišćanska crkva u Beogradu, tačnije njena filijala, za razliku od većine protestantskih verskih zajednica na ovom području, nalazi se u nešto povoljnijem položaju, barem po pitanju pravnog i infrastrukturnog statusa. Sedište beogradske filijale Reformatske hrišćanske crkve trenutno se nalazi u ulici


Strahinjića Bana broj 9, na petom spratu (potkrovlju) jedne veoma neugledne zgrade. Ove prostorije već duže vreme koriste i vernici Hristove crkve, a do skoro su se tu okupljali i vernici Druge baptističke crkve. Ove prostorije trebale su da predstavljaju privremeno mesto okupljanja reformatskih vernika, ali pošto se već uveliko otegla izgradnja njihovog novog objekta na uglu između ulica Gospodar Jovanove i Dositejeve, privremenost dobija dugogodišnji karakter. Prvenstveno zbog nepostojanja stalno nastanjenog sveštenika u Beogradskoj crkvenoj opštini (filijali), ali i zbog prilično malog broja vernika, u odnosima reformata i gradskih vlasti, prema oceni administratora ove verske zajednice u Beogradu, "nema ništa grandiozno, uglavnom pojedinačni odnosi. Pokušavali smo da pronađemo neke načine, još i ranije, da se ta naša zgrada, tj. ona zgrada gde će biti naša lokacija, da se utiče na neki način da se to uradi, završi, bilo šta. Međutim, nikakvih reakcija nije bilo." O odnosu sa višim organima vlasti, administrator kaže sledeće: "Ministarstvo vera više ima svoje kontakte sa episkopom naše crkve, dakle to je direktno, na nižim ovim nivoima baš i ne", a kao razlog tome navodi sledeće: "Ministarstvo vera gleda na Reformatsku crkvu kao da je istovetna sa Pravoslavnom, dakle, ima jednog glavešinu i onda sve ostalo ide. Hijerarhija naša je više ono što u svetu nazivaju demokratija, dakle tu mi razlikujemo demokratiju i teokratiju. Što se tiče forme i sistema koji kod nas postoje to je više ono što se u svetu naziva demokratijom, to ministarstvo, ni uopšte sa državne strane se ne uzima u obzir, sve se poistovećuje sa Pravoslavnom crkvom."

Kada je 1924. godine uspostavljena Beogradska nadbiskupija, prvi rukopoloženi nadbiskup Ivan Rafael Rodić inicirao je gradnju verskih hramova koji su podignuti velikom brzinom. Zbog hronično teške finansijske situacije, malog broja vernika i brojnih ratnih razaranja, hramovi nisu bili kvalitetno održavani i renovirani. Izgradnja novih hramova (Niš, Kragujevac, Smederevo) kao i renoviranje postojećih, stavlja Beogradsku nadbiskupiju u veoma tešku finansijsku situaciju, o čemu svedoče i reči njenog nadbiskupa: "Naša Katolička nadbiskupija ovdje može sve to učiniti isključivo zahvaljujući pomoći koja dolazi od strane donatora izvana. Mi moramo tražiti svu pomoć jer Beogradska nadbiskupija ja vrlo siromašna. (...) Potpuno smo ovisni od dobrotvora." I pored ocene da je Beogradska nadbiskupija u vrlo teškom položaju, Predsednik Međunarodne biskupske konferencije "Svetih Ćirila i Metodija" ipak ističe: "U vreme kada je došla demokratija imamo barem neku delimičnu potporu od strane Ministarstva vera. Ova podrška, teško je oceniti, ako nije velika, ali već je znak tu pomoći, znak povezanosti, i to je vrlo dobro." Pored pomaka u odnosu sa Ministarstvom vera, pozitivno se ocenjuju i pojedine akcije lokalnih vlasti: "Za obnovu naše nadbiskupije22 koja je u toku treba zahvaliti gradu Beogradu što nam je omogućio

———— 22 Misli se na zgradu Beogradske nadbiskupije u ulici Svetozara Markovića broj 20, koja je u procesu

restauriranja.


obnovu fasade, ne drugo ali fasade, to je već puno. (...) To jeste minimalno, možemo reći, ali sve šta god se da je dobro došlo."

