matja e riskut te kredise dhe faktoret percaktues ne treguesit e riskut

Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës

Fakulteti i Biznesit Programi i Doktoraturës “Shkenca Ekonomike”

MATJA E RISKUT TË KREDISË DHE FAKTORËT PËRCAKTUES NË TREGUESIT E

RISKUT TË KREDISË

RASTI I SISTEMIT BANKAR SHQIPTAR

Artiola AGALLIU

Udhëheqës Shkencor

Prof. Asoc. Dr. Orfea DHUCI

2014

i

© Copyright

I

Artiola AGALLIU

2014

ii

Udhëheqësi i Artiola AGALLIU vërteton se ky është një version i miratuar i disertacionit të mëposhtëm:

MATJA E RISKUT TË KREDISË DHE FAKTORËT PËRCAKTUES NË TREGUESIT E RISKUT TË KREDISË


Prof. Asoc. Dr. Orfea DHUCI

iii

MATJA E RISKUT TË KREDISË DHE FAKTORËT PËRCAKTUES NË TREGUESIT E RISKUT TË KREDISË


Përgatitur nga MSc. Artiola AGALLIU

Disertacion i paraqitur

në

Fakulteti i Biznesit


në përputhje të plotë

me kërkesat

për gradën “Doktor”


2014

iv

Mirënjohje

Përgatitja e një punimi doktorature kërkon përkushtim dhe angazhim të vazhdueshëm. Personalisht, një përkushtim i tillë, në kushtet e një karriere profesionale e akademike, por mbi të gjitha në rolin e nënës dhe bashkëshortes, ka qenë një sipërmarrje shumë evështirë. Lista e familjarëve, kolegëve dhe miqve ndaj të cilëve dua të shpreh mirënjohje dhe respekt të veçantë është e gjatë. I uroj vetes të më jepet mundësia t’ua shpërblej ndihmën e tyre në të njëjtën formë në të ardhmen.

Mirënjohje e thellë për udhëheqësin tim shkencor, Prof. Asoc. Dr. Orfea Dhuci, i cili do të vazhdojë të mbetet për mua një udhërrëfyes shumë i mirë për karrierën time akademike dhe profesionale. Ndihma e tij e pakursyer dhe durimi i jashtëzakonshëmjanë cilësi të vyera që nuk gjej fjalë t’i përshkruaj. Ju falenderoj profesor përmbështjetjen që më keni ofruar!

Falenderime të përzemërta për stafin akademik të Universitetit “Aleksandër Moisiu” Durrës, e në veçanti profesorët e nderuar të shkollës së doktoraturës. Pa vizionin dhe përkushtimin e tyre, studimet e doktoraturës nuk do të ishin kaq bashkëkohore.

Mirënjohje të thellë për bashkëshortin tim Alfred. Faleminderit për mbështetjen dhe ndihmën e çmuar! I kërkoj falje djalit tim Alger për kohën dhe përkushtimin e munguar gjatë gjithë këtyre viteve.

v

Artiola AGALLIU

Deklaroj se ky disertacion përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të tjera, përveç atyre të cituara.

Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar nga ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë pranuar në mënyrë eksplicitesi të tilla.

Jam e vetëdijshme se në rast të mospërputhjeve, Këshilli i Profesorëve të UAMD-së mund të më revokojë gradën “Doktor”, që më është dhënë mbi bazën e këtij disertacioni, në përputhje me “Rregulloren e Programeve të Studimit të Ciklit të Tretë (Doktoratë)” të UAMD-së, neni 33, miratuar prej Senatit Akademik të UAMD-së me Vendimin nr. , datë ________

Durrës, më _________________ Firma: Artiola AGALLIU

vi

Përmbledhje Tema e riskut dhe ajo e drejtimit të riskut është një tematikë ku interesi i

akademikëve, profesionisteve të fushës por edhe njerëzve të thjeshtë është rritur së tepërmi. Në rastin kur kjo temë trajtohet për sistemin bankar, elementi dominues në tërësinë e sistemit financiar të një vendi, atëherë interesi është akoma më i lartë sidomos pas krizës financiare globale.

Në rastin e sistemit bankar shqiptar, risku i kredisë përbën një prej risqeve kryesorë ndaj të cilit është i ekspozuar sistemi. Gjatë dekadave të fundit kreditë kanë zënë peshën kryesore ndër aktivet e sistemit bankar. Për më tepër, gjatë viteve të fundit cilësia e portofolit të kredisë është përkeqësuar ndjeshëm gjë që kuptohet nga rritja e konsiderueshme e kredive të keqshërbyera (njohur ndryshe si kredi me probleme sipas përcaktimit të bërë në kuadrin rregullator shqiptar).

Matja e riskut të kredisë për sistemin bankar shqiptar, objektiv kryesor i këtij punimi, do të ishte një vlerë e shtuar për analizën e ecurisë së tij në kohë si dhe drejtimin e tij nga Banka e Shqipërisë, në kuadrin e qendrueshmërisë financiare të vendit. Matja e riskut të kredisë për sistemin bankar përbën një informacion të rëndësishëm për gjithë agjentët ekonomikë dhe autoritetet duke qenë se zhvillimi i sistemit financiar në përgjithësi dhe i atij bankar në veçanti, shihet edhe si promotor i zhvillimit ekonomik të vendit.

Në punim, matja e riskut të kredisë për sistemin bankar shqiptar, përveç metodës klasike nëpërmjet matjes së humbjeve të pritshme e të papritshme nga ngjarja e kredisë, bëhet duke përdorur indeksin Z. Ky i fundit, siç vërtetohet nga punimet e Hannan dhe Hanwekc, lidhet matematikisht me probabilitetin e paaftësisë paguese të vetë sistemit. Në këtë punim, llogaritjet e indeksit Z dhe të probabilitetit të paaftësisë paguese janë bërë për periudhën kohore 2004 deri në qershor 2014.

Një tjetër metodë për matjen e riskut të kredisë e paraqitur në punim është matrica e tranzicionit dhe shpejtësia e transferimit të llogaritur mbi bazën e matricave të tranzicionit. Zbatimi i kësaj teknike është bërë në një portofol kredish të krijuar nga pjesë të portoflit të tri bankave të nivelit të dytë, pasi nuk disponohet informacioni i nevojshëm për sjelljen e kredimarrësve të sistemit bankar shqiptar në tërësi, sipas specifikimeve të kërkuara për paraqitjen e informacionit në këto matrica.

Një tjetër objektiv i punimit është identifikimi dhe vlerësimi i faktorëve të ndryshëm makroekonomikë dhe faktorëve që lidhen me strukturën e aktiveve dhe pasiveve të bankave që ndikojnë në treguesin e kredive të keqshërbyera. Përpara se të interpretohet lidhja midis ndryshoreve, janë bërë gjithë testet e nevojshme statistikore dhe janë analizuar përfundimet e tyre. Më tej, ndikimi i këtyre faktorëve është transferuar edhe në probabilitetin e paaftësisë paguese dhe indeksin e riskut si matës i riskut të kredisë për sistemin bankar.

Fjalë kyçe: risku i kredisë, procesi i drejtimit të riskut, matja e riskut, sistemi bankar, indeksi Z, matricat e tranzicionit, probabiliteti i paaftësisë paguese

vii

Summary Risk and risk management is an important subject where the interest of

academics, professionals or other parties has been considerably increased. In case when this is applied for banking system, the dominant component of the financial system of a country, then the interest is much higher especially following the global financial crisis.

In the Albanian banking system, exposure to credit risk is the main risk from which the system is exposed to. In the last decades, loans compose the majority of the banking system assets. Furthermore, in the last years, loan portfolio quality has been significantly deteriorated which can be easily understood from the increase in non-performing loans (known as problematic loans according to the Albanian regulatory framework).

The main objective of this dissertation is credit risk measurement for Albanian banking system, which is an added value for the analysis of this risk category and its management from Bank of Albania, in the context of assuring the country’s financial stability. Credit risk measurement of the banking system is an important aspect also for all the economic agents and authorities considering that the development of the financial system in general and the banking system specifically, is considered as a leading factor of the country’s economic development.

In this dissertation, an alternative method for Albanian banking system credit risk measurement, apart from the classical method of expected and unexpected losses from credit event, it is proposed the usage of Z index. The later, as proved by the paper of Hannan and Hanwekc, it is mathematicaly linked with the distance-to-insolvency of the banking system. The calculations of Z index and the distance to insolvency have been calculated for the periods 2004 up to June 2014.

Another technique to measure credit risk proposed in this dissertation is the transition matrix and flow rates. The applicability of such technique it is done for a sample loan portfolio taken from three banks, since no information it is available in order to consider the behaviour of the customers in the banking system in total, according to the specifications needed for the transition matrix designing.

Another objective of this dissertation is the identification and assessment of the macroeconomic factors and those factors linked with the asset and liabilities structure of the banks, which affect the non-performing loans ratio. The regression analysis has been also statistically tested and the results have been analysed and relevant conclusions have been drawn. Furthermore, such effects have been transfered to the distance-to-insolvency and Z index as measurement tools for the credit risk in Albanian banking system.

Key words: credit risk, risk management process, risk measurement, banking system, Z indeks, transition matrix, distance to insolvency

viii

Përmbajtja e lëndës Hyrje........................................................................................................................................xvError! Bookmark not defined. Kreu 1 Veprimtaria bankare dhe struktura e sistemit bankar shqiptar 1

1.1 Veprimtaria bankare dhe aktivet bankare ........................................................................ 1 1.1.1 Ç’është një bankë? ........................................................................................................ 1 1.1.2 Përkufizimi i veprimtarisë bankare ............................................................................... 2 1.1.2.a Veprimtaria bankare në kuadër të ligjit shqiptar ........................................................ 2

1.1.2.b Veprimtaria bankare dhe transaksionet e lidhura me të.............................................. 3

1.2 Aktivet bankare dhe karakteristikat e tyre ........................................................................ 4 1.3 Procesi i drejtimit të riskut ............................................................................................... 5 1.4 Zhvillime kryesore në ekonominë shqiptare gjatë dekadës së fundit ............................... 6 1.4.1 Treguesit kryesorë makroekonomikë dhe zhvillimi i tyre ............................................. 6 1.4.1.a Treguesit kryesorë makroekonomikë të vendeve të zhvilluara dhe ato të rajonit ...... 6 1.4.1.b Disa nga treguesit makroekonomikë të ekonomisë shqiptare ................................... 7 1.5 Ndërmjetësimi financiar dhe pesha që zë sistemi bankar ................................................ 9 1.5.1 Shkalla e mbulimit me shërbime bankare dhe shtrirja e sistemit bankar në vend ....... 10

Kreu 2 Rishikim i literaturës ............................................................................................................. 12

2.1 Rishikim i literaturës për konceptin e riskut dhe risqet kryesore të veprimtarisë bankare .............................................................................................................................................. 12 2.1.1 Probabiliteti subjektiv dhe ai objektiv: pikëpamjet e Frank Knight dhe Harry Markowitz për riskun ........................................................................................................... 13 2.1.2 Përkufizimi i Holton për riskun ................................................................................... 14 2.1.3 Përkufizimi i Dhucit për riskun ................................................................................... 15 2.1.3.a Individi ekonomikisht i arsyeshëm ........................................................................... 15 2.1.3.b Veprimi, gjendja dhe rezultati i veprimit ................................................................. 15 2.1.3.c Modelimi i pasigurisë dhe përkufizimi i riskut ........................................................ 16 2.2 Rishikim i literaturës për matjen e riskut të kredisë ....................................................... 17 2.2.1 Risku i kredisë dhe përdorimi i indeksit për matjen e tij ............................................. 17 2.2.1.a Përdorimi i indeksit Z në literaturë ........................................................................... 17 2.3 Rishikim i literaturës për faktorët që ndikojnë në kreditë e keqshërbyera ..................... 18 2.3.1 Grupimi i faktorëve përcaktues në literaturë dhe grupimi i tyre në rastin e Shqipërisë .............................................................................................................................................. 18 2.3.2 Rishikimi i literaturës për faktorët përcaktues makroekonomikë dhe atyre që lidhen me strukturën e aktiv-pasiveve ............................................................................................. 20

ix

Kreu 3 Matja e riskut të kredisë ....................................................................................................... 23

3.1 Kuadri rregullator i drejtimit të riskut të kredisë........................................................... 23 3.1.1 Bazat e drejtimi të riskut në ”Ligjin për bankat” ......................................................... 24 3.1.2 Drejtimi i riskut të kredisë në rregulloren ”Për administrimin e rrezikut të kredisë” . 27 3.1.2.a Sistemi i administrimit të riskut të kredisë ............................................................... 28 3.1.2.b Klasifikimi i kredive ................................................................................................ 29 3.1.2.c Krijimi i fondeve rezervë dhe llogaritja e tyre ......................................................... 31 3.1.2.d Ristrukturimi i kredisë .............................................................................................. 33 3.1.2.e Pastrimi dhe fshirja e kredive ................................................................................... 34 3.1.3 Kërkesa për kapital sipas rregullores ”Për raportin e mjaftueshmërisë së kapitalit” ... 34 3.1.4 Rregullore dhe udhëzime të tjera ................................................................................ 36 3.1.4.a Rregullorja ”Mbi parimet bazë të drejtimit të bankave dhe degëve të bankave të huaja dhe kriteret për miratimin e administratorëve të tyre” ................................................ 36 3.1.4.b Rregullorja ”Për administrimin e rrezikut nga ekspozimet e mëdha” ...................... 37 3.1.4.c Rregullorja dhe udhëzime për funksionimin e rregjistrit të kredive ......................... 37 3.2 Treguesit kryesorë të aktiveve dhe pasiveve të sistemit bankar shqiptar ....................... 38 3.2.1 Aktivet e sistemit bankar dhe ecuria e tyre ................................................................. 39 3.2.1.a Struktura e aktiveve .................................................................................................. 40 3.2.1.b Ritmi i rritjes së aktiveve ......................................................................................... 42 3.2.2 Pasivet e sistemit bankar dhe struktura e tyre ............................................................. 42 3.2.2.a Depozitat e klientëve dhe ecuria e tyre ..................................................................... 44 3.2.2.b Burimet e përhershme dhe ecuria e tyre ................................................................... 45 3.2.3 Tregues të përqendrimit të aktivitetit bankar .............................................................. 46 3.2.4 Rezultati financiar ....................................................................................................... 48 3.2.4.a Shpërbërja e rezultatit neto sipas linjave të aktivitetit bankar .................................. 48 3.2.4.b Struktura e të ardhurave dhe shpenzimeve ............................................................... 51 3.3 Portofoli i kredisë dhe ecuria në vite ............................................................................. 55 3.3.1 Mbetja e kredisë dhe ecuria në vite ............................................................................. 55 3.3.2 Përbërja strukturore e portofolit të kredisë sipas subjekteve kredimarrëse ................. 57 3.3.3 Përbërja strukturore e portofolit të kredisë sipas qëllimit të përdorimit të kredisë ..... 59 3.3.4 Përbërja strukturore e portofolit të kredisë sipas monedhës ........................................ 61 3.3.5 Përbërja strukturore e portofolit të kredisë sipas sektorëve të ekonomisë .................. 62 3.3.6 Përbërja strukturore e portofolit të kredisë sipas shpërdarjes gjeografike .................. 63 3.3.7 Përbërja strukturore e portofolit të kredisë sipas afatit të maturimit ........................... 64 3.3.8 Kredia e re ................................................................................................................... 64 3.4 Treguesit financiarë të veprimtarisë bankare dhe ecuria e tyre në vite ......................... 65 3.4.1 Tregues të rentabilitetit ............................................................................................... 66 3.4.1.a Kthimi nga aktivet dhe kthimi nga kapitali ............................................................. 66 3.4.1.b Zbërthimi i RoE dhe treguesi i levës financiare dhe marzhi i fitimit ...................... 67 3.4.1.c Marzhi neto nga interesat dhe «spread»-i i interesave ............................................. 69

x

3.4.2 Tregues të fondësimit .................................................................................................. 69 3.4.2.a Raporti i kapitalit ndaj aktiveve ............................................................................... 69 3.4.2.b Raporti i kredive ndaj depozitave ............................................................................. 70 3.5 Risku i kredisë, humbjet e pritshme dhe të papritshme nga huatë ................................. 70 3.5.1 Klasifikimi i humbjeve nga ngjarjet e kredisë dhe zbutja e tyre ................................. 71 3.5.2 Humbjet e pritshme e të papritshme të sistemit bankar nga huatë .............................. 71 3.5.2.a Taksonomia (klasifikimi) i ekspozimit ndaj dështimit ............................................. 71 3.5.2.b Ndryshimi vjetor i klasave të ekspozimeve ndaj dështimit dhe indeksi i rritjes me bazë vitin 2005 ..................................................................................................................... 74 3.5.2.c Raportet e ekspozimit me vonesë, ekspozimit të keqshërbyer dhe e ekspozimeve të humbura ............................................................................................................................... 76 3.5.2.d Zbutja e riskut të kredisë për humbjet e pritshme nga huatë .................................. 78 3.5.3 Humbjet e papritshme të sistemit bankar dhe kërkesat për kapital për mbulimin e tyre .............................................................................................................................................. 79 3.5.3.a Përllogaritja e humbjeve të papritshme nga huatë .................................................... 79 3.5.3.b Zbutja e riskut të kredisë nëpërmjet kapitalit të kërkuar për amortizimin e humbjeve të papritshme nga huatë ........................................................................................................ 81 3.5.4 Skenarë për humbje të jashtëzakonshme ..................................................................... 82 3.6. Llogaritja e indeksit të riskut të sistemit bankar shqiptar ............................................. 83 3.6.1 Indeksi i riskut dhe probabiliteti i paaftësisë paguese të bankave .............................. 83 3.6.2 Metodologjia e përzgjedhur dhe të dhënat e përdorura ............................................... 86 3.6.3 Llogaritja e indeksit të riskut, probabilitetit të paaftësisë paguese dhe interpretimi i rezultatit ............................................................................................................................... 87 3.6.3.a Seria e vlerave mesatare të ROA-s, K/A dhe shmangia standarde e ROA-s ............ 87 3.6.3.b Seria e vlerave të indeksit të riskut ........................................................................... 89 3.6.3.c Seria e vlerave të probabilitetit të paaftësisë paguese ............................................. 90 3.7. Matricat e tranzicionit dhe shpejtësia e transferimit .................................................... 92 3.7.1 Paraqitja e portofolit të kredisë ................................................................................... 92 3.7.2 Krijimi i matricave të tranzicionit dhe llogaritja e shpejtësisë së transferimit ............ 93 3.7.2.a Paraqitja e sjelljes së klientëve dhe matricat e tranzicionit ...................................... 94 3.7.2.b Llogaritja e shpejtësisë mujore të transferimit ......................................................... 97 3.7.2.c Llogaritja e shpejtësisë vjetore të transferimit dhe e normës së humbjes ................. 98

Kreu 4 Faktorët përcaktues në treguesit e riskut të kredisë për sistemin bankar shqiptar ...... 101

4.1 Identifikimi i faktorëve përcaktues në riskun e kredisë ................................................ 102 4.1.1 Faktorë përcaktues makroekonomikë dhe ndikimi i tyre .......................................... 102 4.1.1.a Rritja ekonomike .................................................................................................... 102 4.1.1.b Norma e inflacionit dhe Indeksi i Çmimeve të Konsumit ...................................... 103 4.1.1.c Norma e papunësisë dhe tregues të të ardhurave .................................................... 103 4.1.1.d Luhatja e kursit të këmbimit................................................................................... 103

xi

4.1.1.e Niveli i prurjeve të emigrantëve ............................................................................. 104 4.1.1.f Bilanci tregtar ......................................................................................................... 104 4.1.1.g Investimet e huaja direkte ...................................................................................... 104 4.1.1.h Norma bazë e interesit dhe norma bazë e interesit të kredidhënies ........................ 105 4.1.1.i Indeksi i çmimit të shtëpive .................................................................................... 105 4.1.2 Faktorë përcaktues që lidhen me strukturën e aktiveve dhe pasiveve të sistemit bankar si dhe faktorë të tjerë cilësorë ............................................................................................. 106 4.2 Modeli dhe zgjedhja e modelit më të përshtatshëm ...................................................... 107 4.2.1 Metoda e zakonshme e katrorëve më të vegjël dhe supozimet bazë të saj ................ 107 4.2.1.a Supozimet e metodës së zakonshme të katrorëve më të vegjël .............................. 108 4.2.2 Hipotezat e ngritura ................................................................................................... 108 4.2.3 Burimet e të dhënave ................................................................................................. 109 4.2.1 Trajta funksionale e modelit ...................................................................................... 109 4.2.1.a Varësia e treguesit të kredive të keqshërbyera nga variablat makroekonomikë ..... 110 4.2.1.b Varësia e treguesit të kredive të keqshërbyera nga variablat që lidhen me strukturën e aktiveve dhe pasiveve ...................................................................................................... 110 4.2.1.c Varësia e treguesit të kredive të keqshërbyera nga variablat makroekonomikë dhe atyre që lidhen me strukturën e aktiveve dhe pasiveve njëkohësisht ................................. 110 4.3 Vlerësimi i modelit të përzgjedhur dhe testimi i supozimeve ....................................... 110 4.3.1 Vlerësimi i stacionaritetit dhe kointegrimit të serive kohore të përdorura në model 110 4.3.2 Vlerësimi i modelit më të përshtatshëm .................................................................... 114 4.3.2.a Koeficienti i përcaktueshmërisë ............................................................................. 116 4.3.2.b Testimi i koeficientëve të pjesshëm të modelit ...................................................... 116 4.3.2.c Testimi i rëndësisë së përgjithshme të modelit ....................................................... 117 4.3.2.d Testimi i shpërndarjes normale të mbetjeve të modelit .......................................... 118 4.3.2.e Testi i autokorrelacionit dhe autokorrelacionit serial ............................................. 119 4.3.2.f Testi i heteroskedasticitetit ..................................................................................... 120 4.4 Ndikimi i faktorëve përcaktues në indeksin e riskut ..................................................... 121 4.4.1 Lidhja funksionale e TKP-së dhe probabilitetit të paaftësisë paguese duke përdorur metodën e zakonshme tëkatrorëve më të vegjël ................................................................. 121 4.4.2 Ndikimi i faktorëve përcaktues në probabilitetin e paaftësisë paguese dhe indeksin e riskut Z ............................................................................................................................... 123

Kreu 5 Përfundime dhe rekomandime ........................................................................................... 124

5.1 Përfundime ................................................................................................................... 124 5.2 Rekomandime ............................................................................................................... 129

Anekse................................................................................................................................... 131 Bibliografia........................................................................................................................... 151

xii

Listë e tabelave

Tabelë 1: Disa tregues kryesorë makroekonomikë për ekonomitë botërore ............................. 7 Tabelë 2: Disa tregues kryesorë makroekonomikë për ekonomitë e rajonit ............................. 7 Tabelë 3: Disa tregues makroekonomikë për Shqipërinë në vite .............................................. 8 Tabelë 4: Pesha e segmenteve të sistemit financiar ndaj PBB-së në vite (në %) ...................... 9 Tabelë 5: Numri i subjekteve të licensuara nga Banka e Shqipërisë në vite ........................... 10 Tabelë 6: Mbulimi me shërbime bankare në vite .................................................................... 10 Tabelë 7: Treguesit e shtrirjes së rrjetit të bankave ................................................................. 11 Tabelë 8: Treguesit statistikorë për totalin e aktivit gjatë viteve 2005-2013 .......................... 40 Tabelë 9: Rritja vjetore në përqindje e zërave kryesorë të aktiveve bankare në vite .............. 42 Tabelë 10: Rritja vjetore në përqindje e zërave kryesore të pasivit në vite ............................. 43 Tabelë 11: Përqendrimi i aktiveve dhe depozitave në dy dhe tre prej bankat më të mëdha në qershor 2014 ............................................................................................................................ 47 Tabelë 12: Treguesit statistikorë të rezultatit financiar sipas linjave të aktivitetit për periudhën 2005-2013 (në milionë lekë) ................................................................................................... 50 Tabelë 13: Ritmi i rritjes së kredive për biznese dhe për individë në vite ............................... 59 Tabelë 14: Treguesit statistikorë për kreditë sipas monedhës për periudhën dhjetor 2007 deri qershor 2014 ............................................................................................................................ 61 Tabelë 15: Ecuria e shpërndarjes së portfolit të kredisë sipas sektorëve të ekonomisë në vitet 2007, 2010 dhe qershor 2014 .................................................................................................. 63 Tabelë 16: Treguesit statistikorë për kredinë e re sipas tipit të kredimarrësit dhe monedhës . 64 Tabelë 17: Treguesit statistikorë të kredisë së re sipas sektorëve të ekonomisë ..................... 65 Tabelë 18: Treguesit statistikorë për RoA dhe RoE gjatë periudhës 2005 – qershor 2014 ..... 67 Tabelë 19: Treguesi i levës financiare në vite ......................................................................... 68 Tabelë 20: Ecuria e raportit kredi ndaj depozita për sistemin bankar shqiptar në vite ............ 70 Tabelë 21: Treguesit statistikorë për peshën e klasave të riskut për periudhën 2001-qershor 2014 ......................................................................................................................................... 73 Tabelë 22: Ndryshimi vjetor në përqindje i klasave të riskut në vite ...................................... 74 Tabelë 23: Indeksi i rritjes së peshës së kategorive të riskut (vit bazë=viti 2005) .................. 75 Tabelë 24: Klasat e klasifikimit të aktivit sipas koeficientëve të ponderimit .......................... 79 Tabelë 25: Treguesit statistikore për seritë e vlerës mesatare të RoA-s, shmangies standarde të RoA-s dhe raportit kapital/aktive ............................................................................................ 88 Tabelë 26: Treguesit statistikore të Indeksit të riskut dhe Probabilitetit të paaftësisë paguese për vitet 2004-2014 ................................................................................................................. 91 Tabelë 27: Vlera mesatare e Indeksit të riskut dhe Probabilitetit të paaftësisë paguese të ndara sipas nënperiudhave ................................................................................................................ 91 Tabelë 28: Paraqitje skematike e portofolit të krijuar të kredisë dhe të dhënave kryesore të tij ................................................................................................................................................. 93 Tabelë 29: Paraqitje skematike e sjelljes së një pjese të portofolit nga muaj T në muajin pasardhës T+1.......................................................................................................................... 94 Tabelë 30: Matrica e tranzicionit nga muaji T në muajin pasardhës T+1 ............................... 96 Tabelë 31: Llogaritja e shpejtësisë mujore të trasferimit nga matricat e tranzicionit .............. 97 Tabelë 32: Shpejtësia vjetore e transferimit ............................................................................ 99 Tabelë 33: Llogaritja e normës vjetore të humbjes të portofolit të kredisë ........................... 100 Tabelë 34: Testimi i stacionaritetit, rezultatet e testit të Augmented Dickey-Fyller-it për serinë e PBB-së ................................................................................................................................ 111

xiii

Tabelë 35: Testimi i stacionaritetit, rezultatet e testit të Augmented Dickey-Fyller-it për serinë e TKP-së ..................................................................................................................... 112 Tabelë 36: Testimi i stacionaritetit, rezultatet e testit të Augmented Dickey-Fyller-it për serinë e diferencës së parë të TKP-së ............................................................................................... 112 Tabelë 37: Testimi i stacionaritetit, përmbledhje e rezultatit të testit të Augmented Dickey-Fyller-it për seritë e shqyrtuara .............................................................................................. 113 Tabelë 38: Stacionariteti i mbetjeve të modelit, rezultatet e testit të Augmented Dickey-Fyller-it ............................................................................................................................................. 114 Tabelë 39: Testimi i homoskedasticitetit, rezultatet e testit të White-it ................................ 120 Tabelë 40: Testimi i homoskedasticitetit, rezultatet e testit të Arch-it .................................. 120 Tabelë 41: Testimi i stacionaritetit për serinë e probabilitetit të paaftësisë paguese ............. 122 Tabelë 42: Përmbledhje e rezultateve të ndikimit të faktorëve PBB, IÇK, K_TA dhe ROA në treguesit e TKP-së, Probabilitet të paaftësisë paguese dhe të indeksit Z ............................... 123

Listë e grafikëve

Grafik 1: Treguesit e shtrirjes së rrjetit të bankave sipas prefekturave ................................... 11 Grafik 2: Ecuria e totalit të aktivit dhe peshës së tij ndaj PBB-së në vite ............................... 40 Grafik 3: Struktura e zërave kryesorë të aktivit në vite (pesha në %) ..................................... 41 Grafik 4: Struktura e zërave kryesorë të pasivit në vite (pesha në %) ..................................... 43 Grafik 5: Ecuria e volumit të depozitave (në milionë lekë) dhe rritjes vjetore të tyre (në %) në vite 44 Grafik 6: Struktura e depozitave sipas llojit ............................................................................ 45 Grafik 7: Struktura e depozitave me afat sipas monedhës ....................................................... 45 Grafik 8: Ecuria e zërave Kapital i paguar, Fitime të pashpërndara dhe Fitimi i vitit në vazhdim në vite ....................................................................................................................... 46 Grafik 9: Ecuria e indeksit H në vite ....................................................................................... 47 Grafik 10: Ecuria e rezultatit neto të sistemit bankar (në milionë lekë) dhe rritja vjetore (në %) në vite ...................................................................................................................................... 48 Grafik 11: Ecuria e të ardhurës neto nga interesi dhe të ardhurës neto nga veprimtari të tjera në vite ...................................................................................................................................... 49 Grafik 12: Ecuria e shpenzimeve për provizione në vite ......................................................... 50 Grafik 13: Struktura e të ardhurave sipas zërave kryesore në vitet 2005, 2009 dhe qershor 2014 ......................................................................................................................................... 51 Grafik 14: Struktura e të ardhurave nga interesi sipas elementëve përbërës së tij në vitet 2005, 2009 dhe qershor 2014 ............................................................................................................ 52 Grafik 15: Struktura e shpenzimeve sipas zërave kryesore për vitet 2005, 2009 dhe qershor 2014 ......................................................................................................................................... 53 Grafik 16: Struktura e shpenzimeve për interesa sipas elementëve përbërës së tij në vitet 2005, 2009 dhe qershor 2014 ............................................................................................................ 54 Grafik 17: Ecuria e disa zërave kryesorë të të ardhurave ........................................................ 54 Grafik 18: Ecuria e disa zërave kryesore të shpenzimeve ....................................................... 55 Grafik 19: Ecuria e volumit të kredisë bruto dhe ritmi i rritjes në vite (në %) ........................ 56 Grafik 20: Ndarja e volumit të kredisë midis bizneseve dhe individëve në vite ..................... 58 Grafik 21: Raporti kredi për individë dhe kredi për biznese në vitet 2007, 2010 dhe qershor 2014 ......................................................................................................................................... 58 Grafik 22: Ecuria e portofolit të kredisë sipas qëllimit në vite ................................................ 59

xiv

Grafik 23: Struktura e portofolit të kredisë sipas qëllimit në vitet 2007, 2010 dhe qershor 2014 ................................................................................................................................................. 60 Grafik 24: Kredia për biznese sipas qëllimit në qershor 2014................................................. 60 Grafik 25: Kredia për individë sipas qëllimit nëqershor 2014 ................................................ 61 Grafik 26: Pesha e portofolit të kredisë sipas monedhës në vitet 2007, 2010 dhe qershor 2014 ................................................................................................................................................. 62 Grafik 27: Struktura e portofolit të kredisë sipas sektorëve të ekonomisë, qershor 2014 ....... 62 Grafik 28: Shpërndajra gjeografike e portofolit të kredisë në qershor 2014 ........................... 63 Grafik 29: Struktura e portofolit të kredisë sipas afatit të maturimit ....................................... 64 Grafik 30: Ecuria e treguesve RoA dhe RoE në vite ............................................................... 66 Grafik 31: Ecuria e marzhit të fitimit për sistemin bankar shqiptar në vite ............................ 68 Grafik 32: Ecuria e marzhit neto nga interesat në vite ............................................................ 69 Grafik 33: Klasifikimi i portofolit sipas klasave të riskut dhe ecuria e peshës së tyre në vite 72 Grafik 34: Struktura e portofolit të kredisë sipas klasave të riskut në vitet 2005, 2009 dhe qershor 2014 ............................................................................................................................ 74 Grafik 35: Ecuria e indeksit të klasave të riskut në vite (vit bazë = viti 2005) ....................... 76 Grafik 36: Ecuria e disa treguesve të kredive të keqshërbyera nëvite ..................................... 77 Grafik 37: Ecuria e indeksit me bazë vitin 2005 të disa treguesve të kredivetë keqshërbyera 77 Grafik 38: Ecuria e shkallës së mbulimit me provizione në vite ............................................. 78 Grafik 39: Rritja vjetore në përqindje e shkallës së mbulimit me provizione në vite ............. 79 Grafik 40: Totali i aktivit të korrektuar me riskun dhe raporti i tyre ndaj totalit të aktivit ..... 80 Grafik 41: Struktura e aktiveve të ponderuara me riskun në fund të vitit 2013 ...................... 81 Grafik 42: Ecuria e raportit të mjaftueshmërisë së kapitalit në vite ........................................ 81 Grafik 43: Paraqitja grafike e lidhjes funksionale të indeksit të riskut dhe probabilitetit të paaftësisë paguese ................................................................................................................... 85 Grafik 44: Ecuria e treguesit mesatar të RoA-s dhe shmangies standarde të tij në vite .......... 88 Grafik 45: Ecuria e raportit kapital/totali i aktivit për sistemin bankar në vite ....................... 89 Grafik 46: Indeksi Z i riskut për sistemin bankar shqiptar në vite .......................................... 89 Grafik 47: Probabiliteti i paaftësisë paguese për sistemin bankar shqiptar në vite ................. 90 Grafik 48: Ecuria e probabilitetit të paaftësisë paguese dhe treguesit të kredive të keqshërbyera në vite ................................................................................................................ 91

Listë e figurave

Figurë 1: Procesi i drejtimit të riskut ......................................................................................... 5 Figurë 2: Paraqitje skematike e sjelljes së klientëve nga muaji T në muajin T+1 ................... 95 Figurë 3: Paraqitje skematike e sjelljes së pagesave të klientëve nga muaji T në muajt e tjerë në vijim .................................................................................................................................... 98 Figurë 4: Rezultatet e modelit më të përshtatshëm me metodën e zakonshme të katrorëve më të vegjël ................................................................................................................................. 115 Figurë 5: Testimi i shpërndarjes normale të mbetjeve të modelit, rezultatet e testit Jarque-Bera ............................................................................................................................................... 118 Figurë 6: Testimi i autokorrelacionit, rezultatet e testit të autokorrelacionit dhe korrelacionit të pjesshëm ................................................................................................................................ 119 Figurë 7: Rezultatet e modelit më të përshtatshëm të lidhjes së TKP-së me probabilitetin e paaftësisë paguese ................................................................................................................. 122

xv

Hyrje

I. Fokusi Punimi fokusohet në analizën dhe matjen e riskut të kredisë për sistemin

bankar shqiptar. Fillimisht analizohet ecuria e sistemit bankar dhe treguesve të riskut të kredisë nëpërmjet analizës së serive kohore të treguesve të gjithë sistemit bankar. Më tej punimi paraqet matjen e riskut të kredisë nëpërmjet metodave të ndryshme, konkretisht llogaritjes së humbjes së pritshme dhe asaj të papritshme nga risku i kredisë, llogaritja e indeksit Z dhe paraqitja e matricave të tranzicionit. Më tej, punimi fokusohet në analizën e faktorëve përcaktues që ndikojnë në treguesit e riskut të kredisë.

II. Qëllimi Qëllimi i këtij punimi është përcaktimi dhe vlerësimi i treguesve për matjen e

riskut të kredisë për sistemin bankar dhe faktorët përcaktues që ndikojnë në këta tregues.

Hapi i parë për të realizuar këtë qëllim është majta e riskut të kredisë nëpërmjet treguesit të kredive të keqshërbyera, indeksit Z dhe matricat e tranzicionit. Hapi i dytë është identifikimi dhe vlerësimi i faktorëve përcaktues që ndikojnë në këta tregues, duke u fokusuar në faktorë makroekonomikë, të tillë si Prodhimi i Brendshëm Bruto, Indeksi i Çmimit të Konsumit, Norma e papunësisë etj., dhe ata që lidhen me strukturën e aktiveve dhe pasiveve të bankave, si për shembull Kthimi ndaj Aktiveve, volumi i kredisë, raporti i kredive ndaj depozitave etj.

III. Motivimi Kam zgjedhur të trajtoj riskun e kredisë për sistemin bankar pasi përbën një

prej risqeve kryesore ndaj të cilit është i ekspozuar sistemi bankar shqiptar. Gjatë dekadave të fundit kreditë kanë zënë peshën kryesore ndër aktivet e sistemit bankar duke përbërë edhe riskun më të madh ndaj të cilit ekspozohet sistemi. Matja e riskut të kredisë për sistemin bankar gjykojmë do të ishte një vlerë e shtuar për analizën e ecurisë së tij në kohë si dhe drejtimin e tij nga Banka e Shqipërisë, në kuadrin e stabilitetit financiar të vendit.

Matja e riskut të kredisë së sistemit bankar përbën një informacion të rëndësishëm për gjithë agjentët ekonomikë dhe autoritetet duke qenë se zhvillimi i sistemi financiar në përgjithësi dhe i atij bankar në veçanti, shihet edhe si promotor i zhvillimit ekonomik të vendit.

Përveç sa u përmend më sipër, një tjetër shqetësim dhe njëkohësisht motivim për këtë punim është performanca jo e mirë e sistemit bankar gjatë viteve të fundit, kjo e mishëruar edhe në rritjen e konsiderueshme të kredive të keqshërbyera (njohur ndryshe si kredi me probleme). Ky përkeqësim ka përkuar edhe me përkeqësimin e

xvi

treguesve të tjerë makro apo mikroekonomikë për shkak të krizës financiare botërore. Duke e thelluar arsyetimin në këtë drejtim, shtrohen një sërë pyetjesh si për shembull:

A ka ndikuar kriza financiare në riskun e kredisë së sistemit bankar shqiptar?

Cilët janë variablat makroekonomikë që shfaqin ndikim më të madh në riskun e kredisë së sistemit bankar shqiptar?

A ndikon performanca e bankave në kreditë e keqshërbyera? A ndikon volumi i kredisë në kreditë e keqshërbyera? A janë marrë masa rregullative për drejtimin efektiv të riskut të kredisë në

sistemin bankar shqiptar dhe a kanë rezultuar të suksesshme ato?

IV. Objektivat Objektivat e punimit grupohen në tre kategori: Së pari, të analizohet risku i kredisë për sistemin bankar shqiptar; Së dyti, të matet niveli i riskut të kredisë dhe ecuria e tij në vite. Së treti, të identifikohen dhe vlerësohen faktorët që ndikojnë direkt dhe

indirekt në riskun e kredisë. Në lidhje me objektivin e parë, gjatë punimit analiza thellohet me qëllim: Evidentimin e kuadrit rregullativ për drejtimin e risqeve nga bankat dhe në

veçanti të riskut të kredisë, Analizën e sistemit bankar dhe rolit të tij në ekonomi, Analizën e zhvillimit të sistemit bankar në vite dhe gjendja e tij.

