pripreme za pisanje rukopisarevizija rukopisa opšte osobenosti naučnog stilatemeljna struktura rukopisaforme pisanja u društv naukamabibliografska sredstvaprikaz knjigepregled literature

esej

Metodologija istraživačkog rada

Opći principi naučnog rada

Svaka nauka ima svoju metodu i tehniku istraživanja. Međutim, i pored toga postoje opći zajednički principi za sve naučne oblasti, kako za nauku tako i za umjetnost. Naučni poziv smatra se jednim od najzahtjevnijih, jer on traži cjelokupnog čovjeka, zahtijeva njegovu intenzivnu pažnju, duboku koncentraciju, sposobnost razmišljanja, stvaralačku maštu, ali i široku opću kulturu i solidno znanje iz oblasti kojom se bavi.

Pojedine nauke su se razvile u različitim periodima pa neke vuku korijene iz egipatske civilizacije (npr. astronomija i matematika). U antici su pojedini naučnici zaslužni za pojavu određenih naučnih disciplina pa se tako historija i geografija vezuju za Herodota. Iza toga, dosta dug period karakteriše izostanak razvoja naučne misli, može se reći i da je iščezla. Mnogi to vezuju za primat Crkve u ranom srednjem vijeku. Sve do XII stoljeća ne možemo govoriti o razvoju naučne misli; od tog vremena formiraju se prvi evropski univerziteti u Parizu, Oxfordu i Bologni, da bi već u XIII stoljeću bilo osnovano još 13. Period renesanse se vezuje za nastanak književnosti i umjetnosti, tj. tek su u XVIII stoljeću postale samostalne discipline, a to je i period kada Auguste Comte na Francuskom koledžu predlaže osnivanje Katedre za historiju, koja počinje sa radom 1892.

Nauka i umjetnost kao najviša dostignuća umnog stvaralaštva su u najužoj vezi. Svaka etapa u razvoju ljudskog roda je davala razultate u ove 2 oblasti pa tako svaka civilizacija u sebi nosi te rezultate. Umjetnost se zasniva na mašti stvaraoca dok nauka operiše činjenicama, umjetnost svojim djelima iskazuje istinu putem estetskih slika i likova dok nauka svojim djelima teži ka istini. U stvaralačkom procesu umjetnika djeluju paralelno 3 intelektualno-emotivne osobine: a) mašta, b) osjećanje i c) misao. One su osnova stvaralaštva umjetnika. U stvaralačkom procesu naučnika djeluju: a) misao, b) ideja i c) materija. Zapravo, historija nauke je historija naučnih ideja u određenim naukama. Ona treba da pruži

1

podatke kako se u određenom periodu naučno mislilo. Naučna dostignuća mogu biti postignuta na 2 načina:

1) Dostignuća postignuta bez prethodnih uzora. To su prijelomne tačke u naučnom razvoju koje se vezuju za određena imena, a obično su to mladi ljudi, koji su spremni rizikovati s uspostavom neke teze i da je brane.

2) Dostignuća koja su u okviru nekog postojećeg problema otvorila nove probleme. To su dostignuća manjeg obima i značaja u ukupnom razvoju neke nauke.

Sve ono što je u nauci pronađeno, a nije opovrgnuto svojina je sadašnje nauke, jer sve što je vrijedno dugo traje (npr. umjetnička ili književna djela). Historiju jedne naučne discipline može pisati samo priznati naučnik iz te oblasti.

Filozofija stvaralaštva i rađanje ideje

U rješavanju nekog naučnog problema polazi se od ideje kao procesa koji nastaje tokom razmišljanja o nekom problemu. Stvaralačka ideja nastaje kod onog koji poznaje određeni problem o kojem ne postoji jedinstveno mišljenje ili se javlja sumnja u njegovu ispravnost. Nastanak i razvoj ideje uveliko ovisi od potreba društva, pojedine ideje se ciklično vraćaju da bi primjenom savremenih metoda produbile spoznaju o određenom problemu.

U pojedinim naukama, poput filozofije i historije, ne postoje dokazi niti teoreme; nepostojanje dokaza ne znači da te nauke nemaju argumente za dokazivanje svojih tvrdnji. Svaka nauka daje specifične odgovore na postavljena pitanja. Činjenica je također da rješavanju nekog problema danas se ne može prići bez interdisciplinarnog pristupa. Taj pristup zahtijeva naučnu metodu koja se primjenjuje u određenoj nauci. Danas je opća podjela nauke na: 1) prirodne i 2) društveno-humane. Njome se bave naučnici i naučni radnici.1 Naučnik je formiran istraživač koji otkriva novo u nauci, dok je naučni radnik onaj koji je uključen u rješavanje nekih naučnih problema. Naučnik može biti rođen sa talentom za nauku, ali i izgrađivan tokom obrazovanja. Naučni radnik započinje svoj rad već sa seminarskim radom; najznačajniji momenat u formiranju naučnog radnika je izbor asistenta. Treba razlikovati naučne stepene (magistarski i doktorski stepen) od naučnih zvanja (asistent, viši asistent, docent, vanredni profesor, redovni profesor, akademik).