Osvrćući se na položaj Katoličke crkve u vreme Kraljevine SHS, naročito na priličan broj zvaničnih predstavnika vlasti u Beogradu, nadbiskup podseća: "Tu je, recimo, Katolička crkva imala u svim vladinim palatama kapelicu i druge prostorije, sve to se nekako poslije Drugog svjetskog rata pogubilo. Ima još puno tih stvari, i naših samostana, manastira, koji su nacionalizovani, što se još nije riješilo. (...) Isto tako, treba priznati da su knjige po župnim uredima odnesene i da to još uvijek nije vraćeno. (...) Kao što još uvijek nemamo zakona o pravnom položaju crkava, vjerskih zajednica, tako još nije donesen konačno zakon o denacionalizaciji, ili o vraćanju vjerske imovine. Dok se to ne riješi, situacija nije još solidna."

Naš sagovornik iz Srpske pravoslavne crkve uglavnom pozitivno ocenjuje trenutno stanje odnosa vlasti prema verskim zajednicama: "Došlo je do pomeranja drastičnih u pozitivnom smislu, to se videlo još u vreme od postkomunizma na ovamo, doduše nije išlo tako brzo i tako očekivano kao što su išle te društvene promene. (...) Došlo je vreme takozvanih demokratskih promena gde su se mnoge stvari promenile na bolje." Rezimirajući dosadašnje delovanje nadležnih institucija, docent Bogoslovskog fakulteta optimistički procenjuje razultate tih trendova: "Ne možemo zanemariti pitanje uvođenja verske nastave u škole, to su ključne i važne stvari po pitanju odnosa crkve i države, pa razni oblici pomoći kao što su bili podizanje i gradnja i obnova crkava i manastira, a onda, posle toga, evo dolazi na red i taj još jedan, možda po meni isto važan kao i uvođenje veronauke, momenat gde se Ministarstvo brine i za verske škole, da ih materijalno pomaže kroz razne stipendije studenata i to što je ušao naš fakultet u sastav Univerziteta. Sve to govori o jednom velikom pomaku i sad je na pomolu i zakon koji treba uslediti uskoro. To je složeno pitanje i poteškoće su ogromne, ali je na pomolu. Zatim vraćanje nekretnina Crkvi i to kad se učini i kad se stvore još zdraviji odnosi između Crkve i države po pitanju novog zakona koji treba da se donese, i ako se usaglasimo sa njim, i ako bude na obostrano zadovoljstvo, eto onoga što je Crkva i očekivala."

Zaključak

Iz izjava naših sagovornika jasno je da status verske zajednice u društvu, kao i položaj vernika određene verske zajednice, bitno utiče na ocenu opšteg stanja u kojem se društvo nalazi, ali i na percepciju sopstvenog položaja u istom društvu. Nedostatak pravne regulative otežava jasno sagledavanje sopstvenog položaja kao i položaja drugih, a brojni materijalno-egzistencijalni problemi često iskrivljuju realnu sliku stanja.


Nakon analize intervjua obavljenih sa zvaničnim predstavnicima sedam religijskih zajednica koje egzistiraju na teritoriji grada Beograda, stiče se pomalo ambivalentan utisak o stanju međureligijskog dijaloga na pomenutom prostoru. Veliki broj kontradiktornosti otežava preciznije formulisanje opšteg utiska, a preplitanje objektivnog, optimalnog, potencijalnog i željenog, često iskrivljuje viđenje realnog.

Saradnja između verskih zajednica je prilično slaba i, po pravilu, svodi se na individualne kontakte, najčešće, visokih predstavnika oko nekih konkretnih, aktuelnih tema, ili češće problema. Organizovani susreti većeg broja verskih zajednica, na žalost, veoma su retki, a ako se i dogode vezani su za programe Vlade Republike Srbije ili njenog dela, Ministarstva vera. Moglo bi se zaključiti da dugotrajna atomizacija, u najširem smislu reči, srpskog društva nije zaobišla ni verske zajednice unutar njega. Okupirane sopstvenim, često egzistencijalnim, problemima, opterećene pravnim, finansijskim i infrastrukturnim stegama, verske zajednice često deluju kao zatvoreni, izolovani sistemi koji nemaju ni mogućnosti ni vremena da se bave pitanjima koja izlaze iz pomenutih okvira. Opšta kriza, a naročito kriza institucija nije poštedela ni naše verske zajednice.