Për sa i përket objektivit të dytë, punimi fokusohet në: Analizën e detajuar të ndryshimit të treguesit të kredive të keqshërbyera,

ku keqshërbimi i kredisë shihet si ngjarja më e rëndësishme e kredisë, Analizën e detajuar të treguesve të performancës së sistemit bankar dhe

treguesve të tjerë që lidhen me riskun e kredisë si niveli i humbjeve të pritshme e të papritshme për sistemin bankar shqiptar,

Matjen e riskut të kredisë duke përdorur indeksin Z, një indeks i përdorur për matjen e risqeve në sistemin bankar, si dhe llogaritja e probabilitetit të paaftësisë paguese të bankave dhe

Matjen e riskut të kredisë nëpërmjet matricave të tranzicionit dhe shpejtësisë së transferimit.

Në lidhje me objektivin e tretë, punimi fokusohet në: Analizën e literaturës së huaj dhe shqiptare për identifikimin e faktorëve

përcaktues që ndikojnë në riskun e kredisë së sistemit bankar, Analizën e lidhjes shkak-pasojë të faktorëve makroekonomikë dhe atyre që

lidhen me strukturën e aktiveve dhe pasiveve të sistemit bankar dhe lidhjen e tyre me riskun e kredisë,

Përdorimi i modelimit ekonometrik për të vlerësuar faktorët përcaktues që ndikojnë në riskun e kredisë së sistemit bankar shqiptar duke përdorur të dhënat statistikore të publikuara nga Banka e Shqipërisë, Instituti i Statistikave apo autoritete të tjera.

xvii

V. Metodologjia Metodologjia e përdorur në punim konsiston në analizën deskriptive

(përshkruese) dhe matjen e riskut të kredisë për sistemin bankar shqiptar, si dhe përdorimin e metodave ekonometrike për identifikimin dhe analizën e faktorëve përcaktues që ndikojnë në këtë tregues.

Analiza përshkruese e përdorur në fillim është domosdoshmëri për zbërthimin

dhe analizën e tregueve kryesorë të zhvillimit të sistemit bankar shqiptar dhe riskut të kredisë. Më anë të kësaj analize bëhet e mundur studimi i vlerave mesatare dhe luhatshmërisë së treguesve të marrë në analizë dhe më tej nxjerrja e përfundimeve për zhvillimin e deritanishëm por edhe për pritshmëritë apo zhvillimet e ardhshme.

Modeli ekonometrik i përdorur është ai i regresit linear ku si variabël i varur

është marrë treguesi i kredive të keqshërbyera të sistemit bankar shqiptar dhe variabla të pavarur janë trajtuar një sërë treguesish makroekonomikë dhe tregues të aktiveve dhe pasiveve të vetë sistemit. Metoda e zbatuar është metoda e zakonshme e katrorëve më të vegjël dhe përpara se të jepen përfundimet, modeli është testuar paraprakisht për supozimet bazë të metodës.

VI.I. Hipotezat Hipotezat e ngritura në punim lidhen me vlerësimin e faktorëve përcaktues që

ndikojnë në treguesit e riskut të kredisë. Hipotezat që ngrihen në punim janë: Hipoteza e parë: Ho: Nuk ka lidhje të rëndësishme midis Prodhimit të Brendshëm Bruto dhe treguesit të kredive të keqshërbyera të sistemit bankar shqiptar. Ha: Ka lidhje të rëndësishme midis Prodhimit të Brendshëm Bruto dhe treguesit të kredive të keqshërbyera të sistemit bankar shqiptar. Hipoteza e dytë: Ho: Nuk ka lidhje të rëndësishme midis Indeksit të Çmimit të Konsumit dhe treguesit të kredive të keqshërbyera të sistemit bankar shqiptar. Ha: Ka lidhje të rëndësishme midis Indeksit të Çmimit të Konsumit dhe treguesit të kredive të keqshërbyera të sistemit bankar shqiptar. Hipoteza e tretë: Ho: Nuk ka lidhje të rëndësishme midis raportit të kredive ndaj totalit të aktiveve dhe treguesit të kredive të keqshërbyera të sistemit bankar shqiptar. Ha: Ka lidhje të rëndësishme midis raportit të kredive ndaj totalit të aktiveve dhe treguesit të kredive të keqshërbyera të sistemit bankar shqiptar. Hipoteza e katërt: Ho: Nuk ka lidhje të rëndësishme midis Kthimit ndaj Aktiveve dhe treguesit të kredive të keqshërbyera të sistemit bankar shqiptar. Ha: Ka lidhje të rëndësishme midis Kthimit ndaj Aktiveve dhe treguesit të kredive të keqshërbyera të sistemit bankar shqiptar.

xviii

VI.II. Të dhënat Të dhënat e përdorura si në pjesën e analizës përshkruese ashtu edhe në pjesën

e modelit ekonometrik janë të dhëna sekondare të publikuara nga institucione zyrtare si Banka e Shqipërisë, Instituti i Statistikave, Ministria e Financave etj.

VI.III. Literatura Literatura e përdorur konsiston në libra, punime dhe artikuj të publikuar të

huaja dhe shqiptarë të cilët trajtojnë tematikën e kredive të keqshërbyera për sistemin bankar. Fokus kryesor ka qenë hulumtimi i artikujve të tillë që kanë objekt studimi vendet e Europës nga vijnë apo kanë prani grupet e rëndësishme bankare në vend (si Austri, Itali, Greqi etj.), por njëkohësisht edhe i vendeve të Europës Lindore e Juglindore për shkak të ngjashmërisë më të lartë të treguesve makroekonomikë dhe zhvillimit të sistemit bankar krahasuar me Shqipërinë.

VII. Struktura e punimit Punimi është i organizuar në pesë krerë. Në kreun e parë trajtohen fillimisht aspekte teorike të veprimtarisë bankare

dhe aktivet bankare. Gjithashtu në kre bëhet një analizë e përgjithshme e strukturës dhe ecurisë së sistemit financiar në Shqipëri si dhe pesha që zë sektori bankar, përbërësi më i rëndësishëm i sektorit financiar shqiptar.

Në kreun e dytë paraqitet literatura e shqyrtuar për përgatitjen e punimit. Në

pjesën e parë të kreut paraqitet literatuara e shqyrtuar për konceptin e riskut, pasi pa kuptuar këtë koncept nuk mund të zbërthehet më tej risku i kredisë dhe teknikat për majtjen e tij. Në pjesën e dytë të kreut paraqitet literatura për matjen e riskut të kredisë si dhe literatura për përdorimin e indeksit Z si matës i këtij risku. Në pjesën e tretë të kreut paraqiten një sërë punimesh të publikuara të cilët identifikojnë dhe vlerësojnë faktorët përcaktues të riskut të kredisë duke përdorur kryesisht analizën ekonometrike për të paraqitur ndikimin e faktorëve të ndryshëm në treguesin e kredive të keqshërbyera (TKP). Fokus në këtë pjesë kanë qenë punimet që janë bërë në vende fqinjë dhe në vende ku zhvillojnë aktivitetin e tyre grupet bankare kryesorë që janë në Shqipëri.

Në kreun e tretë trajtohet matja e riskut të kredisë për sistemin bankar shqiptar.

Përpara se të paraqiten metodat apo teknikat për matjen e këtij risku, në pjesën e parë të kreut trajtohen aspekte të ndryshme të zhvillimit dhe madhësisë së riskut të kredisë për sistemin bankar shqiptar. Më konkretisht, në fillim analizohet kuadri rregullator për drejtimin e riskut të kredisë dhe rregullore të tjera që lidhen me këtë proces. Më tej analizohet struktura e aktiveve dhe pasiveve të sistemit bankar shqiptar, ecuria e portofolit të kredisë dhe disa prej treguesve të performancës së sistemit. Më tej vlerësohet matja e riskut të kredisë sipas përcaktimeve të rregullatorit duke paraqitur si humbjen e pritshme dhe të papritshme nga ngjarja e kredisë si dhe teknika e zbutjes të përdorur për secilën prej tyre. Pjesa e fundit e kreut analizon dy teknika të ndryshme për matjen e riskut të kredisë. Njëra prej tyre është matrica e tranzicionit dhe shpejtësia e transferimit të llogaritura nga matrica por aplikimi i kësaj teknike është bërë në një portofol kredish të krijuar nga pjesë të portofolit të tre bankave të nivelit të dytë që zhvillojnë aktivitetin në vend, pasi nuk disponohen të dhënat për

xix

sjelljen e secilit kredimarrës në sistemin bankar shqiptar. Matja e riskut nëpërmjet indeksit Z të riskut është një tjetër teknikë e përdorur për sistemin bankar sidomos pas vërtetimit të lidhjes së këtij indeksi me probabilitetin e paaftësisë paguese të bërë nga Hannan-i dhe Hanweck-u. Llogaritjet e indeksit Z dhe të probabilitetit të paaftësisë paguese janë bërë për periudhën kohore 2004 deri në qershor 2014.

Në kreun e katërt përdoret analiza ekonometrike dhe konkretisht metoda e

zakonshme e katrorëve më të vegjël për të testuar lidhjen funksionale midis faktorëve të ndryshëm makroekonomikë dhe faktorëve që lidhen me strukturën e aktivit dhe pasivit të bankave me treguesin e kredive të keqshërbyera. Përpara se të interpretohet lidhja midis variablave, janë bërë gjithë testet e nevojshme statistikore dhe janë analizuar përfundimet e tyre. Në pjesën e fundit të kreut, ndikimi i faktorëve të ndryshëm të identifikuar është transferuar edhe në probabilitetin e paaftësisë paguese dhe indeksin e riskut si matës i riskut të kredisë për sistemin bankar.

Në kreun e pestë paraqiten përfundimet dhe rekomandimet kryesore të

punimit. Punimi mbyllet me anekset mbështetëse dhe literaturën e përdorur.

VIII. Konsiderata etike Informacionet e përfshira në punim të cilat nuk burojnë nga analiza specifike

apo nuk përbëjnë përfundim origjinal të këtij punimi janë përdorur duke cituar emrin e autorit. Të dhënat e përdorura janë të dhëna zyrtare pasi përfshijnë seri kohore apo tregues të publikuar nga autoritete zyrtare shqiptare ndërkohë që përpunime të këtyre treguesve përshkruhen në punim.

1

Kreu 1

Veprimtaria bankare dhe struktura e sistemit bankar shqiptar

Në pjesën e parë të këtij kreu trajtohen aspekte teorike të veprimtarisë bankare

dhe të aktivit bankar. Në pjesën e dytë të kreut bëhet një analizë e përgjithshme e strukturës dhe ecurisë së sistemit financiar në Shqipëri dhe peshës që zë sistemi bankar.

1.1 Veprimtaria bankare dhe aktivet bankare Sistemi financiar në Shqipëri dominohet nga bankat tregtare (më poshtë

referuar banka) të cilat zotërojnë pjesën dërrmuese të aktiveve të tregut financiar. Në fund të vitit 2013, totali i aktiveve të sistemit bankar ishte sa 91%1 e Produktit të Brendshëm Bruto (PBB). Roli i bankave në zhvillimin ekonomik të një vendi është i rëndësishëm. Duke qenë se në pjesën më të madhe të vendeve në zhvillim bankat shërbejnë si burimi kryesor për qarkullimin dhe shtesën e kapitalit, ato, nëpërmjet procesit të kreditimit, përcaktojnë ritmin e zhvillimit të ekonomisë dhe degëve përbërëse të saj.

1.1.1 Ç’është një bankë? Fillimi i “veprimtarisë bankare” është shumë më i vjetër se organizimi

institucional i bankave. Në fakt, më shumë se dymijë vjet më parë, njerëzit depozitonin të mira dhe sende të ndryshme me qëllim që t’i përdornin ato më vonë. Mbajtësit apo ruajtësit e këtyre të mirave dhe sendeve filluan t’ua japin këto sende njerëzve që kishin nevojë, me kusht që këta të fundit t’ua kthenin përsëri me një interes apo kthim shtesë. Rreth 700 vjet më parë, në Venecia u shfaqën disa persona, të cilët uleshin në stola, që në atë kohë në gjuhën latine quheshin “banco”, dhe pranonin para nga njerëz që kishin mbetje (pra kishin kursyer para), të cilëve në shkëmbim u premtonin që t’ua kthenin paratë pas një kohe të caktuar, me një interes 1 Burim: Banka e Shqipërisë, Raporti Vjetor i Mbikëqyrjes 2013

Kreu 1: Veprimtaria bankare A. Agalliu dhe struktura e sistemit bankar shqiptar

2

të rënë dakord midis tyre. Këto para, më tej u jepeshin njerëzve të tjerë, kryesisht tregtarë, të cilët kishin nevojë për para shtesë për të zhvilluar aktivitetin e tyre. Për paratë e dhëna kërkohej një interes shtesë. Këta individë, që sot quhen me termin bankierë, në këtë mënyrë siguronin fitimin e nevojshëm (interesin) për t’u kthyer paratë, së bashku me interesin, atyre personave që ua kishin marrë më parë ndërsa qëndronin të ulur në banka (Hildreth 2001).

Në kohën e sotme, “bankat moderne” përsërisin të njëjtin proces i cili,

pavarësisht zhvillimit të jashtëzakonshëm: krijimit të një shumëllojshmërie produktesh dhe shërbimesh bankare dhe modernizimit të arritur, vazhdon të ketë të njëjtin funksion bazë: atë të transferimit të përkohshëm të kapitalit nga depozituesit (ata që kanë kursyer) tek huamarrësit (ata që kanë nevojë për para shtesë). Pra, bankat kanë thjesht një rol ndërmjetësi, rol i cili qëndron në thelb të veprimtarisë bankare.

1.1.2 Përkufizimi i veprimtarisë bankare Përkufizimi i termit “veprimtari bankare” ka qenë subjekt i ndryshimeve të

herë-pas-hershme, duke i qendruar gjithmonë besnik procesit të filluar nga bankierët e hershëm. Bianco (1987) dhe Ellinger et al. (2002) shprehen se veprimtaria kryesore e një banke konsiston në pranimin e depozitave dhe dhënien e huave për publikun, duke e dalluar bankën në formën e saj klasike nga institucionet e tjera financiare. Për më tepër, edhe nga pikëpamja juridike, transaksioni tipik që karakterizon një bankë dhe e bën atë të dallueshme nga institucionet e tjera financiare është pranimi i depozitave nga klientët me qëllim krijimin e fitimit nëpërmjet ri-investimit të këtyre depozitave. Ky qendrim u pasqyrua më vonë edhe në legjislacionin e shteteve të ndryshme, i cili në thelb kërkon që një institucion nuk mund të konsiderohet “bankë” nëse nuk pranon para në formën e depozitave nga publiku i gjerë.

1.1.2.a Veprimtaria bankare në kuadër të ligjit shqiptar Ligji nr.9662 “Për bankat në Republikën e Shqipërisë” (shkurt ligji” Për

Bankat”) miratuar datë 18/12/2006 jep një përcaktim të qartë për bankat dhe për veprimtarinë bankare.

Në ligj, bankat 2 përkufizohen si: “personi juridik me seli në territorin e Republikës së Shqipërisë, që ushtron veprimtari bankare dhe veprimtari të tjera sipas përcaktimeve të këtij ligji”.

Më tej, ligji vijon me përkufizimin e “veprimtarisë bankare”3 si: “pranimi i depozitave monetare ose i fondeve të tjera të ripagueshme nga publiku dhe përdorimi i tyre për dhënie kredie e vendosje në emër dhe për llogari të vet”

Përkufizimet e mësipërme të ligjit shqiptar shkojnë në të njëjtën linjë jo vetëm

me legjislacionin e vendeve të rajonit4, por edhe me legjislacionin e vendeve të zhvilluara5. Kështu, direktiva 2006/48/EC e Parlamentit Europian dhe Këshillit të

2 Ligji “Për Bankat” Neni 4 pika 1 3Ligji “Për Bankat” Neni 4 pika I, pika 4 4 Ligji kroat “Për Bankat” përkufizon në nenin 3 “shërbimet bankare” si “pranimi i depozitave monetare dhe dhënia e kredive dhe vendosje të tjera nga këto fonde nga banka, në emër dhe për llogari të saj, si dhe emetimi i mjeteve të pagesës në formën e parasë elektronike”, ndërsa ai maqedonas përkufizon në nenin 2 veprimtarinë thelbësore të një banke e cila është “pranimi i depozitave dhe i fondeve të tjera të ripagueshme nga publiku dhe dhënia e kredive në emër dhe për llogari të vet (të bankës)” -përshtatje e autorit nga versioni anglisht i ligjit 5Referuar ligjit gjerman, anglez dhe amerikan për veprimtarinë bankare


3

Europës, e cila është akti kryesor që rregullon çështjet e lidhura me krijimin dhe ushtrimin e veprimtarisë së institucioneve të kredisë si dhe me mbikëqyrjen e kujdesshme të tyre, përkufizon “institucionin e kredisë” (neni 4) si: “(a) një sipërmarrje, veprimtari e të cilit është pranimi nga publiku i depozitave ose i fondeve të tjera të ripagueshme dhe të japë hua për llogari të vet, ose (ii) një institucion i parasë elektronike sipas kuptimit të Direktivës 2000/46/EC”. Ligji gjerman për bankat me veprimtari bankare nënkupton “pranimin e fondeve nga të tjerët në formën e depozitave apo të fondeve të tjera të ripagueshme nga publiku, dhënia e huave apo kredive”. Në Angli6 veprimtaria bankare përkufizohet si pranimi i parave në formën e depozitave me qëllim dhënien e huave ose për financimin e aktiviteteve të ndryshme. Në Shtetet e Bashkuara7 bankë konsiderohet një institucion i cili pranon depozita të ripagueshme dhe jep hua tregtare.

1.1.2.b Veprimtaria bankare dhe transaksionet e lidhura me të Duke analizuar në tërësi përkufizimet e mësipërme, veçohen qartësisht tre

transaksione thelbësore që e dallojnë bankën nga institucionet e tjera financiare dhe që e bëjnë atë subjekt të një rregullimi ligjor dhe mbikëqyrës të veçantë. Këto transaksione janë:

a) pranimi nga publiku i depozitave monetare ose i fondeve të tjera të ripagueshme;

b) përdorimi i tyre për dhënie kredish në emër dhe për llogari të vet; c) emetimi i mjeteve të pagesës në formën e parasë elektronike. Transaksioni më tipik për bankat, jo vetëm sipas legjislacionit shqiptar, por

edhe atij ndërkombëtar, është pranimi nga publiku i depozitave dhe i fondeve të tjera dhe ripagimi i tyre me interes në përfundim të një afati të caktuar. Pranimi i depozitave monetare sipas ligjit “Për bankat” është një veprimtari e cila mund të ushtrohet vetëm nga subjektet e licensuara si banka nga Banka e Shqipërisë duke përjashtuar institucionet e tjera financiare apo çdo lloj organizimi tjetër. Për më tepër, depozitimi i fondeve nga publiku realizohet nëpërmjet një marrëdhënie kontraktore e rregulluar në Kodin Civil të Republikës së Shqipërisë 8 , ku parashikohet se kur depozitohet një shumë parash pranë një banke, kjo e fundit fiton pronësinë (mbi këtë shumë parash) dhe është e detyruar t’i kthejë në të njëjtën monedhë, me përfundimin e afatit të përcaktuar ose me kërkesën e depozituesit, duke patur parasysh periudhën e lajmërimit të përcaktuar nga palët ose nga praktika bankare. Pronësia mbi fondet e publikut hap rrugën e përdorimit të këtyre fondeve në formën e investimeve të ndryshme, ku më kryesorja është huaja ose kredia.

Sikundër u trajtua më sipër, dhënia e kredive është pjesë e përkufizimit të veprimtarisë bankare, pavarësisht faktit se ky funksion nuk ushtrohet në mënyrë ekskluzive vetëm nga bankat. Edhe institucione të tjera financiare kanë të drejtën e dhënies së kredive, por bankat, janë të vetmet institucione të cilat pranojnë depozita nga publiku i gjerë.

Funksioni i tretë, ai i emetimit të mjeteve të pagesës në formën e parasë elektronike, është zgjerimi i veprimtarisë bankare si rrjedhim i rëndësisë që ka marrë ky lloj aktiviteti në ditët e sotme, i cili është në thelb një aktivitet bankar, megjithëse

6 Referuar “The Financial Services and Markets Act 2000” dhe “Regulated Activities Order by the Treasury, S.I.2001, No.544”. 7Bank Holding Company Act of 1956 (P.L. 84-511, 70 STAT. 133) 8Kodi Civil i Republikës së Shqipërisë, kreu XVIII, neni 1024


4

nuk është domosdoshmërisht një kombinim i veprimtarive të pranimit të depozitave dhe dhënies së kredive.

Nëpërmjet këtyre transaksioneve, gjatë ushtrimit të veprimtarisë bankare, bankat luajnë një rol thelbësor në procesin e ndërmjetësimit apo atë të transferimit të përkohshëm të aktiveve nga depozituesit tek huamarrësit. Roli i tyre si ndërmjetëse midis depozituesve (kursimtarëve) “të duruar” dhe huamarrësve “nevojtarë” shpjegon thelbin e veprimtarisë bankare.

1.2 Aktivet bankare dhe karakteristikat e tyre Pranimi i depozitave nga publiku përbën aktivitetin dallues të veprimtarisë

bankare. Në vijim të këtij aktiviteti, bankat bëjnë “të vetat” këto depozita, duke fituar jo vetëm pronësinë e përkohshme (njëkohësisht edhe detyrimin e kthimit të të njëjtës shumë, në të njëjtën monedhë, në përfundim të afatit të përcaktuar ose me kërkesën e depozituesit sipas praktikës bankare) por edhe të drejtën për të ndryshuar natyrën e këtyre burimeve duke investuar në aktive të formave të ndryshme.

Sipas standardeve ndërkombëtare të raportimit financiar9, aktivi përkufizohet

si: “një mjet i kontrolluar nga ndërmarrja si rezultat i ngjarjeve të kaluara dhe prej të cilit ndërmarrja pret përfitime ekonomike të ardhshme”.

Sipas Dhucit10 aktivi i një shoqërie tregtare është çdo vlerë që zotërohet nga vetë ajo dhe që mund të përdoret për shlyerjen e detyrimeve të saj.

Referuar dy përkufizimeve të mësipërme, aktivi ka tre karakteristika të rëndësishme:

a) aktivi është rezultat i ngjarjeve të kaluara, b) nga aktivi priten përfitime të ardhshme të mundshme, dhe c) përfitimet e ardhshme të mundshme janë të kontrollueshme nga shoqëria

tregtare. Edhe bankat, si çdo shoqëri tjetër tregtare, zotëron aktivet e saj nga të cilat pret

përfitime të ardhshme dhe që do të përdoren më tej për shlyerjen e detyrimeve. Përderisa aktivet karakterizohen nga përfitime të ardhshme atëherë ato karakterizohen gjithashtu edhe nga risku përkatës. Në fakt, të gjithë e dimë se ” pa risk nuk ka kthim të pritshëm” dhe anasjellas, ”për të synuar një nivel të caktuar kthimi të pritshëm patjetër duhet të marrim përsipër një nivel të caktuar risku”.

Përveç karakteristikave të përmendura më sipër, aktivet bankare kanë edhe

disa karakteristika të tjera të cilat duhet të merren në konsideratë, si nga pikëpamja e përfitueshmërisë së ardhshme ashtu edhe nga aspekti i ngjarjeve të mundshme që shkaktojnë risqet përkatëse. Këto karakteristika janë:

a) Çmimi dhe vlera e aktivit: çdo aktiv ka çmim që përcaktohet nga oferta dhe kërkesa në treg në një çast të dhënë (zakonisht në datën e përfitimit të tij) dhe një vlerë që përcaktohet sipas një koncepti të përgjithshëm ligjor apo nga rregullatori.

b) Norma e interesit të aktivit: për çdo aktiv bankar, si rregull, aplikohet një normë interesi. Norma e interesit përfaqëson normën e kthimit të kërkuar për investimin e burimeve (pra të depozitave të klientëve) në këto aktive.

9 IAS 1: Paraqitja e Pasqyrave Financiare 10 Njohuritë bazë për riskun dhe drejtimin e tij


5

Norma e kthimit e kërkuar është në përpjestim të drejtë me riskun e marrë përsipër.

c) Maturiteti i aktivit: çdo aktiv ka një datë të shndërrimit të tij nga një formë në një tjetër. Maturiteti lidhet jo vetëm me llojin e aktivit por edhe nga tregu ku ai tregtohet.

d) Monedha e aktivit: çdo aktiv është i emëruar në një monedhë të caktuar dhe mund të raportohet në monedhën që është çmuar apo edhe në një monedhë tjetër.

1.3 Procesi i drejtimit të riskut Sipas Dhucit, procesi i drejtimit të riskut është procesi nëpërmjet të cilit

shoqëritë tregtare përpiqen të sigurohen që risqet ndaj të cilave ato janë ekspozuar janë risqet ndaj të cilave ato mendojnë se janë dhe duhet të jenë në mënyrë që të maksimizojnë vlerën e shoqërisë tregtare. Nëpërmjet një procesi të tillë, drejtuesit përpiqen që të gjejnë ekuilibrin ndërmjet risqeve që shoqëria tregtare duhet të marrë përsipër dhe nivelit të fitimit (pra edhe vlerën e aksioneve në treg) të synuar. Ky i fundit përbën edhe objektivin e shoqërisë tregtare. Dhuci e organizon procesin e drejtimit të riskut në së paku pesë nënprocese, secili prej të cilëve është kusht i nevojshëm dhe i domosdoshëm për efektshmërinë e procesit në tërësi, që janë:

1) vendosja e objektivave, 2) identifikimi i riskut, 3) vlerësimi i riskut, 4) trajtimi i riskut, dhe 5) mbikëqyrja e drejtimit të riskut. Në mënyrë skematike, këto procese paraqiten në figurën 1.

Figurë 1: Procesi i drejtimit të riskut

Burimi: Paraqitje e autorit Ashtu si paraqitet në figurë, procesi i drejtimit të riskut është një proces i

vazhdueshëm ku etapat “ndjekin” njëra-tjetrën gjatë procesit normal të drejtimit të riskut dhe sa herë që ka ndonjë ndryshim në mjedisin e brendshëm apo të jashtëm të shoqërisë tregtare.

Vendosja e objektivave

Identifikimi i riskut

Vlerësimi i riskut Trajtimi i riskut

Mbikëqyrja e drejtimi të riskut Procesi i Drejtimit

të Riskut


6

1.4 Zhvillime kryesore në ekonominë shqiptare gjatë dekadës së fundit

Zhvillimet e sistemit bankar ndikojnë në një masë të konsiderueshme zhvillimet në sistemin financiar dhe ekonomik të vendit dhe ky ndikim është akoma më i madh për vendin tonë duke pasur parasysh edhe peshën e madhe që zë sistemi bankar. Por edhe e anasjella është e vërtetë. Zhvillimet në sistemin bankar nuk mund të kuptohen pa analizuar zhvillimin ekonomik të vendit me treguesit kryesorë mikro dhe makroekonomikë, për të njëjtën arsye që përmendet më sipër.

Për më tepër, zhvillimi i sistemit bankar gjatë dekadës së fundit është ndikuar edhe nga zhvillimet ekonomike të vendeve të tjera. Ndikim jo i vogël mbartet nga vendet partnere në treguesit e import-eksporteve, vendet ku kanë emigruar emigrantët shqiptarë (dihet që ekonomia shqiptare gjatë dhjetëvjeçarëve të fundit ka pasur një hov nga prurjet e emigrantëve), vendet e rajonit apo edhe më gjerë.

Përtej këtyre zhvillimeve, kriza financiare globale, e cila u trasmetua edhe në ekonominë reale në periudhën e pas viteve 2009, ka dhënë ndikimet e veta duke kushtëzuar jo pak zhvillimin e sistemit bankar.

1.4.1 Treguesit kryesorë makroekonomikë dhe zhvillimi i tyre Në këtë pjesë analizohen disa nga treguesit kryesorë makroekonomikë për disa

nga ekonomitë kryesore botërore, vendet e rajonit dhe vendit tonë, më konkretisht: ndryshimi i PBB-së; norma e papunësisë; dhe norma e inflacionit.

Të dhënat e përdorura janë ato të paraqitura në “Raporti Vjetor 2013”

publikuar nga Banka e Shqipërisë si dhe të dhëna të marra nga Eurostat, Institutet e Statistikave të vendeve të ndryshme apo llogaritje të ekspertëve të Bankës Qendrore Europiane, Këshillit Europian apo OECD-së.

1.4.1.a Treguesit kryesorë makroekonomikë të vendeve të zhvilluara dhe ato të rajonit

Ekonomia botërore ka pasur ritme pozitive rritjeje gjatë vitit 2013 11 pas ngadalësimit të vazhdueshëm të viteve të kaluara. Shumë vende të zhvilluara patën tkurrje të PBB-së së tyre gjatë viteve të kaluara ndërkohë që edhe në ato vende ku ka pasur rritje ekonomike, kjo e fundit ka qenë në nivele të ulëta. Megjithatë, viti i kaluar ka shënuar zhvillime pozitive të ndikuar nga politika fiskale më pak shtrënguese dhe politika monetare lehtësuese. Tabela 1 paraqet treguesit kryesorë makroekonomikë për disa nga vendet më të zhvilluara të ekonomisë botërore.

Shtetet e Bashkuara dhe Anglia patën rritjen ekonomike më të lartë gjatë vitit të kaluar me rreth 1.9%. Vendet e Eurozonës vijuan rënien ekonomike me 0.4%, pothuaj në të njëjtin nivel si një vit më parë. Midis superfuqive të Eurozonës, Gjermania shënoi rritje prej vetëm 0.4% ndërkohë që Franca pati rritje zero. Norma e papunësisë në këto vende përgjithësisht ka shënuar rritje duke arritur edhe normë dyshifrore, ndërkohë që inflacioni ka shënuar nivele të ulëta mesatarisht 1.5%

11 Raporti Vjetor 2013, faqja 19


7

Tabelë 1: Disa tregues kryesorë makroekonomikë për ekonomitë botërore

2012 2013 2012 2013 2012 2013

SHBA 2,2 1,9 8,1 7,4 2,1 1,5

Eurozone -0,5 -0,4 11,3 12,1 2,5 1,4

Gjermani 0,7 0,7 5,9 5,3 2,0 1,5

France 0,0 0 10,2 10,4 2,0 1,0

Mbreteri e Bashkuar 0,3 0,3 7,9 7,7 2,8 2,6

Norma e papunesiseNdryshimi i PBB-se Norma e inflacionitShtetet

Burimi: Banka e Shqipërisë dhe Eurostat

Shumica e vendeve të rajonit shënuan rënie të PBB-së gjatë vitit 2013

megjithatë rënia ka qenë më e ulët krahasuar me një vit më parë. Kështu, në fund të 2013, ekonomia italiane ra me 0.8% ndërsa ajo greke me 2.6%. Vende të tjera si Serbia, Kroacia dhe Kosova patën luhatje gjatë vitit ndërkohë që tremujori i fundit i vitit ka shënuar mbyllje pozitive. Norma e papunësisë është shfaqur gjithashtu problematike duke arritur në mbi 30% në Kosovë dhe 27% në Greqi. Në vendet e tjera papunësia ka shënuar gjithashtu vlerë dyshifrore përveç ekonomisë Turke.

Inflacioni është mbajtur në nivele të qëndrueshme për shumicën e vendeve të rajonit.

Një përmbledhje e treguesve kryesorë makroekonomikë për disa nga vendet e rajonit paraqitet në tabelën 2.

Tabelë 2: Disa tregues kryesorë makroekonomikë për ekonomitë e rajonit

Burimi: Banka e Shqipërisë

1.4.1.b Disa nga treguesit makroekonomikë të ekonomisë shqiptare Ekonomia shqiptare u karakterizua nga një rritje relativisht e dobët ekonomike

gjatë vitit 2013 si pasojë e ecurisë së dobët të investimeve dhe të konsumit privat, pasigurive të larta të agjentëve ekonomikë si dhe ambjentit të jashtëm ekonomik të karakterizuar nga vështirësi të theksuara ekonomike të partnerëve tregtarë të vendit12. Rritja e PBB-së në fund të tremujorit të tretë 2013 arriti në vetëm 0.4%, më e ulët se vitet e kaluara (rritja ekonomike e vitit 2012 ishte 1.3% dhe rreth 3% për vitin 2011).

12 Banka e Shqipërisë, Raporti Vjetor 2013

2012 2013* 2012 2013

Itali -2,2 -0,8 10,7 12,7

Greqi -6,3 -2,6 24,3 27,5

Serbi -1,9 4,4 23,9 20,1

Turqi 2,7 4,4 9,2 9,7

Mal i Zi -2,5 4,0 13,5 15,0

Kosove 2,5 - 30,9 -

Norma e papunesiseShtetet

Ndryshimi i PBB-se

* te dhenat e tremujorit te katert


8

Disa nga treguesit kryesorë makroekonomikë të ekonomisë së vendit dhe ecuria e tyre gjatë gjashtë viteve të fundit paraqitet në tabelën 3 në vijim.

Sipas të dhënave të pasqyruara, inflacioni vjetor ka qenë në nivele të ulëta

rreth 1.9% në fund të vitit 2013. Norma e papunësisë shënoi rritje gjatë vitit të kaluar në rreth 15.7% përkundrejt nivelit rreth 14% të viteve të fundit.

Treguesit e sektorit fiskal janë përkeqësuar, midis të cilëve vlen të përmendet

treguesi i borxhit publik në përqindje ndaj PBB-së i cili në fund të 2013 arriti në vlerën e tij më të lartë prej 65.15%13.

Tabelë 3: Disa tregues makroekonomikë për Shqipërinë në vite

Burimi: Banka e Shqipërisë Sektori i jashtëm ka shfaqur shenja rimëkëmbjeje gjatë vitit 2013 ku llogaria

korrente pati bilanc negativ prej 9.9% ndërkohë që në vitet e kaluara bilanci ka qenë në nivele dyshifrore. Investimet e huaja direkte ishin rreth 9.8% e PBB-së në fund të vitit 2013 (përkundrejt 7.8% në vitin 2012), eksportet u rritën me rreth 2 pikë përqindje në raport me PBB-në për vitin 2013 (pesha ishte 17.9% në 2013 kundrejt 16.0% në 2012) dhe importet u ulën në 34% të PBB-së në vitin 2013 (përkundrejt 37% gjatë vitit 2012).

Sektori monetar e financiar ka përballuar relativisht mirë goditjet e treguesve makroekonomikë dhe ato të ekonomisë reale. Banka e Shqipërisë ka zvogëluar në mënyrë të njëpasnjëshme normën e repo-s, duke arritur (madje disa herë rresht) në minimumin historik prej 3% në fund të vitit 2013. Kjo ka bërë që edhe yield-i 12- 13 Ministria e Financave, Buletini tremujor 2013

Tregues 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Inflacioni total (%) 3,4 2,3 3,6 3,5 2 1.9

Rritja reale e PBB-se (ne %) 7,5 3,3 3,8 3 1,3 0.4*

Norma e papunesise (ne %) 12,7 13,7 13,5 13,3 13,32 12.8*

Borxhi publik (ne % te PBB-se) 54,7 59,4 58,5 59,4 60,92 65.15**

Te ardhurat buxhetore (ne %PBB-se) 26,7 26 26,6 25,8 24,9 24.1

Shpenz.buxhetore (ne %PBB-se) 32,3 33 29,7 29.4 28.4 28.9

Llogaria korente (ne % te PBB-se) -15,6 -15,3 -11,5 -13.0 -10.7 -9.9*

Importet ne mallra (ne %PBB-se) 37,7 35,1 36,7 39,9 37.0 34.0*

Eksportet ne mallra (ne %PBB-se) 10,3 8,6 13,2 15,4 16.0 17.9*Investimet e huaja direkte (hyrese, ne %PBB-se) 7,5 8,2 8,9 8,2 7,8 9.8*

Norma e repo-s (fund periudhe) 6,25 5,25 5 4,75 4 3.0

Yield-I 12- mujor (mesatar vjetor) 8,16 9,17 7,98 7,34 7,03 5.16

Kursi mesatar i kembimit, lek/usd 83,9 95 103,9 100,84 108,24 105.7

Kursi mesatar i kembimit, lek/euro 122.8 132.1 137.8 140.3 139.0 140.3

I. Te pergjitheshm

II. Sektori fiskal

III. Sektori i jashtem

IV. Sektori Monetar e Financiar

* te dhenat e tremujorit te katert

** buletini i borxhit tremujori i parë 2014, Ministria e Financave


9

mujor mesatar të shënojë prirje rënëse, 5.16% në fund të vitit 2013 nga 7.03 që ishte një vit më parë. Kursi i kërmbimit të lekut shqiptar me monedhat e huaja ka pasur përgjithësisht sjellje të qendrueshme.

1.5 Ndërmjetësimi financiar dhe pesha që zë sistemi bankar Sistemi financiar shqiptar përbëhet nga bankat, institucionet financiare

jobanka, shoqëritë e kursim-kreditit (SHKK), shoqëritë e sigurimit, fondet e pensioneve private suplementare si dhe fonde të investimit14.

Ecuria e sistemit financiar shqiptar është karakterizuar nga zhvillim i qendrueshëm dhe rritje të treguesit të ndërmjetësimit financiar të ekonomisë. Ky i fundit matet si raport i aktiveve të sistemit financiar ndaj Prodhimit të Brendshëm Bruto (PBB). Në fund të vitit 2013, niveli i ndërmjetësimit financiar ishte 93.9% duke shënuar rritje rreth 5% krahasuar me një vit më parë, ku treguesi në fjalë ishte 89.5%.

Në totalin e aktiveve të sistemit financiar, peshën dërrmuese e zë sistemi

bankar pesha e të cilit në raport me PBB-në është rreth 90.5% në fund të vitit 2013. Pesha e aktiveve të sistemit bankar ndaj PBB-së ka ardhur duke u rritur vazhdimisht. Kështu, në fund të vitit 2005, pesha e aktiveve të sistemit bankar në raport me PBB-në ka qenë 60.4%. Gjatë këtyre viteve, pesha e aktiveve të sistemit bankar ndaj PBB-së është rritur me mesatarisht 4 pikë përqindje çdo vit.

Zëri i dytë për nga rëndësia në sistemin financiar shqiptar është sektori financiar jobankar, i cili në fund të vitit 2012 zinte rreth 6.4% të totalit të aktiveve të sistemit financiar. Pesha e tij në raport me PBB-së në fund të këtij viti ishte rreth 2.6%.

Tabela 4 paraqet një pasqyrë të plotë të zhvillimit të sistemit financiar në vitet 2005-2012, zhvillimi i cili matet nga treguesi i peshës së aktiveve të segmenteve të ndryshme të sistemit financiar ndaj PBB-së.