1 Naučni radnik je onaj koji još uvijek radi doktorski rad.

2

Magistarski i doktorski radovi su veoma značajna forma naučno-istraživačkog rada. Magistarski rad treba da sadrži naučne i naučno-praktične rezultate koji predstavljaju originalan doprinos za nauku. Doktorska disertacija predstavlja samostalan naučni rad i treba da sadrži pored teorijskog uopštavanja i rezultate koji daju rješenja nekog naučnog problema i predstavljaju originalan doprinos nauci. Svoje rezultate naučnik može prezentirati na naučnim skupovima: seminari, simpozijumi, konferencije i kongresi. Simpozijumi su naučni skupovi posvećeni užim problemima na kojima naučnici izlažu svoje najnovije rezultate o kojima se potom vodi rasprava. Naučne konferencije tretiraju probleme širih naučnih područja i rade paralelno u nekoliko naučnih sekcija podijeljenih prema specifičnosti naučne problematike. Naučni kongresi su posvećeni određenoj grupi naučnih problema iz srodnih disciplina ili jednoj naučnoj oblasti koja se može svestrano obrađivati.

Svi ovi naučni skupovi su značajni zato što se naučnici upoznaju sa najnovijim naučnim dostignućima, a i metodološkim principima.

O naučno-istraživačkom radu i metodi

Naukom se obično naziva sređeno, sistematizovano i provjereno znanje o nekom problemu postignuto sistematskim istraživanjem. Istraživanjem nazivamo traganje za činjenicama iz kojih se mogu izvući određeni naučni principi i zakonitosti. Činjenice na kojima se zasniva naučni rad moraju biti provjerene, dobivene iz izvora i literature. Osnovna obilježja naučno-istraživačkog rada su:

1) Rad mora da polazi od određenog novog, dotad neistraženog ili djelimično istraženog problema i da na osnovi njegove sistematske analize dođe do određenih rezultata. Rad mora biti originalan.

2) Činjenice na kojima se zasniva naučno-istraživački rad moraju biti pouzdane, u dovoljnom broju utvrđene, kritički provjerene i interpretirane.

3) U ovisnosti od problema treba primijeniti odgovarajuću naučnu metodu.

Šta je metoda?

Metoda je skup intelektualnih postupaka kojima određena nauka nastoji spoznati istinu o predmetu svog istraživanja. Ona usklađuje skup tehničkih postupaka, a tehnika se odnosi na određene praktične radnje koje se primjenjuju u rješavanju određenih problema. Izbor metode rada je osnovno pitanje u naučno-istraživačkom radu, jer zahtijeva određeno znanje i iskustvo, a naučni radnik treba da ga odabere uz konsultovanje

3

iskusnog istraživača. Sve metode se grupišu u 3 osnovne grupe naučno-istraživačke metode:

1) Normativna metoda koja najčešće koristi statističke podatke. Ona ima za cilj da nađe ono što predstavlja ne zakon nego normu, standard, određeni prosjek koji podliježe neprestanim promjenama.

2) Eksperimentalna metoda se zasniva na eksperimentu, tj. na provjeri nekog zakona i primjenjuje se najčešće u prirodnim naukama. Dva su osnovna uslova da bi eksperiment dao valjane rezultate: a) precizna provjera predmeta koji su uključeni u eksperiment, b) obavljanje dovoljnog broja eksperimenata koji će potvrditi dobiveni rezultat.

3) Historijska metoda koja se zasniva na činjenicama, hronologiji događaja, kao i analizi njihovih uzroka i posljedica. Primjenjuje se na izvorima koji se koriste u istraživačkom postupku.

Elementi dobrog i naučno utemeljenog rada

Kvalitet naučnog rada ne ovisi od njegovog obima. Opće pravilo u nauci je težnja za kratkoćom, sažetošću i jedinstvom teksta koji mora biti organski cjelovit, njegovom skladnošću i originalnošću. Magistarski rad je najbolje da sadrži od 100-150 strana, a doktorski od 250- maksimalno 300 strana, što ne znači da i teze manjeg obima ne mogu imati istu vrijednost ukoliko autor na adekvatan način saopći rezultate. Treba voditi računa da kratkoća teksta ne smije ići na uštrb njegove jasnoće. Da bi se postigla kratkoća, autor se mora pridržavati sljedećih osnovnih principa:

1) Izlaganje se nikada ne započinje izdaleka (fokus se treba zadržati na datu temu),

2) U rad ne treba unositi ništa što nije u neposrednoj vezi s temom,3) Ne treba opterećivati rad nepotrebnim pojedinostima,4) Ne ponavljati ono što je već jednom rečeno,5) Ne objašnjavati stvari koje su same po sebi razumljive.

Izbor teme za naučni rad

Početniku u naučnom radu nisu poznati najvažniji i najaktuelniji problemi za istraživanje u određenoj oblasti pa mu je tu potrebna pomoć mentora. Početnici ne smiju uzeti složen i težak problem pogotovo ako je za njegovo rješavanje potrebno primijeniti složenu metodu koju kandidat ne poznaje. Istovremeno, tema mora biti dovoljno interesantna za kandidata da se odluči za nju. Da bi se kandidat uopće upustio u obradu određene teme, mora imati šire poznavanje oblasti iz koje će uzeti temu, vremenski period i jezik dokumenata, literature, i sl.