Manjinski status verskih zajednica i diskriminatorni tretman kojem su izložene bitno utiče na percepciju društva u kom se nalaze. Društvo se po pravilu tumači kao netolerantno, nedemokratsko i autoritarno, dok se, sa druge strane, iz perspektive predstavnika većinske verske zajednice, društvo tumači kao otvorenije, zrelije i smatra se da je došlo do pozitivnih pomaka u odnosu države i verskih zajednica. Problem etnokonfesionalne identifikacije i politizacije odnosa države i većinske crkve svakako pojačavaju intenzitet pomenutih stavova.

Najkonkretnija međureligijska saradnja razvijena je među evanđeoskim, tzv. slobodnim crkvama, a najveća distanca postoji između pomenutih verskih zajednica i većinske Srpske pravoslavne crkve. Prihvatanje verskog pluralizma podrazumeva rešavanje problema prevladavanja prošlosti, demonopolizaciju istine i samokritičnost, tj. svest o vlastitim ograničenjima i predrasudama. Religijska sloboda iziskuje i odgovornost da se slobode i prava drugih štite kao svoje vlastite slobode. Poštovanje slobode veroispovesti i autentičnosti drugih religijskih tradicija, kao i spremnost da se te slobode zaštite kao svoje vlastite, predstavlja i test tolerancije za svaku versku zajednicu.

Problem pravnog statusa verskih zajednica predstavlja jedan od zajedničkih problema svih konfesija koji se u našem društvu veoma sporo rešava. U domenu zakonske regulative, (fundamentalne) religijske slobode i prava garantuje samo jedan član Ustava Republike Srbije, usvojenog 28. septembra 1990. godine. Član 41. jemči "slobodu veroispovesti koja obuhvata slobodu verovanja, ispovedanja vere i vršenja verskih obreda", ali već duže se oseća potreba za donošenjem novog zakona o pravnom položaju verskih zajednica, tj. za preciznijim pravnim formulacijama.


Poslednji Zakon o pravnom položaju verskih zajednica u Srbiji stavljen je van snage još 1993. godine, a decenijski pravni vakuum uslovio je i potrebu za donošenjem i drugih zakona u kojima će se, u okviru religijskih prava i sloboda, posvetiti veća pažnja odredbama o verskoj diskriminaciji. Cilj zakona trebalo bi da bude proklamovanje i zaštita načela odvojenosti države i crkve, verske tolerancije i pune slobode veroispovesti. Preduslov za to su puna ravnopravnost verskih zajednica i njihova samostalnost i nezavisnost. Međutim, već uvođenje veronauke u državne škole pokazalo je da država ne ispunjava preduslove za donošenje ovakvog zakona. Pravna rešenja doneta Uredbom o organizovanju i ostvarivanju verske nastave i alternativnog predmeta u osnovnoj i srednjoj školi iz 2001. godine privileguju sedam verskih zajednica23 obezbeđujući im pravo koje druge verske zajednice nemaju, tačnije rešenjima se obespravljuju verske zajednice koje nisu označene kao "tradicionalne" time što im se uskraćuje pravo na organizovanje verske nastave u državnim školama na teret budžeta Republike Srbije.

Pored nedefinisanog pravnog statusa, postoji i problem denacionalizacije oko kojeg ima manje saglasnosti, ali za čije rešavanje su svi podjednako zainteresovani. Nacionalizacija imovine verskih zajednica vršena je i pre i posle Drugog svetskog rata, i problem vremenske distance koju će pravna regulativa dosegnuti, može predstavljati osnovu sporova oko denacionalizacije. Na primer, Islamskoj zajednici je sva imovina nacionalizovana u periodu koji je prethodio Drugom svetskom ratu, dok je većini ostalih verskih zajednica imovina nacionalizovana za vreme socijalističkog uređenja, tj. nakon Drugog svetskog rata. Problem denacionalizacije je veoma skup i komplikovan zadatak koji se mora rešiti i čije rešavanje zahteva veoma oprezno i precizno delovanje nadležnih institucija.

Takođe, kao posledica opšteg stanja siromaštva u društvu i selektivnog pristupa rešavanju pojedinih pitanja od strane nadležnih institucija, verske zajednice imaju hronične finansijske i infrastrukturne probleme koji u znatnoj meri otežavaju ne samo međureligijski dijalog nego i samo funkcionisanje zajednica. Zbog lošeg socijalno-ekonomskog položaja vernika, verske zajednice su uglavnom oslonjene na pomoć iz inostranstva, a pomoć države u velikoj meri je usmerena ka većinskoj Srpskoj pravoslavnoj crkvi.