Tabelë 4: Pesha e segmenteve të sistemit financiar ndaj PBB-së në vite (në %)

Autoriteti licencues dhe mbikeqyres Sistemi financiar 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Sistemi bankar 60,40 69,60 75,90 76,70 77,50 80,90 84,70 87,90

Institucione jobanka 1,32 1,52 1,50 1,70 2,20 2,70 2,50 2,60

SHKK-te dhe unionet e tyre 0,46 0,52 0,60 0,70 0,80 0,80 0,70 0,78

Shoqeri sigurimi 1,24 1,29 1,40 1,40 1,50 1,40 1,50 1,50

Fonde pensioni - - - - 0,01 0,01 0,01 0,02

Fonde investimi - - - - - - - 1.1

Banka e Shqiperise

Autoriteti I Mbikeqyrjes Financiare

Burimi: Banka e Shqipërisë Parë nga këndvështrimi i numrit të subjekteve që operojnë në treg, në tabelën

5 paraqitet evoluimi i numrit të segmenteve të ndryshme të sistemit financiar të licensuara nga Banka e Shqipërisë.

14 Sipas përcaktimit të Bankës së Shqipërisë, Raporti i Stabilitetit Financiar 2012


10

Tabelë 5: Numri i subjekteve të licensuara nga Banka e Shqipërisë në vite

Subjektet 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Banka dhe dege te bankave te huaja 14 15 16 17 17 16 16 16 16 16 16 16 Subjekte financiare jobanka 5 7 7 7 6 6 7 13 17 19 21 21 Zyra te kembimit valutor 58 58 54 58 60 112 189 221 284 301 322 333 Shoqeri te kursim-kreditit 113 131 130 131 125 130 133 135 126 126 126 121 Unione te shoqerive te kursim-kreditit 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2


1.5.1 Shkalla e mbulimit me shërbime bankare dhe shtrirja e sistemit bankar në vend

Shkalla e mbulimit të popullsisë me shërbime bankare është një tregues i rëndësishëm i ndërmjetësimit financiar në vend duke u nisur nga pesha e lartë që zë sistemi bankar në tërësinë e sistemit financiar. Një tregues i tillë mund të matet në forma të ndryshme si numri mesatar i popullsisë për bankë, numri mesatar i popullsisë për njësi bankare apo për punonjës banke etj.

Duke iu referuara të dhënave të publikuara në raportin vjetor të mbikëqyrjes, 16 bankat që operonin në vend në fund të vitit të kaluar kishin 529 njësi bankare (degë apo agjenci bankare) me një numër total punonjësish prej 6,686 punonjës. Në raport me popullsinë e vendit, një njësi bankare u shërbente 5474 individëve në fund të vitit 2013, një përmirësim i dukshëm, trefish më i ulët krahasuar me vitin 2004 kur ky tregues ishte 16,676 individë/njësi bankare.

Tregues të ndryshëm të shtrirjes së veprimtarisë bankare dhe shkallës së mbulimit të popullsisë me shërbime bankare jepet në tabelën 6:

Tabelë 6: Mbulimi me shërbime bankare në vite

Treguesi 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Nr. i bankave 16 17 17 16 16 16 16 16 16 16

Nr. i punonjesve 2816 3479 4189 5155 6493 6404 6384 6714 6836 6686

Nr. degeve/agjencive 188 250 294 399 511 524 529 534 538 529

Banke 176 205 246 322 406 400 399 420 427 418

Njesi bankare 15 14 14 13 13 12 12 13 14 13

Njesi bankare 16676 12596 10723 7945 6249 6097 n/a 5303 5630 5474

Nr.mesat.punonj. per:

Nr.popullsise per:

Burimi: Banka e Shqipërisë Më tej, në formë të përmbledhur, në tabelën 7, paraqitet shtrirja e rrjetit të

bankave që operojnë në vend sipas numrit të degëve dhe agjencive bankare për fundin e vitit 2013.


11

Tabelë 7: Treguesit e shtrirjes së rrjetit të bankave

Bankat

Nr. degeve brenda vendit

Nr. i agjencive

Nr. degeve e agjencive gjithsej

Banka Raiffeisen 44 59 103

Banka Kombetare Tregtare 57 3 60

Banka e Bashkuar e Shqiperise 4 2 6

Banka Veneto 15 0 15

Banka Tirana 49 4 53

Banka NBG Albania 27 1 28

Banka Nderkombetare Tregtare 7 0 7

Banka Alpha Albania 43 0 43

Banka Intesa Sanpaolo Albania 17 14 31

Banka ProCredit 20 12 32

Banka Credit Agricole Shqiperi 12 9 20

Banka e Kreditit te Shqiperise 1 2 3

Banka Credins 37 8 45

Banka Societe Generale Albania 45 0 45

Banka Union 15 14 29

Banka e Pare e Investimeve 5 4 9

TOTALI 398 131 529 Burimi: Banka e Shqipërisë

Nëse do të krahasonim këtë tabelë me situatën e para-viteve 2005, do të

vërehej një rritje e konsiderueshme e shkallës së shtrirjes së rrjetit të bankave. Nëse një dekadë më parë karakterizoheshin nga një shtrirje mbarëkombëtare tre deri në katër banka, sot numri i tyre është trefishuar. Kështu, shtrirja e rrjetit të bankave në fund të vitit 2013 ka qenë:

6 banka që operojnë me më shumë se 40 njësi bankare në vend, 5 banka që operojnë me 20 deri në 40 njësi bankare në vend, dhe 5 banka që kanë një rrjet më të vogël.

Shkalla e mbulimit të gjithë territorit të vendit paraqitet në grafikun 1 më poshtë. Grafiku në të majtë paraqet shpërndarjen gjeografike të popullsisë banuese sipas prefekturave, ndërsa grafiku në të djathtë paraqet shpërndarjen e rrjetit të degëve dhe agjencive bankare sipas prefekturave.

Grafik 1: Treguesit e shtrirjes së rrjetit të bankave sipas prefekturave

Burimi: Banka e Shqipërisë Prefekturat kryesore për nga mbulimi me shërbime bankare janë Tirana (40%

të rrjetit të degëve bankare) , Durrësi (10%), Fier (8%), Elbasani, Korça, Shkodra etj.

12

Kreu 2

Rishikim i literaturës Në këtë kre paraqitet një përmbledhje e literaturës së shqyrtuar për realizimin

e punimit. Fillimisht është trajtuar literatura për konceptin e riskut dhe të risqeve të veprimtarisë bankare pasi këto koncepte përbëjnë hapin e parë për të kuptuar riskun e kredisë. Në vijim trajtohet literatura për matjen e riskut të kredisë. Në pjesën e fundit paraqitet hulumtimi i artikujve të publikuar për faktorët përcaktues që ndikojnë në treguesit e kredive të keqshërbyera duke u fokusuar në vendet e Europës nga vijnë apo kanë prani grupet e rëndësishme bankare në vend (si Austri, Itali, Greqi etj), por njëkohësisht edhe i vendeve të Europës Lindore e Juglindore për shkak të ngjashmërisë më të lartë të treguesve makroekonomikë dhe zhvillimit të sistemit bankar krahasuar me Shqipërinë.

2.1 Rishikim i literaturës për konceptin e riskut dhe risqet kryesore të veprimtarisë bankare

Pavarësisht se koncepti i riskut është një nga më të përdorurit në financë dhe jo vetëm, duket se përkufizimi i tij ka qenë një sipërmarrje e vështirë, vështirësi e cila lidhet me tërësinë e elementëve të ndryshëm që lidhen me këtë koncept.

Ndër studiuesit që kanë përkufizuar riskun, në vijim trajtohen dy prej tyre: Glyn A. Holton në artikullin “Perspektiva – Përkufizimi i riskut” botuar

më 2004 në “Financial Analysts Journals”, Orfea Dhuci në librin “Njohuritë bazë për riskun dhe drejtimin e tij” dhe

“Teoria e Riskut – Objektivi në kushtet e padijes dhe të riskut” Përpara se të paraqiten përkufizimet e dhëna nga këta autorë, në vijim trajtohet

shkurtimisht llogjika e një prej rrymave kryesore të zhvillura gjatë shekullit të 20-të lidhur me probabilitetin subjektiv, pasi ky koncept lidhet ngushtë me përkufizimin e riskut.

A. Agalliu Kreu 2: Rishikim i literaturës

13

2.1.1 Probabiliteti subjektiv dhe ai objektiv: pikëpamjet e Frank Knight dhe Harry Markowitz për riskun

Përpjekja e Frank Knight për përkufizimin e riskut jepet në artikullin e tij të botuar në vitin 1921. Në këtë periudhë, kishte një sërë kërkimesh në fushën e bazave të probabilitetit, ku debati kryesor i kohës ishte “beteja” ndërmjet interpretimeve për probabilitetin subjektiv përkundrejt interpretimeve objektive për të.

Probabiliteti subjektiv i ka rrënjët e tij në pikëpamjet filozofike të trajtuara nga

David Hume që prej vitit 1748. Më tej, zhvillime të mëtejshme në fushën e probablitetit subjektiv dallojmë ato të trajtuara nga Frank Ramsey (1931), Bruno de Finetti (1937) dhe Leonard Savage (1954). Në një shkrim të tij të vitit 1970, Finetti jep një përmbledhje të qartë të këtij qendrimi duke shkruar:

“Teza ime, paradoksalisht dhe paksa provokative por gjithsesi e sinqertë, është kjo:

PROBABILITETI NUK EGZISTON Braktisja e besimeve supersticioze mbi egzistencën e qenieve kozmike, hapësirës apo kohës absolute, … ose të zanave dhe magjistricave, ishte një hap i rëndësishëm drejt rrugës së mendimit shkencor. Gjithashtu, probabiliteti, nëse shikohet i lidhur me një egzistencë objektive, nuk është më pak se një keqkuptim, një përpjekje e rremë për të mishëruar ose materializuar besimet tona të vërteta për probabilitetin.” Sipas interpretimit subjektiv të probabilitetit (mbështetur nga paragrafi më

sipër i shkruar nga Finetti), probabilitetet janë besime të njerëzve. Individët i bashkangjisin probabilitetin një ngjarje duke kuptuar pasigurinë e tyre. Nga ana tjetër, sipas interpretimit objektiv të probabilitetit, probabilitetet janë të vërteta. Njerëzit mund t’i zbulojnë ato me logjikë apo mund t’i vlerësojmë nëpërmjet analizave statistikore.

Frank Knight mbështeti tezën e probabilitetit objektiv. Sipas tij, probabiliteti

duket se varet nga mungesa e informacionit të një vëzhguesi, por duhet dalluar situata e padijes së nevojshme dhe asaj të thjeshtë. Për të bërë dallimin, Knight trajtoi shembullin e një poçi të mbushur me topa të kuq dhe të zinj. Një pjesëmarrës në lojë nuk kishte informacion për numrin e topave të secilës ngjyrë, ndërsa një tjetër e dinte që topat ishin në një përpjestim të tillë ku për çdo tre topa të kuq kishte një të zi. Ai shkruante15:

“Mund të argumentohet se “për burrin e parë” probabiliteti i tërheqjes së një topi të kuq është 50:50, ndërsa për burrin e dytë është 75:25. Ose mund të pretendohet se probabiliteti është “i vërtetë” në rastin e dytë ndërsa në të parin thjesht nuk dihet…”. Knight dallonte dy mënyra të përfitimit të probabilitetit: Probabilitet të vendosur á priori i cili përfitohet nga simetritë e qenësishme

sikundër mund të jetë hedhja e një zari. Probabilitet statistikor i cili përfitohet nga analiza e të dhënave homogjene.

15 Frank Knight, faqet 218-219


14

Për më tepër ai argumentonte se edhe në mungesë të simetrisë apo të dhënave homogjene, njerëzit mund të vlerësojnë deri diku pasigurinë e tyre. Në rastin e shembullit të mësipërm me topat e kuq dhe të zinj, edhe burri që nuk ka informacion për përpjestimin e shpërndarjes së topave, në rast se i lejohet të vëzhgojë brenda në poç, ai është i aftë të japë një vlerësim për këtë përpjestim.

Arsyetimi i mësipërm i Knight-it i bashkëngjiste termin “probabilitet” opinioneve të krijuara në mungesë të simetrisë apo të dhënave homogjene. Ai sugjeronte se probabilitetet e vendosura á priori dhe ato statistikore reflektojnë “pasigurinë e matshme” ndërsa opinionet përfaqësojnë “pasigurinë e pamatshme”. Në vijim të këtij arsyetimi mbi dallimin e dy situatave, ai përdori edhe termin “risk” si më poshtë16:

“Për të bërë dallimin midis pasigurisë së matshme dhe asaj të pamatshme, mund të përdorim termin “risk” për të përcaktuar të parën dhe termin “pasiguri” për të fundit”. Pikërisht ky përafrim përbën përkufizimin e Knight-it për riskun, përkufizim i

cili lidh riskun me probabilitetin objektiv ndërsa pasigurinë me probabilitetin subjektiv.

Përkufizimit të Knight-it për probabilitetin i janë adresuar një sërë kritika pasi në thelb ai nuk është një përkufizim i mirëfilltë për riskun. Megjithatë, Knight-i hodhi bazat e konceptit të riskut.

Në vijim, me zhvillimet e shekullit të 20-të ku financa u zhvillua si një degë e

veçantë e ekonomisë, Harry Markowitz në një punim të tij të vitit 1952 u thellua në fushën e teorisë së portofolit ku përshkroi se si investitorët balancojnë riskun dhe kthimin e pritshëm në krijimin e portofolit të investimeve. Ai nuk dha ndonjë përkufizim të mirëfilltë për riskun, por kontributi i tij është i padiskutueshëm pasi propozoi rregullën e mëposhtme17:

“ ….investitori konsideron (ose duhet të konsiderojë) kthimin e pritshëm një gjë të dëshirueshme dhe variancën e kthimit një gjë të padëshirueshme”. Pavarësisht se Markowitz nuk e pohoi qartësisht, kuptohet që varianca mund

të shihet si një matës apo përafrues i riskut (në fakt ai thjesht e quajti atë një gjë të padëshirueshme).

2.1.2 Përkufizimi i Holton për riskun Glyn A. Holton në artikullin “Perspektiva – Përkufizimi i riskut” botuar më

2004 në “Financial Analysts Journals” ka trajtuar konceptin e riskut duke dhënë një përkufizim të mirëfilltë të këtij koncepti.

Holton-i, me termin risk, nënkuptonte të gjithë llojet e risqeve, duke mos u kufizuar vetëm në një pjesë apo grupim specifik të tyre. Në shkrimin e tij, ai përmend se “unë po përpiqem të gjej një përkufizim të përgjithshëm” duke përfshirë situata të ndryshme të cilat mbartin risk, të tilla si tregtimi i gazit natyror, krijimi i një biznesi të ri, kërkimi për një rritje page etj.

Pavarësisht se ky këndvështrim i Holton-it duket i vështirë, ai argumentonte se këto situata, sado të ndryshme të jenë, kanë disa elementë të ngjashëm me njëra-

16 Frank Knight, faqet 233 17 Harry Markowitz, Portfolio Selection, faqe 77


15

tjetrën. Sikundër argumentoi Holton-i, të gjitha këto situata (ashtu si në shumë situata të tjera ku kemi risk), kanë dy elementë të përbashkët:

Së pari, individët kanë interes për rezultatin. Si rrjedhim, nëse një individ ka një interes personal ndaj një situate të caktuar, atëherë Holton-i nënkuptonte se ai është i ekspozuar ndaj këtij risku.

Së dyti, individët nuk e dinë se çfarë do të ndodhë. Në një situatë të tillë rezultati është i pasigurtë.

Duke evidentuar këto elementë, Holton-i arriti në përfundimin se koncepti i riskut mbart në vetvete dy karakteristika të rëndësishme:

ekspozimi, pasiguria.

Bazuar në këto argumente, Holton-i e përkufizoi riskun si më poshtë: “Risku, si rrjedhim, është ekspozimi ndaj një situate për të cilën individi është i pasigurtë”. Gjithashtu, ai theksoi se risku është një gjendje e individëve që janë të

ndërgjegjshëm. Organizatat apo kompanitë nuk e gëzojnë këtë cilësi, por ato përfaqësojnë kanale nëpërmjet të cilave njerëzit e ndryshëm (si për shembull investitorët, punonjësit etj.,) ndërmarrin risk.

2.1.3 Përkufizimi i Dhucit për riskun Dhuci në librin “Njohuritë bazë për riskun dhe drejtimin e tij” dhe “Teoria e

Riskut – Objektivi në kushtet e padijes dhe të riskut” ka trajtuar konceptin e riskut duke e lidhur atë ngushtësisht me objektivin e individit ekonomikisht të arsyeshëm. Para se të trajtohet përkufizimi i Dhucit për riskun, duhet të saktësohen këto koncepte të cilat gjithashtu janë përkufizuar nga ai.

2.1.3.a Individi ekonomikisht i arsyeshëm Sipas Dhucit 18 , “individi ekonomikisht i arsyeshëm është individi me

parapëlqime të pastra për rezultatet e ardhshme dhe për veprimet e mundshme, i aftë për të modeluar vendimmarrjen për objektivin në kushtet e sigurisë, në kushtet e padijes dhe në kushtet e riskut, duke zgjedhur veprimin me rezultatin optimal”. Qendrimi i tij është se fillimisht individi ekonomikisht i arsyeshëm përcakton objektivin dhe më pas vlerëson devijimet apo shmangiet nga ky objektiv.

2.1.3.b Veprimi, gjendja dhe rezultati i veprimit Sipas Dhucit, veprimi përkufizohet si arritja e një qëllimi gjatë një periudhe

kohe. Individi ekonomikisht i arsyeshëm ndërmerr veprime të arsyeshme në funksion të arritjes së një qëllimi të caktuar, që përbën edhe objektivin e tij.

Nga ana tjetër, veprimi kryhet në kushtet e një gjendjeje të caktuar. Sipas Dhucit, gjendja përfaqëson “mjedisin”, kushtet në të cilat kryhet veprimi, mjedis mbi të cilin individi ekonomikisht i arsyeshëm nuk ka asnjë kontroll. Gjendja është rezultat i një ngjarje të sigurt apo i një ngjarje të rastit, ose ndërthurje e rezultateve të ngjarjeve të sigurta apo të rastit.

18 Teoria e Riskut – Objektivi në kushtet e padijes dhe të riskut


16

Duke analizuar këto koncepte, kuptohet që individi ekonomikisht i arsyeshëm ka kontroll të plotë mbi veprimin apo veprimet që ai mund të ndërmarrë, por nuk ka asnjë kontroll mbi gjendjet apo mjedisin ku do të kryhet veprimi i përzgjedhur prej tij. Nga ana tjetër, në përzgjedhjen e veprimit që do të ndërmarrë, ai udhëhiqet nga rezultati i veprimit. Sipas Dhucit, rezultat veprimi i individit ekonomikisht i arsyeshëm, në kuptimin ekonomik, është përfundimi i veprimit në një gjendje të dhënë. Rezultati i ndërthurjes së një veprimi me një gjendje të mundshme në të ardhmen mund të jetë një madhësi e shprehur në njësi të ndyshme si për shembull vlerë monetare, kohë, pasuri, e mirë materiale etj.. Në çdo rast, rezultati i veprimit mund të shprehet në vlerë dobiore.

Në rast se një veprim i caktuar i individit ekonomikisht të arsyeshëm mund të

kryhet në kushtet e disa gjendjeve të mundshme të ardhshme atëherë kuptohet se rezultatet e këtij veprimi do të jenë disa. Në rast se individi ekonomikisht i arsyeshëm mund të ndërmarrë disa veprime, atëherë rezultatet e veprimeve të tij do të jenë aq sa dhe janë kombinacionet e ndryshme. Kështu për shembull, nëse individi mund të ndërmarrë n-veprime, secili prej të cilëve mund të kryhet në kushtet e m-gjendjeve të ndryshme (kombinime të disa ngjarjeve), atëherë numri i rezultateve të këtyre veprimeve është n*m.

Duhet theksuar se në realitet do të realizohet vetëm njëri prej këtyre rezultateve pasi individi do të përzgjedhë të kryejë vetëm njërin prej n-veprimeve dhe ai veprim do të kryhet në kushtet e vetëm njërës prej m-gjendjeve (ajo gjendje që do të ndodhë në të ardhmen). Pyetja që shtrohet në vijim është se cilin prej veprimeve duhet të përzgjedhë individi ekonomikisht i arsyeshëm. Bazuar në përkufizimin e individit ekonomikisht të arsyeshëm, kuptohet se “udhëheqësi i vendimmarrjes” së tij do të jetë rezultati i veprimit pasi ai ka parapëlqime të qarta për këto rezultate, e di me saktësi nëse një rezultat është më i mirë se një tjetër. Më tej, në vijim të këtyre rezultateve, individi ekonomikisht i arsyeshëm përzgjedh midis veprimeve të ndryshme atë veprim që maksimizon vlerën e pritur të tij.

2.1.3.c Modelimi i pasigurisë dhe përkufizimi i riskut Sipas Dhucit, me modelim të pasigurisë19 do të kuptohet: a) përcaktimi i bashkësisë së gjendjeve të mundshme të perceptuara sot, që

mund të krijohen në të ardhmen e që mund të ndikojnë në rezultatin e një veprimi të një individi të arsyeshëm,

b) përcaktimi në rrugë matematikore i probabilitetit të çdo gjendjeje, c) zgjedhja e rezultatit optimal. Sipas Dhucit risku është shmangia nga objektivi i paracaktuar nga individi i

arsyeshëm (ose shkurt ndikimi mbi objektivin), me një probabilitet të bashkëngjitur, për shkak të një ngjarje risku që perceptohet sot dhe që mund të ndodhë në të ardhmen me një probabilitet të përcaktuar.

19 Teoria e Riskut – Objektivi në kushtet e padijes dhe të riskut


17

2.2 Rishikim i literaturës për matjen e riskut të kredisë

2.2.1 Risku i kredisë dhe përdorimi i indeksit për matjen e tij Teknikat e përgjithshme për matjen e ekspozimit ndaj riskut grupohen në tre

kategori kryesore: Modeli CAPM20; Modelet bazuar në informacionin e tregut; Modelet bazuar në treguesit financiarë.

Gjithashtu, në varësi të kohës së vlerësimit apo mënyrës së llogaritjes, teknikat

e matjes së ekspozimit ndaj riskut klasifikohen në: Teknika ex-ante: këto teknika masin riskun e kredisë përpara se të ndodhë

ngjarja e dështimit duke përdorur përgjithësisht karakteristikat individuale të ekspozimit. Pra matja bëhet në nivel ekspozimi individual të kredimarrësit dhe në të dhënat e tregut.

Teknika ex-post: këto teknika vlerësojnë riskun e kredisë pasi ndodh ngjarja e dështimit duke përdorur zakonisht të dhënat historike për të parashikuar madhësinë e ekspozimit dhe probabilitetin e dështimit. Pra matja bëhet në nivel portofoli kredie, sektori apo grupime kredish me karakteristika të ngjashme duke u bazuar kryesisht në të dhëna të marra nga sistemi kontabël i bankës/bankave.

2.2.1.a Përdorimi i indeksit Z në literaturë Përdorimi i indekseve si matës apo përafrues të riskut në literaturën financiare

ka zanafillën në studimet e Roy-it (1952), duke iu referuar kryesisht me termin distanca në dështim ose pikët Z. Një tjetër përdorim i indekseve u zhvillua nga Altman-i me 1968 i cili krijoi pikët Z si parashikues i përkeqësimit të kushteve financiare të kompanive bazuar në treguesit kontabël. Në vijim, ishte Boyd dhe Graham-i (1986) të cilët studiuan lidhjen midis riskut dhe nivelit të përfshirjes në aktivitete jo bankare. Studiuesit e indeksit Z të riskut, Hannan-i dhe Hanweck-u vërtetuan (1988) lidhjen midis aktivitetit risk-marrës të bankave dhe raportit të dështimit duke derivuar edhe probabilitetin e paaftësisë paguese. Studiues të ndryshëm kanë përdorur indeksin e riskut të Hannan-it dhe Hanweck-ut për të argumentuar lidhjen e faktorëve të ndryshëm si madhësia e bankës, lloji apo shtrirja e aktivitetit, lloji i pronësisë etj. me nivelin e indeksit të riskut dhe paaftësisë paguese të bankave. Studime të ndryshme janë bërë për vende apo rajone të ndryshme duke përdorur kryesisht të dhënat e bankave të caktuara.

Vlen të përmendet studimi i Jordan-it në 1998 ku llogaritej vlera e indeksit Z

për bankat që zhvillonin aktivitetin e tyre në New England për periudhën 1989-1992, periudhë kur sistemi bankar në këtë rajon pati probleme të mëdha. Jordan grupoi bankat në dy grupe: ato që i mbijetuan falimentimit gjatë periudhës në fjalë dhe ato që falimentuan. Indeksi i riskut për grupin e parë ishte më i lartë se ai i grupit të dytë (13.33 për bankat që nuk falimentuan kundrejt 8.71 për ato që falimentuan) duke konfirmuar edhe një herë lidhjen e anasjellë të indeksit të riskut me probabilitetin e paaftësisë paguese (pra edhe të dështimit).

20 CAPM - Capital Asset Pricing Model


18

Edhe studimi i Beck-ut dhe Leaven-it më 2006 ishte me vlerë pasi ata vlerësuan indeksin e riskut për 57 vende, midis të cilëve edhe Shqipëria. Të dhënat e përdorura i referohen periudhës 1997-2003 por vetëm një pjesë e bankave të vendeve të ndryshme janë përfshirë në studim. Diferenca në vlerat e indeksit të riskut midis vendeve ishin të konsiderueshme, por krahasimi mbart problematikën e standardeve të ndryshme të raportimit, ndikimin e faktorëve specifikë të vendit etj..

Hesse dhe Çihak-u më 2007 llogaritën indeksin Z për 29 vende të zhvilluara e në zhvillim dhe arritën në përfundimin se bankat kooperative kanë vlera më të larta të indeksit, pasuar nga bankat e kursimeve dhe më tej ato tregtare.

Në rastin e Shqipërisë, indeksit i riskut është përdorur edhe nga Kalluçi më

2011. Në studimin e saj, Kalluçi llogarit indeksin e riskut për sistemin bankar në tërësi, duke përdorur mesataren midis bankave të sistemit dhe shmangies standarde midis tyre. Vlerat e indeksi luhateshin nga një vlerë minimale prej 5.8 njësi (dhjetor 2006) në 10.9 njësi (dhjetor 2002) për periudhën 2001-2008.

2.3 Rishikim i literaturës për faktorët që ndikojnë në kreditë e keqshërbyera

Vlerësimi dhe matja e riskut të kredisë dhe në veçanti vlerësimi dhe parashikimi i ecurisë së treguesit së kredive të keqshërbyera (në vijim të shënuara me TKP, si shkurtim i konceptit gjerësisht të përdorur të treguesit të kredive me probleme21), përbën një element të rëndësishëm të zhvillimit ekonomik të një vendi duke qenë se ndikimi i tyre në volumin e kredidhënies është i konsiderueshëm. Për më tepër, një sërë analizash makroekonomike për stress-testing bazohen në treguesin e kredive të keqshërbyera, veçanërisht pas përkeqësimit të konsiderueshëm që pësoi ky tregues gjatë periudhës së krizës ekonomike globale. Gjithashtu, zbërthimi i faktorëve përcaktues në ecurinë e kredive të keqshërbyera përbën një informacion të rëndësishme për drejtuesit e bankave dhe autoritet mbikëqyrëse pasi keqshërbimi i kredisë është ngjarja më e rëndësishme e kredisë.

Për këtë arsye, studimi i kredive të keqshërbyera dhe i faktorëve që ndikojnë në këtë tregues përbën një studim me rëndësi dhe ka qenë fokus i shumë studiuesve, i autoriteteve mbikëqyrëse, i institucioneve ndërkombëtare si Banka Botërore, Fondi Monetar Ndërkombëtar etj...

2.3.1 Grupimi i faktorëve përcaktues në literaturë dhe grupimi i tyre në rastin e Shqipërisë

Performanca e bankave, veçanërisht nga pikëpamja e riskut të kredisë, varet zakonisht nga faktorë të ndryshëm të brendshëm dhe të jashtëm. Faktorët e brendshëm janë të lidhur me karakteristika specifike të bankave të veçanta ndërsa faktorët e jashtëm janë të lidhur me situatën ekonomike dhe financiare si dhe me ambjentin institucional (Naceur-i dhe Omran-i, 2011).

Gaganis-i, Pasiouras-i, Doumpos-i, Zopounidis-i (2010) përcaktojnë katër tregues kryesorë të stabilitetit financiar, më konkretisht: a) Kuadri rregullativ; b) Cilësi të tjera të sektorit bankar dhe financiar; c) Kuadri institucional; dhe d) Kushtet makroekonomike.

21 të quajtura në publik edhe si “kredi të këqija”


19

Në një studim më të thelluar, Figlewski, Frydman-i, Liang-u (2012) grupuan faktorët makroekonomikë (ku si të tillë përcaktuarn faktorët të cilët paraqesin ndikim në shumicën e kredimarrësve) në tre kategori:

a) Faktorë që ndikojnë në kushtet e përgjithshme makroekonomike si përshembull norma e papunësisë, norma e inflacionit etj.,

b) Faktorë që tregojnë drejtimin e ecurisë së ekonomisë, si për shembull rritjaekonomike, ndyshimi në perceptimin e biznesit apo të individëve etj.,

c) Faktorë që tregojnë kushtet apo zhvillimet e tregut financiar si përshembull normat e interesit, indekset në bursë, seria e kthimeve etj.

Festic-i, Kavkler-i, Repina (2011) konfirmuan se ndryshime në kushtet makroekonomike përkthehen në ndryshime në cilësinë e portofolit të kredisë në banka. Sipas studimit të tyre, kushte makroekonomike të favorshme përkthehen në rritjen e aftësisë paguese të kredimarrësve, duke ulur probabilitetin e dëshimit. Lidhja midis riskut të kredisë dhe faktorëve makroekonomikë (të quajtur edhe faktorë risku) konfirmohet edhe në studimin e Hamerle-it, Dartsch-it, Jobst-it, Plank-ut (2011).

Në këtë punim, faktorët përcaktues të cilët ndikojnë në riskun e kredisë mund të grupohen në katër kategori kryesore:

1. Faktorë përcaktues makroekonomikë.Këta faktorë do të analizohen në vijim të këtij kreu.

2. Faktorë përcaktues që lidhen me strukturën e aktiveve dhe pasiveve tësistemit bankar.Këta faktorë do të analizohen në vijim të këtij kreu.

3. Faktorë përcaktues që lidhen me kredimarrësin, që njihen ndryshe si 5 K-tëe kredimarrësit:• Karakteri,• Kapaciteti,• Kapitali,• Kolaterali,• Kushtet.

4. Faktorë përcaktues që lidhen me kredidhënësin ku përmbledhtazipërmenden:• Struktura organizative dhe linja e drejtimit të riskut në bankë,• Strategjia, objektivat dhe oreksi për risk i bankës,• Politikat dhe procedurat e biznesit dhe ato të drejtimit të riskut,• Sistemet e përdorura, punonjësit dhe klientët e bankës,• Madhësia e bankës,• Struktura e kapitalit të bankës,• Niveli i punonjësve dhe ai i drejtuesve etj.

Duke qenë se fokusi i këtij kreu është analiza e faktorëve përcaktues që ndikojnë në nivelin e riskut të kredisë për gjithë sistemin bankar shqiptar, rishikimi iliteraturës u përqendrua në drejtim të analizës së punimeve të publikuara që trajtojnë faktorët makroekonomikë dhe atyre që burojnë nga struktura e aktiveve dhe pasiveve, pa u ndalur tek faktorët specifikë të bankave të veçanta. Kjo pasi të dhënat e fundit nuk mund të gjenden, më saktësisht, nuk ka të dhëna zyrtare të publikuara në formën e serive kohore.


20

2.3.2 Rishikimi i literaturës për faktorët përcaktues makroekonomikë dhe atyre që lidhen me strukturën e aktiv-pasiveve

Studime të shumta tregojnë lidhjen midis treguesve makroekonomikë dhe ecurisë së kredive të keqshërbyera. Rishikimi i literaturës lidhur me këta faktorë u përqendua në studime të zhvilluara në vende Europiane duke qenë se grupet bankare që zhvillojnë veprimtarinë e tyre në Shqipëri nuk i kalojnë kufijtë e kontinentit. Fokus kryesor ka qenë ndaj vendeve ku grupe bankare specifike kanë prezencë (për shembull Itali, Greqi, Austri etj), por edhe ndaj vendeve të Europës juglindore të cilat paraqesin më shumë ngjashmëri të zhvillimit të sistemit financiar krahasuar me Shqipërinë. Si rrjedhim, studime të tilla priten të konfirmohen edhe në rastin e Shqipërisë.

Përpara fokusimit në vende europiane, vlen të përmendet studimi i zhvilluar

nga Beck-ut, Jakubík-ut dhe Piloiu-t (2013), një studim gjithëpërfshirës nga këndvështrimi i të dhënave të grumbulluara. Studimi ka qenë pjesë e serisë së punimeve të Bankës Qendrore Europiane dhe analizon faktorët përcaktues të kredive të keqshërbyera të një paneli global prej 75 vendesh duke përdorur të dhënat vjetore të kredive të keqshërbyera prej vitit 2000 deri me 2010. Studimi konfirmon lidhje të rëndësishme të kredive të keqshërbyera me treguesin e rritjes ekonomike reale, çmimet e aksioneve, kursit të këmbimit dhe normës së interesit të huadhënies. Në studime cilësohet se treguesi me ndikim më të lartë në kreditë të keqshërbyera është rritja ekonomike reale ku lidhja rezulton të jetë negative. E njëjta lidhje rezulton edhe për normën e interesit të huadhënies. Për sa i përket ndikimit të kursit të këmbimit, shenja e ndikimit përcaktohet nga ekpozimi i secilit vend ndaj riskut të kursit të këmbimit. Ndikimi nuk është i njëjtë në ekonomi ku kredia në monedhë të huaj (pra ku kredimarrësi ekspozohet ndaj riskut të kursit të këmbimit) zë një peshë të konsiderueshme krahasuar me ekonomitë e tjera.

Një tjetër studim i Jakubik-ut dhe Reininger-it (2013), bazuar në të dhënat

tremujore të disa vendeve europiane (Bullgaria, Kroacia, Republika Çeke, Hungaria, Polonia, Rumania, Rusia, Sllovakia dhe Ukraina), konfirmoi lidhje statistikisht të rëndësishme negative të kredive me rritjen ekonomike. Modeli i regresionit i përdorur prej tyre përdorte shkallën logaritmike të kredive të keqshërbyera dhe kishte trajtën e mëposhtme:

ku: paraqet indikatorin e j-të për vendin e i-të për periudhën t-1 (duke qenë se autorët kanë konsideruar efektin e shtyrë në kohë –lag - deri në 6 periudha, pra 1.5 vite).

paraqesin respektivisht efektin konstant dhe termin e gabimit për secilin vend. Studimi trajton fillimisht lidhjen midis kredive të keqshërbyera me treguesit në

vijim: kreditë e keqshërbyera të shtyra në kohë (lagged) (lidhje pozitive), PBB reale (lidhje negative), indeksi i aksioneve (lidhje negative), kredia ndaj sektorit sektorit privat krahasuar me PBB-në (lidhje pozitive) dhe norma nominale e kursit të


21

këmbimit (lidhje pozitive). Më tej, në studim zëvendësohet PBB-ja me treguesin e eksporteve dhe kërkesës së brendshme, të cilët rezultuan gjithashtu statistikisht të rëndësishëm në model dhe me lidhje negative.

Studimi i Messai-t dhe Jouini-t (2013) ka analizuar faktorët përcaktues mikro

dhe makroekonomikë që ndikojnë në kreditë e keqshërbyera duke u bazuar në të dhënat e 85 bankave në tre vende (Itali, Greqi dhe Spanjë) për periudhën 2004-2008.

ku: NPL/TLi,t është pesha e kredive të keqshërbyera ndaj portofolit të kredisë për bankën e i-të për periudhën t-1; ΔPBBt-1 është rritja vjetore në përqindje e PBB-së në vitin t-1; UN t është norma e papunësisë për periudhën t; RIRt: është norma reale e interesit në vitin t; ROA1, t-1: është norma e kthimit ndaj aktiveve për bankën i në vitin t-1; LLR / TLi,t është norma e rezervës së kredisë për bankën i në vitin t; ΔLoans i, t është rritja në përqindje e kredisë në vitin t. Modeli rezultoi statistikisht i rëndësishëm dhe lidhja me kreditë problematike

ishte negative për treguesin e rritjes ekonomike dhe atë të kthimit ndaj aktiveve. Për faktorët e tjerë lidhja rezultoi pozitive.

Në punimin e tij të doktoraturës Bonilla (2012) analizoi faktorët

makroekonomikë në Spanjë dhe Itali në formën e një regresioni linear me shumë variabla duke konfirmuar lidhjen negative me PBB-në, inflacionin, nivelin e pagës dhe madhësinë e kredive në ekonomi, ndërkohë që norma e papunësisë rezultoi me lidhje pozitive.

Mileris-i (2012) gjithashtu analizoi ndikimin e faktorëve makroekonomikë në

22 vende të Bashkimit Europian, madje duke i grupuar ata në 3 grup-kategori me karakteristika të ngjashme zhvillimi. Rezultoi edhe këtu një lidhje e rëndësishme midis variablave makro dhe nivelit të riskut të kredisë.

Për rastin e Kroacisë, Erjaveç-u, Cota and Jakšiç´-i (2012) përdorën modelin e

vektorit autoregresiv (VAR) me variabla makroekonomikë (rritja ekonomike në Kroaci dhe në Bashkimin Europian, normat afatshkurtra të interesit dhe inflacioni) dhe variabla të sistemit bankar (kthimi ndaj kapitalit dhe pesha e kredive problematike).

Për vendet Balltike (Lituani, Letoni dhe Estoni) vlen të përmendet studimi i

Fainstein-it dhe Novikov-it (2011), të cilët përveç faktorëve makro të përmendur më parë, shtuan edhe treguesin e rritjes së tregut të pasurive të paluajtshme si variabël shpjegues i kredive të keqshërbyera. Variablat që ata analizuan dhe modeli i përdorur përmblidhet në formulën më poshtë:


22

ku: është pesha e kredive të keqshërbyera, është rritja e portofolit të kredisë (lidhje negative),

GPBBt është rritja reale e PBB-së. (lidhje negative), RREt është rritja e sektorit të pasurive të paluajtshme, UNt është norma e papunësisë. Studiuesit gjithashtu analizuan edhe reagimin në kohë të kredive të

keqshërbyera ndaj këtyre treguesve ekonomikë, ku vërehet se rritja e portofolit të kredisë dhe rritja e PBB-së paraqet lidhje negative për disa periudha kohore por më pas lidhja zbehet madje mund edhe të ndryshoje shenjë. Fillimisht rritja e PBB-së shoqërohet me rënie të kredive të keqshërbyera por pas periudhës së shtatë (7 tremujorë me rritje ekonomike) ndikimi është shumë i ulët dhe më tej rritja ekonomike do të shoqërohet me rritje të kredive të keqshërbyera. Një arsye e kësaj sjellje është ndikimi i PBB-së në volumin e kredisë apo edhe në tejkalimin e kreditimit në ekonomi.