4

Od početka je temu potrebno ograničiti jasno i precizno. Kod šire teme prednost je u tome što se autoru pruža mogućnost za prikupljanje građe na široj osnovi, da se upozna svestranije i dublje sa oblašću iz koje se radi tema, a ovako uzeta tema može nametati nužnost da se ona i suzi, što je jedan od zahtjevnih postupaka u obradi teme. Uža tema može se proširiti i na njoj treba raditi sve dok ne dobije svoju preciznu formulaciju. Kada je tema odobrena, kada su jasne ideje i cilj istraživanja, tada se traže i jasni odgovori na određena pitanja. Da bi se postigli odgovarajući rezultati potrebno je da se kandidat upozna sa savremenim dostignućima o određenom problemu, jer je činjenica da apsolutno novog problema u nauci nema, ali isto tako je činjenica da u nekom problemu koji je davno postavljen može se dati nešto novo primjenom novih metoda. Ne treba se zavaravati da je magistarskom ili doktorskom tezom neki problem riješen zauvijek. Osnovno pravilo za dobro napredovanje u nauci je da se istraživač drži određene oblasti, jer loš naučnik je onaj koji mijenja oblasti.

Faze za pripremu naučnog istraživanja

U ovisnosti od naučne discipline, faze za pripremu naučnog istraživanja mogu biti različite. Neke faze su zajedničke za sve vrste istraživanja, a to su:

1) Razmišljanje i dolaženje do ideje za istraživanje,2) Opće upoznavanje sa postignutim rezultatima u određenoj oblasti,3) Pravljenje globalnog plana i razrada faza za rješavanje izabranog

problema,4) Prikupljanje naučnih dokaza o problemu, korištenje adekvatne

literature sa različitim pristupom,5) Izbor radne hipoteze koja se gradi na osnovi sopstvenih saznanja i

tuđih istraživanja,6) Detaljna obrada plana na realizaciji postavljene hipoteze,7) Dokazivanje hipoteze,8) Tumačenje dobivenih rezultata,9) Donošenje zaključaka,10) Priprema i publikovanje dobivenih rezultata.

Radna hipoteza

Kod svake teme treba istaći radnu hipotezu, a ona nastaje na osnovi prethodnih saznanja o temi, uočavanja dosadašnjih problema kao i kako ih dalje treba rješavati. Naučne hipoteze imaju izuzetan značaj jer su one osnove stvaralaštva; one su odraz teorijskog mišljenja pa je stvaranje i razvijanje hipoteza vrlo važna osnova u razvoju naučne misli. Hipoteze su ustvari tvrdnje koje predstavljaju ono što mi očekujemo da otkrijemo u

5

okviru istraživačkog postupka. One moraju da budu konstruisane tako da pokažu da li su potencijalno netačne ili ispravne. Ako naša zapažanja tokom rada podržavaju našu početnu hipotezu, onda možemo da tvrdimo da je ona validna, a ako su suprotna moramo težiti da pronađemo alternativnu formulaciju.

Prikupljanje, odabiranje i proučavanje literature i dokumenata

Ova radnja u naučno-istraživačkom postupku se poduzima odmah nakon odabira teme i uspostavljanja hipoteze. Ona je veoma značajna u istraživačkom postupku, jer istraživač treba da se upozna sa rezultatima do kojih su drugi došli radom na ovoj temi. Početniku naučnom radniku mentor treba da ukaže na odgovarajuću literaturu, ali istovremeno da mu pomogne da se samostalno osposobi za istraživanje. Kod konsultovanja literature treba najprije obratiti pažnju na najnovije radove o čemu informiše mentor ili mu ukazuje na kritički osvrt na neko djelo. Nakon toga, iščitavaju se manje značajna djela od kojih ne očekujemo velike rezultate; neka čak nakon čitanja ne moraju biti upotrijebljena u našem radu.

Čitanje literature podrazumijeva aktivan odnos prema njoj kako bi se iz dobivenih činjenica mogao zauzeti odgovarajući kritički stav. Svako čitanje literature prati pravljenje bilješki. Nakon iščitavanja literature kreće se u fazu traganja za dokumentima, pronalaženju odgovarajućih dokumenata. Pod pojmom dokumenta u najširem smislu, Šamić podrazumijeva zbir svih onih naučnih informacija koje će biti sastavni dio našeg rada. To su najčešće: rukopisi, štampane knjige, arhivska građa, terensko istraživanje, laboratorijski eksperimenti, klinička promatranja, razne ankete, i sl. Prema tome, priroda dokumenata ovisi od prirode predmeta istraživanja naučne discipline ili uže oblasti. Npr. iz oblasti historije, pored literature, izvori spoznaje ili dokumenti mogu biti hronike, dnevnici, svjedočanstva učesnika događaja, izjave svjedoka, štampa, i sl. Šamić navodi da „sve što na neki način može da nam otkrije štogod o prošlosti čovjeka pod posebnim vidom njegovog prošlog iskustva koje smo mi sebi sada postavili kao zadatak da ispitamo“.