Iako je država nakon "petog oktobra" učinila značajne korake u pravcu promocije ljudskih prava, različiti oblici diskriminacije i netolerancije prema manjinskim grupama još uvek su, gotovo svakodnevno, prisutni24. Nekada

———— 23 Srpska pravoslavna crkva, Rimokatolička crkva, Jevrejska zajednica, Islamska zajednica, Slovačka

evangelička crkva, Reformatska hrišćanska crkva i Evangelička hrišćanska crkva. 24 Videti : Bjelajac, Branko (2002), "Manjinske verske zajednice: incidenti u 2001. godini", u: Kuburić,

Zorica (prir.), Religija, veronuka, tolerancija, Novi Sad: CEIR; Bjelajac, Branko (2005), "Napadi na manjinske verske zajednice tokom 2002. i 2003. godine u Srbiji", Religija i tolerancija, br. 3, januar–jun, Novi Sad: CEIR


manifestna i brutalna netolerantna ponašanja danas imaju suptilnije i perfidnije forme izražavanja. Razni vidovi diskriminacije, u širem smislu reči, neretko se, u javnosti, i ne percipiraju kao netolerantno ponašanje, što ukazije na urgentnost edukovanja stanovništva i veću i odlučniju intervenciju od strane državnih institucija i civilnog društva. Možda je, ipak, potrebno podsetiti da je država dužna da spreči delovanje pojedinaca ili grupa koje podstiču nacionalnu, rasnu ili versku mržnju i da sankcioniše svaki akt nasilja i zastrašivanja motivisan verskom netolerancijom. Akti nasilja prema malim verskim zajednicama u javnosti se obično prećutkuju.

Iako društveno-politički kontekst u kojem se nalaze verske zajednice ne pruža podršku razvoju međureligijskog dijaloga, dijalog je ne samo moguć nego i neophodan. Međusobnim upoznavanjem i približavanjem, kao i zajedničkim delovanjem, verske zajednice mogu lakše zaštititi kako svoja, tako i tuđa prava i time doprineti poboljšavanju sopstvenog društvenog položaja. Svojim delovanjem verske zajednice mogu dati veoma značajan primer, koji može biti inicijator uspostavljanja jednog novog sistema vrednosti koji proklamuje toleranciju u pluralističkom društvu kakvo je naše. Kontinuirani, produbljeni odnosi, zajednički proglasi, saopštenja, bdenja, molitve, nastupi u medijima, zatim aktivnije učešće u zaštiti ne samo svojih vernika već i vernika drugih konfesija, kao i zajedničke osude onih javnih delatnosti koje su neprihvatljive s moralnog ili pravnog aspekta, svakako jesu akcije kojima bi verske zajednice pružile veoma značajan doprinos razvoju većeg međusobnog uvažavanja i poštovanja, kao i razvoju opšte klime tolerancije na ovim prostorima. Na lokalnom nivou to je, svakako, izvodljivo jer ljudi dolaze u svakodnevni neposredan kontakt i vezuju ih zajednički životni prostor i zajednički (susedski) problemi. Aktivnije proklamovanje i vidljivo ispoljavanje prakse dijaloga i tolerancije najnižih delova duhovnih struktura na lokalnom nivou imalo bi veoma veliki uticaj na vernike i predstavljalo bi poželjan model ponašanja. Lokalni autoritet ne mora biti veliki, ali može biti veoma značajan.

Literatura

Barišić, S., (2005): "Iz našeg neposrednog susedstva: muslimani", Teme, god. XXIX, br. 4: 597–612

Bjelajac, B. (2003): Protestantizam u Srbiji, Beograd: Alfa i omega Bjelajac, B. i Vidović, D. (prir.) (2001): Udar na verske slobode, Beograd: Alfa i omega Bjelajac, B. (2002), "Manjinske verske zajednice: incidenti u 2001. godini", u: Kuburić, Z.