Një tjetër studim më i hershëm në vendet Balltike është bërë nga Festic-i dhe

Repina (2009) ku pesha e kredive të keqshërbyera shpjegohet nga një sërë variabla mikro dhe makro, specifikisht: pjesa e kredive dhënë kompanive dhe individëve përkundrejt kredisë totale, raporti kredi ndaj depozita, pesha e investimeve të huaja direkte, niveli i eksporteve, PBB-ja etj.

Në rastin e Republikës Çeke, autorët Melecky, Sulganova dhe Lelkova (2013)

përdorën të dhëna tremujore të sistemit bankar çek për periudhën 2002 – 2013 për të vlerësuar ndikimin e faktorëve makroekonomikë në kreditë e keqshërbyera. Variablat e përfshirë në studim ishin rritja reale e PBB-së, inflacioni, norma reale e kursit të këmbimit dhe pesha e kredidhënies për kompanitë. Studimi konfirmoi lidhje pozitive me kursin e këmbimit dhe peshës së kredidhënies dhe lidhje negative me PBB-në. Për sa i përket inflacionit, lidhja nuk rezultoi e rëndësishme.

Në rastin e Greqisë studiuesit Louzis-i, Vouldis-i dhe Metaxas-i (2010)

studiuan ndikimin e variablave makroekonomikë, nivelit të borxhit publik dhe variabla që lidhen me bankat specifike. Studimi konfirmoi lidhjen negative me PBB-në dhe pozitive me normën e papunësisë, peshën e kredidhënies dhe nivelin e borxhit publik.

Për sistemin bankar polak dhe hungarez, studim të ngjashëm kanë bërë edhe

Festic-i dhe Beko të cilët, midis të tjerash, kanë analizuar ndikimin e faktorëve të tjerë si investimet e huaja direkte, normën e kursimit etj.

Në rastin e Shqipërisë, Mançka (2012) vlerësoi se kursi i këmbimit të lekut në

raport me euron dhe dollarin, si dhe një variabël që mat krizën financiare globale janë faktorë që ndikojnë në peshën e kredisë së keqshërbyer. Analiza bazohej në të dhënat e periudhës 2002 deri më 2010.

23

Kreu 3

Matja e riskut të kredisë

Në këtë kre trajtohet matja e riskut të kredisë për sistemin bankar shqiptar.

Përpara se të paraqiten metodat apo teknikat konkrete për matjen e riskut të kredisë, kreu trajton aspekte të ndryshme të zhvillimit dhe nivelit të riskut të kredisë. Fillimisht në këtë kre trajtohet kuadri rregullator i drejtimit të riskut të kredisë si hap i parë për të kuptuar dhe analizuar kërkesat rregullatore për drejtimin e riskut të kredisë. Më tej në kre analizohet struktura e aktiveve dhe pasiveve të sistemit bankar shqiptar, ecuria e portofolit të kredisë dhe e treguesve të përformancës së sistemit pasi zhvillimi i këtyre faktorëve ndikon dhe shpjegon zhvillimit e nivelit të riskut të kredisë së sistemit.

Në çështjet e fundit të kreut trajtohen tre metoda kryesore për matjen e riskut të kredisë: treguesi i kredisë së keqshërbyer, indeksi i riskut Z (dhe probabiliteti i paaftësisë paguese të derivuar nga indeksi) dhe matricat e tranzicionit (dhe shpejtësia e transferimit e derivuara nga matricat).

3.1 Kuadri rregullator i drejtimit të riskut të kredisë Në këtë nënkre trajtohet kuadri rregullativ për administrimin e riskut të kredisë

në Republikën e Shqipërisë. Gjithë kuadri rregullativ bazohet në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë si dhe në ligjet e miratuara, kryesisht referuar ligjit numër 9662 datë 18/12/2006 “për Bankat në Republikën e Shqipërisë” (i ndryshuar me ligjin numër 10481, datë 17/11/2011).

Si do të trajtohet në vijim, kuadri rregullativ përbëhet nga akte nënligjore të nxjerra nga Banka e Shqipërisë, akte të cilat synojnë që të rregullojnë veprimtarinë e saj dhe të subjekteve të mbikëqyrura prej saj. Të gjitha aktet nënligjore të Bankës së Shqipërisë përbëjnë kuadrin rregullativ (përfshirë vendime, rregullore, udhëzime dhe urdhra) mbi të cilin bazohet kryerja e veprimtarisë së këtij institucioni dhe e subjekteve që ushtrojnë veprimtari bankare dhe financiare në vend.

A. Agalliu Kreu 3: Matja e riskut të kredisë

24

Më konkretisht, në lidhje me drejtimin e riskut të kredisë, përveç Ligjit për Bankat, Banka e Shqipërisë ka miratuar disa rregullore dhe udhëzime, ku veçohen:

Rregullorja “Për administrimin e rrezikut të kredisë” miratuar me vendim Nr. 62 të Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë datë 14/09/2011 duke përfshirë edhe ndryshimet rregullative të bëra në vitin 2013 dhe 2014.

Rregullorja “Për raportin e mjaftueshmërisë së kapitalit” miratuar me vendim Nr. 48 të Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë datë 31/07/2013 është rishikim tërësor i rregullores numër 58 me të njëjtin emërtim e miratuar më 05/05/1999. Rregullorja “e re” e mjaftueshmërisë së kapitalit bazohet në rregullat e marrëveshjes së Basel 2 për drejtimin e risqeve. Rregullorja hyn në fuqi më 31/12/2014 por bankat e nivelit të dytë janë duke testuar dhe duke marrë masat për zbatimin e saj.

Rregullorja “Për administrimin e rrezikut nga ekspozimet e mëdha” miratuar me vendim Nr. 10 të Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë datë 26/02/2014. Rregullorja është gjithashtu rishikim tërësor i rregullores së mëparshme dhe shkon në të njëjtën linjë me rregulloren e re për raportin e mjaftueshmërisë së kapitalit. Ky version i rregullores hyn në fuqi më 31/12/2014.

Rregullore dhe udhëzime të tjera të lidhura me procesin e drejtimit të riskut në përgjithësi apo elementë të caktuar të riskut të kredisë ku përmenden rregullorja “Mbi parimet bazë të drejtimit të bankave dhe degëve të bankave të huaja dhe kriteret për miratimin e administratorëve të tyre”, rregullorja “Mbi përmbajtjen e informacionit dhe funksionimin e rregjistrit të kredive në Bankën e Shqipërisë”, udhëzimi “Për kapitalin rregullator të bankës”, udhëzimi “Për procedurën e nxjerrjes së raportit mbi kredimarrësin dhe rishikimin e të dhënave që mbahen në Rregjistrin e Kredive”.

Në vijim të këtij kreu paraqiten shkurtimisht kërkesat rregullative për

administrimin e riskut të kredisë organizuar sipas akteve të sipërpërmendura. Kuptimi i drejtë dhe analiza e detajuar e kuadrit rregullativ është shumë i rëndësishëm pasi përbën bazën e funksionimit të veprimtarisë bankare dhe atë të drejtimit të riskut të kredisë për bankat që zhvillojnë aktivitetin e tyre në vend.

3.1.1 Bazat e drejtimi të riskut në ”Ligjin për bankat” Ligji Nr. 9662 miratuar më datë 18/12/2006 “Për Bankat në Republikën e

Shqipërisë”, shkurt referuar ligjit “Për bankat”, përbën bazën ligjore për rregullimin e gjithë veprimtarisë bankare në Republikën e Shqipërisë. Ky ligj është pasuruar vitet e fundit edhe me ligjin Nr. 10481 “Për disa ndryshime dhe shtesa në ligjin Nr. 9662 datë 18/12/2006” miratuar më datë 17/11/2011. Në këtë të fundit, krahas disa ndryshimeve të përmbajtjes egzistuese të ligjit “Për bankat”, u shtua edhe koncepti i bankës urë që do të trajtohet shkurtimisht në vijim.

Ligji “Për bankat” është i organizuar në tetë krerë dhe ka si objekt të tij22 “vendosjen e kushteve dhe rregullave për krijimin, licensimin, organizimin, drejtimin, kujdestarinë dhe likuidimin e bankave, ushtrimin e veprimtarisë bankare dhe financiare, si dhe mbikëqyrjen e kësaj veprimtarie në Republikën e Shqipërisë”.

22 Neni 1 i ligjit per bankat


25

Në vijim përmblidhen shkurtimisht përcaktime në ligj që lidhen me riskun e kredisë dhe procesin e drejtimit të tij.

Koncepti i riskut, administrimit të tij dhe përkufizime të tjera

Në kreun e parë të ligjit jepen përkufizimet e sistemit bankar, bankës, veprimtarisë bankare si dhe përkufizimi i konceptit të riskut, administrimit të tij e të tjera koncepte të lidhura me to. Në nenin 4, pika 32 e ligjit jepet përkufizimi i riskut, duke iu referuar me termin rrezik (term i cili përdoret më tej edhe në kuadrin rregullator të mbikëqyrjes bankare). Kështu, ky nen përcakton se:

““Rrezik” është mundësi e humbjes financiare, si rezultat i ndodhjes së një ngjarje të pritshme”.

Më tej, në pikën 33 të nenit 4 përcaktohet edhe procesi i drejtimit të riskut si në vijim:

““Administrimi i rrezikut” është tërësia e metodave dhe e rregullave që përdoren nga banka ose dega e bankës së huaj për identifikimin, monitorimin dhe administrimin e rreziqeve, me qëllim shmangien e humbjeve financiare”.

Gjithashtu, neni 4, pika 6 jep edhe përkufizimin e kredisë si në vijim: ““Kredia” është marrëdhënia juridike e detyrimit për të livruar një shumë monetare në këmbim të së drejtës së ripagimit të shumës së livruar dhe të interesit ose komisioneve të tjera bankare mbi këto shuma, si dhe çdo shtyrje e datës së maturimit të një letre me vlerë të borxhit apo të ndonjë të drejte tjetër për të paguar një shumë monetare”.

Po në nenin 4 jepen përkufizimet e një sërë konceptesh të lidhura me riskun e kredisë si për shembull koncepti i “persona apo grup personash të lidhur”23, koncepti i marrëdhënies së kontrollit të një personi juridik 24 , rregjistri i kredive25 etj. Gjithashtu, përkufizohet edhe koncepti i kapitalit rregullator26, ai i mjaftueshmërisë së kapitalit27, banka urë28 etj. Organizimi, drejtimi dhe kontrolli i bankës

Në kreun e tretë ligji përcakton strukturën e përgjithshme të mënyrës së organizmit, drejtimit dhe kontrollit të bankave. Neni 32 përcakton edhe organet drejtuese të bankës të cilat janë:

a) Asambleja e aksionerëve; b) Këshilli drejtues; c) Drejtoria; d) Komiteti i kontrollit.

Ligji përcakton me detaje kompetencat, funksionimin dhe përbërjen e Këshillit Drejtues të bankës. Një vëmendje e veçantë në ligj i kushtohet komitetit të kontrollit, detyrat dhe përbërja e të cilit përcakohen gjithashtu në ligj.

23 Neni 4 pika 9 24 Neni 4 pika 11 25 Neni 4 pika 44 26 Neni 4 pika 26 27 Neni 4 pika 27 28 Neni 4 pika 49


26

Një komitet shumë i rëndësishëm për funksionimin e bankës, ai i drejtimit të risqeve, nuk përcaktohet në ligj duke përbërë kështu një boshllëk për funksionimin e bankave në përgjithësi dhe procesin e drejtimit të riskut në veçanti. Megjithatë, ky boshllëk është plotësuar nga kuadri rregullativ i Bankës së Shqipërisë. Veprimtaritë e lejueshme për bankat

Në kreun e katërt përcaktohen veprimtaritë që mund të zhvillojnë bankat me marrjen e licensës si dhe dokumentacioni që ato duhet të mbajnë në çdo kohë. Më konkretisht, nëni 56 i ligjit përcakton edhe dokumentacionin minimal që duhet të mbahet në rastin e transaksioneve të kredisë:

a) Kërkesën për kredi, dokumentet që tregojnë përdorimin e kredisë dhe statusin ligjor,

b) Përshkrimin e çdo kolaterali, nëse ka, të cilin kredidhënësi e mban si mjet për sigurimin e ekzekutimit të detyrimit që do të paguhet si pjesë e borxhit dhe një vlerësim të vlerës së tij,

c) Deklaratën e plotë financiare të kredimarrësit dhe të çdo garantuesi të kredimarrësit,

d) Marrëveshjen e kredisë përfshirë shumën monetare kryesore (kryegjënë), përqindjen e interesit, planin e shlyerjes dhe objektin e kredisë ose të qëllimit të marrjes së kredisë,

e) Vendimin që miraton transaksionin e kredisë, të nënshkruar nga personat përgjegjës ose një kopje e protokollit të mbjedhjes, kur vendimi merret nga këshilli drejtues i bankës,

f) Nënshkrimin e çdo personi që është i autorizuar për dhënien e kredisë në emër të kredidhënësit.

Administrimi i rrezikut

Kreu i pestë i ligjit për bankat përcakton procesin e drejtimit të riskut, që në ligj përcaktohet si administrimi i rrezikut. Neni 58 i ligjit përcakton rregullat për administrimin e riskut duke i deleguar detyrën Bankës së Shqipërisë për përcaktimin e rregullave për:

a) Llogaritjen e aktiveve të ponderuara me rrezikun, b) Llogaritjen e ekspozimeve ndaj rrezikut ose rreziqeve, c) Tipologjinë e rreziqeve, si dhe parimet, metodat dhe rregullat për

vlerësimin dhe administrimin e tyre, d) Klasifikimin dhe matjen e rrezikut të humbjes nga falimentimi i

kundërpartisë, e) Llogaritjen dhe përcaktimin e pozicionit të hapur valutor.

Në këtë kre përkufizohet edhe koncepti i kapitalit rregullator dhe raportit të mjaftueshmërisë së kapitalit (ku si nivel minimal në ligj përcaktohet kufiri 8%) si dhe koncepti i aktiveve të ponderuara me riskun. Rreziku i kredisë 29 përkufizohet si “pamundësia e kredimarrësit dhe e garantuesit të kredisë ose të kundërpartisë për aktivet e tjera, për të përmbushur detyrimet ndaj bankës ose degës së bankës së huaj, sipas kushteve të marrëveshjes së lidhur midis tyre”. Në pikën e dytë të këtij neni, përcaktohet gjithashtu detyrimi i bankës për:

a) klasifikimin dhe vlerësimin e aktiveve të saj brenda dhe jashtë bilancit,

29 Neni 61 pika 1


27

b) krijimin e fondeve rezervë për mbulimin e humbjeve të mundshme nga zhvlerësimin i aktiveve,

c) hartimin e metodave të brendshme të vlerësimit për rrezikun e kredisë. Në kreun e pestë përcaktohet gjithashtu edhe ekspozimi ndaj rrezikut 30 , ekspozimet e mëdha 31 (ato të cilat kalojnë 10% të kapitalit rregullator), ekspozimi maksimal i lejueshëm32 (ekspozimi nuk mund të kalojë më shumë se 20% të kapitalit rregullator). Gjithashtu përcaktohen 33 edhe rreziku i likuiditetit, rreziku sistemik, rezerva e detyruar etj. Procesi i mbikëqyrjes

Në kreun e gjashtë të ligjit për bankat përcaktohet me detaje procesi i mbikëqyrjes duke autorizuar Bankën e Shqipërisë si autoritetin përgjegjës për këtë proces. Ligji përcakton masat mbikëqyrëse (deri në revokim të licensës), masat parandaluese si dhe shkeljet e ndryshme. Më specifikisht, përcaktohen shkeljet e rregullave për administrimin e rrezikut 34 , masat për zbatimin e kërkesave për raportin e mjaftueshmërisë së kapitalit35, ku në varësi të shkeljes masat që mund të merren janë të ndryshme madje deri në krijimin e bankës urë dhe/ose përgatitjen e bankës për kalimin në fazën e kujdestarisë ose likuidimit, koncept i cili është shtuar me ndryshimet e ligjit Nr. 10481 miratuar më datë 17/11/2011. Në këtë kre trajtohet edhe koncepti i grupit bankar dhe mbikëqyrjes së konsoliduar mbi bazën e këtij grupi. Kujdestaria dhe likuidimi

Në kreun e shtatë ligji përcakton procesin e vënies në kujdestari dhe likuidimit të bankave, duke përfshirë tek ky i fundit likuidimin vullnetar ose likuidimin e detyruar.

3.1.2 Drejtimi i riskut të kredisë në rregulloren ”Për administrimin e rrezikut të kredisë”

Rregullorja “Për administrimin e rrezikut të kredisë” është miratuar nga Këshilli Mbikëqyrës i Bankës së Shqipërisë me vendim Nr. 62 datë 14/09/2011, duke zëvendësuar rregulloren e mëparshme me të njëjtin titull Nr.52 datë 14/07/2004. Rregullorja është ndryshuar gjatë viteve 2013 dhe 2014 me vendimet Nr. 27 datë 27/03/2013 dhe Nr. 22 datë 27/02/2014 të Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë me anë të të cilëve u prezantuan disa ndryshime të versionit fillestar.

Krijimi dhe zbatimi i rregullores “Për administrimin e rrezikut të kredisë” vjen si rrjedhojë e nenit 61 të ligjit “Për bankat” ku përcaktohet detyrimi i bankave për klasifikimin e aktiveve dhe krijimin e fondeve rezervë. Në fakt, këta dy elementë përbëjnë shtyllat më të rëndësishme të rregullores si nga pikëpamja e rregullatorit ashtu edhe nga pikëpamja e drejtimit bankar.

Kështu, në nenin 1 të rregullores përcaktohet objekti i saj, më konkretisht dy objektivat si më poshtë:

30 Neni 62 31 Neni 63 32 Neni 64 33 Neni 66 dhe 67 34 Neni 78 35 Neni 81


28

Së pari: përcaktimi i rregullave për administrimin e rrezikut të kredisë në veprimtarinë e bankave; dhe

Së dyti, përcaktimi i kritereve për vlerësimin e rrezikut dhe klasifikimin e kredive dhe aktiveve të tjera, si dhe llogaritjen e fondeve rezervë për mbulimin e humbjeve nga zhvlerësimi i tyre.

3.1.2.a Sistemi i administrimit të riskut të kredisë Një nga kërkesat thelbësore të rregullores është krijimi dhe zhvillimi nga ana e

bankave të sistemit të administrimit të riskut të kredisë, i cili duhet të jetë organizuar në përshtatje me natyrën dhe kompleksitetin e veprimtarive të kryera nga banka. Ashtu si përcaktohet edhe në rregullore (neni 5 pika 2) “sistemi i administrimit të rrezikut është tërësia e politikave, procedurave, rregullave dhe strukturave të bankës, që shërbejnë për administrimin e rrezikut të kredisë”. Në këtë kuptim, bankat duhet të krijojnë dhe të vënë në zbatim një sistem të përshtatshëm që të bëjë të mundur identifikimin, matjen, trajtimin dhe monitorimin e riskut të kredisë. Ky detyrim i ngarkohet Këshillit Drejtues të bankës i cili, sipas përcaktimit në rregullore, ka përgjegjësinë së paku për:

a) miratimin e strategjisë dhe politikat e administrimit të riskut të kredisë, b) rishikimin e strategjisë dhe politikat të paktën çdo vit, c) monitorimin dhe vlerësimin e efikasitetit të kontrollit të brendshëm, d) miratimin e kufijve të ekspozimit ndaj riskut të kredisë, e) shqyrtimin dhe analizën e raporteve të ekspozimit ndaj riskut të

kredisë, f) shqyrtimin e rezultateve nga stress test-et të paktën çdo gjashtë muaj, g) përcaktimin e përjashtimeve të mundshme nga kufijtë e vendosur të

ekspozimit, h) rishikimin e përshtatshmërisë së strukturave dhe adresimin e

mosfunksionimit të tyre. Struktura përgjegjëse për zbatimin e strategjisë dhe politikave për

administrimin e riskut të kredisë është drejtoria e bankës dhe strukturat përkatëse të emëruara. Drejtoria është përgjegjëse edhe për krijimin dhe detajimin e mëtejshëm sipas llojit të ekspozimit të një sistemi efektiv të matjes, monitorimit, kontrollit dhe raportimit të riskut të kredisë.

Sistemi i administrimit të riskut të kredisë, përveç elementëve të përgjithshëm si strategjia, politikat dhe procedurat duhet të detajohet akoma më shumë si për shembull përcaktimi i objektivave dhe limiteve sipas sektorëve, shpërndarjes gjeografike, sipas monedhave, llojit të kredisë etj. Gjithashtu, ky sistem duhet të përcaktojë rregullat për analizën e kredimarrësit dhe garantuesit, procedurën dhe dokumentacionin e kërkuar, metodologjinë për vlerësimin e cilësisë së kredisë dhe krijimit të fondeve rezervë, procedurën për vlerësimin e kolateralit etj.

Detyrimi i rregullatorit për kryerjen e Stress testing Përveç elementëve të sipërpërmendur, bankat kanë detyrimin për krijimin dhe

zbatimin e skenarëve stress testing. Në nenin 4 të rregullores, stress testing përkufizohet si një “teknikë e administrimit të rrezikut të kredisë e përdorur për të vlerësuar ndikimin e ndryshimit të mundshëm të një ose më shumë faktorëve të brendshëm dhe të jashtëm mbi qëndrueshmërinë financiare të bankës”. Nëpërmjet kësaj teknike, bankat mund të vlerësojnë në vazhdimësi ekspozimin e tyre ndaj riskut të kredisë, duke përfshirë në këtë vlerësim ndryshimet e mundshme në të ardhmen të


29

faktorëve të riskut që ndikojnë në cilësinë e portofolit të kredive. Ndër faktorët e ndryshëm që duhet të shqyrtohen (sipas përcaktimeve të bëra në rregullore) janë:

rënia ekonomike, ndryshimi i shpejtë i papërshtatshëm i kushteve të tregut (si luhatje në

kursin e këmbimit, normat e interesit etj.), mundësia e një përkeqësimi të portofolit të kredive etj...

Bankat duhet të kryejnë skenarët stress test duke marrë për bazë faktorë

individualë (të quajtur skenarë të veçantë) por edhe disa faktorë njëkohësisht (të quajtur skenarë të kombinuar).

Bankat kanë detyrimin rregullator për të kryer këto skenarë stress test të paktën dy herë në vit (pra çdo gjashtë muaj), por edhe më shpesh nëse kjo gjë gjykohet e nevojshme nga Banka e Shqipërisë.

Në çdo rast, bankat duhet të përcaktojnë edhe veprimet që duhet të ndërmarrin për çdo rezultat apo grup rezultatesh të skenarëve stress test. Këto veprime variojnë në varësi të vetë rezultateve dhe ndikimit që ato kanë në fitueshmërinë e bankës, mjaftueshmërinë e kapitalit apo tregues të tjerë të rëndësishëm për të.

3.1.2.b Klasifikimi i kredive Në këtë rregullore, ashtu si edhe në versionin e mëparshëm të saj, kreditë

klasifikohen në pesë klasa apo kategori si më poshtë: 1) standarde, 2) në ndjekje, 3) nënstandarde, 4) të dyshimta, 5) të humbura. Bankat kanë detyrimin për të rishikuar klasifikimin e kredive të paktën një

herë në tre muaj (frekuencë e cila është ngushtuar në çdo muaj sipas ndryshimit të miratuar të rregullores më 2014 por që do të hyjë në fuqi duke filluar nga fillimi i vitit 2015) dhe faktorët bazë që duhet të analizojnë gjatë klasifikimit janë dy:

ditëvonesat në shlyerjen e kredisë (kryegjë ose interes), dhe gjendja financiare e kredimarrësit dhe flukset e pritshme hyrëse të parasë.

Në klasifikimin e kredive, rregullorja paraqet përcaktimet e këtyre faktorëve

për kreditë me këste dhe kreditë kufi, ku për këto të fundit kriteret janë më konservatore se për të parat. Rregullat për klasifikimin e kredive jepen në nenin 11 pikat 2, 3 dhe 4 të rregullores. Në mënyrë të përmbledhur këto rregulla paraqiten në vijim36:

a) Klasifikohen në kategorinë standarde kreditë që plotësojnë kushtet e mëposhtme:

• gjendja financiare e kredimarësit dhe flukset e pritshme hyrëse të parasë janë plotësisht të mjaftueshme për vazhdimësinë e veprimtarisë së tij,

36Referuar rregullores ”Per administrimin e rrezikut të kredisë nga bankat dhe deget e bankave të huaja”


30

• kryegjëja ose interesi nuk është paguar për një periudhë prej 1 deri në 30 ditë si në rastin e kredive ashtu edhe në rastin e kredive kufi.

b) Klasifikohen në kategorinë në ndjekje kreditë që plotësojnë kushtet e mëposhtme:

• gjendja financiare e kredimarësit dhe flukset e pritshme hyrëse të parasë janë të mjaftueshme për të përmbushur detyrimet, pavarësisht vështirësive financiare të momentit,

• kryegjëja ose interesi nuk është paguar për një periudhë prej 31 deri në 90 ditë në rastin e kredive ndërsa në rastin e kredive kufi shuma maksimale e miratuar e kredisë ose afati përfundimtar i shlyerjes është tejkaluar për një periudhë prej 31 deri në 60 ditë.

c) Klasifikohen në kategorinë nënstandarde kreditë që plotësojnë kushtet e mëposhtme:

• gjendja financiare e kredimarësit, kapitali dhe flukset hyrëse të parasëvlerësohen si të pamjaftueshme për përmbushjen e rregullt të detyrimeve të prapambetura ose banka nuk disponon gjithë informacionin e përditësuar për vlerësimin e gjendjes financiare të tij,


d) Klasifikohen në kategorinë të dyshimta kreditë që plotësojnë kushtet e mëposhtme:

• gjendja financiare e kredimarësit, kapitali dhe flukset hyrëse të parasë vlerësohen si të pamjaftueshme për përmbushjen e plotë të detyrimeve, kredimarrësi shfaq probleme likuiditeti dhe mundësia e deklarimit të kredimarrësit “në paaftësi paguese apo i falimentuar” vlerësohet si reale,


e) Klasifikohen në kategorinë të humbura kreditë që plotësojnë kushtet e mëposhtme:

• gjendja financiare e kredimarësit vlerësohet qartë se nuk siguron përmbushjen e plotë të kushteve të shlyerjes së kryegjëse dhe të interesit; ose vlerësohet se mungon i gjithë dokumentacioni i nevojshëm për përcaktimin e gjendjes financiare; ose kredimarrësi është në paaftësi paguese/ka falimentuar, është përfshirë në proces likuidimi; ose kredimarrësi ka vdekur dhe askush nuk mund të paguajë kredinë; ose banka ka depozituar te përmbaruesi gjyqësor kërkesën për fillimin e procesit të egzekutimit të detyrueshëm të kolateralit, në rast se kredia është e siguruar me kolateral; ose gjykata ka lëshuar urdhrin e egzekutimit, në rast se kredia nuk është e siguruar me kolateral.

• kryegjëja ose interesi nuk është paguar për një periudhë prej më shumë se 365 ditësh në rastin e kredive ndërsa në rastin e kredive kufi shuma maksimale e miratuar e kredisë ose afati përfundimtar i


31

shlyerjes është tejkaluar për një periudhë prej më shumë se 180 ditë.

Përveç këtyre kritereve, në rastin e kredive kufi duhet të shqyrtohet edhe

vëllimi i qarkullimit të tyre si dhe rasti i përdorimit të saj (ose një pjese të rëndësishme të saj) për qëllime investimi (gjë që nuk është në përputhje me qëllimin e këtij produkti kredie).

Klasifikimi në kategorinë më të ulët Rregullorja “Për administrimin e rrezikut të kredisë” përcakton qartë

qëndrimin konservator të Bankës së Shqipërisë duke e vlerësuar pozicionin e kredimarrësit apo grupin e personave të lidhur në tërësi (jo vetëm individualisht), e duke aplikuar si përfundim klasifikimin më të ulët.

Kështu, në rast se për kredi të caktuara kushtet e klasifikimit të kredive përkojnë me kategori të ndryshme (për shembull ditëvonësat e kredisë janë nga 31 deri në 90 ditë por gjendja financiare konsiderohet e pamjaftueshme) atëherë banka duhet të bëjë klasifikimin e kredisë në kategorinë më të ulët (në rastin e përshkruar në kategorinë nënstandarde sipas kushtit të gjendjes financiare).

Gjithashtu, në rast se dy ose më shumë ekspozime të kredimarrësit

klasifikohen në kategori të ndryshme sipas karakteristikave individuale të secilës kredi, banka duhet të klasifikojë kreditë në një kategori të vetme, praktikisht në klasën që përkon me klasifikimin më të ulët ndërmjet klasifikimeve individuale. I njëjti rregull duhet të aplikohet edhe për grupin e personave të lidhur.

Kontabilizimi i interesave Banka e Shqipërsisë për efekt të llogaritjes dhe raportimit në pasqyrat

financiare të bankave, i detyron ato që të aplikojnë një tjetër parim konservator në lidhje me llogaritjen e interesave për kreditë. Kështu, neni 16 i rregullores përcakton se “bankat, për kreditë të cilat janë të pashlyera për më shumë se 90 ditë, si dhe për kreditë e klasifikuara në kategoritë të dyshimta ose në kategorinë të humbura, nuk kontabilizojnë interesat e llogaritur”. Kjo bëhet me qëllim që të mos fryhen të ardhurat e bankave për ato kredi për të cilat kredimarrësit shfaqin vështirësi në shlyerjen e detyrimeve. Ndonëse kjo praktikë bie ndesh me standardet ndërkombëtare të kontabilitetit, bankat janë të detyruara ta ndjekin si rrjedhojë e sanksionimit në këtë rregullore. Sigurisht që në momentin që kredimarrësi shlyen pjesën e prapambetur të detyrimit të tij (detyrimin në vonesë), interesi i pakontabilizuar renditet ndër zërat e parë që do të shlyhet.

3.1.2.c Krijimi i fondeve rezervë dhe llogaritja e tyre Bankat duhet të krijojnë fonde rezervë për mbulimin e humbjeve të pritshme

nga kreditë, që sipas përcaktimit në rregullore janë me përqindje të caktuara sipas kategorive përkatëse. Kjo metodologji e përcaktuar nga Banka e Shqipërisë është konservatore duke qenë se nuk bën dallim midis ekspozimeve ndaj korporatave apo ekspozimeve me pakicë, e aq më pak marrjen në konsideratë të faktorëve të tjerë si kolaterali, ashtu sikundër trajtohet nga standardet kontabël ndërkombëtare.


32

Përqindja e fondit rezervë Përqindja e fondit rezervë37 sipas kategorive të klasifikimit janë si më poshtë: për kategorinë standarde përqindja e fondeve rezervë është 1%; për kategorinë në ndjekje përqindja e fondeve rezervë është 5%; për kategorinë nënstandarde përqindja e fondeve rezervë është jo më e

vogël se 20%; për kategorinë e dyshimtë përqindja e fondeve rezervë është jo më e vogël

se 50%; për kategorinë e humbur përqindja e fondeve rezervë është 100%.

Llogaritja e fondit rezervë Fondi rezervë llogaritet për kryegjënë (pra mbetjen e kredisë në bilanc) dhe

interesin e përllogaritur. Për këtë të fundit, përqindja e aplikuar e fondit rezervë bën diferencim midis kategorisë së kredive të keqshërbyera (ato që klasifikohen në tre kategoritë e fundit) dhe kategorive të tjera. Kështu, për kreditë e keqshërbyera, përqindja e fondit rezervë mbi interesin e përllogaritur është 100% pavarësisht klasifikimit. Si rrjedhim, formula për llogaritjen e fondit rezervë do të jetë:

Për kategoritë standarde dhe në ndjekje: o Fondi rezervë = (Kryegjë + Interes) * Përqindje

Për kreditë e keqshërbyera (nënstandarde + e dyshimtë + e humbur) o Fondi rezervë = Kryegjë * Përqindje + Interes * 100%

Teknikat e zbutjes së ekspozimit ndaj rrezikut të kredisë Për llogaritjen e fondit rezervë, bankat mund të përdorin teknikat e zbutjes së

riskut të kredisë sipas përcaktimit në rregulloren “Për administrimin e rrezikut të kredisë”. Më konkretisht, kjo e drejtë i jepet bankave në nenin 18 të rregullores ku përcaktohet se “bankat, me qëllim llogaritjen e fondeve rezervë për mbulimin e humbjeve nga kreditë, mund të përdorin vlerën e garancive dhe kolateraleve financiare të përcaktuara në këtë rregullore, për të zvogëluar ekspozimin e tyre nga kreditë”.

Në vijim, në nenet 19 dhe 20 përcaktohen llojet e kolateraleve dhe kushtet që duhet të plotësojnë garancitë apo kolateralet financiare, si të vetmet kolaterale të pranueshme për efekte të zbutjes së ekspozimit.

Për më tepër, sipas përcakttimit në nenin 21, zbutja e ekspozimit bëhet me vlerën e korrigjuar të garancive apo kolateraleve financiare me koeficientët “K”. Llogaritja e koeficientit K bëhet me formulën e mëposhtme:

ku: – është koeficienti sipas përcaktimit të Aneksit 1 të rregullores “Për administrimin e rrezikut të kredisë” i cili merr vlerat 1 ose 0.8 në varësi të “cilësisë” së garancisë apo kolateralit financiar,

– është koeficienti që shërben për korrigjimin e vlerës së garancisë ose kolateralit financiar për efekt të rrezikut të kursit të këmbimit i cili merr vlerën:

në rastin kur ka përputhje midis monedhës së kredisë dhe monedhës së garancisë apo të kolateralit financiar,

37 Neni 14 pika 2 e rregullores ”Per administrimin e rrezikut te kredise”


33

në rastin kur ka mospërputhje midis monedhës së kredisë dhe monedhës së garancisë apo të kolateralit financiar,

- është maturiteti i mbrojtjes së kredisë në vite, i cili është i barabartë me vlerën më të vogël midis maturitetit të mbetur të kredisë dhe vlerës T,

– është maturiteti efektiv i kredisë në vite, i cili është i barabartë me vlerën më të vogël ndërmjet maturitetit të mbetur të kredisë dhe vlerës 5 vjet. Për më tepër, në rastin e kredive të humbura, zbutja e ekspozimit bëhet duke zvogëluar vlerën e koeficientit K në masën 50% të vlerës së llogaritur.

3.1.2.d Ristrukturimi i kredisë Ristrukturimi i kredisë është një mundësi e re për kreditë e keqshërbyera të

përkohshme por jo vetëm, me atë të së cilës bankat dhe kredimarrësit mund të ri-konceptojnë marrëveshjen e kredisë. Me anë të rishikimit të marrëveshjes egzistuese (duke ndryshuar ndonjërin prej elementëve të kredisë) ose me anë të nënshkrimit të një marrëveshje të re, bankat mund të përshtasin situatën aktuale dhe aftësinë paguese të kredimarrësit me pjesën e mbetur të detyrimit. Shpesh herë, marrëveshja e re nënkupton zgjatjen e afatit, periudhë faljeje apo këste të ndryshueshme, në mënyrë të tillë që këstet të përshtaten me aftësinë paguese në kushtet e vështirësisë.

Ristrukturimi i kredive sanksionohet në nenin 13 të rregullores, ku përcaktohet e drejta e bankës për të ristrukturuar kredinë në marrëveshje me kredimarrësin, sipas kritereve të përcaktuara në manualin e saj të kredisë. Palët duhet të kenë bindjen që kredimarrësi do ta shlyejë kredinë sipas kushteve të reja pasi në të kundërt marrëveshja do të dështonte përsëri.

Për efekte të klasifikimit, çdo kredi e keqshërbyer (e klasifikuar në tre kategoritë e fundit: nënstandarde, e dyshimtë ose e humbur) e ristrukturuar në asnjë rast nuk mund të klasifikohet më lart se kategoria nënstandarde deri në plotësimin e kushteve të vendosura në nenin 13, pika 2 e rregullores, të cituara më poshtë:

Kredimarrësi ka shlyer në mënyrë të rregullt këstet (kryegjë dhe interes) për një periudhë prej 6 muajsh nga data e ristrukturimit;

Kredimarrësi ka shlyer në mënyrë të rregullt të paktën 3 këste (kryegjë dhe interes).

Afati 6-mujor i monitorimit është një lehtësim i rregullores i bërë me ndryshimin e miratuar nëvendimin Nr. 27, datë 27/03/2013 të Këshillit Mbikëqyrës duke zëvendësuar afatin 9-mujor që ishte në versionin fillestar të rregullores.

Në momentin fillestar të ristrukturimit të kredisë (ose në momentin e parë kur struktura përkatëse merr këtë vendim) bankat mund të bëjnë përmirësimin e klasifikimit më së shumti një kategori. Riklasifikimi në përputhje me kushtet aktuale mund të bëhet pas plotësimit të dy kushteve të sipërpërmendura.

Ristrukturimi i kredive jo-problematike Një prej ndryshimeve më të rëndësishme që u miratua në vendimin Nr. 27,

datë 27/03/2013 të Këshillit Mbikëqyrës është pikërisht përfshirja e një pike të re në nenin 13 (pika 4), e cila sanksionon klasifikimin e rasteve të risktrukturimit të kredive standarde ose në ndjekje. Sipas kësaj pike të rregullores, “kredia, e cila para ristrukturimit klasifikohet standarde ose në ndjekje, nëse ristrukturohet për herë të parë, ruan të njëjtën klasë dhe për të krijohen fonde rezervë për mbulimin e humbjeve të mundshme nga kreditë, me një përqindje jo më të vogël se 10% për kryegjënë dhe interesin”. Pra, në rastin e ristrukturimit të kredive jo-problematike, rregullorja i lë ato në të njëjtën kategori por me një përqindje rezerve të rënduar 10% (gjithsesi jo 20%


34

sipas përcaktimit të mëparshëm të rregullores). Riklasifikimi sipas situatës aktuale të kredimarrësit edhe në këtë rast lejohet pas plotësimit të dy kushteve të sipërpërmendura.

3.1.2.e Pastrimi dhe fshirja e kredive Çështja e pastrimit dhe fshirjes së kredive janë dy çështje të ndryshme bazuar

në literaturën ndërkombëtare. Pastrimi i kredisë është një instrument me anë të të cilit bankat bëjnë lehtësimin (pastrimin) e bilancit të tyre nga kreditë që nuk paguajnë sipas kushteve të rëna dakord. Fshirja e kredisë është një tjetër instrument me anë të të cilit bankat bëjnë faljen e shumës së mbetur të detyrimit pasi kanë ezauruar të gjitha përpjekjet (përfshirë edhe rrugën ligjore) për shlyerjen e këtij detyrimi. Në këtë kuptim, pastrimi nënkupton një proces kontabël dhe jo falje të detyrimit apo mos-pretendimin e shumës së mbetur nga ana e bankës, ndërkohë që fshirja kalon më tej në shuarjen e këtij detyrimi.