Kad je riječ o naučnom radu, neophodno je prikupiti informacije iz raznih vrsta izvora, jer bez dokumentacije nema naučnog rada. Brojni naučnici bavili su se pojmom izvora, između ostalih i Šamić, koji izvore dijeli na primarne i sekundarne. U prvu kategoriju (primarni izvori), on izdvaja izvore iz prve ruke, u koje za humanističke nauke spadaju originalna stvaralačka djela iz oblasti umjetnosti i književnosti, rezultati anketa, izvještaji iz novina, dnevnici, sjećanja svjedoka, ali u prvom redu za neke nauke – arhivska građa. U prirodnim naukama to su uglavnom eksperimenti. Sekundarnim izvorima smatra se literatura o predmetu

6

istraživanja. Činjenica je da su najvažniji primarni izvori, ali isto tako literatura predstavlja polaznu tačku u istraživanjima i ona nam služi kao putokaz za daljnja istraživanja. I prema dokumentima kao i literaturi istraživač mora stalno da ima kritički odnos; on ne smije podleći autoritetu autora teksta nego pristupiti analizi teksta i zauzimanju kritičkog stava. Ovaj dio posla prate bilješke koje će nam služiti kao građa pri izradi rada. Bilješke mogu biti bibliografske ili dokumentarne (one koje se tiču teme koja se obrađuje) ili metodološke prirode u kojima se konstatuje metoda i tehnika koje su primijenjene u određenom radu.

Nakon prikupljanja izvora i literature, a prije nego se pređe na izradu samog teksta naučnog rada, potrebno je bar u najkraćim cratama skicirati plan rada u koji ćemo unijeti osnovna pitanja kojima ćemo se baviti u radu. To je tzv. prethodni plan rada koji će kasnije daljom obradom teme biti dopunjavan, razrađivan i preciziran dok ne dobije svoj konačni izgled. Plan rada je neophodan istraživaču, jer mu služi kao putokaz u raznim fazama izrade rada, sve do prezentiranja rezultata. On je u nauci standardizovan i iz njega će proizići struktura naučnog rada (naslov teme, abstrakt ili izvod, uvod, razrada teme sa rezultatima istraživanja, zaključcima i rezimeom na kraju rada). I struktura naučnog rada i njegovog plana uglavnom se primjenjuje u naučnim disciplinama koje preferiraju društvenim naukama, ali i egzaktne nauke također se kreću u ovim okvirima.

- O STRUKTURI NAUČNOG RADA -

1. NAZIV ILI NASLOV TEME – mora da bude karakterističan, koncizan ali u isto vrijeme dovoljno informativan, odnosno, da daje što više informacija o sadržaju rada, ali na veoma sažet način. Na početku formulišemo radni naslov, dok definitivan naslov rad dobija na kraju pisanja. Kada rad nije dovoljno određen, onda se dodaje podnaslov koji je više informativan. Naslov treba sadržavati do 12 riječi. Ako su naučni rezultati dati u više radova koji slijede jedan za drugim, naslov ostaje uvijek isti, dok podnaslov bliže definiše sadržaj tog dijela rada.

2. ABSTRAKT, IZVOD ILI SAŽETAK – Slijedi odmah nakon naslova rada i u njemu se u najkraćim crtama iznose najznačajniji rezultati istraživanja, odnosno, abstrakt sadrži cilj istraživanja (hipoteza), primijenjeni metod rada i postignute rezultate sa zaključkom. Obično sadrži 200-250 riječi, ali nije rijedak slučaj da ima i manje (150). Abstrakt se piše posljednji i u trećem licu. Po Šamiću, to je predgovor koji treba da bude kratak i opšteg karaktera, treba da sadrži razloge zbog kojih se autor odlučio za određenu temu.

7

3. UVOD – kako i sama riječ kaže, uvod nas uvodi u tekst naučnog rada. Piše se također u sažetom obliku i ne bi trebalo da ima više od 1 do 2 stranice. Prvo se u uvodu piše sve ono što je od ranije poznato u datoj naučnoj oblasti; Piše se kratak istorijat problema, a iza toga se navode rezultati do kojih smo lično došli, te se jasno formuliše problem koji smo se bavili. Po nekim autorima, uvod ima dvije osnovne svrhe :

I Ukazuje na kontekst istraživanja u okviru šire discipline ili oblasti i navodi u kom pravcu će se kretati naša istraživanja;

II Uvod treba da ukaže koji je najznačajniji istraživački problem kojim ćemo se baviti, odnosno, uvod treba da sadrži hipotezu koja treba da bude jasno istaknuta i koja treba dati okvir za analizu i prezentiranje rezultata.

Uvod se također piše na kraju, posljednji, kada je rad već gotov.

4. TUMAČENJE I PREZENTIRANJE REZULTATA - Izlažu se dobiveni rezultati, prvo bez komentarisanja koje slijedi u okviru interpretacije (tumačenja) rezultata. Da bi rezulatati istraživanja bili objektivni treba da se ispune 3 uvjeta :

I Korektnost primijenjenog metoda

II Tačnost dobivenih rezultata

III Mogućnost njihovog dobivanja pri ponavljanju.

Prezentiranje treba da bude kratko i jasno, jer se radi o sastavnom dijelu naučnog teksta koji samo po sebi traži jasnost, konciznost i jednostavnost. U okviru ovog dijela rada treba mjerodavno ocijeniti vrijednost tuđih rezultata, ali i svojih, i njihov značaj i doprinos rješavanju određenog problema. Uz to, treba istaći na bazi dobivenih rezultata nove probleme i puteve za njihovo rješavanje.