(prir.), Religija, veronuka, tolerancija, Novi Sad: CEIR


Bjelajac, B. (2005), "Napadi na manjinske verske zajednice tokom 2002. i 2003. godine u Srbiji", Religija i tolerancija, br. 3: 170–178

Đorđević, D. (prir.) (1991): Pravoslavlje između neba i zemlje, Niš: Gradina Đorđević, D. (1998): Sekte i kultovi: proroci “nove istine”, Niš: JUNIR Đorđević, D. (prir.) (2001): Učenje, organizacija i delovanje verskih zajednica i pokreta,

Niš: JUNIR Đorđević, D., Todorović, D., Živković, J. (prir.) (2001): Vere manjina i manjinske vere, Niš:

JUNIR Đurić-Zamolo, D. (1977): Beograd kao orijentalna varoš pod Turcima, Beograd: Muzej

grada Beograda Espozito, Dž., (prir.) (2002): Oksfordska istorija islama, Beograd: Clio Goldberg, D. i Rejner, Dž. (2003): Jevreji: istorija i religija, Beograd: Clio Klajn, L. (2004): "Pravni položaj verskih zajednica", Religija i tolerancija, br. 1: 91–103 Kuburić, Z. (2002): Vera i sloboda: verske zajednice u Jugoslaviji, Novi Sad: CEIR Lazić, M. (prir.) (2000): Račji hod, Beograd: Filip Višnjić Maksimović, G. (1995): Hrista razapinju, zar ne? (O međuhrišćanskoj toleranciji i položaju

protestantskih crkava u SRJ), Niš: Goran Maksimović Miz, R. (2004): "Verske zajednice u Srbiji i Crnoj Gori", Religija i tolerancija, br. 2: 83–97 Paunović, M. (1968): Beograd: večiti grad, Beograd: BIGZ Popović, D. (1964): Beograd kroz vekove, Beograd: Turistička štampa Prodanović, M. (2002): Stariji i lepši Beograd, Beograd: Stubovi kulture Radić, R. (1995): Verom protiv vere: država i vera u Srbiji 1945-1953, Beograd: INIS Religija i društvo, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1988. Slijepčević, Đ. (1991): Istorija Srpske pravoslavne crkve, knjiga III, Beograd: BIGZ Stojković, B. (1994): "Sukob identiteta: Religijsko i nacionalno kao izvor i povod ratnih

konflikata" u: Religija–rat–mir, Niš: Gradina Šećibović, R. (1995): Uvod u opštu geografiju religije, JUNIR–Prometej–Tersit Šećibović, R. (2001): “Balkan - granični prostor religija”, u: Vukomanović, M. i Vučinić, M.

(prir.): Religije Balkana: susreti i prožimanja, Beograd: BOŠ Šušnjić, Đ. (1997): Dijalog i tolerancija, Beograd: Čigoja Tanasković, D. (1987): “Islam u Beogradu”, Kultura, br. 78–79 Verber, E. (2002): Uvod u jevrejsku veru, Beograd: Narodna knjiga – Alfa Verske zajednice u Republici Srbiji, Ministarstvo vera Republike Srbije, Beograd, 1997. Vujović, B. (2003): Beograd: kulturna riznica, Beograd: Idea i VIZ Vujović, B. (1994): Beograd u prošlosti i sadašnjosti, Beograd: Draganić Vujović, S. (1990): Ljudi i gradovi, Budva: Mediteran


Vujović, S. (1997): Grad u senci rata, Novi Sad: Prometej Vujović, S. (2002): "Urbane promene u Srbiji", u: Bolčić, S. i Milić, A. (prir.): Srbija krajem

milenijuma, Beograd: ISI FF Vukomanović, M. (2000): "Religija, konflikt, identitet", Filozofija i društvo, br. XVI Vukomanović, M. (2001): Sveto i mnoštvo: Izazovi religijskog pluralizma, Beograd: Čigoja Vukomanović, M. i Vučinić, M. (prir.) (2001): Interreligijski dijalog kao vid pomirenja u

Jugoistočnoj Evropi, Beograd: BOŠ Vukomanović, M. i Vučinić, M. (prir.) (2001): Religije Balkana: susreti i prožimanja,

Beograd: BOŠ Vukomanović, M. i Vučinić, M. (prir.) (2003): Religijski dijalog: drama razumevanja,

Beograd: BOŠ Zbornik 6, Jevrejski istorijski muzej, Beograd, 1992.

Documents

MEĐURELIGIJSKI DIJALOG U LOKALNOJ SREDINI: PRIMER … · Granični pojasevi religija, u geografiji religije, najčešće se definišu kao "prostori gde se susreću pojedini religijski