Këto dy koncepte paraqiten në një nen të vetëm në rregulloren “Për administrimin e rrezikut të kredisë” ku si sanksionohet në nenin 17 të saj e drejta e fshirjes i delegohet Këshillit Drejtues të bankës ose organit kompetent të bankës mëmë (në rastin e degës së bankës së huaj). Në këtë nen termi i përdorur është “fshirje” ndërkohë që procesi i përshkruar (në përputhje me përkufizimin e bërë më sipër) më së shumti i referohet konceptit të pastrimit. Në përditësimin e fundit të rregullores, atë të vitit 2014 (por që hyn në fuqi në fillim të vitit 2015), fshirja e kredive përcaktohet si “jo më vonë se tre vite pas klasifikimit të tyre në klasën “të humbura”. Gjithashtu, rregullorja përcakton se “gjatë kësaj periudhe, banka merr masat e nevojshme për plotësimin e kushteve të përcaktuara në legjislacionin tatimor për fshirjen e kredive”.

Përditësimi i rregullores dhe i udhezimit përkatës të Ministrisë së Financave zgjidhi edhe “konfliktin” që kishte rregullorja e mëparshme me trajtimin fiskal të shpenzimeve për provizione të krijuara për kreditë e fshira.

3.1.3 Kërkesa për kapital sipas rregullores ”Për raportin e mjaftueshmërisë së kapitalit”

Rregullorja “Për raportin e mjaftueshmërisë së kapitalit” është miratuar me vendim Nr. 48 datë 31/07/2013 nga Këshilli Mbikëqyrës i Bankës së Shqipërisë duke zëvendësuar rregulloren e mëparshme me të njëjtin titull miratuar më 1999 (ndryshuar më pas me vendim të ndryshëm). Rregullorja e re do të hyjë në fuqi në fillim të vitit 2015 (deri në atë moment bankat vijojnë të raportojnë zyrtarisht treguesit e tyre të kapitalit sipas versionit të mëparshëm të rregullores). Megjithatë, në vijim trajtohet versioni i ri i rregullores pasi përbën një përafrim shumë të mirë të rregullave ndërkombëtare të përcaktuara nga dokumenti i Basel 2.

Rregullorja, në nenin 7 të saj, përcakton nevojën e kërkesës për kapital për riskun e kredisë dhe atë të kundërpartisë, kërkesa për kapital për riskun e tregut dhe kërkesa për kapital për riskun operacional. Kjo e fundit, pra kërkesa për kapital për riskun operacional, përbën një risi të sjellë nga versioni i ri i rregullores pasi më parë kërkesat për kapitalin ishin shumatore e kërkesës për kapital për riskun e kredisë dhe atë të tregut.


35

Ekspozimet ndaj riskut të kredisë dhe riskut të kredisë së kundërpartisë ndahen në 15 klasa38:

ekspozime ose ekspozime të mundshme ndaj qeverive qendrore ose bankave qendrore;

ekspozime ose ekspozime të mundshme ndaj qeverive rajonale ose autoriteteve lokale;

ekspozime ose ekspozime të mundshme ndaj organeve administrative dhe ndërmarrjeve jo tregtare (organizatat joqeveritare/jofitimprurëse);

ekspozime ose ekspozime të mundshme ndaj bankave shumëpalëshe të zhvillimit;

ekspozime ose ekspozime të mundshme ndaj organizatave ndërkombëtare; ekspozime ose ekspozime të mundshme ndaj institucioneve të

mbikëqyrura; ekspozime ose ekspozime të mundshme ndaj shoqërive tregtare

(korporatave); ekspozime ose ekspozime të mundshme ndaj portofoleve me pakicë

(retail); ekspozime ose ekspozime të mundshme të siguruara me kolateral pasuri të

paluajtshme; ekspozime (kredi) me probleme; ekspozime ndaj kategorive të klasifikuara me rrezik të lartë; ekspozime në formën e obligacioneve të garantuara; ekspozime në pozicione të krijuara nga titullzimi; ekspozime në formën e titujve të sipërmarrjeve të investimeve kolektive

SIK39; dhe/ose zëra të tjerë.

Rregullorja përcakton peshat e riskut për secilën prej këtyre kategorive si dhe

kriteret e ndryshme që duhet të plotësohen për të aplikuar secilën prej peshave të specifikuara. Ndër kriteret e ndryshme të vendosura, vlen të përmendet lejimi për herë të parë i përdorimit të kolateralit si:

faktor përcaktues për aplikimin e peshave më të ulëta në ponderimin e ekspozimeve (për shembull 35% në rastin e ekspozimeve të siguruara me kolateral pasuri të paluajtshme rezidenciale dhe që plotësojnë kushtet përkatëse të rregullores);

teknikë zbutje për ekspozimin ndaj riskut të kredisë dhe riskut të kundërpartisë (vetëm në rastin e kolateralit financiar).

Gjithashtu rregullorja përfshin për herë të parë vlerësimin e dhënë nga agjenci

klasifikimi (rating-u) që në rregullore përkufizohen nën shkurtimin ECAI 40 . Klasifikimi i dhënë nga këto agjensi grupohet në gjashtë klasa risku sipas një tabele përshtatjeje të miratuar nga Banka e Shqipërisë dhe për këto klasa përcaktohen peshat e riskut respektivisht sipas nivelit të riskut që ato mbartin: 0%; 20%; 50%; 100%; 150%.

38 Rregullorja “Per raportin e mjaftueshmerise se kapitalit”, neni 10 39SIK - Sipermarrje Investimesh Kolektive 40 ECAI – Institucion i jashtem i vleresimit te kredise (inicialet nga anglishtja: External Credit Assessment Institutions)


36

Në vijim të ndryshimit rrënjësor të rregullores “Për raportin e mjaftueshmërisë së kapitalit”, Banka e Shqipërisë ka aprovuar edhe formularët raportues të kërkesave për kapital (referuar si COREP) të cilat paraqesin gjithashtu ndryshim rrënjësor krahasuar me formularët raportues të mëparshëm/egzistues.

3.1.4 Rregullore dhe udhëzime të tjera Ligjit “Për bankat” dhe rregulloret e trajtuara në çështjet e mëparshme të këtij

kreu kanë rol thelbësor në procesin e drejtimit të riskut të kredisë nga pikëpamja rregullative, duke rregulluar rrjedhën e ndikimeve të këtij procesi, dmth ndikojnë në zinxhirin analizë-vlerësim-monitorim-provizionim-kërkesë për kapital. Në vijim do të trajtohen shkurtimisht disa rregullore dhe udhëzime të tjera të cilat rregullojnë pjesë të caktuara të veprimtarisë së bankave apo që i shërbejnë procesit të drejtimit të riskut të kredisë.

3.1.4.a Rregullorja ”Mbi parimet bazë të drejtimit të bankave dhe degëve të bankave të huaja dhe kriteret për miratimin e administratorëve të tyre”

Rregullorja “Mbi parimet bazë të drejtimit të bankave dhe degëve të bankave të huaja dhe kriteret për miratimin e administratorëve të tyre” është miratuar me vendim të Këshillit Mbikëqyrës nr. 63 datë 14/11/2012. Rregullorja sanksionon rregullat për dy fusha kryesore:

Drejtimi bankar dhe drejtimi i riskut: përcaktimin e parimeve dhe rregullave për drejtimin e përgjegjshëm dhe efektiv të bankave si dhe përcaktimin e një sistemi efektiv të drejtimit të riskut;

Burime njerëzore: kërkesat minimale për politikën dhe skemën e shpërblimit si dhe kriteret që duhet të përmbushin administratorët e bankës dhe dokumentacioni përkatës që duhet paraqitur për miratimin e tyre.

Rregullorja përcakton përgjegjësinë e Këshillit Drejtues dhe drejtorisë së bankës për njohjen në mënyrë të plotë dhe të qartë të profilit të riskut të bankës, si dhe nevojën e përcaktimit paraprakisht të ndërmarrjes dhe tolerancës së riskut, domosdoshmërinë e ndjekjes në vazhdimësi të tij, duke siguruar që nivelet e kapitalit të mbulojnë mjaftueshëm riskun. Rregullorja përkufizon tolerancën e riskut si “niveli i rrezikut që banka është në gjendje dhe dëshiron të ndërmarrë në përmbushje të objektivave të biznesit”.

Rregullorja ka ngarkuar këshillim më të lartë të bankës, pra Këshillin Drejtues,

për marrjen e vendimeve lidhur me objektivat dhe profilin e riskut të bankës. Më konkretisht, në nenin 8 cilësohet se kjo strukturë duhet të marrë vendime në interesin më të mirë të bankës për çështjet e lidhura me:

objektivat e veprimtarisë; politikat dhe udhëzimet për arritjen e tyre; strategjitë për ndërmarrjen e rreziqeve dhe administrimin e tyre; si dhe analizat lidhur me profilin e rrezikut.

Gjithashtu, neni 10 i rregullores sanksionon krijimin e komitetit të

riskut/risqeve si një prej komiteteve më të rëndësishëm për drejtimin efektiv të bankave.


37

Sistemi i administrimit të riskut Rregullorja përkufizon sistemin e administrimit të riskut 41 si “tërësia e

politikave, procedurave, rregullave dhe strukturave të bankës që shërbejnë për administrimin e rrezikut”. Elementët e sistemit të drejtimi të riskut përfshijnë:

a) procesin e identifikimit, të matjes, të monitorimit, të kontrollit dhe të raportimit të të gjitha rreziqeve brenda një banke, në të gjithë aktivitetin e saj (për të gjithë bilancin, portofolin dhe linjat e biznesit);

b) përcaktimin e funksioneve të strukturave të administrimit të rrezikut, të cilat sigurojnë: • identifikimin e të gjitha rreziqeve në bankë; • vlerësimin e rreziqeve dhe matjen e ekspozimit ndaj tyre; • monitorimin e ekspozimit të rrezikut dhe përcaktimin e nevojave për

kapital në mënyrë të vazhdueshme; • monitorimin dhe vlerësimin e vendimeve për pranimin e rreziqeve të

caktuara, masat për zbutjen e rrezikut dhe nëse vendimet janë në përputhje me vendimet e këshillit drejtues për politikat e rrezikut dhe tolerancës së rrezikut;

• raportimin, në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe të pavarur, në këshillin drejtues si dhe tek drejtuesit ekzekutivë, të të gjithë çështjeve të përcaktuara më lart.

Gjithashtu, rregullorja përcakton elementët minimalë që duhet të përfshijnë politikat për drejtimin e riskut, sanksionon madhësinë, funksionimin e madje deri në analizat që duhet të bëjë struktura e drejtimit të riskut.

3.1.4.b Rregullorja ”Për administrimin e rrezikut nga ekspozimet e mëdha” Rregullorja “Për administrimin e rrezikut nga ekspozimet e mëdha të bankave”

është miratuar me anë të vendimit nr. 31 datë 30/04/2008 bazuar në përcaktimet e trajtuara në këtë kre në ligjin “Për bankat”. Por Banka e Shqipërisë ka përditësuar këtë rregullore me vendimin Nr. 10 datë 26/02/2014 në vijim të ndryshimit të rregullores “Për raportin e mjaftueshmërisë së kapitalit” Rregullorja e re hyn në fuqi më 31/12/2014, kohë në të cilën shfuqizohet edhe rregullorja e mëparshme.

Objekt i kësaj rregullore (në të dy versionet e saj), ashtu si përcaktohet në nenin 1 është “përcaktimi i rregullave dhe kritereve për llogaritjen, mbikëqyrjen dhe raportimin e ekspozimeve të mëdha të bankës ... me qëllim administrimin e rrezikut që rrjedh nga ekspozimi i përqendruar ndaj tyre”. E thënë më thjesht, rregullorja trajton kufizimet rregullative për riskun e përqendrimit. Ekspozimi për efekt të kësaj rregulloreje përfshin ekspozimin e bankës ndaj një personi apo grupi personash të lidhur si përcaktohen në ligjin “Për bankat” të zvogëluar (zbritet) me vlerën e kolateralit apo kolateraleve sipas kufizimeve përkatëse të cituara në rregullore42 . Rregullorja përcakton llogaritjen dhe raportimin e ekspozimeve të mëdha si dhe monitorimin e tyre nëse janë në përputhje me përcaktimet e bëra në ligjin “Për bankat”.

3.1.4.c Rregullorja dhe udhëzime për funksionimin e rregjistrit të kredive Krijimi dhe funksionimi i rregjistrit të kredive e ka bazën në ligjin “Për

bankat”, neni 127, ku përcaktohet mbajtja e një rregjistri të tillë nga Banka e 41 Neni 11 pika 2 42 Rregullorja “Per administrimin e rrezikut nga ekspozimet e medha”, Neni 5


38

Shqipërisë i pasuruar me informacionin për kreditë dhe riskun e kredisë në sistemin bankar. Funksionimi i rregjistrit të kredive ka filluar nga data 3 janar 2008 (sipas informacioneve on-line në Bankën e Shqipërisë) ku fillimisht pjesë e tij ishin bankat dhe degët e bankave të huaja që operonin në vend, ndërkohë që nga nëntori i vitit 2010 baza e të dhënave është pasuruar edhe me subjekte të tjera jo-banka.

Përmbajtja e informacionit dhe parimeve të funksionimit të rregjistrit të kredive është përcaktuar në rregulloren “Mbi mbajtjen e informacionit dhe funksionimit të rregjistrit të kredive në Bankën e Shqipërisë” miratuar me vendim nr. 67 datë 13/10/2010. Udhëzimi, në aneksin 1 të tij, përmban edhe strukturën e Raportit të Kredimarrësit që është produkti bazë i prodhuar nga rregjistri i kredive që përdoret nga bankat. Ky raport përmban informacion për shumën e kredisë, shlyerjet e saj, shumat e vonuara, garancitë e vëna për të, të dhëna për kredi të tjera ku kredimarrësi është person i lidhur, historiku i statusit të kredisë etj. Rregullorja përcakton në aneksin 2 të saj edhe formatin e klauzolës së pëlqimit paraprak, e cila është një formë që autorizon bankën për kërkimin dhe nxjerrjen e raportit të kredimarrësit në rregjistrin e kredive. Kjo formë duhet të firmoset nga klienti në momentin që ai bën një aplikim për kredi pranë bankës në fjalë.

Të dhënat që do të raportohen për secilin kredimarrës janë përcaktuar me anë të urdhrit me nr. protokolli 9431 datë 05/11/2010 për miratimin e “Të dhënave dhe llojit të informacionit që raportohen në Rregjistrin e Kredive në Bankën e Shqipërisë”. Urdhri përcakton formatin e raportimit të të dhënave si dhe strukturën e skedarëve përkatës, duke i kategorizuar të dhënat në dy kategori: të detyrueshme dhe opsionale.

Duke iu referuar informacioneve të publikuara në “Raportin vjetor 2012” të Bankës së Shqipërsië, deri në fund të vitit 2012 numëroheshin 870,635 kredi të raportuara në Rregjistrin e Kredive, nga të cilat 365,244 janë kredi aktive. Nga këto të fundit, bankat kanë 299,342 kredi aktive ndërkohë që pjesa tjetër i takon subjekteve financiare jo-banka. Të dhënat për kreditë e reja rregjistrohen në bazë ditore ndërkohë që përditësimi i tyre për kreditë egzistuese bëhet çdo fund muaji. Të dhënat ruhen për një hark kohor prej 5 vitesh.

3.2 Treguesit kryesorë të aktiveve dhe pasiveve të sistemit bankar shqiptar

Në këtë nënkre trajtohen treguesit kryesorë të aktiveve dhe pasiveve të sistemit bankar shqiptar duke u ndalur kryesisht në askpekte të zhvillimeve sasiore dhe cilësore të sistemit në tërësi.

Pa anashkaluar zhvillimet e periudhës 1990-2004, në këtë pjesë fokusi kryesor

do të jenë zhvillimet pas viteve 2005, kjo për disa arsye: Sistemi bankar shqiptar mund të thuhet se ka arritur fazën e konsolidimit të

tij pas viteve 2005. Në fakt, përpara këtyre viteve, zhvillimet në sistem kanë qenë të bujshme nga pikëpamja e liberalizimit dhe zhvillimit të sistemit, interesi dhe hyrja në treg e grupeve të fuqishme bankare të vendeve të Europës perëndimore, blerja apo bashkime të bankave të caktuara, privatizime të bankave shtetërore apo pjesërisht të zotëruara nga shteti shqiptar (përfshirë këtu edhe privatizimin e bankës më të madhe në vend, Banka e Kursimeve, në fillim të viteve 2004) etj. Si rrjedhim, periudha pas këtyre viteve mund të quhet faza e konsolidimit të sistemit bankar shqiptar duke pasur një vijimësi të grupeve bankare apo bankave pjesëmarrëse në treg, ndarje të qendrueshme të pozicioneve apo


39

pjesës së tregut midis grup-bankave të caktuara, rritje të nivelit të konkurrencës midis aktorëve në treg, zhvillimin e produkteve dhe shërbimeve bankare, rritjen e aksesit të popullsisë në këto produkte e shërbime etj. Rregullimi i sistemit bankar shqiptar ka pasur zhvillim veçanërisht pas

fillimit të shekullit të ri. Rregullore që sanksionojnë ushtrimin e veprimtarisë, drejtimin e riskut dhe kontrollin e bankave janë zhvilluar së tepërmi dekadën e fundit duke arritur kulmin me rregulloren e re “Për raportin e mjaftueshmërisë së kapitalit”, si-motër e rregulloreve të Bazelit në Shqipëri. Gjithashtu, instrumente të rëndësishme si rregjistri i kredive, i cili filloi funksionimin e tij pas vitit 2008, apo ECAI (klasifikimi i kredive nëpërmjet vlerësuesve të licensuar dhe të njohur nga Banka e Shqipërisë), funksionimi i të cilëve përcaktohet në rregulloren e re për mjaftueshmërinë e kapitalit, janë zhvillime të pesëvjeçarit të fundit. Megjithë këto zhvillime si para ashtu edhe pas viteve 2000, zhvillimet nga

pikëpamja e drejtimit të riskut janë evidentuar vetëm gjatë dhjetëvjeçarit të fundit.

Funksioni i drejtimit të riskut është zhvilluar rishtazi në sistemin bankar shqiptar. Drejtimi i riskut të kredisë ka pasur një zhvillim më të hershëm duke u kushtëzuar nga profili i bankave shqiptare ku pjesa dërrmuese e aktiveve të tyre përbëhej nga kreditë. Nga ana tjetër, risku i tregut mund të thuhet se ka pasur një “zhvillim teorik”. Kjo, pasi vetë instrumentat e përdorura kanë qenë deri diku primitive, kushtëzuar nga mosfunksionimi i bursës, mospërdorimi i instrumentave derivativë apo instrumentave të tjerë që përdoren në vendet e zhvilluara. Midis risqeve të ndryshme të tregut, risku i likuiditetit ka pasur zhvillim më të vrullshëm. Zhvillimi i riskut operacional është akoma më i mëvonshëm. Rregullorja përkatëse “Për administrimin e rrezikut operacional” është miratuar në fillim të vitit 2011. Pavarësisht kërkesave të bankave mëmë për drejtimin e riskut operacional, parë nga kuadri rregullator, zhvillimet në këtë fushë kanë filluar pas vënies në zbatim të rregullores dhe janë, ende sot, në faza të hershme zhvillimi.

3.2.1 Aktivet e sistemit bankar dhe ecuria e tyre Aktivet e sistemit bankar tregojnë zhvillimin e këtij sektori në ekonominë

shqiptare. Në fund të vitit 2013, totali i aktiveve të sistemit bankar të shprehura në milionë lekë arriti në 1,234,320 lekë, ose 90.5% të PBB-së. Krahasuar me totalin e aktiveve në fund të vitit 2012, totali i aktiveve të sistemit bankar është rritur me 3.9%. Krahasuar me fundin e vitit 2005 totali i aktiveve shënoi një rritje me 2.5 herë dhe rreth 4.3 herë krahasuar me fundin e vitin 2000.

Totali i aktiveve dhe pesha e këtij treguesi ndaj PBB-së paraqitet në grafikun 2 në vijim. Grafiku është dydimensional, ku boshti i ordinatave në të majtë paraqet totalin e aktiveve në milionë lekë (vija me ngjyrë të kuqe) dhe ai në të djathtë paraqet peshën e totalit të aktiveve ndaj PBB-së ndër vite (vija me ngjyrë blu).


40

Grafik 1: Ecuria e totalit të aktivit dhe peshës së tij ndaj PBB-së në vite

Burimi: Banka e Shqipërisë (përshtatje e autorit) Ritmi i rritjes gjatë viteve të fundit ka ardhur duke u ulur. Kështu, rritja

mesatare vjetore në nëntë vitet e fundit ka qenë 13.82% me një shmangie standarde prej 7.55%. Rritja minimale korrespondon me rritjen e vitit te kaluar, prej 3.9%, ndërkohë që rritja maksimale për këtë nëntëvjeçar i takon vitit 2006 me 26.39% rritje krahasuar me vitin e mëparshëm. Paraqitja e treguesve statistikorë për totalin e aktiveve (të dhënat në milionë lekë), rritjen vjetore në përqindje si dhe peshën ndaj PBB-së jepen në tabelën 8 në vijim.

Tabelë 1: Treguesit statistikorë për totalin e aktivit gjatë viteve 2005-2013

Treguesi 2013 Min. Max. Mesat. Dev.St.

Totali i Aktiveve 1,234,321 373,635 1,234,321 810,666 305,439

Rritja Vjetore (%) 3,90% 3,90% 26,39% 13,82% 7,55%

Pesha ndaj PBB-se 90,50% 60,40% 90,50% 78,23% 9,31%

Burimi: Banka e Shqipërisë (llogaritje të autorit)

3.2.1.a Struktura e aktiveve Totali i aktiveve ka pasur një rritje të ulët gjatë vitit të fundit, që përfaqëson

edhe rritjen më të ulët gjatë nëntë viteve të fundit. Kjo ka ardhur kryesisht si pasojë e rënies së ritmit të rritjes së kredive, kushtëzuar kjo nga rritja e ulët ekonomike, sjellje më konservatore nga ana e bankave dhe politikat e tyre të tkurrjes si dhe nga rënia e kërkesës për kredi nga ana e individëve apo bizneseve.

Për të pasur një pasqyrë më të qartë të aktiveve të sistemit bankar në vijim

paraqitet struktura e tyre duke analizuar zërat kryesorë sipas peshës apo kontributit që ato japin në totalin e aktivit. Paraqitja grafike e peshës që zënë zërat kryesorë ndaj

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Totali i Aktiveve 496,561.49 624,279.28 742,855.10 834,139.28 886,309.46 990,631.34 1,120,168.08 1,187,983.36 1,234,320.87

Pesha ndaj PBB-se 60.40% 69.60% 75.90% 76.70% 77.50% 80.90% 84.70% 87.90% 90.50%

60%

65%

70%

75%

80%

85%

90%

95%

400,000

500,000

600,000

700,000

800,000

900,000

1,000,000

1,100,000

1,200,000

1,300,000


41

totalit dhe ecurisë së saj gjatë viteve 2005 deri gjashtëmujorin e dytë të vitit 2014 jepet në grafikun 3 në vijim.

Peshën më të madhe në bilancin e sistemit bankar e zë zëri i kredive dhënë klientëve, përfaqësuar nga zëri “Veprime me klientët (bruto)”. Në fund të vitit 2013, ky zë përbënte 45.62% të totalit të aktiveve, peshë e cila është ulur me pothuaj 2.7 pikë përqindje krahasuar me një vit më parë. Rënia e peshës së kredive ka vijuar edhe gjatë vitit 2014, ku në fund të gjashtëmujorit të parë pesha e tij ra në 44.8%.

Si rezultat i përkeqësimit të situatës financiare të klientëve ndikuar nga kriza financiare e viteve të fundit, në strukturën e aktiveve vërehet një rritje e peshës së faktorit me kontribut negativ në to, pra zërit “Fonde rezervë të krijuara”. Ky fond përfaqëson pjesën e fondit rezervë të krijuar për kreditë problematike, d.m.th. për kreditë e klasifikuara në kategorinë “nënstandard”, “e dyshimtë” dhe “e humbur”. Pesha e tij në totalin e aktiveve ka ardhur duke u rritur, deri në 7.27% në fund të qershorit 2014 (pesha e këtij zëri në grafik paraqitet negative pasi edhe vlera e tij në bilanc është gjithashtu me shenjë negative).

Zëri i dytë për nga pesha është zëri “Veprime me thesarin dhe ndërbankare”, pasuar nga zëri “Veprime me letrat me vlerë”. I pari përfshin mjetet monetare, marrëdhëniet me Bankën Qendrore (BQ), bono thesari të pranueshme për rifinancim dhe marrëdhënie me bankat, institucionet e kreditit dhe institucione të tjera financiare. Pesha e këtij zëri në fillim të periudhës të marrë në analizë, vitet 2005-2007, përbënte pjesën më të madhe në totalin e aktiveve por ka ardhur gjithnjë e në rënie duke arritur 32.88% në fund të qershorit 2014. Zëri “Veprime me letrat me vlerë” që përfaqëson investimet e bankave në bono thesari apo obligacione, ka pasur një rritje konstante të peshës që zë në totalin e aktiveve gjatë gjithë periudhës 2005 deri 2014. Në fund të qershorit 2014 ky zë përbënte 25% të totalit të aktiveve, peshën më të lartë gjatë këtyre viteve.

Aktivet e tjera kanë pasur një peshë përgjithësisht të qendrueshme, rreth 4.5% të totalit të aktiveve.

Grafik 2: Struktura e zërave kryesorë të aktivit në vite (pesha në %)

Burimi: Banka e Shqipërisë (përshtatje e autorit)

58.85% 50.63%39.45%

30.14% 28.69% 29.90% 29.75% 32.17% 32.52% 32.88%

25.59%31.53%

39.11%47.25% 50.33% 49.11% 50.14% 48.28% 45.62% 44.83%

12.16% 14.73% 17.95% 19.99% 20.05% 21.27% 21.80% 21.61% 24.50% 24.99%

-0.36% -0.55% -0.62% -1.51% -2.83% -3.77% -5.25% -6.21% -7.13% -7.27%

3.77% 3.65% 4.11% 4.13% 3.76% 3.50% 3.56% 4.16% 4.49% 4.57%

-20%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014*

Veprime me thesarin dhe ndërbankare Veprimet me klientët (bruto)

Veprimet me letrat me vlerë Fonde rezervë të krijuara

Aktive te tjera


42

3.2.1.b Ritmi i rritjes së aktiveve Rritja e vitit të kaluar prej 3.9% përbënte rritjen më të ulët gjatë dekadës së

fundit, por duke iu referuar totalit të aktiveve në fund të gjashtëmujorit të parë të vitit 2014 dhe duke supozuar sjellje të njëjtë për gjashtëmujorin e dytë të vitit, duket se “rekordi” do të thyhet përsëri. Në fakt, për gjashtëmujorin e parë 2014, rritja e totalit të aktiveve ka qenë vetëm 1.54%.

Për të kuptuar prirjen dhe kontribuesit në të, në vijim trajtohet ecuria e zërave kryesore duke analizuar rritjen e tyre nga viti në vit, paraqitur me rritjen në përqindje në tabelën 9 në vijim.

Gjatë dekadës së fundit, zëri kryesor në ecurinë e aktiveve ka qenë ai i veprimeve me klientët (kreditë) duke marrë parasysh edhe peshën e tij në total. Por ecuria e këtij komponenti ka ndryshuar. Vite më parë kreditë dhënë klientëve kishin ritëm të lartë rritje, ndërsa vitet e fundit ritmi i rritjes ishte i ulët. Gjatë vitit 2013, kontributi i këtij zëri rregjistroi shenjë negative, një rënie prej 1.81%. Kjo erdhi si rezultat i ritmit shumë të ulët të rritjes së kredive dhënë klientëve dhe ripagimit apo shlyerjes së kredive egzistuese. Ritmi rënës ka vijuar edhe gjatë gjysmës së parë të vitit 2014 me 0.22%.

Tabelë 2: Rritja vjetore në përqindje e zërave kryesorë të aktiveve bankare në vite

Zerat e aktivit (rritja ne %) 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014*Veprime me thesarin dhe ndërbankare 8,2% -7,3% -14,2% 1,2% 16,5% 12,5% 14,7% 5,0% 2,7%Veprimet me klientët (bruto) 54,9% 47,6% 35,6% 13,2% 9,1% 15,5% 2,1% -1,8% -0,2%Veprimet me letrat me vlerë 52,3% 45,0% 25,1% 6,6% 18,5% 15,9% 5,1% 17,8% 3,6%

Fonde rezervë të krijuara 88,2% 36,1% 171,2% 99,6% 49,1% 57,3% 25,5% 19,3% 3,5%

Aktive te tjera 21,8% 34,1% 12,8% -3,3% 4,1% 14,9% 24,0% 12,2% 3,3%Totali i Aktiveve 25,7% 19,0% 12,3% 6,3% 11,8% 13,1% 6,1% 3,9% 1,5%

* Gjashtemujori i pare

Burimi: Banka e Shqipërisë (llogaritje të autorit) Ngadalësimi në rritjen e kredisë u shoqërua me ritme më të ulëta të rritjes së

fondeve rezervë të krijuara, 19.28% gjatë vitit 2013, rritje kjo më e ulët krahasuar me një vit më parë ku rritja vjetore për këtë zë ishte mbi 25%.

Në terma të rritjes vjetore, dy zërat e tjerë të rëndësishëm, “Veprime me thesarin dhe ndërbankare” dhe “Veprime me letrat me vlerë”, kanë rregjistruar prirje të ndryshme. Për të parin, ritmi i rritjes është theksuar, rritje prej 5% gjatë 2013, ndërkohë që për zërin e dytë ritmi i rritjes gjatë vitit të kaluar ka qenë pothuaj 18%.

3.2.2 Pasivet e sistemit bankar dhe struktura e tyre Nga pikëpamja e burimeve të financimit të aktivitetit bankar (paraqitur në

pasiv të bilancit të bankave), situata paraqitet më e qendrueshme. Sikundër vërehet në grafikun 4 më poshtë (i cili paraqet peshën e zërave apo grup-zërave të pasivit të bankave), raporti midis zërave të ndryshëm nuk ka ndryshuar shumë ndër vite. Nëse grafiku i peshës së zërave të aktivit kishte më shumë luhatshmëri nga pikëpamja e raportit midis tyre, për pjesën e pasivit kjo gjë nuk është e vërtetë. Gjithashtu, ecuria apo prirja rritëse e zërave kryesorë është më e qendrueshme. Rritja (apo rënia) vjetore


43

në përqindje e zërave të pasivit paraqitet në tabelën 10 më poshtë (për vitin 2014 të dhënat i përkasin gjashtëmujorit të parë).

Grafik 3: Struktura e zërave kryesorë të pasivit në vite (pesha në %)

* gjashtëmujori i parë

Burimi: Banka e Shqipërisë (përshtatje e autorit) Zërat kryesorë të pasivit, si për nga pesha ashtu edhe për nga rëndësia që

paraqesin janë depozitat e klientëve dhe burimet e përhershme (që njihen ndryshe zërat e kapitalit). Duke qënë se pjesa tjetër e kreut fokusohet në kreditë dhe riskun e kredisë (pra në pjesën e aktivit), në vijim paraqitet një analizë më e detajuar e zërave kryesorë të pasivit.

Zërat e tjerë të pasivit, veprime me thesarin e ndërbankare dhe zëra të tjerë (veprime me letra me vlerë, detyrime të tjera dhe interesa të përllogaritura) kanë një kontribut të ulët.

Tabelë 3: Rritja vjetore në përqindje e zërave kryesore të pasivit në vite

Zerat e pasivit (rritja ne %) 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014*Veprime me thesarin dhe ndërbankare 6,27% 129,42% -10,66% 134,28% -8,94% -31,91% 17,79% -10,95% 5,61% -0,99%Veprimet me klientët (depozita) 16,65% 20,17% 19,52% 1,93% 7,90% 17,72% 13,19% 7,34% 3,62% 1,26%

Veprime LV &Det.tjera&Int.perllog. -15,79% 43,56% 50,50% 31,49% -22,17% 18,47% 19,98% 9,25% -9,89% 25,89%

Burimet e përhershme 31,47% 29,60% 36,14% 28,08% 19,46% 9,14% 8,18% 5,88% 8,19% 0,69%

TOTALI I PASIVEVE 16,44% 25,72% 18,99% 12,29% 6,25% 11,77% 13,08% 6,05% 3,90% 1,54%

* gjashtemujori i pare

Burimi: Banka e Shqipërisë (llogaritje te autorit)

4.14% 7.56% 5.67% 11.84% 10.15% 6.18% 6.44% 5.41% 5.50% 5.36%

87.19% 83.34% 83.71% 75.98% 77.16% 81.27% 81.35% 82.33% 82.11% 81.89%

1.50% 1.71% 2.17% 2.54% 1.86% 1.97% 2.09% 2.16% 1.87% 2.32%7.16% 7.39% 8.45% 9.64% 10.84% 10.58% 10.12% 10.11% 10.52% 10.44%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014*

Veprime me thesarin dhe ndërbankare Veprimet me klientët (depozita)

Veprime LV &Det.tjera&Int.perllog. Burimet e përhershme


44

3.2.2.a Depozitat e klientëve dhe ecuria e tyre Volumi i depozitave, përbërja strukturore e tyre, ecuria në kohë dhe

përqendrimi i tyre përbëjnë një çështje shumë të rëndësishme për aktivitetin bankar. Nëpërmjet depozitave bankat sigurojnë likuiditetin e nevojshëm për aktivitetin e tyre kredidhënës apo të investimit. Banka është i vetmi institucion pranues i depozitave të klientëve ku kapitali aksionar nuk përbën pjesën kryesore të financimit të aktiveve por këtë rol e kryejnë depozitat. Në përputhje me këtë logjikë, pjesën dërrmuese në totalin e pasivit të bankave shqiptare e zënë depozitat e klientëve (përfaqësuar nga zëri “veprime me klientët” në pasiv). Gjatë viteve 2005-2013, pesha e depozitave është luhatur në kufijtë 76% (viti 2008) deri në 87% (viti 2005), duke qendruar konstant në tre vitet e fundit rreth 81%-82% (shih grafikun 4 më sipër). Në fund të qershorit 2014, depozitat përbënin 81.9% të totalit të pasiveve.

Në terma të rritjes vjetore, rritja në përqindje është luhatur nga 2% në 20% me luhatje të konsiderueshme. Rritja vjetore e depozitave ka qenë në nivele të mira para viteve 2008, ra në më pak se 2% gjatë vitit 2008, dhe më pas gjatë katër viteve të fundit ka pasur një rritje mesatare prej 11.5%. Gjatë gjashtëmujorit të parë të vitit 2014, rritja e depozitave ka qenë e ulët, vetëm 1.26%. Grafiku 5 në vijim paraqet njëkohësisht volumin e depozitave (në milionë lekë) dhe rritjen vjetore në përqindje si dhe ecurinë e këtyre treguesve për vitet 2005 deri në gjashtëmujorin e parë të 2014-ës.

Grafik 4: Ecuria e volumit të depozitave (në milionë lekë) dhe rritjes vjetore të tyre (në %) në vite


Burimi: Banka e Shqipërisë (përshtatje e autorit) Duke analizuar klasifikimin e depozitave sipas llojit, pjesën dërrmuese e

zotërojnë depozitat me afat, pasuar nga llogaritë rrjedhëse dhe ato pa afat. Në fund të qershorit 2014, 80% e depozitave ishin me afat, 15% e tyre në llogari rrjedhëse dhe 5% ishin depozita pa afat. Duke analizuar me detaje depozitat me afat, vërehet një zhvendosje e rëndësishme drejt depozitave me afate më të gjatë maturimi duke reflektuar prirjen e publikut për kursim43.

43Raporti i Stabilitetit Financiar 2012

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014*

Depozita 432,96 520,28 621,81 633,79 683,84 805,04 911,20 978,08 1,013, 1,026,

Rritja ne % 16.65% 20.17% 19.52% 1.93% 7.90% 17.72% 13.19% 7.34% 3.62% 1.26%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

400,000

500,000

600,000

700,000

800,000

900,000

1,000,000


45

Për sa i përket strukturës së depozitave me afat sipas monedhës, në fund të qershorit 2014, 54% e tyre ishin në lekë, 41% në euro dhe 5% në dollarë.

Grafik 5: Struktura e depozitave sipas llojit


Grafikët 6 dhe 7 në vijim paraqesin strukturën e depozitave, përkatësisht depozitat e sektorit privat sipas llojit dhe depozitat me afat sipas monedhës për muajin qershor 2014.

Grafik 6: Struktura e depozitave me afat sipas monedhës


3.2.2.b Burimet e përhershme dhe ecuria e tyre Zëri i dytë për nga pesha në totalin e pasiveve, por njëkohësisht, zë shumë

domethënës për shëndetin financiar të sistemit bankar, është ai i burimeve të përhershme i cili përfshin elementët e mëposhtëm:

ndihma dhe financimi publik; fondet rezervë specifikë (pjesën e fondit rezervë të krijuar për kreditë jo

problematike, d.m.th. për kreditë e klasifikuara në kategorinë “standard” dhe “në ndjekje”);

borxhi i varur; kapitali i vet i aksionerëve (këtu përfshihen kapitali i paguar, primet e

aksionerëve, rezervat dhe diferencat e rivlerësimit, fitimet e pashpërmdara/humbja dhe fitimi/humbja e vitit në vazhdim).

Gjatë viteve 2005-2013, pesha e burimeve të përhershme është rritur në

mënyrë të vazhdueshme deri në fillim të ndikimit të krizës financiare në vend, duke

Llogari rrjedhëse -

15%Depozita pa

afat - 5%

Depozita me afat - 80%

ALL54%

EUR41%

USD5%


46

arritur kulmin në vitin 2009, me 10.84% të totalit të pasiveve. Në vitet në vijim, pesha e këtij zëri është mbajtur në nivele të qendrueshme, rreth 10%, duke përbërë 10.44% të totalit të pasiveve në fund të qershorit 2014 (referoju grafikut 5 më sipër).

Në terma të rritjes vjetore, rritja mesatare në përqindje para vitit 2009 ka qenë rreth 29%, ndërsa gjatë vitit 2010 e në vijim rritja mesatare në përqindje ka qenë rreth 6% (shih tabelën 10 më sipër).

Zëri kryesor i burimeve të përhershme është kapitali i vet i aksionerëve, rreth 80% të tyre në fund të qershorit 2014. Për t’u theksuar është ecuria e kapitalit të paguar, i cili përbën kontributin real (të paguar/derdhur) të aksionerëve, e paraqitur në grafikun 8 në vijim (të dhënat në milionë lekë).