5. ZAKLJUČAK – Izvodi se iz dobivenih rezultata kao sasvim nova informacija, a ne nabrajanje fakata iznešenih u radu. Po Šamiću, zaključak predstavlja završni dio, sintezu svega onoga što je prethodilo analizi. On treba da sintetički iznese dobivene rezultate i da istakne ono po čemu je taj rad doprinos nauci uopće. U zaključku treba procijeniti značaj dobivenih rezultata u odnosu na širi kontekst istraživačke oblasti. Zaključak se razlikuje od rezimea po tome što je cilj rezimea da stručnu javnost upozna u sažetom obliku sa bitnim sadržajem naučnog rada. Piše se obično na stranom jeziku.

8

- CITIRANJE (NAUČNI APARAT) -

Svaki naučni rad treba da sadrži naučni aparat koji obuhvata napomene i bibliografiju. U vezi sa naučnim aparatom je i citiranje izvora i literature. Citiranje koristimo u dva slučaja :

- češće nam služi kao ilustracija izlaganja;

- rjeđe kao dokaz, potvrda ranije izrečenog.

Dokaz treba u stvari da se sastoji od vlatitih argumenata, a ne od tuđih misli, te u tom smislu citiranje treba rjeđe koristiti.

Citiranje treba koristiti s mjerom – ako su citati brojni i nagomilani, mogu da zaguše autorovu misao, odnosno, kompletan tekst. Citirati treba iz prve ruke. Izuzetno, ako primarni izvor nije dostupan, može i iz druge.

Općepoznate stvari se ne citiraju. Dovoljno ih je izložiti sopstvenim riječima, a po potrebi dati dopunsko obrazloženje u napomeni.

Citati se svojom dužinom i sadržajem moraju uklopiti u tekst s kojim čine organsku cjelinu. Ne smiju biti predugi, a ako se tokom citiranja ispušta jedan dio teksta – stave se tri tačke i nastavi se sa citatom. Ako se radi o tekstu na stranom jeziku, onda se u glavnom tekstu navodi originalni tekst izvora, a prijevod se da u napomeni.

Prije nego se odlučimo na citiranje, treba da razmislimo o sljedećem :

1. Treba da se upitamo da li određeni tekst možemo da sumiramo ili parafraziramo, čineći ga konciznijim;

2. Upitati se da li koristimo previše citata, jer treba održati ravnotežu između sopstvenih i tuđih riječi;

3. Upitati se da li je određeni citat bitan za ono što želimo reći. Treba biti potpuno siguran zašto se neki citat pojavljuje u tekstu. Najjednostavniji način da se ovo postigne je da krenemo sa citatom, a onda da napravimo osvrt na citat u diskusiji koja slijedi. Citat mora činiti organsku cjelinu sa tekstom.

4. Uvijek se mora navesti izvor iz kojeg citat potiče;

5. Mora se praviti razlika između kratkih i dugih citata. Kratke citate navodimo u tekstu pod navodnicima, a citate koji su duži od 4 reda treba uključiti sa duplim proredom i malo uvučenim tekstom, odvojenim sa 2 prazna reda. U ovom slučaju se ne koriste navodnici.

9

6. Citirati doslovno i prilagođavati tekst koji ide uz citat.

Pitanje – Kada ćemo citirati, ili parafrazirati, ili sumirati tekst, ili ga upotrijebiti na neki drugi način – ovisi od cilja koji hoćemo da postignemo i od konteksta u kojem će se koristiti tuđi tekst.

Danas postoji više načina citiranja, ali se najčešće koriste dva :

1. HARVARD METOD – podrazumijeva navođenje imena autora i godine izdanja u samom tekstu. Na taj način čitalac ne mora da prekida čitanje teksta i da traži podatke u fusnoti, što je prednost ovog metoda. Druga prednost harvard metoda je praktična strana, jer čitaoca odmah informiše o izvornom materijalu. Nedostatak ovog metoda u odnosu na fusnote je taj što autor mora na kraju rada dati referentnu literaturu ili bibliografiju koja dopunjuje već navedeno djelo u tekstu. Treba razlikovati bibliografiju od referentne liste. Referentnu listu čine izvori i literatura koju smo direktno koristili u radu, dok bibliografija sadrži i one sekundarne izvore koje smo koristili, ali ih i odbacili, te literaturu koja je koristila da bismo dobili opću sliku i znanje potrebno da napišemo rad.

2. ČIKAGO STIL – koristi fusnote na dnu stranice teksta, koje sadrže referentne podatke o izvoru i literaturi. U stvari, napomene nam mogu koristiti u tri slučaja :

I Sadrže bibliografske podatke citiranog teksta;

II U njih možemo unijeti sve ono što bi opterećivalo tekst

III Služe za dopunsko objašnjenje.

Fusnote su dakle korisne i nezaobilazne jer pomoću njih rasterećujemo tekst i dodatno ga objašnjavamo.

Kod izrade spiska referentne literature također se kao i u bibliografiji navode : prezime autora sa inicijalima, naslov knjige ili članka, mjesto izdanja, izdavačka kuća, godina izdanja.

Citiranje izvora i literature se vrši u uvodu (historijat i primijenjeni metod), i u tumačenju rezultata. U svakom od ovih dijelova rada citiranje ima različit cilj. U uvodu, zadatak citiranja je da se čitalac upozna sa historijatom problema i primijenjenom metodom. Obično se navode radovi koji su objavljeni u zadnjih desetak godina (najnoviji), a kada je metod u pitanju, navode se metode koje su korištene u rješavanju problema. Što se

10

tiče citiranja u dijelu u kojem iznosimo rezultate i tumačimo ih, citiranje je tu najvažnije i najodgovornije. Ovdje se ponovo može ukazati na protivrječnosti u literaturi, ali i na sopstvene rezultate. Ne treba previše citirati – treba odvojiti bitno od nebitnog.

TEHNIČKA KOMPOZICIJA NAUČNOG RADA

Tehnička kompozicija naučnog rada je vještina raspoređivanja građe koju smo prikupili tokom istraživačkog rada, odnosno, njeno sistematizovanje i raspoređivanje u određene dijelove rada. Čvrsta, prirodna i logična konstrukcija, odnosno, kompozicija će biti postignuta ako riječi budu čvrsto povezane u rečenice, rečenice u paragrafe, paragrafi u poglavlja, poglavlja u glave, a ove u knjigu. Prilikom organizacije i rasporeda građe treba posebno voditi računa o sljedećem :

1. Povezivanjem sličnih ideja i činjenica tako da se nađu na jednom mjestu. Ako se problem sastoji od više pitanja, ne smije se govoriti čas o jednom, čas o drugom, nego o svakom od njih raspraviti po određenom planu i redu.

2. Logički slijed između pojedinih dijelova teksta – treba stalno pronalaziti neke logičke odnose (vrijeme, uzroci, posljedice itd.)

3. Srazmjer dijelova – svakom dijelu rada treba dati onoliko prostora koliko ga činjenice i ideje koje on sadrži zaslužuju po svojoj važnosti.

Naučno djelo treba da predstavlja harmoničnu cjelinu, koja je u ovisnosti od naučne discipline, dobivenih rezultata i sposobnosti autora, tako raspoređena da su jasno i pregledno dati svi dijelovi teksta. Osim toga, svaki naučnik mora da vodi računa i o svom pisanju, načinu na koji iznosi svoje misli i ideje. Tehnička kompozicija naučnog djela treba u stvari da ima funkcionalan karakter.

PISANJE RADA

Naučno istraživanje nekog problema treba da dobije svoj prirodni završetak u naučnom djelu. Bez tog završetka ono nije postiglo svoj cilj jer će postati samom sebi svrha. Da bi naučno djelo bilo dostupno javnosti ono mora biti uobličeno, tekst mora biti pripremljen za objavu. Tome su prethodile sve faze od iščitavanja literature i izvora, pravljenja bilješki, do pisanja glavnog dijela teksta u kojem su izneseni rezultati.

Pisanje teksta rada je najznačajniji i najodgovorniji dio u izradi naučnog rada. To je najteža faza rada, ona je stvaralački čin, koji podrazumijeva ne samo solidno vladanje prikupljenom građom, nego i

11

moć koncentracije, sposobnost intenzivnog razmišljanja o problemu i posjedovanje sintetičkog duha. Pisanje teksta može da se odvija u dvije faze :

1. koncept

2. konačan tekst

Pisanje koncepta ide brzo. Pišu se ideje i činjenice, koje se javljaju u glavi autora i stavljaju se na papir. I koncept prate bilješke koje se prave, a koje će koristiti i u razradi konačnog teksta. Prilikom pravljenja konačnog teksta, mi obavljamo zapravo reviziju koncepta s ciljem poboljšanja teksta. Revizija teksta može da se odnosi na cijeli tekst ili pojedine dijelove, a cilj te revizije je da se iz teksta odstrani višak.

Tekst mora da bude stilski i gramatički korektan. Glavne osobine kojima treba da se odlikuje stil i jezik jednog naučnog rada su :

1. JASNOĆA – prva i osnovna osobina teksta. Autor treba da predoči čitaocu svoje rezultate na način da ovaj može odmah shvatiti njegovu misao. Nedovoljna jasnoća teksta posljedica je najčešće nedovoljnog iskustva autora kao i neposvećivanja dovoljno pažnje upotrebi odgovarajućih riječi.

2. JEDNOSTAVNOST - prirodnost i odmjerenost su najprikladniji za naučni stil, i takođe se ogleda u adekvatnoj upotrebi termina, odnosno riječi i izraza.

3. KONCIZNOST – treba težiti ka konciznosti teksta, što se može postići na više načina, odnosno izbjegavanjem opisnog načina kazivanja, racionalnom upotrebom riječi i odgovarajućih gramatičkih oblika.