Grafik 7: Ecuria e zërave Kapital i paguar, Fitime të pashpërndara dhe Fitimi i vitit në vazhdim në vite


Burimi: Banka e Shqipërisë (përshtatje e autorit) Gjatë periudhës së marrë në analizë (2005- 2014/06), rritja vjetore mesatare e

kapitalit të paguar ka qenë 16%. Në fund të qershorit 2014, vlera në milionë lekë e këtij zëri ka qenë afërsisht 103 mijë, ose 3.36 herë më i lartë krahasuar me fundin e vitit 2005. Për sa i përket zërave të fitueshmërisë së bankave (të paraqitur në grafikun më sipër), “Fitimet e pashpëndara” dhe “Fitimi i vitit në vazhdim” ecuria ka qenë më e luhatshme. Në fakt, gjatë katër viteve të fundit (2011-2014/06), bankat kanë rregjistruar humbje të pashpërndara. Kështu, në fund të vitit 2011 humbja e pashpërndarë e bankave ishte 6.3 miliardë lekë, humbje e cila u rrit në 14.5 miliardë lekë në fund të vitit 2012 duke arritur nivele “rekord” prej 24 miliardë lekësh në fund të vitit 2013. Sikundër do të analizohet edhe në çështjet në vijim të këtij kreu, ky rezultat i sistemit bankar ka ardhur kryesisht nga rritja e provizioneve ndaj klientëve problematikë por edhe nga kërkesa e ulët për kredi nga ana e individëve dhe bizneseve.

3.2.3 Tregues të përqendrimit të aktivitetit bankar Përqendrimi i aktivitetit në një bankë apo grup bankash të caktuara cënon

nivelin e konkurrencës dhe nuk siguron një shpërndarje të mirë të peshës së aktivitetit midis bankave të nivelit të dytë. Sistemi bankar shqiptar ka pasur përmirësim të

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014*

Kapitali i paguar 29,420. 34,768. 41,121. 51,112. 60,867. 70,741. 82,803. 92,356. 102,774 102,915

Fitimet e pashpërndara (184.35 1,280.9 4,437.0 8,254.4 9,085.2 1,872.5 (6,317. (10,491 (24,357 (23,696

Fitimi i vitit në vazhdim 6,195.5 7,051.3 10,566. 7,335.6 3,544.5 6,715.1 706.27 3,768.5 6,564.0 5,434.0

(25,000)

(5,000)

15,000

35,000

55,000

75,000

95,000


47

vazhdueshëm në këtë drejtim duke zvogëluar në mënyrë të ndjeshme përqendrimin e aktivitetit bankar në një apo pak grupe bankare. Kështu, në fund të qershorit 2014, dy bankat më të mëdha të sistemit zotëronin rreth 44.22% të totalit të aktiveve dhe pothuaj 36% të totalit të depozitave. Përqendrimi i aktivitetit në tre bankat më të mëdha ishte 55.41% ndaj totalin e aktiveve dhe 45.21% ndaj totalit të depozitave. Të dhënat paraqiten përmbledhurazi në tablën 11 në vijim.

Tabelë 4: Përqendrimi i aktiveve dhe depozitave në dy dhe tre prej bankave më të mëdha në qershor 2014

Perqendrimi ne sistem TOP 2 TOP 3

Pesha e tyre ndaj aktiveve të sistemit 44,22 55,41

Pesha e tyre ndaj depozitave të sistemit 35,93 45,21

Burimi: Banka e Shqipërisë (përshtatje e autorit) Duhet të theksohet fakti se këta tregues kanë qenë shumë më të lartë para

viteve 2005. Kështu, në fund të vitit 2000, dy bankat më të mëdha zotëronin mbi 74% të aktiveve dhe pothuaj 79% të depozitave. Para viteve 2000, këta tregues e kalonin vlerën e 80%.

Shkallën e përqendrimit të aktivitetit bankar, Banka e Shqipërisë e mat nëpërmjet Indeksit Herfindalh-it (i njohur si indeksi H), vlerat e të cilit luhaten nga 0 në 1, ku vlera 0 tregon përqendrim të ulët dhe vlera 1 përqendrim shumë të lartë. Grafiku 9 më poshtë paraqet ecurinë e këtij treguesi gjatë periudhës së marrë në analizë. Sikundër vërehet, vlerat e indeksit H janë reduktuar nga 0.21 në vitin 2005, në 0.14 në fund të qeshorit 2013 duke reflektuar një shpërndarje më të mirë të peshave të pjesëmarrësve në treg dhe rrjedhimisht një konkurrueshmëri të kënaqshme.

Grafik 8: Ecuria e indeksit H në vite

Burimi: Banka e Shqipërisë (përshtatje e autorit) Përveç këtyre treguesve, Banka e Shqipërisë ka bërë publike edhe

përqendrimin e depozitave për 5 bankat më të mëdha të cilat mbajnë rreth 74.4% të totalit të depozitave të sistemit. Gjithashtu, në raportet e saj raportohet përqendrimi brenda bankës për sa i përket depozitave. Kështu, 20 depozituesit më të mëdhenj të secilës bankë zotërojnë mesatarisht rreth 8% të totalit të depozitave44.

44 Banka e Shqipërisë, Raporti Vjetor i Mbikëqyrjes 2012

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014*

Indeksi H 0.21 0.17 0.16 0.15 0.14 0.14 0.15 0.15 0.14 0.14

0.10

0.12

0.14

0.16

0.18

0.20

0.22


48

3.2.4 Rezultati financiar Rezultati financiar i bankave shqiptare ka patur luhatshmëri në varësi edhe të

fazave të zhvillimit të vetë sistemit bankar. Përpara viteve 2000 rezultati financiar ka qenë në nivele të ulëta madje edhe rezultate negative, ndërkohë që pas kësaj periudhe performanca e sistemit ka ardhur duke u përmirësuar në mënyrë të vazhdueshme. Gjatë periudhës së marrë në analizë (2005 – qershor 2014) kjo prirje rritëse është ruajtur deri në fund të vitit 2000 dhe më vonë rezultati filloi të pësojë efektet e krizës financiare duke u zvogëluar ndjeshëm. Madje, fitim/humbja e pashpërndarë ka shënuar vlera negative duke filluar nga viti 2011 e në vijim.

Grafik 9: Ecuria e rezultatit neto të sistemit bankar (në milionë lekë) dhe rritja vjetore (në %) në vite


Rezultati neto dhe ndryshimi vjetor i tij paraqitet në grafikun 10 (grafik

dydimensional). Vija e kuqe në grafik paraqet rezultatin financiar në milionë lekë (boshti në të majtë). Vlera më e lartë e rezultatit është arritur në vitin 2007 me një fitim neto prej 10.57 miliardë lekë dhe vlera më e ulët ka qenë në vitin 2011 me vetëm 706 milionë fitim për gjithë sistemin bankar. Viti 2012 dhe më tej viti 2013 ka pasur shenja përmirësimi. Kështu, rezultati i vitit 2013 ishte një fitim prej 6.5 miliardë lekë, rezultat i cili ka ardhur nga rënia e shpenzimeve për provizione në tërësi, rritja e nivelit të shlyerjeve të klientëve kredimarrës si dhe ulja e kostos së fondeve si rezultat i rënies së normës së interesit të depozitave. Në fund të gjashtëmujorit të parë të vitit 2014, rezultati neto arriti në 5.4 miliardë lekë.

Ndryshimi vjetor në përqindje paraqet një sjellje të luhatshme (referoju vijës blu në grafikun më sipër, boshti në të djathtë), i shkaktuar nga “paqendrueshmëria” e rezultatit neto në vite. Kështu, rritja vjetore ka qenë mbi 433% për vitin 2012 duke qenë se rezultati i vitit 2011 ishte në nivele shumë të ulëta.

Për të analizuar më në detaje rezultatin financiar të sistemit bankar, në vijim analizohet përbërja strukturore e të ardhurave dhe shpenzimeve të bankës si dhe rezultati neto sipas linjave të aktivitetit të bankës.

3.2.4.a Shpërbërja e rezultatit neto sipas linjave të aktivitetit bankar Të ardhurat neto nga interesat përbëjnë zërin kryesor të pasqyrës së rezultatit

të bankave. Në këtë rezultat përfshihet rezultati neto midis të ardhurave nga interesat

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Rezultati neto 6,597.89 7,450.58 10,566.67 7,335.68 3,544.50 6,715.13 706.26 3,768.57 6,564.00

Ndryshimi Vjetor ne % 29.22% 12.92% 41.82% -30.58% -51.68% 89.45% -89.48% 433.60% 74.18%

-200%

-100%

0%

100%

200%

300%

400%

500%

-

2,000

4,000

6,000

8,000

10,000

12,000


49

dhe shpenzimeve për interesa për veprimtarinë e kredidhënies dhe atë të investimit në instrumenta që japin interes. Prej vitit 2005 e në vijim, e ardhura neto nga interesi ka pasur një ecuri rritëse sikundër dallohet edhe në grafikun 11 më poshtë, nga 10.4 miliardë lekë që ishte në fund të vitit 2005 në 39.7 miliardë në fund të vitit 2013. Rritja mesatare në përqindje gjatë këtyre nëntë viteve ka qenë 15.4% në vit.

Grafik 10: Ecuria e të ardhurës neto nga interesi dhe të ardhurës neto nga veprimtari të tjera në vite


Megjithë rritjen e rregjistruar, bankat nuk kanë arritur të sigurojnë nivel të

kënaqshëm nga aktiviteti i tyre kryesor. Rritja vjetore e këtij zëri ka qenë rreth 7.2% në vitin 2011 dhe ka shënuar rënie madje edhe rritje negative prej 0.6% gjatë vitit 2013. Kjo ka ardhur si rezultat i kredisë së keqshërbyer dhe mungesës së shlyerjeve nga klientët kredimarrës. Për më tepër, parimi konservator i aplikuar nga Banka e Shqipërisë lidhur me moskontabilizimin e interesave të kredisë në rast se kjo e fundit klasifikohet si kredi problematike, ndikon në mënyrë të konsiderueshme ecurinë e të ardhurës neto nga interesat. Sigurisht që në rast se klienti kredimarrës shlyen detyrimin e tij bankat kanë të drejtë të rregjistrojnë të ardhurat nga interesi të cilat deri në atë moment nuk i kanë rregjistruar ende.

Përveç aktivitetit kredidhënës dhe investues, bankat kryejnë edhe veprimtari të tjera si për shembull veprimet me monedhat, veprimet e qerasë, komisionet etj. Rezultati i këtyre veprimtarive përmblidhet në zërin e “të ardhurës neto nga veprimtaritë e tjera” të paraqitur në pasqyrën e të ardhurave dhe shpenzimeve të bankës. Ecuria e këtij zëri gjatë periudhës së marrë në analizë nuk ka qenë e kënaqshme, madje në fund të vitit të kaluar ka pasur rezultat negativ, pra humbje prej 442 milionë lekë.

Trajtim të veçantë në analizën e rezultatit financiar duket t’i kushtohet ecurisë së zërit “shpenzime për provizione”. Në këtë zë përfshihen shtesat e fondit rezervë për kreditë, si përcaktohen në rregulloren “Për administrimin e rrezikut të kredisë”. Rritja e kredive problematike si rezulat i vonesave në shlyerje apo mosshlyerja e detyrimeve nga ana e kredimarrësve është arsyeja kryesore e rritjes së fondit rezervë, pra edhe rregjistrimit të shpenzimeve për provizione. Në fund të vitit 2013, shpenzimet për provizione ishin 9.8 miliardë lekë. Paraqitja grafike e ecurisë së këtij zëri është dhënë në grafikun 12 më poshtë.

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Të ardhurat neto_interesi 16,411.93 21,536.77 27,420.11 30,778.34 31,362.78 36,982.36 39,634.64 39,770.93 39,532.00

Të ardhura neto_vepr.tjera 4,001.91 4,339.23 5,635.80 6,574.99 6,711.68 7,210.82 1.35 (442.35) 5,442.00

(5,000)

-

5,000

10,000

15,000

20,000

25,000

30,000

35,000

40,000

45,000


50

Grafik 11: Ecuria e shpenzimeve për provizione në vite


Vlerën maksimale gjatë këtyre nëntë viteve të fundit, shpenzimet për

provizione e kanë patur gjatë vitit 2010, me 13 miliardë lekë ose 15 herë më shumë krahasuar me vitin 2005. Rritja e fondit rezervë ka vijuar edhe gjatë vitit 2014 ku shpenzimet për provizione arritën në 9.86 miliardë lekë.

Treguesit statistikorë të vlerës minimale, vlerës maksimale, mesatarja dhe

shmangia standarde për periudhën 2005-2013 paraqiten në tabelën 12 në vijim.

Tabelë 5: Treguesit statistikorë të rezultatit financiar sipas linjave të aktivitetit për periudhën 2005-2013 (në milionë lekë)

Rezultati financiar 2013 Min. Max. Mesat. Dev.St.

Të ardhurat neto_interesi 39,532 31,492 16,412 39,771 8,465

Të ardhura neto_vepr.tjera 5,442 4,386 (442) 7,211 2,818 Shpenz.provigjone 9,864 7,980 869 13,078 4,588

Shpenzimet e veprimtarisë 26,223 20,294 10,864 26,223 5,572 Të ardhurat neto të jashtëzakonshme (778) 120 (778) 789 436

Tatimi mbi të ardhurat& Taksa tjera 1,336 1,785 1,054 2,988 586 Të ardhurat neto 6,564 5,917 706 10,567 2,848

Burimi: Banka e Shqipërisë (llogaritje të autorit)

Të ardhurat neto nga interesi kanë qenë mesatarisht rreth 39.77 miliardë lekë

në vit me një shmangie standarde prej 8.5 miliardë lekë. Të ardhurat nga veprimtaritë e tjera kanë pasur një mesatare vjetore prej 7.2 miliardë lekë. Shpenzimet për provizione janë karakterizuar nga një mesatare prej 13 miliardë lekë dhe shmangie standarde relativisht të lartë (krahasuar me mesataren) prej 4.59 miliardë lekë. Kjo tregon edhe luhatshmërinë e këtij treguesi në vite. Shpenzimet e veprimtarisë kanë pasur gjithashtu një mesatare vjetore të lartë mbi 26 miliardë lekë me një shmangie standarde 5.57 miliardë lekë.

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Shpenz.provigjone 869.33 2,615.18 3,466.10 8,454.13 11,841.48 13,078.47 12,808.44 8,822.97 9,864.00

-

2,000

4,000

6,000

8,000

10,000

12,000

14,000


51

3.2.4.b Struktura e të ardhurave dhe shpenzimeve Përbërja strukturore e të ardhurave dhe shpenzimeve ka ndryshuar dukshëm

gjatë viteve të fundit. Analiza e këtyre ndryshimeve strukturore është e rëndësishme parë nga disa këndvështrime:

Së pari, ndryshimet në strukturën e të ardhurave dhe shpenzimeve mbartin ndikimet nga faktorë të brendshëm apo të jashtëm që ndikojnë zërat përkatës. Analiza e këtyre faktorëve si dhe identifikimi i faktorëve të riskut që mund të ndikojnë në zërat e të ardhurave dhe shpenzimeve i shërbejnë drejtimit efektiv të bankave.

Së dyti, ndryshimet strukturore të të ardhurave dhe shpenzimeve duhet të reflektohen në strategjinë e bankës duke parashtruar domosdoshmërinë e përshtatjes së saj me kushtet e reja.

Struktura e të ardhurave të bankave shqiptare paraqitet në grafikun 13. Rrathët përfaqësojnë peshën e secilit komponent të të ardhurave ndaj totalit. Rrethi në pjesën e brendshme paraqet përbërjen strukturore në vitin 2005, rrethi i mesit strukturën e të ardhurave në vitin 2009 (mesi për periudhën në analizë) dhe ai në pjesën e jashtme strukturën e gjashtëmujorit të parë të vitit 2014. Analiza e grafikut dhe ndryshimi i peshës në vite tregon edhe ndryshimet strukturore në përbërjen e të ardhurave të sistemit bankar.

Grafik 12: Struktura e të ardhurave sipas zërave kryesore në vitet 2005, 2009 dhe qershor 2014


Kështu, komponenti me peshën me të lartë në të ardhurat e bankave është e

ardhura nga interesi. Por nëse në vitin 2005 pesha që zotërohej nga të ardhurat nga interesi ishte 74%, në vitin 2009 kjo peshë u reduktua në 50% duke u tkurrur akoma më shumë në 40% në qershor 2014. Në të ardhurat nga interesat përfshihen 4 komponentë kryesorë:

Veprime me thesarin dhe ndërbankare, Interesa arkëtuar nga klientët, Interesa arkëtuar nga letrat me vlerë dhe Interesa të tjera të arkëtuara.

74%

20%

6% 0%

50%

37%

13%0%

35%

40%

25%

0%

Të ardhurat nga interesat Të ardhura nga vepr,tjeraTransf.fondet rez.zhvl.e llog. për tu arkëtuar Të ardhura të jashtëz.


52

Grafiku 14 më poshtë paraqet strukturën e të ardhurave nga interesi dhe ecurinë e tyre për vitet 2005, 2009 dhe qershor 2014. Në grafik kuptohet qartë rritja e peshës së interesave arkëtuar nga klientët (dyfishim i peshës, nga 31% i të ardhurave nga interesi në 2005 në 59% në qershor 2014) dhe rënie e peshës së interesave arkëtuar nga letrat me vlerë (nga 58% në 2009 në 36% në qershor 2014).

Grafik 13: Struktura e të ardhurave nga interesi sipas elementëve përbërës së tij në vitet 2005, 2009 dhe qershor 2014


Rënia e volumit të të ardhurave arkëtuar nga klientët (pavarësisht rritjes së

peshës së këtij komponenti në të ardhurat nga interesi) është arsyeja kryesore e zvogëlimit të peshës së të ardhurave nga interesi ndaj të ardhurës neto të bankës.

Duke analizuar kahun e shpenzimeve, bankat kanë pësuar ndryshime

strukturore të rëndësishme. Ndryshimi i strukturës së shpenzimeve paraqitet në grafikun 15 në vijim (vitet 2005, 2009 dhe qershor 2014).

Peshën më të madhe në fund të gjashtëmujorit të parë 2014 me 43% të totalit

të shpenzimeve e përbën zëri i shpenzimeve nga veprimtaritë e tjera. Krahasur me fundin e vitit 2005 pesha e këtij zëri është rritur dukshëm pasi në këtë vit përbënte vetëm 12% të totalit të shpenzimeve. Në kategorinë e shpenzimeve për veprimtaritë e tjera, përshihen disa lloje shpenzimesh, si për shembull:

Humbje nga veprimet me letrat me vlerë, Shpenzime për komisione, Shpenzimet për operacionet e qerasë, Humbje nga veprimet me valutat.

9%

19%

71%

1%

4%

59%

36%

1%

4%

59%

36%

1%

Veprimet me thesarin dhe ndërbankare Interesa arkëtuar nga klientëtInteresa arkëtuar nga letrat me vlerë Interesa të tjera të arkëtuara


53

Grafik 14: Struktura e shpenzimeve sipas zërave kryesorë për vitet 2005, 2009 dhe qershor 2014


Zëri i dytë më i rëndësishëm janë “Humbje nga llogaritë për t’u arkëtuar të

pambledhshme, shpenzime për fonde rezervë”. Pesha e këtij zëri është rritur më shumë se dyfish krahasuar me peshën në fundin e vitit 2005 me vetëm 9% të totalit të shpenzimeve.

Zëri i fundit “humbje nga veprimet me valutat” paraqet një ndryshim të rëndësishëm për nga vendi që zë në totalin e shpenzimeve, kjo për shkak të rritjes së dukshme të peshës. Kështu, gjatë periudhës 2005 deri në 2008 pesha që zinte ky zë në totalin e shpenzimeve luhatej në nivelet 2% deri në 10%. Nga vitit 2009 e në vijim, “humbja nga veprimet me valutat” ka zënë nga 24% deri në 33% duke u bërë një komponent i rëndësishëm i shpenzimeve të bankës. Të njëjtën ecuri ka pasur edhe kahu i të ardhurave ku pas vitit 2009 pesha e zërit “fitime nga veprimet me valutat” është luhatur nga 25 deri në 33% të totalit të të ardhurave. Kjo tregon se bankat i kanë kushtuar shumë më tepër rëndësi veprimtarisë së tyre me valutat, pavarësisht së efekti neto mund të mos ketë qenë i konsiderueshëm (pasi vërehet shtim i peshës si për të ardhurat ashtu edhe për shpenzimet) e këtij zëri.

Zëri i tretë për nga pesha që ka në fund të qershorit 2014 është ai i shpenzimeve për interesa, me 14% të totalit të shpenzimeve. Pesha e tij është ulur dukshëm krahasuar me vitit 2005 kur zinte 40% të totalit të shpenzimeve dhe gjithashtu më e ulët se në vitin 2009 me 26% të tyre. Rënia i peshës së komponentit “tradicional” të veprimtarisë bankare, pra kostoja e depozitave, nuk tregon zvogëlim të këtyre të fundit pasi volumi dhe pesha e tyre në totalin e pasivit të bankës kanë qenë të qendrueshme. Në të vërtetë, pesha e këtij zëri ka rënë pasi janë rritur zërat e tjerë të shpenzimeve (për shembull “humbje nga llogaritë për t’u arkëtuar të pambledhshme, shpenzime për fonde rezervë” dhe “shpenzime nga veprimtaritë e tjera” të trajtuara më sipër) dhe rrjedhimisht edhe pesha e tyre në totalin e shpenzimeve. Një analizë më e detajuar e përbërësve të zërit shpenzime për interesa, paraqitet në grafikun 16 në vijim. Nga paraqitja grafike kuptohet qartë se peshën dërrmuese të shpenzimeve për interesa e përbëjnë pikërisht interesat e paguara klietëve me rreth 87% të volumit të këtij zëri në fund të qershorit 2014.

40%

12%

28%

9%

11% 26%

32%

15%

23%

4%14%

43%13%

27%

3%Shpenz, për interesa

Shpenz, nga vepr, tjera

Shpenz. të veprimtarisë

Humbje nga llog.të pambledhshme, shpenz.fonde rezervë

tjera


54

Grafik 15: Struktura e shpenzimeve për interesa sipas elementëve përbërës së tij në vitet 2005, 2009 dhe qershor 2014


Në mënyrë të përmbledhur, si për të ardhurat ashtu edhe për shpenzimet e

bankës vërehet një shpërdarje pothuajse e barabartë e peshës midis tre deri në katër zëra kryesorë, ndërkohë që në vitet 2005 përqendrimi ishte në një ose dy zëra.

Grafik 16: Ecuria e disa zërave kryesorë të të ardhurave


Kjo prirje dallohet edhe në grafikët 17 dhe 18 të cilët paraqesin ecurinë e disa prej zërave kryesorë të të ardhurave dhe tre zërave kryesorë të shpenzimeve të cilët përbëjnë përkatësisht rreth 90% të të ardhurave dhe 80% të shpenzimeve.

2%

96%

1%1%

8%

86%

6% 0%

5%

87%

7% 1%

Interesa pag.vepr. thesarit dhe ndërbankare

Interesa paguar klientëve

Interesa paguar për letrat me vlerë

Interesa të tjera të paguara

0.10

5.10

10.10

15.10

20.10

25.10

30.10

35.10

40.10

45.10

50.10

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Interesa arkëtuar nga klientët Interesa arkëtuar nga letrat me vlerëFitime nga veprimet me valutat Transf.fondet rezervë për zhvl.llogarive për t'u arkëtuar


55

Grafik 17: Ecuria e disa zërave kryesore të shpenzimeve


3.3 Portofoli i kredisë dhe ecuria në vite Huadhënia përbën aktivitetin bazë të veprimtarisë tradicionale bankare, aq më

tepër në bankat tregtare ku klasifikohen bankat e nivelit të dytë që operojnë në Shqipëri. Duke qenë se sistemi bankar zë peshë dërrmuese në sistemin financiar të vendit, kredidhënia dhe ecuria e saj paraqesin një tregues shumë të rëndësishëm për ekonominë e vendit tonë dhe zhvillimin e tij. Në fakt, si edhe përmendet në deklaratat e autoriteteve të rëndësishme (si Banka e Shqipërsisë, Banka Botërore, FMN etj) dhe në studime të ndryshme, kredidhënia ka qenë një prej kontribuesve kryesorë të rritjes ekonomike në Shqipëri së bashku me faktorë të tjerë mikro apo makroekonomikë (mund të përmenden investimet e huaja direkte, dërgesat e emigrantëve, niveli i të ardhurave në ekonomi etj.). Në një deklaratë të saj, drejtoresha e Bankës Botërore për Europën Juglindore, Ellen Goldstein është shprehur se “... e kombinuar me nivelin e lartë të huamarrjes publike gjatë viteve të fundit, kjo ka bërë që kredia për ekonominë të ngadalësohet në mënyrë dramatike. Dhe nëse duam që ekonomia të rikthehet sërish në rritje, kredia është element kyç”.

Duke vlerësuar rolin e kredidhënies për ekonominë si dhe faktin se portofoli i kredisë përbën burimin kryesor të riskut të kredisë subjekt i këtij punimi, në vijim paraqitet një analizë e detajuar e ecurisë së këtij portofoli në sistemin bankar, përbërjen strukturore të tij, shpërndarjen gjeografike etj. Analiza për mbetjen e kredisë paraqitet në bazë vjetore për periudhën 2005-qershor 2014 ndërkohë që analiza të tjera më të detajuara janë paraqitur në bazë tremujore për periudhën dhjetor 2007 deri më qershor 2014 duke qenë se të dhënat përkatëse të marra nga Banka e Shqipërisë janë bërë publike vetëm për këtë periudhë kohe.

3.3.1 Mbetja e kredisë dhe ecuria në vite Mbetja e kredisë në totalin e aktiveve të sistemit bankar përfaqësohet nga zëri

veprime me klientët dhe në varësi të analizës mund të paraqitet në terma të kredisë bruto apo neto. Kredia bruto përbën mbetjen e kredisë në një moment të caktuar kohe ndërsa kredia neto përbën rregullimin e kësaj mbetjeje me fondin rezervë të krijuar nga ana e bankave. Analiza e ecurisë në vite të portofolit të kredisë bazohet në vlerën

0.10

5.10

10.10

15.10

20.10

25.10

30.10

35.10

40.10

45.10

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Int.paguar klientëve Humbje nga veprimet me valutat Humbje nga llog.të pambledhshme, shpenz.fonde rezervë


56

bruto të portofolit të kredive duke qenë se ky përfaqëson shumën reale që kanë përfituar bizneset, individët apo subjektet e tjera nga aktiviteti i kredidhënies së bankës.

Aktiviteti kreditues në fund të vitit 2013 arriti në mbi 574 miliardë lekë dhe në raport me PBB-në vlera e tij arriti në 42.8%. Një nivel i tillë dëshmon edhe një herë rëndësinë e këtij aktiviteti për ekonominë e vendit.

Vlera e portofolit të kredisë e shprehur në milionë lekë si dhe rritja vjetore në përqindje është paraqitur në grafikun 19 në vijim. Grafiku është dydimensional, ku vija blu (me prirje rritëse) tregon madhësinë e portofolit të kredisë bruto (të dhënat në milionë lekë) dhe vija e kuqe tregon rritjen vjetore në përqindje (me prirje rënëse).

Grafik 18: Ecuria e volumit të kredisë bruto dhe ritmi i rritjes në vite (në %)

Burimi: Banka e Shqipërisë (përshtatje të autorit) Portofoli i kredisë ka pasur një ecuri përgjithësisht në rritje gjatë viteve, por, si

paraqitet në grafik ritmi i rritjes ka pasur prirje të theksuar rënëse sidomos gjatë viteve të fundit, madje edhe rënie në vitin e fundit. Kështu, portofoli i kredisë ishte rreth 137 miliardë lekë në fund të vitit 2005, u rrit në mbi 446 miliardë lekë deri në vitin 2009 dhe arriti në pothuaj 574 miliardë lekë në 2012. Në fund të vitit 2013 portofoli i kredisë ra në 563 miliardë lekë duke shënuar rënien e parë në dhjetëvjeçarin e fundit prej 1.81%. Në fund të qershorit 2014 volumi i kredisë ruan pothuajse të njëjta vlera, rreth 562 miliardë lekë. Megjithatë, vlen të theksohet se gjatë këtyre nëntë viteve portofoli i kredisë u rrit mbi 4.4 herë.

Pavarësisht rritjes së vlerës absolute të portofolit të kredisë, rritja vjetore nuk paraqet ecuri të kënaqshme sidomos për vitet e fundit. Nëse do të ndanim periudhën e marrë në analizë në disa nënperiudha me zhvillime apo karakteristika te ngjashme, do të dallonin tre të tilla:

Nënperiudha I ku mund të përfshihen vitet 2005 deri në 2008. Gjatë kësaj nënperiudhe, rritja vjetore e mbetjes së kredisë ka pasur ritme rënëse por gjithsesi nivele të kënaqshme. Kështu nga një nivel shumë i lartë i rritjes prej mbi 82% në vitin 2005 ky tregues arriti në 35.6% gjatë vitit 2008. Nivele të tilla të rritjes së kredidhënies duke qenë të lidhura edhe me aktivitetin ekonomik në vend dëshmojnë se edhe ekonomia ka qenë në fazë rritje të kënaqshme.

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014*

Rritja ne % 82.03% 54.94% 47.59% 35.65% 13.17% 9.07% 15.46% 2.11% -1.81% -0.22%

Kredia (bruto) 127,056.37 196,864.51 290,554.49 394,126.18 446,041.10 486,490.21 561,682.08 573,507.24 563,099.64 561,874.05

0

100,000

200,000

300,000

400,000

500,000

600,000

-10%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%


57

Nënperiudha II ku mund të përfshihen vitet 2009 deri në 2011. Gjatë kësaj nënperiudhe, rritja vjetore e mbetjes së kredisë ka qenë përgjithësisht e qendrueshme në nivelet 10% deri në 15%. Frenimi i ritmit të rritjes krahasuar me nënperiudhën I lidhet edhe me zhvillimet në ekonominë reale të vendit si dhe ndikimin nga kriza financiare globale. Megjithë këtë ndikim negativ, ruajtja e nivelit të rritjes në këto nivele mund të quhet si e kënaqshme duke iu referuar edhe zhvillimit ekonomik të këtyre viteve.

Nënperiudha III ku mund të përfshihen zhvillimet në vitin 2012 e në vijim. Gjatë vitit 2012, rritja vjetore e kredisë ishte vetëm 2.1%, rritje kjo në nivele shumë të ulëta krahasuar me nënperiudhat e mëparshme. Gjatë vitit 2013 portofoli i kredisë ra me 1.81% dhe vijoi rënien edhe për gjashtëmujorin e parë të vitit 2014 me 0.22%. Ecuria e viteve te fundit, si edhe argumentohet në raportin e stabilitetit financiar të Bankës së Shqipërisë reflekton kryesisht dobësinë e kërkesës për kredi si rezultat i pasigurisë së agjentëve ekonomikë për zhvillimet e ardhshme ekonomike. Banka e Shqipërisë vë gjithashtu theksin edhe në një faktor tjetër që ka ndikuar në rënien e ritmit të rritjes, si është ai i sjelljes konservatore nga ana e bankave. Kështu, në të njëjtin raport vijohet me argumentimin e ngadalësimit se “bankat kanë shfaqur një kujdes më të madh në procesin e përzgjedhjes së klientëve dhe në zbatimin e procedurave të dhënies dhe monitorimit të kredisë”.

3.3.2 Përbërja strukturore e portofolit të kredisë sipas subjekteve kredimarrëse

Ndarja e portofolit të kredisë së një vendi tregon në mënyrë indirekte edhe fazën e zhvillimit të ekonomisë së tij si dhe shkallën e zhvillimit të sistemit financiar në përgjithësi. Kështu, në vendet e zhvilluara pesha e kredisë së dhënë individëve është relativisht e lartë krahasuar me vende të tjera. Kjo tregon se masa e gjerë e popullsisë së atij vendi ka mundësi të mëdha për të patur akses në shërbimet financiare dhe bankare të tij.

Në vendin tonë, peshën më të madhe në totalin e portofolit të kredive e zënë

kreditë dhënë bizneseve, rreth 73.3% në fund të qershorit 2014 kundrejt një peshe prej 26.7% që zënë individët. Në terma absolutë, kreditë dhënë biznesit në fund të qershorit 2014 arritën në 393.4 miliardë lekë ndërsa kreditë dhënë individëve në 143.5 miliardë lekë.

Ecuria në vite e portofolit të kredisë të ndarë sipas subjekteve kredimarrëse,

pra individë dhe biznese, ka shfaqur prirje favorizuese ndaj këtyre të fundit. Sikundër dallohet qartë në grafikun 20 në vijim, pesha e kredive për biznese është rritur nga 64.2% të totalit të portofolit që ishte në dhjetor të vitit 2007 në 73.3% në qershor të vitit 2014. Kredia për individë ka pësuar rënie nga 35.8% në dhjetor 2007 në 26.7% në qershor 2014. Ndryshimi i raportit në kredidhënien individë-biznes ka ardhur në mënyrë graduale dhe të vazhdueshme në kohë.


58

Grafik 19: Ndarja e volumit të kredisë midis bizneseve dhe individëve në vite


Grafiku 21 në vijim paraqet më qartë ndryshimin e raportit midis dy

kategorive kredimarrëse ku rrethi i jashtëm paraqet ndarjen e portofolit në qershor 2014, ai i mesit në dhjetor 2010 dhe rrethi i brendshëm strukturën në dhjetor 2007.

Grafik 20: Raporti kredi për individë dhe kredi për biznese në vitet 2007, 2010 dhe qershor 2014

Burimi: Banka e Shqipërisë (përshtatje e autorit) Theksimi i diferencës në raportin e kredidhënies biznese-individë është

ndikuar nga favorizimi i financimit të bizneseve kundrejt kredidhënies për individë. Kështu, ritmi i rritjes së kredisë për biznese ka qenë më i lartë se ritmi i rritjes së kredisë për individë.

Tabela 13 në vijim paraqet rritjen vjetore të këtyre dy kategorive të portofolit

gjatë viteve 2008-2013. Në tabelë paraqitet gjithashtu edhe rritja gjashtëmujore e vitit 2014. Përfundimi që mund të nxirret nga vlerat e llogaritura është se kredidhënia ndaj bizneseve ka pasur ritme më të larta rritjeje se ajo për individë. Madje gjatë vitit 2011, kreditë dhënë individëve kanë rënë me 0.4% ndërkohë që kredidhënia ndaj bizneseve ka shënuar rritje me afro 18%.

Dhj 2007

Mars 2008

Qer 2008

Sht 2008

Dhj 2008

Mars 2009

Qer 2009

Sht 2009

Dhj 2009

Mars 2010

Qer 2010

Sht 2010

Dhj 2010

Mars 2011

Qer 2011

Sht 2011

Dhj 2011

Mars 2012

Qer 2012

Sht 2012

Dhj 2012

Mars 2013

Qer 2013

Sht 2013

Dhj 2013

Mars 2014

Qer 2014

Individe 35.8% 35.9% 35.5% 35.0% 34.6% 34.0% 34.0% 33.2% 32.4% 31.8% 31.1% 31.1% 30.1% 29.8% 29.5% 28.6% 26.7% 26.4% 26.0% 26.0% 26.2% 26.0% 26.5% 26.6% 26.6% 26.6% 26.7%

Biznese 64.2% 64.1% 64.5% 65.0% 65.4% 66.0% 66.0% 66.8% 67.6% 68.2% 68.9% 68.9% 69.9% 70.2% 70.5% 71.4% 73.3% 73.6% 74.0% 74.0% 73.8% 74.0% 73.5% 73.4% 73.4% 73.4% 73.3%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

64%

36%

70%

30%

74%

26%

Biznese

Individe


59

Tabelë 6: Ritmi i rritjes së kredive për biznese dhe për individë në vite

Treguesi 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014*

Biznese 37,65% 14,65% 13,45% 17,87% 3,15% -1,68% -0,31%

Individe 30,49% 4,07% 1,71% -0,39% 0,46% -1,31% 0,52%

Burimi: Banka e Shqipërisë (llogaritje të autorit) Rritja e “diferencuar” vërehet gjatë gjithë periudhës në analizuar me

përjashtim të viteve të fundit. Gjatë vitit 2013, si rezultat i rënies së kredidhënies, kreditë për biznes janë ulur me 1.68%, rënie kjo më e ulët se kreditë për individë. Gjatë gjashtëmujorit të parë 2014, kreditë për biznes kanë vijuar rënien, ndërsa ato për individë kanë pasur rritje prej 0.52%.

3.3.3 Përbërja strukturore e portofolit të kredisë sipas qëllimit të përdorimit të kredisë

Qëllimi i përdorimit të kredisë tregon edhe format kryesore të financimit të individëve apo biznesit. Totali i portofolit ka një përqendrim më të madh në kategorinë “pasuri të paluajtshme” me 206 miliardë lekë ose mbi 38% të totalit të potofolit të kredisë në fund të gjashtëmujorit të parë 2014. Ky përqendrim lidhet me investimet e vazhdueshme të bizneseve në kategori të tilla si dhe me kërkesën e lartë të individëve për kredi për shtëpi.

Paraqitja në mënyrë grafike e ecurisë së kategorive kryesore të kredisë sipas qëllimit jepet në grafikun 22 në vijim. Në grafik dallohet qartë se në vitet 2007-2010, vite që përkojnë edhe me periudhën e lulëzimit të aktivitetit kreditues, kategoria “pasuri të paluajtshme” ka pasur rritje më të shpejtë se kategoritë e tjera.

Grafik 21: Ecuria e portofolit të kredisë sipas qëllimit në vite


Kategoria e dytë më e rëndësishme janë overdraftet, me 24.12% të portofolit të

kredisë në fund të qershorit 2014, pasuar nga kategoria “blerja pajisjesh” dhe “kapital qarkullues” me respektivisht 19% dhe 17.3% të totalit të portofolit. Kategoria

0

50,000

100,000

150,000

200,000

250,000

Dh

j 20

07

Ma

rs 2

00

7

Qe

r 20

08

Sh

t 20

08

Dh

j 20

08

Ma

rs 2

00

9

Qe

r 20

09

Sh

t 20

09

Dh

j 20

09

Ma

rs 2

01

0

Qe

r 20

10

Sh

t 20

10

Dh

j 20

10

Ma

rs 2

01

1

Qe

r 20

11

Sh

t 20

11

Dh

j 20

11

Ma

rs 2

01

2

Qe

r 20

12

Sh

t 20

12

Dh

j 20

12

Ma

rs 2

01

3

Qe

r 20

13

Sh

t 20

13

Dh

j 20

13

Ma

rs 2

01

4

Qe

r 20

14

Overdraft Kapital qarkullues Blerje pajisjesh Pasuri të paluajtshme Ushtrim aktiviteti


60

“ushtrim aktiviteti” ka një peshë shumë të ulët, duke qenë e lidhur vetëm me kredidhënien për individët.

Ndryshimi i strukturës së portofolit sipas qëllimit paraqitet më qartë në

grafikun 23 në vijim ku duke kaluar në rrathët nga jashtë në brendësi paraqitet pesha e secilit sektor në periudhat qershor 2014, dhjetor 2010 dhe dhjetor 2007.