METODOLOGIJA ISTRAŽIVAČKOG RADA

O STILSKIM KARAKTERISTIKAMA TEKSTA Razmatranjem 3 osnovne karakteristike dobrog naučnog teksta proizlazi dobar stil, a postići pomenute osobine stila postiže se kroz 3 stilske jedinice: riječ, rečenica i paragraf. Izbor riječi treba da bude takav da se njima najizrazitije i najefikasnije saopći ono što se želi reći. Izbor riječi ovisi o vrsti rada, ali i njegovoj namjeni. Ako za dati pojam postoji više riječi od kojih jedna od njih precizno odražava određenu misao onda se koristi ta riječ. Iste riječi imaju u različitim kontekstima različito značenje pa moraju biti prikladne za određenu priliku. Stoga autor mora imati bogat fond riječi. Treba izbjegavati ponavljanje

12

riječi kao i istih gramatičkih oblika, a posebno treba izbjegavati upotrebu stranih riječi što ukazuje na određenu nesigurnost autora u izražavanju. Rečenica je stilska jedinica pomoću koje se saopćava misao. Ona mora biti koherentna, a to će se postići tako što je odnos između njenih pojedinih dijelova logičan. Osnovno što se mora znati jeste da rečenica ne smije biti dvosmislena! Ne smije biti ni monotona; mora imati odgovarajući ritam, koji će njenu strukturu obojiti raznolikošću. Rečenica može varirati po strukturi i po dužini. Ona ne smije biti preduga, jer duge rečenice mogu dovesti do prekida misli i tekst u tom slučaju ne teče kontinuirano. Veza između pojedinih rečenica mora biti čvrsta, logična i prirodna. Paragraf je misaona jedinica koja se sastoji od niza rečenica, međusobno povezanih tako da čine jedinstvenu i logički povezanu cjelinu. On se ne smije sastojati od jedne nego od više rečenica.

VRSTE NAUČNOG RADA Naučni rad može da bude individualan, timski i kolektivni rad. Individualni je rad jednog autora, a najčešće su to seminarski, diplomski, magistarski i doktorski radovi. Vrlo često u rješavanju nekih problema ukazuje se potreba za interdisciplinarnošću. U tom slučaju je neophodan timski rad; to je samo onaj u kojem učestvuju specijalisti iz različitih naučnih oblasti. Ne treba ga poistovjećivati sa kolektivnim radom, u kojem učestvuje više naučnika iz iste naučne discipline. U okviru kolektivnog rada često nastaju naučni pravci ili škole (poput tradicionalista i strukturalista). Naučnik sa određenom naučnom reputacijom koji sistematski obrazuje kadrove oko sebe, povezuje ih u kolektivni rad, formira jedinstven naučni pogled, može da stvori naučni pravac, odnosno, školu.

VRSTE NAUČNIH I STRUČNIH RADOVA

U općoj podjeli, radovi se mogu svrstati u 2 kategorije: naučne i stručne. Stručnim radovima nazivamo one koji nemaju vidljive istraživačke pretenzije, ne rješavaju nove naučne probleme ili ne tretiraju na nov način rješavanje tih problema. Ti radovi imaju za cilj da sistematiziraju dostignuta znanja, odnosno, da čitaoce upoznaju sa saznanjima do kojih se došlo u nauci najnovijim istraživanjima. Sam naziv stručni radovi sugeriše da su oni namijenjeni prenošenju, odnosno, sticanju znanja, a ne istraživanju; obično se izlažu na stručnim seminarima, objavljivanjem prigodnih članaka, priručnika i udžbenika. U njima nema rasprave niti kritike kao ni dokazivanja određenih tvrdnji. Iz tih razloga ovakvi radovi nemaju jasno istaknut naučni aparat. Naučnim radovima se nazivaju oni koji su rađeni sa istraživačkim ciljem, koji rješavaju neki novi naučni problem, proširuju ranija istraživanja ili o temi koja je već obrađivana govore na nov način, a na osnovi novog materijala (izvora), odnosno, građe te novim metodološkim pristupom. Ovi radovi su rađeni po strogim principima naučne metodologije. Seminarski rad uvodi studente u naučno-istraživački proces. On se daje studentima s ciljem da savladaju osnove metodologije naučnog rada, a to je korištenje literature. Osim