Grafik 22: Struktura e portofolit të kredisë sipas qëllimit në vitet 2007, 2010 dhe qershor 2014


Në grafik kuptohet që kreditë për pasuri të paluajtshme, për kapital qarkullues,

dhe overdraftet kanë fituar peshë kundrejt qëllimit për blerje pajisjesh dhe ushtrim aktiviteti.

Grafik 23: Kredia për biznese sipas qëllimit në qershor 2014


Paraqitje më e detajuar e shpërndarjes së kredive sipas qëllimit për individët

dhe bizneset paraqitet në grafikun 24 dhe 25. Të dhënat përfaqësojnë strukturën e portofolit për qershorin 2014. Shpërndarja e portofolit të kredive për biznes është më e njëtrajtshme ndërkohë që kredidhënia ndaj individëve ka përqendrim të theksuar në kreditë për pasuritë e paluajtshme.

18%

14%

28%

36%

4% 24%

15%

20%

38%

3%25%

17%

18%

39%

1%

Overdraft

Kapital qarkullues

Blerje pajisjesh

Pasuri të paluajtshme

Ushtrim aktiviteti

31%

19%24%

26%Overdraft

Kapital qarkullues

Blerje pajisjesh



61

Grafik 1: Kredia për individë sipas qëllimit nëqershor 2014

Burimi: Banka e Shqipërisë (përshtatje e autorit) Në fund të qershorit 2014, 72% e portofolit të kredive për individë ishte dhënë

për qëllim blerje apo investimi në pasuri të paluajtshme duke përfshirë në këtë kategori përgjithësisht kreditë hipotekare për blerje shtëpish.

3.3.4 Përbërja strukturore e portofolit të kredisë sipas monedhës Pjesa më e madhe e portofolit të kredisë së bankave shqiptare është kredi e

dhënë në euro. Kjo është një karakteristikë dalluese e sektorit bankat shqiptar. Në fund të qershorit të vitit 2014, kredia në euro përbënte 56% të totalit të kredisë, ajo në lekë 38% dhe 6% në dollar amerikan.

Kredidhënia në monedhë të huaj mbetet në nivele të larta edhe pas përpjekjeve të njëpasnjëshme të Bankës së Shqipërisë për nxitjen e rritjes së kredidhënies në lekë. Megjithatë, raportet midis monedhave në qershor 2014 janë në nivele më të përshtatshme krahasuar me mesataren e periudhës dhjetor 2007 – qershor 2014. Bazuar në të dhënat tremujore të kësaj periudhe treguesit statistikorë për kredidhënien sipas monedhave paraqiten në tabelën 14 në vijim.

Tabelë 1: Treguesit statistikorë për kreditë sipas monedhës për periudhën dhjetor 2007 deri qershor 2014

Monedha Min. Max. Mesat. Dev.St.

ALL 26,61% 40,18% 32,93% 4,26%

EUR 53,43% 65,99% 59,92% 3,86%

USD 5,74% 8,34% 6,93% 0,60%

Tjera 0,07% 0,50% 0,21% 0,13%

Burimi: Banka e Shqipërisë (përshtatje e autorit) Referuar gjithë periudhës në fjalë, portofoli në euro ka zënë mesatarisht 60%

të portofolit, duke u luhatur në kufijtë 55.3% deri në 66%. Kredia në lekë ka marrë terren përkundrejt mesatares prej pothuaj 33%, madje duke qenë pranë kufijve maksimalë në fund të periudhës. Ndryshimi i përbërjes së portofolit të kredisë sipas monedhës paraqitet qartë edhe në grafikun 26 në vijim ku duke kaluar nga rrathët e jashtëm në brendësi paraqitet pesha e kredisë sipas monedhave në periudhat qershor 2014, dhjetor 2010 dhe dhjetor 2007.

6%

11%

7%

72%

4%Overdraft

Kapital qarkullues

Blerje pajisjesh


Ushtrim aktiviteti


62

Grafik 1: Pesha e portofolit të kredisë sipas monedhës në vitet 2007, 2010 dhe qershor 2014


Në grafik dallohet qartë rritja e peshës së kredidhënies në lekë përkundrejt asaj

në euro në vite.

3.3.5 Përbërja strukturore e portofolit të kredisë sipas sektorëve të ekonomisë

Shpërndarja e portofolit të kredisë për biznese sipas sektorëve të ekonomisë është e lidhur ngushtë me zhvillimet e vetë sektorit dhe rolin e tij në ekonominë shqiptare. Në fund të qershorit 2014, rreth treçereku i portofolit përkatës është përqendruar në katër sektorë të ekonomisë, më konkretisht:

Tregtia, riparimi i automjeteve dhe i artikujve shtëpiakë me rreth 34.32%; Industria përpunuese me rreth 14.65%, Ndërtimi me rreth 13.63%, Prodhimi, shpërndarja e energjisë elektrike, gazit dhe ujit me rreth 12.97%.

Gjithë sektorët e tjerë të ekonomisë kanë më pak se 5% të totalit të portofolit të kredisë së biznesit. Paraqitja grafike e strukturës së portofolit në qershor 2014 jepet në grafikun 27 në vijim. Në kategorinë të tjera janë përfshirë sektorë të ndryshëm me peshë nën 1.5% të totalit (si industria nxjerrëse; bujqësia, gjuetia dhe silvikultura, arsimi, pasuritë e patundshme etj.).

Grafik 2: Struktura e portofolit të kredisë sipas sektorëve të ekonomisë qershor 2014


28%

64%

8% 0%

32%

61%

7% 0%

40%

54%

6% 0%

ALL

eur

usd

tjera


63

Përbërja e portofolit sipas sektorëve ka pësuar ndryshim në vite duke qenë se lidhet me zhvillimin e ekonomisë. Kështu për shembull, sektori i ndërtimit ka pasur një peshë më të lartë në totalin e portofolit në vitet e kaluar por me krizën financiare dhe efektet e saj kredidhënia në këtë sektor u tkurr në mënyrë të vazhdueshme. Tabela 15 në vijim paraqet mbetjen dhe peshën e secilit prej sektorëve të ekonomisë në vitet 2007, 2010 dhe qershor 2014.

Tabelë 1: Ecuria e shpërndarjes së portofolit të kredisë sipas sektorëve të ekonomisë në vitet 2007, 2010 dhe qershor 2014

Teprica Pesha Teprica Pesha Teprica PeshaTregtia. riparimi i automjeteve dhe i artikujve shtëpiakë 60,498 32.79% 113,996 34.50% 135,041 34.32%Industria përpunuese 31,525 17.08% 47,197 14.29% 57,642 14.65%Ndërtimi 38,885 21.07% 65,787 19.91% 53,610 13.63%Prodhimi. shpërndarja e energjisë elektrike. e gazit dhe e ujit 11,415 6.19% 23,563 7.13% 51,015 12.97%Shërbime kolektive. sociale dhe individuale 6,723 3.64% 12,118 3.67% 19,769 5.02%Hotelet dhe restorantet 9,873 5.35% 14,118 4.27% 15,414 3.92%

Ndërmjetësimi monetar dhe financiar 3,858 2.09% 10,632 3.22% 12,742 3.24%Trasporti. magazinimi dhe telekomunikacioni 4,348 2.36% 10,911 3.30% 12,102 3.08%Të tjera 4,703 2.55% 8,723 2.64% 11,446 2.91%Bujqësia. gjuetia dhe silvikultura 2,127 1.15% 3,983 1.21% 5,873 1.49%Industria nxjerrëse 5,246 2.84% 6,737 2.04% 5,730 1.46%Arsimi 1,473 0.80% 3,687 1.12% 4,912 1.25%Shëndeti dhe veprimtaritë sociale 1,311 0.71% 4,797 1.45% 4,279 1.09%Pasuritë e patundshme. dhënia me qira. etj. 2,185 1.18% 2,438 0.74% 2,320 0.59%Administrimi publik 18 0.01% 797 0.24% 936 0.24%Peshkimi 339 0.18% 904 0.27% 625 0.16%

Dhj 2007 Dhj 2010 Qer 2014

Treguesi


3.3.6 Përbërja strukturore e portofolit të kredisë sipas shpërndarjes gjeografike

Përqendrimi gjeografik është shumë i theksuar në rastin e sistemit bankar shqiptar. Më shumë se 71.6% e portofolit të kredisë në qershor 2014 është i përqendruar në qarkun e Tiranës, gjë që dallohet qartë në grafikun 28 në vijim. Ky përqendrim është i lidhur me faktin se pjesa dërrmuese e aktivitetit ekonomik dhe industrial përqendrohet në zonën rreth kryeqytetit.

Grafik 3: Shpërndajra gjeografike e portofolit të kredisë në qershor 2014


Tiranë, 71.6%

Durrës, 7.6%

Elbasan, 3.0%

Shkodër, 2.4%Korçë, 1.6%

Vlorë, 3.0% Fier, 2.4%Lezhë, 2.0% Të tjera, 6.3%


64

Qarqe të tjera sipas peshës që zotërojnë janë Durrësi me rreth 7.6% të portofolit, Elbasani dhe Vlora me rreth 3%, Shkodra dhe Fieri me rreth 2.4% etj.

3.3.7 Përbërja strukturore e portofolit të kredisë sipas afatit të maturimit

Struktura e portofolit të kredisë sipas afatit të maturimit ka qenë përgjithësisht e qendrueshme në kohë. Në fund të qershorit 2014, pjesa më e madhe e kredisë ishte afatgjatë, rreth 46% e totalit. Rreth 37% është raportuar si kredi afatshkurtër. Grafiku 29 në vijim paraqet strukturën e portofolit sipas afatit të maturimit si dhe ndryshimet e saj në vitet 2007, 2010 dhe qershor 2014 (duke vijuar nga brenda jashtë).

Grafik 4: Struktura e portofolit të kredisë sipas afatit të maturimit


3.3.8 Kredia e re Kredia e re është një tregues i rëndësishëm pasi lidhet me madhësinë e

rifinancimit të ekonomisë. Gjithashtu, ajo është e lidhur edhe me ndryshimet strukturore të portofolit të kredisë duke përcaktuar ecurinë e treguesve kryesorë të kredisë në vite. Duke iu referuar të dhënave tremujore të publikuara nga Banka e Shqipërisë për kredinë e re, në tabelën 16 në vijim janë paraqitur treguesit statistikorë të llogaritur për periudhën dhjetor 2007 deri qershor 2014.

Tabelë 2: Treguesit statistikorë për kredinë e re sipas tipit të kredimarrësit dhe monedhës

Min. Max. Mesat.

Totali i kredisë së re 13,224 35,520 23,848

Kredia për bizneset 9,567 31,209 19,837

Kredia për individët 2,754 6,575 3,941

ALL 5,068 16,245 9,919

EUR 5,791 21,629 11,568

USD 519 4,926 2,280

Tjera - 97 11

Treguesi

Sipas kredimarresit

Sipas monedhes Burimi: Banka e Shqipërisë


65

Mesatarisht, kredia e re është rritur me 23.8 miliardë lekë në tremujor. Kreditë për biznese janë rritur mesataraisht me 19.8 miliardë lekë dhe ato për individë me mësatarisht 4 miliardë lekë në tremujor. Rritja e kredisë ka qenë më e lartë në euro pasuar nga monedha kombëtare.

Kredia e re për biznese sipas sektorëve të ekonomisë jepet në tabelën 17 nga e cila mund të kuptohen edhe një herë ndryshimet strukturore të portofolit të kredisë. Kështu, sektori i tregtisë është rritur mesatarisht më shumë se sektorët e tjerë me rreth 8.4 miliardë lekë çdo tremujor. Industria përpunuese dhe ndërtimi kanë qenë sektorët e tjerë me rritjen tremujore më të madhe por nëse i pari ka fituar peshë ndaj totalit të portofolit, ndërtimi ka humbur terren.

Tabelë 3: Treguesit statistikorë të kredisë së re sipas sektorëve të ekonomisë

Treguesi Min. Max. Mesat. Dev.St.Tregtia. riparimi i automjeteve dhe artikujve shtëpiake 4,226 13,090 8,378 2,624 Ndërtimi 1,300 6,482 2,632 1,137 Industria përpunuese 680 6,046 2,245 1,186 Prodhimi. shpërndarja e energjisë elektrike. e gazit dhe e ujit 397 7,512 1,739 1,710 Shërbime kolektive. sociale dhe individuale 161 3,750 970 735

Transporti. magazinimi dhe telekomunikacioni 59 7,237 766 1,356 Të tjera 58 1,746 646 360 Hotelet dhe restorantet 70 2,855 510 623 Pasuritë e patundshme. dhënia me qira. etj. 6 2,459 453 841 Industria nxjerrëse 15 3,076 413 712 Ndërmjetësim monetar dhe financiar 24 1,373 361 344 Shëndeti dhe veprimtaritë sociale 12 767 239 186 Bujqësia. gjuetia dhe silvikultura 26 668 218 139 Arsimi 1 1,367 150 268 Administrimi publik 1 719 104 208 Peshkimi 1 187 38 55

Totali i kredisë për bizneset 9,567 31,209 19,837 5,640 Burimi: Banka e Shqipërisë (llogaritje të autorit)

3.4 Treguesit financiarë të veprimtarisë bankare dhe ecuria e tyre në vite

Treguesit apo raportet e veprimtarisë financiare janë tregues shumë të rëndësishëm që tregojnë gjendjen e sistemit bankar dhe plotësojnë analizën e aktiv-pasiveve dhe atë të rezultatit financiar. Tregues të tillë si pesha e sistemit bankar në sistemin financiar të vendit, ato të shpërndarjes gjeografike apo shkallës së mbulimit me shërbime bankare janë trajtuar shkurtimisht në këtë kre. Në vijim do të trajtohen disa tregues të tjerë të cilët i referohen përgjithësisht “shëndetit financiar” të sistemit bankar dhe që do të grupohen në disa grupe:

a) Tregues të rentabilitetit: • kthimi nga aktivet (RoA), • kthimi nga kapitali (RoE), • leva financiare, • marzhi i fitimit, • marzhi neto nga interesat (MNI), • «spread» i interesave.


66

b) Tregues të fondësimit: • raporti i kapitalit ndaj aktiveve, • raporti i kredive ndaj depozitave,

c) Tregues të cilësisë së aktiveve: • raporti i aktiveve të ponderurara me rrezik dhe totalit të aktiveve, • raporti i shpenzimeve për provizione ndaj totalit të aktiveve,

d) Tregues të mjaftueshmërisë së kapitalit: • Raporti i mjaftueshmërisë së kapitalit.

e) Tregues të cilësisë së kredisë: • Shpërndarja e portofolit të kredisë sipas klasave, • Pesha e kredive të keqshërbyera, • Mbulimi me provizione.

f) Tregues të përqendrimit: • raporti i kredisë ndaj totalit të aktiveve, • ekspozimet e mëdha.

Në këtë pjesë trajtohen fillimisht dy grupet e para të treguesve financiarë, ato të rentabilitetit dhe të fondësimit. Grupet e tjera të treguesve do të trajtohen në vijim.

3.4.1 Tregues të rentabilitetit

3.4.1.a Kthimi nga aktivet dhe kthimi nga kapitali Kthimi nga aktivet (shkurt RoA45) është raporti i rezultatit neto ndaj totalit të

aktiveve të sistemit bankar ndërsa kthimi nga kapitali (RoE) është raporti i rezultatit neto ndaj madhësisë së kapitalit të sistemit bankar. Të dy këta tregues dhe ecuria e tyre janë tregues shumë të rëndësishëm të rentabilitetit apo përfitueshmërisë së bankave shqiptare. Niveli i këtyre treguesve jo domosdoshmërisht tregon nivelin e riskut të sistemit bankar duke qenë se nivel i lartë i tyre për shembull mund të arrihet duke investuar në aktive me risk të lartë. Megjithatë, në përgjithësi, RoA dhe RoE përfaqësojnë nivelin e përformancës së sistemit duke ndërmarrë risqet e nevojshme për zhvillimin e aktivitetit nga ana e sistemit bankar.

Gjatë periudhës së marrë në analizë në këtë kre, vitet 2005 deri qershor 2014, RoA dhe RoE kanë patur një prirje të theksuar rënëse, gjë që dallohet qartë në grafikun 30 në vijim.

Grafik 5: Ecuria e treguesve RoA dhe RoE në vite


45 Shkurtimi nga anglishtja: RoA – Return on Assets

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014*

RoE 22.24% 20.17% 20.74% 11.35% 4.58% 7.58% 0.76% 3.78% 6.43% 10.38%

RoA 1.40% 1.36% 1.57% 0.91% 0.42% 0.72% 0.07% 0.33% 0.54% 0.88%

0.0%

0.2%

0.4%

0.6%

0.8%

1.0%

1.2%

1.4%

1.6%

1.8%

0%

5%

10%

15%

20%

25%


67

Grafiku dydimensional paraqet ecuri të njëjtë të treguesve kushtëzuar nga rënia e vazhdueshme e rezulatit neto që ndikon drejtëpërdrejtë në treguesit e RoA-s dhe RoE-së.

Gjatë vitit 2005 sistemi bankar shqiptar u siguroi aksionerëve një fitim prej 22.24 lekë për çdo 100 lekë kapital të investuar prej tyre, pra RoE ishte 22.24%, vlerë e cila përbën edhe vlerën më të lartë të këtij treguesi gjatë nëntë viteve të fundit. Gjatë vitit 2011 RoE ra në vetëm 0.76% si rezulat i vlerës shumë të ulët të rezultatit neto të arritur gjatë këtij viti. Në vijim, RoE është përmirësuar lehtësisht dhe për gjashtëmujorin e parë 2014 ishte 10.38%. Treguesit statistikorë të RoE dhe RoA të llogaritur për nëntë vitet e fundit janë paraqitur në tabelën 18 në vijim, ku RoE ka pasur një vlerë mesatare prej 10.80% me një shmangie standarde prej 7.72%.

Tabelë 4: Treguesit statistikorë për RoA dhe RoE gjatë periudhës 2005 – qershor 2014

Treguesi 2014* Min. Max. Mesat. Dev.St.

RoA 0,88% 0,07% 1,57% 0,82% 0,50%RoE 10,38% 0,76% 22,24% 10,80% 7,72%

* gjashtemujori i pare

Burimi: Banka e Shqipërisë Kthimi nga aktivet ka arritur vlerën e tij maksimale gjatë vitit 2007 me 1.57

lekë fitim për çdo 100 lekë aktive të sistemit bankar. Në vijim RoA është zvogëluar deri në 0.07% gjatë vitit 2011 ndërsa gjatë gjashtëmujorit të parë 2014 vlera e tij është rritur në 0.88%. RoA mesatare në këto nëntë vite ka qenë 0.88% dhe shmangia standarde ka qenë 0.5%.

Për t’u theksuar është edhe “ngushtimi” i diferencës midis dy treguesve. Kështu, nëse në vitin 2005 RoE ishte pothuaj 16 herë më i lartë se RoA, në vitin 2012 diferenca e raporteve u reduktua në 11.5 herë dhe në qershor 2014 ra në 11.8 herë. Ngushtimi i diferencës midis RoA dhe RoE vjen kryesisht për shkak të rritjes së madhësisë së kapitalit në sistemin bankar shqiptar (fitimi ndikon në të dy treguesit njëkohësisht ndërkohë që zëri i kapitalit ka pasur prirje rritjeje më të theksuar krahasuar me totalin e aktiveve të sistemit).

3.4.1.b Zbërthimi i RoE, treguesi i levës financiare dhe marzhi i fitimit Kthimi nga kapitali, si raport i rezultatit neto me kapitalin, mund të shprehet

edhe si kombinim i disa raporteve të tjerë si përcaktohet në formulën e mëposhtme:

Raporti i parë i formulës së zbërthyer përfaqëson marzhin e fitimit duke

përbërë përgjithësisht komponentin kryesor, apo me më shumë peshë në RoE. Raporti i katërt në formulën e zbërthyer është leva financiare që tregon nivelin e “shumëfishimit” të kapitalit të investuar në aktivet e sistemit bankar. Raporti i dytë


68

dhe i tretë kanë lidhje me aktivet e ponderuara me riskun duke treguar nivelin e riskut të sistemit.

Ecuria e marzhit të fitimit (raport i rezultatit neto me të ardhurat nga veprimtaria) paraqitet në grafikun 31 në vijim. Në të njëjtin grafik është paraqitur edhe ecuria e të ardhurave nga veprimtaria (të dhënat në milionë lekë janë marrë nga Banka e Shqipërisë duke mbledhur të ardhurat e sistemit).

Grafik 6: Ecuria e marzhit të fitimit për sistemin bankar shqiptar në vite

Burimi: Banka e Shqipërisë (përshtatje e autorit) Paraqitja e grafikut tregon qartë se marzhi i fitimit për sistemin bankar

shqiptar ka ardhur duke u zvogëluar, madje me rënie të konsiderueshme në vite të caktuara ndërkohë që të ardhurat e veprimtarisë kanë qenë në rritje të vazhdueshme. Kjo ka ardhur si rezultat i rritjes së konsiderueshme të shpenzimeve, kryesisht ato për provizione, gjë që ka zvogëluar rezulatin neto, pra edhe marzhin e fitimit. Në vitet 2005-2007 marzhi i fitimit ishte 17%-19% duke u zvogëluar në vitet në vijim deri në 0.49% në vitin 2011. Gjatë vitit 2013 marzhi i fitimit ishte 4.84%, gati dyfish krahasuar me një vit më parë.

Ecuria e treguesit të levës financiare paraqitet në tabelën 19 në vijim. Ky tregues ka pasur një prirje rënëse duke nënkuptuar tkurrjen e aktivitetit të bankave shqiptare. Aktivet ishin 15 herë më të mëdha se kapitali i vet i aksionerëve në vitin 2005 por në qershor të vitit 2014 raporti ra në më pak së 12 herë. Rënia është ndikuar edhe nga rritja e madhësisë së kapitalit aksionar.

Tabelë 5: Treguesi i levës financiare në vite

Treguesi 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014*

Totali i aktivit 496561 624279 742855 834139 886309 990631 1120168 1187983 1234321 1253324

Kapitali i vet 33014 42162 56631 71472 84847 93138 97305 101841 103338 103953

Leva financiare 15,04 14,81 13,12 11,67 10,45 10,64 11,51 11,67 11,94 12,06


2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Te ardhurat nga vepr. 38,098.86 42,023.92 55,556.66 70,150.64 108,672.61 124,415.76 143,700.70 135,707.79 135,650.45

Marzhi i fitimit 17.32% 17.73% 19.02% 10.46% 3.26% 5.40% 0.49% 2.78% 4.84%

0.0%

2.0%

4.0%

6.0%

8.0%

10.0%

12.0%

14.0%

16.0%

18.0%

20.0%

0

20,000

40,000

60,000

80,000

100,000

120,000

140,000

160,000


69

3.4.1.c Marzhi neto nga interesat dhe «spread»-i i interesave Marzhi neto nga interesat (MNI) është diferenca midis të ardhurave nga

interesat të shprehura në përqindje ndaj aktiveve që sjellin të ardhura dhe shpenzimeve për interesa të shprehura në përqindje ndaj po të njëjtit tregues. Pra me formulë:

Ecuria e këtij treguesi gjatë viteve 2005-2012 paraqitet në grafikun 32 duke

shfaqur luhatje midis kufijve 3.75% deri në 4.32%. Mesatarja e periudhës ka qenë 4.13%.

Grafik 7: Ecuria e marzhit neto nga interesat në vite

Burimi: Banka e Shqipërisë (përshtatje e autorit) Gjatë tre viteve të fundit, MNI ka pasur rënie të vazhdueshme duke shfaqur

rritjen e kostos së financimit të aktiveve që sjellin të ardhura përkundrejt rënies së të ardhurave që sjellin këto aktive46. Në fund të vitit 2012, MNI ishte 4%, të ardhurat nga interesat në raport me aktivet që sjellin të ardhura ishin 7.73% dhe shpenzimet për interesa në raport me aktivet që sjellin të ardhura ishin 3.72%.

Marzhi neto i interesit, i cili njihet “spread” i interesit, matet si diferencë ndërmjet normave të interesit të kredisë dhe atyre të depozitave. Ky tregues është pranuar gjerësisht si përafrues i kostos së ndërmjetësimit financiar në një ekonomi të caktuar dhe analizat tregojnë se ai është gjerësisht i lidhur me efikasitetin e sistemit bankar47. Spread-i i interesit për sistemin bankar shqiptar ka pësuar rënie gjatë viteve të fundit duke treguar rritje të efikasitetit të sistemit. Për vitin 2012, spread-i ishte mesatarisht 5.4% ose 0.2 pikë përqindje më i ulët se një vit më parë.

3.4.2 Tregues të fondësimit

3.4.2.a Raporti i kapitalit ndaj aktiveve Ky raport është e anasjella e levës financiare dhe paraqet nivelin e fondësimit

të aktiveve me kapital nga ana e aksionerëve. Në përputhje me rezultatet e mësipërme raporti i kapitalit ndaj aktiveve ka pasur përgjithësisht rritje gjatë nëntë viteve të 46 Banka e Shqiperise, Raporti i Stabilitetit Financiar,gjashtemujori i dyte 2012 47 Banka e Shqiperise, Raporti i Stabilitetit Financiar, gjashtemujori i dyte 2012

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012MNI 3,75% 4,22% 4,35% 4,13% 4,04% 4,32% 4,20% 4,01%

3,7%3,8%3,9%4,0%4,1%4,2%4,3%4,4%


70

fundit dhe në fund të qershorit 2014 rreth 8.3% e aktiveve ishin të fondësuara me kapital.

3.4.2.b Raporti i kredive ndaj depozitave Raporti i depozitave ndaj aktiveve tregon fondësimin e aktiveve me depozitat

e grumbulluara nga klientët. Në sistemin bankar, më shpesh përdoret raporti i kredive ndaj depozitave të cilit shpesh i referohen edhe si tregues i likuiditetit për sistemin pasi paraqet pjesën e depozitave të investuara në kredi dhënë klientëve. Një vlerë e lartë e raportit tregon pamundësi të bankave për financime të mëtejshme në kredi ndërkohë që një vlerë shumë e ulët tregon shkallë të ulët financimi si rrjedhim edhe fitime jo të mjaftueshme për bankat.

Llogaritja dhe ecuria e këtij treguesi për sistemin bankar shqiptar gjatë viteve 2005 deri në qershor 2014 paraqitet në tabelën 20.

Tabelë 6: Ecuria e raportit kredi ndaj depozita për sistemin bankar shqiptar në vite

Treguesi (ne milione leke) 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014*

Kredite 127056 196865 290554 394126 446041 486490 561682 573507 563100 561874

Depozitat 432960 520282 621819 633795 683843 805041 911210 978088 1013522 1026328

Kredi ndaj depozita 29,35% 37,84% 46,73% 62,19% 65,23% 60,43% 61,64% 58,64% 55,56% 54,75%


Vlera e raportit kredi ndaj depozita ka pasur rritje të vazhdueshme në vite duke arritur kulmin në vitin 2009 me mbi 65%. Në fund të qershorit 2014 ky raport ishte rreth 55% duke nënkuptuar se bankat kanë mundësi investimi në kredi bankare edhe 45% të depozitave të klientëve. Kuptohet që kjo pjesë e depozitave është investuar në forma të tjera, si për shembull investime në letra me vlerë apo depozita pranë institucioneve të tjera, por marzhi i fitimit në këto instrumenta është përgjithësisht më i ulët krahasuar me investimet në kredi.

3.5 Risku i kredisë, humbjet e pritshme dhe të papritshme nga huatë

Risku i kredisë dominon profilin e riskut të sistemit bankar shqiptar pasi kredia zë peshën dërrmuese në totalin e aktiveve të sistemit. Kreditimi i publikut dhe i institucioneve financiare zë rreth 50% të aktiveve të sistemit bankar shqiptar dhe dominon treguesin e aktiveve me rrezik. Për më tepër, treguesi i kredive të keqshërbyera apo tregues të tjerë që tregojnë ngjarje risku kredie, kanë ardhur duke u rritur, veçanërisht pas krizës financiare të pesë viteve të fundit.

Për të pasur një pamje më të qartë të riskut të kredisë dhe madhësisë së humbjeve të pritshme dhe të papritshme në sistemin bankar shqiptar, në çështjet në vijim përshkruhen një sërë treguesish që lidhen me këto koncepte.


71

3.5.1 Klasifikimi i humbjeve nga ngjarjet e kredisë dhe zbutja e tyre Humbjet e shkaktuara nga ngjarjet e riskut të kredisë klasifikohen në dy

kategori kryesore: humbje të pritshme duke iu referuar madhësisë mesatare të humbjes nga

aktiviteti kredidhënës i bankave ; dhe humbje të papritshme duke iu referuar madhësisë shtesë së humbjes deri

në nivelin e përcaktuar të besueshmërisë, për shembull 95%. Teknikat e zbutjes së humbjeve të pritshme nga ngjarjet e kredisë janë krijimi i

fondeve rezervë për portofolin e huave, ajo që njihet në terminologjinë e kontabilitetit dhe bankare, provizionimi (krijimi i fondeve rezervë).

Nga ana tjetër, teknika e zbutjes për humbjet e papritshme është kapitali, më saktësisht kërkesat për kapital për riskun e kredisë.

3.5.2 Humbjet e pritshme e të papritshme të sistemit bankar nga huatë

Në vijim analizohet madhësia e humbjeve të pritshme e të papritshme të sistemit bankar shqiptar si dhe zbutja e tyre me anë të mbulesës në mjete monetare dhe mbulimi me kapital.

3.5.2.a Taksonomia (klasifikimi) i ekspozimit ndaj dështimit Ekspozimi ndaj dështimit përbëhet nga madhësia e aktivit të ekspozuar ndaj

riskut të kredisë, më saktësisht ndaj ngjarjes së kredisë. Ekspozim ndaj riskut të kredisë nuk përbën vetëm portofoli apo pjesa e kredive të keqshërbyera (e cila, sikundër është referuar edhe më parë, përbën ngjarjen kryesore të kredisë) por edhe portofoli apo pjesa e kredive të mirëshërbyra. Si i tillë, i gjithë portofoli i kredisë në një moment të caktuar përbën ekspozim ndaj dështimit.

Kreditë dhënë individëve apo bizneseve klasifikohen në pesë klasa të ekspozimeve ndaj dështimit, që në vijim referohen shkurt si klasa apo kategori risku. Këto kategori, si përcaktohen në rregulloren “Për administrimin e rrezikut të kredisë» janë48:

Standarde Në ndjekje Nënstandarde E dyshimtë E humbur.

Shpërndarja e portofolit të kredisë sipas kategorive të klasifikimit është një

tregues i rëndësishëm i cilësisë së portofolit të kredisë, zërit kryesor të aktiveve të bankave. Kriteri kryesor për klasifikimin e kredive në klasat e mësipërme janë ditëvonesat në shlyerjen e kredisë si dhe gjykimi mbi aftësinë paguese të kredimarrësit. Si rrjedhim, shpërndarja e portofolit të kredisë sipas klasave apo kategorive të klasifikimit, jep informacion të bollshëm lidhur me cilësinë e këtij portofoli parë në së paku tre këndvështrime:

48 Kriteret per klasifikimin e ekspozimeve ne keto klasa risku jane trajtuar ne fillim te ketij kreu


72

Së pari, struktura aktuale e shpërndarjes jep informacion të rëndësishëm për cilësinë e portofolit të kredisë në një moment të caktuar në kohë;

Së dyti, zhvendosjet apo zhvillimet në kohë të strukturës së portofolit japin informacion të rëndësishëm për ndryshimet strukturore dhe ecurinë apo prirjen e portofolit gjatë periudhës së marrë në analizë. Këto zhvillime përbëjnë edhe bazën për vlerësimin e treguesve të humbjes nga risku i kredisë, veçanërisht të treguesit të probabilitetit të dështimit;

Së treti, analiza e detajuar e shpërndarjes së kategorive të ndryshme (për shembull analizë sipas produkteve, sipas llojeve të kredisë, sipas sektorëve të industrisë etj.) jep informacion për cilësinë dhe ecurinë e produkteve të ndryshëm, sektorëve të ekonomisë e të tjerë faktorë si këto, duke përbërë bazën e strategjisë së biznesit dhe strategjisë së riskut për bankat e veçanta dhe sistemin në tërësi.

Shpërndarja e portofolit të kredisë sipas kategorive të riskut paraqitet në

grafikun 33 në vijim. Të dhënat përfaqësojnë peshën e secilës kategori ndaj totalit të portofolit për periudhën e marrë në analizë. Periudha në fjalë kufizohet në të dhënat e fundit të viteve 2001-2013 si dhe situata në fund të qershorit 2014. Periudha e vitit 2000 dhe më e hershme ka mbartur problematikat e fazave më të hershme të zhvillimit të sistemit bankar (periudhën e viteve para vitit 1997 si dhe periudhën e vitet 1997-1998) ku portofoli i kredisë mbarti sjellje problematike të kredimarrësve. Si rrjedhim, analiza e shpërndarjes së portofolit të kredisë sipas kategorive të riskut kufizohet në periudhën 2001- qershor 2014.

Grafik 8: Klasifikimi i portofolit sipas klasave të riskut dhe ecuria e peshës së tyre në vite


Grafiku është dydimensional, ku boshti i ordinatave në të majtë paraqet peshën

e kategorisë standard në totalin e portofolit (vija me ngjyrë të kuqe) dhe boshti në të djathtë paraqet peshën e kategorive të tjera (kategoritë në ndjekje, nënstandard, të dyshimta dhe të humbura). Grafiku është paraqitur dydimensional në mënyrë që

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Hua standarde 88.30 89.90 92.31 92.66 94.06 93.55 91.89 88.31 83.38 79.44 73.61 68.91 68.80 66.93

Hua në ndjekje 4.60 4.64 3.14 3.21 3.64 3.39 4.79 5.23 6.35 6.94 7.46 8.34 7.99 9.01

Hua nënstandarde 4.00 2.96 1.92 1.01 0.83 1.12 1.71 3.91 4.70 6.04 9.33 9.83 7.55 7.56

Hua të dyshimta 1.70 0.69 0.52 1.05 0.52 0.89 0.79 1.35 2.70 3.59 3.94 5.23 4.22 4.22

Hua të humbura 1.30 1.82 2.10 2.07 0.95 1.05 0.81 1.20 2.87 3.98 5.67 7.70 11.45 12.28

0.00

2.00

4.00

6.00

8.00

10.00

12.00

14.00

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100


73

ecuria e secilës prej kategorive në vite të kuptohet qartë, ndarja e parë (pra ecuria e kategorisë standard) luhatet sipas boshtit përkatës përafërsisht në kufijtë 65% deri në 95% ndërsa kategoritë e tjera luhaten sipas boshtit përkatës në kufijtë 0%-12% të totalit të portofolit.

Vlerat minimale dhe maksimale si dhe treguesit statistikorë të mesatares dhe shmangies standarde për secilën kategori risku janë paraqitur në tabelën 21 në vijim.

Tabelë 7: Treguesit statistikorë për peshën e klasave të riskut për periudhën 2001-qershor 2014

Treguesi 2014* Min. Max. Mesat. Dev.St.

Hua standarde 66,93 66,93 94,06 83,72 10,19

Hua në ndjekje 9,01 3,14 9,01 5,62 2,04

Hua nënstand. 7,56 0,83 9,83 4,46 3,13

Hua të dyshimta 4,22 0,52 5,23 2,24 1,67

Hua të humbura 12,28 0,81 12,28 3,95 3,89 Burimi: Banka e Shqipërisë (llogaritje të autorit)

Të dhënat e llogaritura për periudhën 2001 deri qershor 2014 sipas kategorive

të riskut janë: Kreditë standarde kanë patur luhatje nga një peshë minimale prej 66.9%

deri në 94%, me një peshë mesatare prej 83.7% dhe shmangie standarde 10.2%.

Kreditë në ndjekje kanë patur luhajte nga një peshë minimale prej 3% në 9%, me një peshë mesatare për periudhën e analizuar prej 5.6% dhe shmangie standarde 2%.

Kreditë nënstandarde kanë patur luhajte nga një peshë minimale prej 0.83% në 9.83%, me një mesatare prej 4.5% dhe shmangie standarde 3%.

Kreditë e dyshimta kanë patur luhatje nga një peshë minimale prej 0.52% në 5.33%, me nje mesatare prej 2.14% dhe shmangie standarde 1.67%.

Huatë e humbura kanë pasur gjithashtu luhatje të lartë nga 0.81% në12.28% me një mesatare prej 3.95% dhe shmangie standarde 3.89%.

Ndryshimet strukturore të shpërndarjes së portofolit të kredisë sipas klasave të

riskut dallohen qartë edhe në grafikun 34 të paraqitur më poshtë. Rrathët përfaqësojnë strukturën e portofolit sipas klasave për vitet 2005, 2009 dhe qershor 2014 respektivisht nga rrathët e brendshëm në ato të jashtëm.

Në paraqitjen e strukturës së vitit 2005 (rrethi i brendshëm) dallohet qartë se huaja standarde zinte 94% të portofolit, 4% zihej nga ajo në ndjekje dhe pjesa tjetër ndahej në katëgoritë e tjera. Situata është përkeqësuar në vitit 2009 (rrethi i mesit) dhe akoma më shumë në qershor 2014 (rrethi i jashtëm) ku huaja standarde zinte vetëm 67% të totalit të portofolit, 9% nga huatë në ndjekje, 8% nga huatë nënstandarde, 4% nga ato të dyshimta dhe 12% nga huatë e humbura.


74

Grafik 9: Struktura e portofolit të kredisë sipas klasave të riskut në vitet 2005, 2009 dhe qershor 2014


3.5.2.b Ndryshimi vjetor i klasave të ekspozimeve ndaj dështimit dhe indeksi i rritjes me bazë vitin 2005

Ndryshimi vjetor në përqindje i klasave të ekspozimit ndaj dështimit, apo thjesht kategoritë e riskut, tregon rritjen apo rënien e peshës së secilës kategori. Ky tregues është mjaft i rëndësishëm pasi paraqet ecurinë e zhvillimit të kategorive të ndryshme.

Ndryshimi vjetor në përqindje për periudhën 2005-2013 si dhe ndryshimi gjashtëmujor për vitit 2014 janë paraqitur në tabelën 22 në vijim. Rezultatet e llogaritura tregojnë ecurinë rënëse të kategorive problematike për periudhën 2002-2005 ndërsa më pas, këto kategori kanë pasur prirje rritëse që tregon edhe përkeqësimin e ekspozimit ndaj dështimit. Ky përkeqësim vërehet edhe nga rritja vjetore negative (pra rënie e peshës) për kategorinë standarde e cila edhe pse “pasurohet” me kredi të reja, ritmi i rritjes së kategorisë standarde ka qenë negativ si rezultat i përkeqësimit të klasifikimit të kredive egzistuese në kategori më të ulëta.

Tabelë 8: Ndryshimi vjetor në përqindje i klasave të riskut në vite

Treguesi 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014* Mesat.