13

toga, ovim radom studenti treba da se vježbaju u oblikovanju problema te stručnom izražavanju. Tema seminarskog rada treba da bude obično neko pitanje iz nastavnog procesa. Diplomski rad je sličan seminarskom radu od kojeg se razlikuje po obimu, složenosti teme i istraživačkim zahtjevima. Ovaj rad treba da pokaže da se kandidat zna služiti ne samo literaturom nego i izvornom građom, da je stekao određeno znanje iz opće ili specifične oblasti iz koje je tema i da na adekvatan način umije da formuliše i prezentira svoje stavove. Magistarski rad je specijalistički individualni rad čiji je cilj da kandidat pokaže da vlada općim i posebnim znanjem iz struke te da je u odgovarajućoj mjeri osposobljen za naučno-istraživački rad, s naglaskom na metodološki pristup. Doktorska disertacija je studija, monografija kojom se rješava složenije istraživačko pitanje; to je naučni rad koji treba da dokaže da kandidat meritorno vlada metodologijom i tehnikom naučno-istraživačkog rada, da poznaje probleme iz oblasti kojom se bavi, da je sistematski proučio izvore i literaturu, da je otkrio nove činjenice i izveo nove zaključke. Doktorski rad mora biti originalan i u potpunosti samostalan. Udžbenici i priručnici spadaju u stručne radove i namijenjeni su obrazovanju i nisu u istraživačkom smislu naučni radovi, ali u isto vrijeme moraju biti naučno utemeljeni. Udžbenici treba da budu na nivou razvoja naučne misli dostignute u vrijeme njegove izrade. Udžbenik se razlikuje od naučnog teksta po tome što se u njemu ne kritizira, ne polemiše i ne dokazuje, nego se iznosi sve što je poznato i dokazano, odnosno, što je u nauci prihvaćeno. Priručnik je specifična vrsta publikacije koja ima namjenu da da kratke i na naučnoj osnovi zasnovane informacije o određenom problemu. Studija je rad koji ima za cilj cjelovitu obradu jednog naučnog problema. Posebno objavljena studija ili rasprava u bibliografskom smislu naziva se monografijom, a studija koja ima polemički karakter naziva se raspravom. Članak-prilog je kraći članak u kojem se daju informacije o nekom problemu i one obično dopunjavaju informacije o tom problemu. Referat je saopćenje na naučnom ili stručnom skupu koji može biti i u usmenoj i u pisanoj formi. Uvodni referat na nekom skupu treba da inicira raspravu i predstavlja neku vrstu uvodu u raspravu. Referati sa naučnih skupova se obično objavljuju u vidu zbornika radova. Kritički prikaz je forma rada kojom se iznosi mišljenje o tuđem objavljenom radu. Ocjenjuju se njegove dobre i loše strane, ukazuje na eventualne nedostatke i nude pokazatelji za ispravljanje grešaka iznesenih u radu. Prikaz može biti i samo informativnog karaktera i da sadrži prikaz sadržaja djela sa osnovnim podacima o autoru i izdanju. Recenzija je stručno mišljenje o radu autora koji je pripremljen za objavljivanje. Ona treba da sadrži osvrt na rad, metodološki pristup i naučnu vrijednost izvora te ocjene o radu. Naučni rad koji se objavljuje mora da doprinese razvoju naučne misli u određenoj disciplini. Stoga se oni šalju na recenziju, tj. na ocjenu recenzentima. Dužnost recenzenta je da objektivno ocijeni vrijednost rada i da da svoje mišljenje. Recenzirani rad može da bude u potpunosti prihvaćen, vraćen na doradu po prijedlogu recenzenta ili u potpunosti odbijen.

PROCES PISANJA

14

Obično se smatra da pri izradi nekog naučnog rada nakon izbora teme, uspostavljanja hipoteze te prikupljanja izvora i literature, pristupa se pisanju rada. To je potpuno pogrešan pristup pisanju, jer je pisanje kreativan proces, odnosno, proces koji podrazumijeva razmišljanje o pisanju a ne o pisanju kao krajnjem rezultatu u istraživačkom procesu. Pisanje je analitički i kreativni posao koji prati čitav tok naučno-istraživačkog rada. Već kod konsultovanja izvora i literature mi pravimo bilješke koje će kasnije postati dio teksta, a prije konačne izrade teksta pristupamo pisanju radne verzije teksta kod koje već naše ideje treba da budu dovoljno razvijene te da se bavimo cjelovitošću teksta, odnosno, da vodimo računa da li su paragrafi međusobno povezani i da li su upotrijebljene odgovarajuće prelazne riječi i rečenice. Napisani tekst (radna verzija) potrebno je nanovo čitati „da bismo se suočili sa objektivnom stvarnošću svojih riječi“. Na taj način poboljšavamo kvalitet svog rada. Pisanje teksta je zanat, jer tekst nastaje kao rezultat dugotrajnog rada u oblikovanju vlastitih misli i misli drugih autora. Pisanje je dio samog razmišljanja; da bismo odredili pravce u pisanju rada korisno je o tome razgovarati sa mentorom, ali i sa kolegama. U procesu pisanja su jasno prepoznatljive 4 sljedeće faze:

1) Priprema pisanja – čitanje i prikupljanje materijala, pravljenje bilješki i plana na izradu teme, odnosno, slobodno pisanje.

2) Samo pisanje rukopisa – fokusiranje na glavnu ideju, sređivanje prikupljenog materijala, odnosno, sređivanje slobodno napisanog teksta u pasuse, odlaganje teksta na stranu.

3) Revizija rukopisa – ponovno čitanje teksta kada se fokusiramo na sadržaj, strukturu i koherentnost (logička povezanost) teksta; kritičko iščitavanje teksta.

4) Ispravke koje podrazumijevaju detaljno iščitavanje dijela ili cijelog teksta, ispravke formulacija u tekstu te pravopisnih i drugih grešaka.

1) Pripreme za pisanje

Pripreme za pisanje su jednako važna faza kao i samo pisanje. One obuhvataju prvenstveno sačinjavanje plana pisanja koji treba da nam pomogne da znamo šta i kako napisati. U pripremi pisanja najprije spada prikupljanje građe, odnosno, iščitavanje izvora i literature koje podrazumijeva pravljenje bilješki. Bilješke mogu biti dvojake: bilježenje tuđih, ali i svojih misli. Slobodno pisanje spada u pripremu pisanja. Ono je značajno zbog toga jer nas oslobađa početnog opterećenja da naše rečenice u startu moraju biti povezane i jasne. Ono nije ništa drugo nego prikupljanje ideja, misli i činjenica, koje je kasnije potrebno organizovati u jedinstven tekst. Dvije su izuzetno važne stvari koje će dovesti do prave kompozicije teksta kada počinjemo sa pisanjem rukopisa. Prva je fokusiranje na glavnu ideju, odnosno, pronalaženje ideje vodilje, misli koja će povezati tekst. Druga je odabiranje i sređivanje materijala nakon čega se nalaze najbolji načini kako pristupiti pisanju teksta.

15