Hua standarde 1,51% -0,54% -1,77% -3,90% -5,58% -4,73% -7,34% -6,39% -0,16% -2,72% -2,00%

Hua në ndjekje 13,40% -6,87% 41,30% 9,19% 21,41% 9,29% 7,49% 11,80% -4,20% 12,77% 6,13%

Hua nënstand. -17,82% 34,94% 52,68% 128,65% 20,20% 28,51% 54,47% 5,36% -23,19% 0,13% 14,61%

Hua të dyshimta -50,48% 71,15% -11,24% 70,89% 100,00% 32,96% 9,75% 32,74% -19,31% 0,00% 21,20%

Hua të humbura -54,11% 10,53% -22,86% 48,15% 139,17% 38,68% 42,46% 35,80% 48,70% 7,25% 28,37%


Referuar periudhës 2002- 2013 (llogaritja e mesatares është bërë për gjithë periudhën 2002-2013):

94%

4%1%0%1%

83%

6%

5%3% 3%

67%

9%

8%

4%

12%

Hua standarde

Hua në ndjekje

Hua nënstand.

Hua të dyshimta

Hua të humbura


75

kategoria standard ka pasur rënie mesatare 2% dhe shmangie standarde 3%,

kategoria në ndjekje ka pasur rritje vjetore 6% dhe shmangie standarde 18%,

kategoria nënstandarde ka pasur rritje vjetore 15% dhe shmangie standarde 50%,

kategoria në ndjekje ka pasur rritje vjetore 21% dhe shmangie standarde 56%,

kategoria në ndjekje ka pasur rritje vjetore 28% dhe shmangie standarde 47%.

Duke përdorur si vit bazë shpërndarjen dhe peshën e kategorive në fund të vitit 2005, në tabelën 23 në vijim është llogaritur indeksi i rritjes së peshës për secilën kategori për vitet që pasojnë.

Tabelë 9: Indeksi i rritjes së peshës së kategorive të riskut (vit bazë=viti 2005)

Klasifikimi 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014*

Hua standarde 1,00 0,99 0,98 0,94 0,89 0,84 0,78 0,73 0,73 0,71

Hua në ndjekje 1,00 0,93 1,32 1,44 1,74 1,91 2,05 2,29 2,20 2,48

Hua nënstand. 1,00 1,35 2,06 4,71 5,66 7,28 11,24 11,84 9,10 9,11

Hua të dyshimta 1,00 1,71 1,52 2,60 5,19 6,90 7,58 10,06 8,12 8,12

Hua të humbura 1,00 1,11 0,85 1,26 3,02 4,19 5,97 8,11 12,05 12,93


Formula e llogaritjes së këtij indeksi si dhe aplikimi i saj për llogaritjen e

indeksit të kategorisë standarde për qershorin 2014 jepet në vijim:

ku: paraqet kategorinë e riskut (standarde, në ndjekje, nënstandarde, të dyshimta apo të humbura) paraqet periudhën (vitin) përkatës (2005- qershor 2014).

Vlera më të vogla se një të indeksit tregojnë rënie të peshës krahasuar me

peshën e vitit bazë (pra viti 2005) ndërsa vlera më të mëdha se një tregojnë shtim (shumëfisha) të peshës krahasuar me peshën e vitit bazë. Kështu, kategoria hua standarde është kategoria e vetme për të cilën indeksi ka marrë vlera më të vogla se një duke nënkuptuar rënie të peshës së kësaj kategorie ndaj totalit të portofolit të kredisë. Indeksi i llogaritur për qershorin 2014 ishte 0.71, d.m.th pesha e kategorisë standard në qershor 2014 ishte sa 71% e peshës së saj në vitin 2005. Indeksi i kategorisë në ndjekje ka arritur vlera maksimale prej 2.48 në qershor 2014, pra pesha e kësaj kategorie në qershor 2014 ishte 2.5 herë më e madhe se pesha e saj në vitin bazë.

Indeksi i tre klasave të fundit, pra atyre nënstandarde, të dyshimta dhe të humbura kanë qenë pothuaj 10-fish për dy të parat, dhe pothuaj 13-fish për huatë e


76

humbura. Kjo tregon rritjen shumë të lartë të peshës së këtyre kategorive krahasuar me vitin bazë, sidomos të kategorisë hua të humbura.

Ecuria e indeksit për secilën kategori në vite paraqitet në grafikun 35 në vijim ku dallohen qartë vlerat më të larta të indeksit për kategoritë “problematike” të riskut.

Grafik 10: Ecuria e indeksit të klasave të riskut në vite (vit bazë = viti 2005)


3.5.2.c Raportet e ekspozimit me vonesë, ekspozimit të keqshërbyer dhe e ekspozimeve të humbura

Kreditë e keqshërbyera dhe kreditë e dështuara janë koncepte shumë të rëndësishme për riskun e kredisë dhe përbëjnë bazën për llogaritjen e parametrave të humbjes së kredisë. Llogaritja e këtyre treguesve për sistemin bankar shqiptar paraqitet në vijim duke përdorur kategoritë e riskut në përputhje me rregulloren përkatëse të Bankës së Shqipërisë “Për administrimin e rrezikut të kredisë”. Krahasuar me përkufizimin sipas praktikës ndërkombëtare të këtyre treguesve, përkufizimi rregullator shqiptar ka një ndryshim të lehtë. Kështu, kreditë në vonesë sipas praktikës ndërkombëtare janë gjithë kreditë të cilat kanë pasur vonesa në shlyerjen e detyrimeve të tyre së paku me një ditë ndërkohë që sipas rregullatorit shqiptar, kreditë (përveç kredive kufi) që kanë vonesa në shlyerje më pak se 30 ditë klasifikohen në kategorinë standard.

Ndërkohë, kreditë e keqshërbyera (me probleme) ose ato që quhen kredi që nuk paguajnë sipas kushteve të rëna dakord përgjithësisht quhen kreditë në vonesë më shumë se 90 ditë duke përfshirë edhe ato për të cilat ka filluar procedura ligjore. Sipas rregullores “Për administrimin e rrezikut të kredisë”, kreditë e keqshërbyera quhen kreditë që klasifikohen në tre kategoritë e fundit, pra kategoritë nënstandarde, e dyshimtë dhe e humbur. Por në kategorinë nënstandarde klasifikohen edhe kreditë kufi të cilat janë në vonesë në shlyerjen e detyrimeve për një periudhë 60 ditë deri në 90 ditë. Vlen të cilësohet fakti që kreditë e keqshërbyera nuk përfaqësojnë ato që njihen edhe si “kredi të këqija” pasi banka nuk ka hequr dorë përfundimisht nga mbledhja e këtyre kredive pasi ato përbëjnë kreditë në vonesë dhe jo domosdoshmërisht kredi që nuk mund të mblidhen.

Duke qenë se analiza dhe seritë kohore periodike të publikuara për sistemin bankar shqiptar janë sipas standardeve të rregullatorit, llogaritja dhe analiza e treguesve të sipërpërmendur paraqitet në vijim sipas këtij përkufizimi.

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

Hua standarde Hua në ndjekje Hua nënstand. Hua të dyshimta Hua të humbura

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014*


77

Ecuria në vite e peshës së kredive në vonesë (pra të gjitha kreditë përveç atyre të klasifikuara si kredi standard), peshës së kredive të keqshërbyera (kreditë e klasifikuara në tre klasat e fundit) si dhe peshës së kredive të humbura (pra kategoria e fundit e klasifikimit) është paraqitur grafikisht në grafikun 36 në vijim. Ecuria e tre grafikëve ka qenë e njëjtë: prirje rënëse gjatë viteve 2001-2005, rritje e lehtë për periudhën 2006-2007 pasuar nga një rritje e konsiderueshme nga vitit 2008 e në vijim.

Grafik 11: Ecuria e disa treguesve të kredive të keqshërbyera në vite


Raporti i kredive në vonesë ka shënuar vlerën minimale prej 5.94% të totalit të

kredisë në fund të vitit 2005 duke u rritur në 33% të totalit të kredisë në fund të qershorit 2014. Raporti i kredive të keqshërbyera ka pasur minimumin e saj në vitin 2005, me vetëm 2.3% e totalit të portofolit duke u rritur në 24.06% në fund të qershorit 2014. Edhe kreditë e humbura kanë pasur prirje rënëse gjatë periudhës 2001-2007 duke arritur vlerën minimale prej 0.81%, por më pas rritja ka qenë e lartë deri në 12.3% në qershor 2014.

Duke marrë si vit bazë fundin e vitit 2005, grafiku 37 në vijim paraqet indeksin e rritjes së treguesve të ndryshëm llogaritur me të njëjtën formulë si në çështjet e mësipërme.

Grafik 12: Ecuria e indeksit me bazë vitin 2005 të disa treguesve të kredive të keqshërbyera


2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014*

Norma kredi ne vonese 11.60 10.11 7.68 7.34 5.94 6.45 8.10 11.69 16.62 20.55 26.40 31.10 31.21 33.07

Norma kredi me probl. 7.00 5.47 4.54 4.13 2.30 3.06 3.31 6.46 10.27 13.61 18.94 22.76 23.22 24.06

Norma kredi humbura 1.30 1.82 2.10 2.07 0.95 1.05 0.81 1.20 2.87 3.98 5.67 7.70 11.45 12.28

0

5

10

15

20

25

30

35

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

Norma e kredise ne vonese Norma e kredive jo-problematike

Norma e kredive me probleme

Norma e kredive te humbura

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014*


78

Vlerat e indeksit të rritjes për kreditë jo-problematike (pra kreditë e klasifikuara në kategoritë standard dhe në ndjekje) kanë qenë më të vogla se një duke treguar rënien e peshës së këtyre kategorive (vlera e këtij indeksi për qershorin 2014 është 77%). Vlera e indeksit të rritjes së treguesve të tjerë (kreditë në vonesë, kreditë e keqshërbyera dhe kreditë e humbura) janë më të mëdha se një duke arritur madje edhe vlera dyshifrore. Kështu:

pesha e kredive në vonesë në qershor 2014 arriti në pothuaj 6-fishin e të njëjtës peshë në fund të vitit 2005,

pesha e kredive të keqshërbyera në qershor 2014 arriti mbi 10-fishin e të njëjtës peshë në fund të vitit 2005,

pesha e kredive të humbura në qershor 2014 arriti në pothuaj 13-fishin e të njëjtës peshë në fund të vitit 2005.

3.5.2.d Zbutja e riskut të kredisë për humbjet e pritshme nga huatë Mbulimi me provizione, i llogaritur si raport i fondit rezervë me vlerën e

portofolit të kredisë, është një tregues i rëndësishëm i riskut të kredisë i lidhur ngushtë me cilësinë e portofolit të kredisë. Si rregull kreditë e rregullta kanë një peshë më të ulët mbulimi me fonde rezervë ndërkohë që kreditë problematike kanë peshë më të lartë mbulimi. Njëkohësisht, treguesi i mbulimit me provizione mbart edhe ndikimin e politikës së ndjekur në drejtim të klasifikimit të kredive dhe krijimit të fondeve rezervë të vetë bankës, grup-bankave apo sistemit bankar në tërësi. Ndjekja e një politike më të kujdesshme mund të shoqërohet me peshë më të larta mbulimi se niveli përkatës i riskut të kredisë ndërsa ndjekja e një politike më liberale mund të shoqërohet me peshë mbulimi më të ulët.

Shkalla apo pesha e mbulimit me provizione gjatë periudhës 2001 – qershor 2014 paraqitet në grafikun 38 në vijim. Në grafik paraqitet gjithashtu edhe pesha e kredive problematike për të dalluar më qartë “paralelizmin” që vërehet midis dy treguesve. Në fakt, shkalla e mbulimit me provizione paraqet të njëjtën sjellje si edhe pesha e kredive të keqshërbyera.

Kështu, gjatë viteve 2001 – 2007 shkalla e mbulimit të portofolit të kredisë me provizione shënoi rënie të lehtë nga 4.4% në 2.7%. Në vitet në vijim, deri në vitin 2010 shkalla e mbulimit shënoi rritje deri në 8.2% dhe në qershor 2014 shkalla e mbulimit me provizione arriti në17.2%.

Grafik 13: Ecuria e shkallës së mbulimit me provizione në vite


2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014*

Mbulimi me provigj. 4.40 4.20 4.27 3.99 2.59 2.83 2.71 3.80 6.30 8.17 10.77 13.57 16.30 17.19

Norma kredi probl. 7.00 5.47 4.54 4.13 2.30 3.06 3.31 6.46 10.27 13.61 18.94 22.76 23.22 24.06

0

5

10

15

20

25


79

Ecuria e njëjtë e zhvillimit të shkallës së mbulimit me provizione dhe kredive të keqshërbyera dallohet edhe nga ecuria e rritjes vjetore në përqindje të dy treguesve që paraqitet në grafikun 39 në vijim.

Grafik 14: Rritja vjetore në përqindje e shkallës së mbulimit me provizione në vite


3.5.3 Humbjet e papritshme të sistemit bankar dhe kërkesat për kapital për mbulimin e tyre

3.5.3.a Përllogaritja e humbjeve të papritshme nga huatë Aktivet e korrektuara me riskun llogaritet si shumë e gjithë klasave të aktiveve

të ponderuara me koeficentin përkatës të riskut sipas përcaktimit të rregullores “Për raportin e mjaftueshmërisë së kapitalit”. Kjo shumatore përbën edhe madhësinë reale të ekspozimit ndaj riskut të kredisë dhe të tregut sipas përcaktimit të rregullatorit. Koeficentët e ponderimit të përcaktuar qartësisht në rregullore tregojnë nivelin e riskut që mbart aktivi apo grupi i aktiveve. Sa më i lartë të jetë koeficienti i ponderimit aq më shumë do të peshojë ai zë në totalin e aktiveve të korrektuara me riskun. Klasifikimi i aktiveve në klasa risku dhe koeficientët përkatës të ponderimit si përcaktohet në kuadrin rregullativ jepet në tabelën 24 në vijim.

Tabelë 10: Klasat e klasifikimit të aktivit sipas koeficientëve të ponderimit

Klasa Koef.i riskut

Aktive pa rrezik 0%

Aktive me rrezik te ulet 20%

Aktive me rrezik te mesem 50%

Aktive me rrezik te larte 100%

Aktive me rrezik shume te larte 150%


-4.5%

1.7%

-6.6%

-35.1%

9.3%

-4.2%

40.2%

65.8%

29.7%

31.8%26.0%

20.1%

5.5%

-21.9% -17.0%

-9.0%

-44.3%

33.0%

8.2%

95.2%

59.0%

32.5% 39.2%

20.2%

2.0% 3.6%

-50.0%

-30.0%

-10.0%

10.0%

30.0%

50.0%

70.0%

90.0%

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014*

Norma vjetore - Mbulimi me prov. Norma vjetore -Kredi me probl.


80

Ashtu sikundër pritet, ecuria e totalit të aktiveve të korrektuara me riskun është e njëjtë me ecurinë e kredive problematike duke qenë se ponderimi i portofolit të kredisë zë pjesën më të madhe të aktiveve të korrektuara me riskun. Grafiku 40 në vijim paraqet ecurinë e totalit të aktiveve të korrektuara me riskun, të paraqitura në miliardë lekë, për periudhën 2001 deri në qershor 2014. Në vitin 2001, totali i aktiveve të korrektuara me riskun ishte 46.42 miliardë lekë (vlera minimale) dhe u rrit në 646.88 miliardë lekë (vlera maksimale) në fund të qershorit 2014. Grafiku paraqet gjithashtu edhe raportin e aktiveve të korrekturara me riskun ndaj totalit të aktiveve të sistemit (vija ngjyrë blu në grafik ku të dhënat paraqiten në boshtin dydimensional në të djathtë). Raporti në fjalë ka qenë në nivele shumë të ulëta në fillim të periudhës, vetëm 0.015% në fund të vitit 2011 dhe u rrit në rreth 0.06% në fund të vitit 2010. Në fund të qershorit 2014 ky raport ishte 0.052%.

Grafik 15: Totali i aktivit të korrektuar me riskun dhe raporti ndaj totalit të aktivit


Ndarja e totalit të aktiveve sipas klasave të ponderimit është një analizë

interesante pasi tregon edhe profilin e riskut të sistemit. Në fund të vitit 2013, peshën më të madhe ndër klasat në totalin e aktiveve të korrektuara me riskun është klasa e “aktiveve pa rrezik” me 39% të totalit, pavarësisht se ponderimi i saj është me 0%, pra nuk ka efekt në total. Klasa e dytë për nga pesha është klasa “aktive me rrezik të lartë” me 31% të totalit, e cila jep edhe një kontribut të madh në totalin e aktiveve të korrektuara me risk pasi koeficienti i ponderimit është 100%. Vitet e fundit është vërejtur shtim i peshës së kësaj klase gjë që ka sjellë edhe rritjen e aktiveve të korrektuara me riskun. Në vijim, për nga pesha që zënë vijojnë klasa e “aktiveve me rrezik të ulët” dhe ajo e “aktiveve me rrezik shumë të lartë”, respektivisht 16% dhe 12% të totalit. Klasa e “aktiveve me rrezik të mesëm” zë një peshë të vogël prej 2%. Paraqitja grafike e strukturës së totalit të aktiveve të korrektuara sipas klasave për fundin e vitit 2013 jepet në grafikun 41 në vijim.

46.42 55.42 62.24 94.80

148.76

215.78

270.46

340.21

502.85

586.02

632.75 643.69 641.30 646.88

0.015%0.016% 0.017%

0.022%

0.030%

0.035%0.036%

0.041%

0.057%0.059%

0.056%0.054%

0.052% 0.052%

0.010%

0.020%

0.030%

0.040%

0.050%

0.060%

0

100

200

300

400

500

600

700

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014*

Totali i aktiveve të korrektuara (në miliardë lekë)

RWA/TA (ne %)


81

Grafik 16: Struktura e aktiveve të ponderuara me riskun në fund të vitit 2013


3.5.3.b Zbutja e riskut të kredisë nëpërmjet kapitalit të kërkuar për amortizimin e humbjeve të papritshme nga huatë

Raporti i mjaftueshmërisë së kapitalit është treguesi kryesor nëpërmjet të cilit Banka e Shqipërisë kryen monitorimin e shëndetit financiar të bankave shqiptare. Ky tregues llogaritet si raport midis kapitalit rregullator ndaj totalit të aktiveve të korrektuara me riskun. Rregullorja “Për raportin e mjaftueshmërisë së kapitalit” përcakton si kufi minimal të raportit të mjaftueshmërisë së kapitalit normën prej 12%. Çdo shkelje e limitit nga çdonjëra prej bankave të nivelit të dytë kërkon menjëherë shtimin e kapitalit për të risjellë normën në kufirin e lejuar.

Përputhshmëria e raportit rregullativ të mjaftueshmërisë së kapitalit nga ana e sistemit bankar ka qenë në mënyrë të vazhdueshme në nivele të pëlqyeshme. Ecuria e këtij raporti për periudhën 2001 deri më qershor 2014 paraqitet në grafikun 42.

Grafik 17: Ecuria e raportit të mjaftueshmërisë së kapitalit në vite

Burimi: Banka e Shqipërisë (përshtatje e autorit) Vlerat e treguesit mund grupohen në tre nënperiudha kryesore: Nënperiudha e parë: vitet 2001-2004 ku raporti i mjaftueshmërisë së

kapitalit ka qenë mbi nivelin e 20%, Nënperiudha e dytë: vitet 2005-2008 ku raporti i mjaftueshmërisë së

kapitalit ka qenë në kufijtë 17%-18%, Nënperiudha e tretë: vitet 2009 deri qershor 2014 ku raporti i

mjaftueshmërisë së kapitalit ka qenë në kufijtë 16%-18%. Gjatë kësaj nënperiudhë, raporti i mjaftueshmërisë së kapitalit ka shënuar edhe vlerën

Aktive pa rrezik (0%)39%

Aktive me rrezik te ulet (20%)

16%

Aktive me rrezik te mesem (50%)

2%

Aktive me rrezik te larte (100%)

31%

Aktive me rrezik shume te larte

(150%)12%

35.30

31.60

28.51

21.63

18.57 18.07 17.08 17.23

16.17 15.38 15.56 16.17

17.96 17.52

10

12

14

16

18

20

22

24

26

28

30

32

34

36

38

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014*

Raporti i mjaftueshmërisë së kapitalit (në %)


82

minimale prej 15.38% në fund të vitit 2010 si rezultat i rritjes së aktiveve të korrektuara me riskun në këtë periudhë. Në vijim raporti është përmirësuar dhe në fund të qershorit 2014 arriti në 17,52%.

3.5.4 Skenarë për humbje të jashtëzakonshme

Analiza e skenarëve për humbje të jashtëzakonshme përdoret shpesh për vlerësimin e ndikimit nga humbjet e jashtëzakonshme që mund të pësojë sistemi bankar. Kjo analizë njihet ndryshe edhe si analiza sipas skenarit “çfarë do të ndodhë nëse ...”49. Në vijim paraqiten disa skenarë të mundshëm dhe ndikimi përkatës në mjaftueshmërinë e kapitalit:

Fshirje e kredive të klasifikuara si kredi të humbura: Në përputhje me kërkesat e rregullores “Për administrimin e rrezikut të kredisë” bankat kanë krijuar një fond rezervë të barabartë me 100% të mbetjes së kredisë dhe të interesave të përllogaritura për këto kredi. Si rrjedhim, fshirja nga bilanci e këtyre kredive nuk do të ndikojë në kapitalin rregullator të gjithë sistemit (do të kemi rimarrje të fondit për shumën e fondeve rezervë të krijuar dhe paralelisht rregjistrimin e humbjes së kredive të fshira për të njëjtën shumë). E thënë ndryshe, norma e mjaftueshmërisë së kapitalit nuk do të përkeqësohet pasi kapitali rregullator nuk do të ndryshojë (në këtë analizë trajtohet ndikimi vetëm nga kapitali rregullator pasi në fakt norma e mjaftueshmërisë së kapitalit përmirësohet si rezultat i zvogëlimit të aktiveve të ponderuara me risk për pjesën e kredive të fshira). Ky skenar nuk merr në konsideratë vlerën e kolateralit (përveç kolateralit para në dorë) siç përcaktohet në rregullore.

Fshirje e kredive të klasifikuara si kredi të hmbura dhe te dyshimta: Sikundër u trajtua në skenarin e parë, fshirja e kredive të humbura nuk ka ndikim në raportin e mjaftueshmërisë së kapitalit të bankave shqiptare. Në rastin e kredive të klasifikuara në klasën “të dyshimta”, ndikimi është në masën 50% të mbetjes së kredive të klasifikuara në këtë klasë. Kjo pasi fondi rezervë i krijuar deri në atë moment është në masën 50% të mbetjes së kredisë dhe 100% të interesave të përllogaritura. Fondi rezervë shtesë që duhet të krijohet është sa 50% e mbetjes së kredisë të klasifikuar si e dyshimtë. Në këtë rast, kapitali rregullator do të zvogëlohej pikërisht me këtë madhësi. Duke supozuar se aktivet e ponderuara me rrezik nuk ndryshojnë, atëherë raporti i mjaftueshmërisë së kapitalit të bankave shqiptare do të ulej. Duke bërë llogaritjet sipas supozimeve të këtij skenari, mjaftueshmëria e kapitalit për gjithë sistemin bankar në qershor 2014 do të ulej në 15.65% nga 17.55% që ishte. Edhe në këtë skenar nuk janë marrë në konsideratë vlera e kolateralit. Fshirja e kredive të humbura dhe të dyshimta nuk do t’i ekspozojë bankat ndaj ndikimit fiskal (trajtimit si jo të zbritshme të shpenzimeve për fonde rezervë) vetëm nëse ato kanë filluar në kohë procedurat ligjore siç përcaktohen në kushtet e shtuara (më 2013) të nenit 17 “Fshirja e kredive të humbura” të rregullores “Për administrimin e rrezikut të kredisë”.

49 Terminologjia në anglisht “What if?”


83

3.6 Llogaritja e indeksit të riskut të sistemit bankar shqiptar Indeksi i riskut, i njohur ndryshe në literaturë si vlera apo indeksi Z, është një

tregues i përdorur shpesh për matjen e riskut për sistemin bankar të një vendi apo për grup-banka të caktuara. Ky indeks mat riskun e kredisë dhe riskun e tregut të sistemit bankar. Duke qenë se risku i kredisë dominon profilin e riskut të sistemit bankar shqiptar, atëherë llogaritja e këtij indeksi mund të shërbejë si matës i riskut të kredisë për bankat shqiptare. Në fakt, indeksi i riskut është zgjedhur si treguesi më i përshtatshëm për matjen e riskut të kredisë në këtë temë duke u mbështetur edhe në arsyetimet e mëposhtme:

Si u trajtua edhe më sipër, risku i kredisë dominon profilin e riskut të sistemit bankar shqiptar prandaj një tregues i përgjithshëm risku tregon më së miri nivelin e riskut të kredisë në sistem;

Risku i tregut ka qenë në nivele jo të konsiderueshme sidomos në kushtet e sistemit bankar shqiptar ku investimet në instrumenta derivativë pothuajse mungojnë, aktiviteti tregtues ndërbankar dhe nëpërmjet aktorëve të tjerë në treg është shumë pak aktiv (mungon bursa aktive për realizimin e transaksioneve të tilla) dhe investimet në obligacione të huaja, së paku deri vitet e fundit, ka qenë në nivele të ulëta. Si rrjedhim pesha që zë risku i tregut në indeksin e riskut nuk duhet të jetë në nivele të konsiderueshme krahasuar me riskun e kredisë;

Përdorimi i matësve të tjerë të riskut të kredisë (të cilët do të përdoreshin për llogaritjen e shpërndarjes së humbjes ndaj riskut të kredisë) kërkon të dhëna të detajuara për gjithë sistemin, sidomos të dhëna që lidhen me humbjen ndaj kredisë, përkufizimin e dështimit, rikuperimin pas dështimit, çmimet e tregut etj. Në kushtet kur të dhëna të tilla nuk janë të disponueshme publikisht, llogaritja e indeksit të riskut nëpërmjet të dhënave të sistemit në tërësi ngelet alternativa më e mirë.

Studimi i Kalluçit, referuar në kreun 2, ishte studimi i parë për llogaritjen dhe

vlerësimin e indeksit të riskut për sistemin bankar shqiptar. Studimi i saj përfshin vitet 2001 deri në vitin 2008 ndërkohë që ecuria e mëtejshme sidomos pas fillimit të ndikimit të krizës financiare (pra pas vitit 2008) dhe akoma më shumë niveli aktual i tij përbën një çështje mjaft interesante jo vetëm nga pikëpamja akademike por edhe nga këndvështrimi i rregullatorit, investitorëve, aksionerëve të bankave, drejtuesve financiarë e me ndikim deri në stabilitetin financiar të vendit (duke iu referuar rëndësisë që ka sistemi bankar në këtë të fundit).

Përveçse vlerësues shumë i mirë i riskut të kredisë, vlerësimi i indeksit të riskut për sistemin bankar shqiptar dhe shkalla e lartë e interesit e trajtuar më sipër, përbëjnë motiv të fortë për llogaritjen e tij.

3.6.1 Indeksi i riskut dhe probabiliteti i paaftësisë paguese të bankave

Indeksi i riskut Z apo vlera Z është përdorur për herë të parë nga Hannan-i dhe Hanweck-u publikuar më 1988 në studimin e tyre për paaftësinë paguese të bankave. Në studimin e tyre së pari përcaktohej indeksi Z (shkurt referuar si Ind_Z) sipas formulës në vijim:


84

ku: Ind_Z – është indeksi i riskut (i quajtur edhe indeksi Z ose vlera Z) R – rezultati neto A – totali i aktivit K – kapitali σR/A - shmangia standarde e raportit R/A E paraqitur në një formë tjetër, formula e indeksit Z mund të paraqitet edhe në

formën e mëposhtme:

Indeksi i riskut llogaritet duke përdorur tre tregues kryesorë: kthimin e pritur nga aktivet (RoA), matës i mirëfilltë i gjendjes së një

banke apo grup bankash të caktuara, shmangien standarde të tij, matës tipik i riskut (shpreh luhatshmërinë e

kthimeve), raportin e kapitalit/totalit të aktiveve që tregon madhësinë e kapitalit i cili

mund të përdoret për mbulimin e humbjeve të papritura. Pra, indeksi përmban tre elementë tipikë të riskut dhe tregon numrin e

shmangieve standarde nën mesataren e kthimeve ndaj aktiveve me të cilën mund të bien fitimet kontabël të bankës apo të sistemit derisa të eleminohet tërësisht kapitali aksioner (pra vlera kontabile neto e bankës të kthehet negative). Në një formë më të thjeshtë, indeksi i riskut shpreh aftësinë e një banke apo të sistemit për të thithur humbjet kontabël për shkak të riskut.

Vlerat që mund të marrë indeksi i riskut nuk janë të përcaktuara brenda një intervali apo kufiri të caktuar. Por dihet se vlera të ulëta të indeksit nënkuptojnë një bankë apo sistem bankar me risk më të lartë krahasuar me banka apo sisteme që kanë vlera më të larta të indeksit të riskut. Kjo pasi një vlerë e lartë e indeksit nënkupton vlera më të larta të fitimit dhe kapitalit të depozituar për të mbuluar humbjet. Gjithashtu, indeksi i riskut rritet kur luhatshmëria e kthimeve zvogëlohet (me rënien e shmangies standarde të ROA-s indeksi i riskut rritet) duke treguar edhe një herë lidhjen negative me nivelin e riskut të bankës.

Krahasimi i indeksit të riskut midis vendeve të ndryshme nuk ka kuptim pasi vlera që ai merr varen nga tregues specifikë të vendit në fjalë dhe jo domosdoshmërisht e lidhur me nivelin e riskut të sistemit bankar. Nga ana tjetër krahasimi i indeksit midis bankave të një vendi deri diku do të ishte me vlerë, pavarësisht se vlerat e indeksit varen edhe nga faktorë specifikë të bankës. Krahasimi do të ishte më kuptimplotë kur bëhet midis grup-bankave me karakteristika të njëjta për shembull sipas pronësisë, sipas fushës së aktivitetit etj.

Ecuria apo zhvillimi i vlerave të indeksit në kohë mbart shumë informacion për ekspozimin ndaj riskut të një banke, grup bankash apo sistemin në tërësi. Rritja e vlerës së indeksit në kohë nënkupton një aktivitet më pak riskoz nga ana e bankës apo sistemit. Rënia e vlerës së indeksit në kohë tregon rritjen e ekspozimit ndaj riskut madje edhe ndikim negativ nga ky i fundit pasi vlerat e indeksit janë përkeqësuar.

Duke përdorur indeksin e mësipërm, Hannan-i dhe Hanweck-u argumentuan edhe formulën e probabilitetit të paaftësisë paguese të bankës apo të sistemit bankar. Ata shpjeguan se paaftësia paguese e sistemit bankar do të ndodhë në momentin kur humbjet aktuale do të kalojnë kapitalin ose e thënë ndryshe kur kthimi nga aktivet do të jetë më i ulët se vlera negative e raportit kapital/aktive. Në vijim, ata argumentuan


85

se probabiliteti i paaftësisë paguese, (pra probabiliteti që kthimi të jetë më i ulët se raporti kapital/aktive) në një shpërndarje të kthimeve me mesatare E(R/A) dhe shmangie standarde σR/A llogaritet si:

Pra probabiliteti i paaftësisë paguese mund të llogaritet sipas formulës:

Koeficienti ½ qëndron për shkak se dështimi do të ndodhë vetëm në njërën anë të shpërndarjes së kthimeve. Pra probabiliteti i dështimit është e anasjella e indeksit të riskut. Vlera më të larta të indeksit Z nënkuptojnë vlera më të ulëta të probabilitetit të dështimit prandaj vlera më të larta të indeksit nënkuptojnë nivel më të ulët risku.

Lidhja e anasjellë që ekziston midis probabilitetit të dështimit dhe indeksit të riskut paraqitet në grafikun 43.

Grafik 18: Paraqitja grafike e lidhjes funksionale të indeksit të riskut dhe probabilitetit të paaftësisë paguese

Burimi: Paraqitje e autorit

Indeksi i riskut mund të interpretohet edhe si një version i thjeshtuar i

distancës së paaftësisë paguese (distance-to-insolvency) të bankës apo të sistemit. Si u theksua më sipër, indeksi Z mat kufirin e poshtëm të numrit të rënieve të shmangieve standarde të kthimit (pra të ROA) përpara se të “konsumohet” i gjithë kapitali. Pra:

Lidhja e indeksit të riskut me probabilitetin e paaftësisë paguese e bën atë një

matës shumë të mirë të riskut për sistemin bankar. Megjithatë, ky tregues dhe mënyra e matjes së tij ka disa mangësi:

0,00

0,20

0,40

0,60

0,80

1,00

0,7 5 10 15 20

Prob

abili

teti

i pa

afte

sise

pag

uese

Indeksi Z


86

Së pari, ai mat riskun në një moment të caktuar kohe dhe jo për një periudhë kohore. Kjo mangësi shkakton problematikë sidomos në rastin e riskut të shtuar për shkak të një serie humbjesh të njëpasnjëshme për më shumë se një periudhë kontabile,

Së dyti, indeksi bazohet në vlerat kontabël të fitimit i cili sidomos në kohë krize apo riskut të shtuar mund të mos mbartë të gjithë efektet e humbjeve nga risqet që pëson banka. Kjo pasi drejtuesit tentojnë të zbusin impaktin e humbjeve në kohë duke “ndikuar” në vlerat kontabile të fitimit.

3.6.2 Metodologjia e përzgjedhur dhe të dhënat e përdorura Llogaritja e indeksit të riskut mund të bëhet me anë të dy metodave kryesore,

të dyja gjerësisht të përdorura nga studiues të ndryshëm në punimet e tyre: Metoda e parë llogarit vlerën e indeksit të riskut në një moment të caktuar

kohe duke përdorur të dhënat e bankave të ndryshme që zhvillojnë aktivitetin e tyre në sistem. Kështu, si vlerë mesatare e kthimit ndaj aktiveve në formulën e indeksit të riskut përdoret pikërisht mesatarja e ponderuar e kthimeve ndaj aktiveve të gjithë bankave. Ponderimi mund të bëhet duke përdorur peshën specifike të aktiveve të secilës bankë ndaj totalit të aktiveve të sistemit. E njëjta teknikë zbatohet edhe për shmangien standarde të kthimit ndaj aktiveve.

Metoda e dytë llogarit vlerën e indeksti të riskut duke përdorur të dhënat e agreguara të sistemit për një periudhë të caktuar kohore. Kështu, si vlerë mesatare e kthimit ndaj aktiveve do të shërbejë mesatarja e kthimeve ndaj aktivit të një periudhe për shembull prej 5 vitesh. E njëjta teknikë përdoret edhe për llogaritjen e shmangies standarde të kthimit ndaj aktiveve.

Metoda e parë është e përshtatshme për llogaritjen për herë të parë të indeksit të riskut për sistemin bankar dhe jep informacion për nivelin përkatës (aktual) të riskut në sistem. Metoda e dytë është më e përshtatshme kur kërkohet të llogaritet indeksi i riskut përgjatë një periudhe kohe dhe sidomos për të vlerësuar ecurinë e tij nga periudha në periudhë.

Në llogaritjen e indeksit të riskut në këtë kre përdoret metoda e dytë, pra llogaritja e indeksit të riskut të sistemit duke përdorur të dhënat e agreguara të 16 bankave që zhvillojnë aktivitetin e tyre në vend.

Të dhënat e përdorura janë seritë kohore të kthimit nga aktivet, kapitalit dhe totalit të aktiveve për gjithë sistemin bankar shqiptar të trajtuara edhe në krerët e mëparshëm. Të dhënat janë të disponueshme me bazë tremujore kështu që për llogaritjen e indeksit të riskut janë përdorur vlerat tremujore të këtyre zërave për periudhën dhjetor 1998 deri në qershor 2014.

Duke përdorur metodën e dytë, vlera e indeksit Z në një periudhë të caktuar (pra çdo tremujor) është llogaritur duke përdorur mesataren 5-vjeçare të treguesit të kthimit ndaj aktiveve, shmangien standarde të tij për të njëjtën periudhë dhe raportin e kapitalit ndaj aktiveve. Kështu, vlera e indeksit për tremujorin e dytë të vitit 2014 (qershor 2014) është llogaritur duke përdorur mesataret e mëposhtme:

Mesatarja 5-vjeçare e kthimit ndaj aktiveve: Mesatarja është llogaritur duke përdorur rezultatet tremujore të periudhës tremujori i tretë 2009 deri në tremujorin e dytë 2014 (pra 5 vite ose 20 tremujorë). Mesatarja e treguesit rezulton 0.47.

Shmangia standarde e kthimit ndaj aktiveve: Shmangia standarde është llogaritur duke përdorur rezultatet tremujore të periudhës tremujori i tretë


87

2009 deri në tremujorin e dytë 2014 (pra 5 vite ose 20 tremujorë). Shmangia standarde e treguesit rezulton 0.35.

Raporti i kapitalit ndaj aktiveve: Në këtë rast merret vlera aktuale e raportit të kapitalit ndaj aktiveve për të vlerësuar madhësinë e mbulimit me kapital në momentin e llogaritjes (pra qershor 2014). Vlera e këtij treguesi është 0.08.

Duke përdorur këto mesatare llogaritet indeksi i riskut për qershorin 2014 sipas formulës:

Për tremujorët paraardhës është zbatuar e njëjta procedurë. Nga llogaritjet e

mësipërme është përfituar seria kohore e mesatares rrëshqitëse 5-vjeçare (duke u rillogaritur gjithnjë për 5-vjeçarin e kaluar nga tremujori i llogaritjes) për treguesin e kthimit ndaj aktiveve dhe raportit të kapitalit ndaj aktiveve si dhe shmangia standarde e kthimit ndaj aktiveve. Seria e treguesve statistikorë (mesatarja rrëshqitëse dhe shmangia standarde) është përftuar për përiudhën tremujori i dytë 2004 deri në tremujorin e dytë 2014, pra gjithsej 41 vlera tremujore ose përafësisht 10 vite. Treguesit statistikorë për tremujorin e dytë 2004 (treguesit e periudhës më të hershme) janë llogaritur duke marrë të dhënat e periudhës tremujori i tretë 2009 deri nëtremujorin e dytë 2004. Të dhënat më të hershme të periudhës së fundit të vitit 2008 dhe gjysmës së parë të vitit 2009 nuk janë marrë në konsideratë pasi kthimi ndaj aktiveve në këto periudha ka shënuar vlera negative (si rezultat i ndikimit të periudhës së viteve 1997) duke shkaktuar edhe shmangie të indeksit.

Përdorimi i mesatares rrëshqitëse 5-vjeçare është gjykuar të jetë treguesi

optimal për të llogaritur vlerën e indeksit të riskut pasi: Periudha 5-vjeçare është një periudhë e përshtatshme për të gjykuar mbi

vlerat afatmesme të treguesit të kthimit ndaj aktiveve dhe raportit kapital ndaj aktiveve,

Gjatë periudhës 5-vjeçare zbuten efektet e cikleve ekonomike apo efektet e krizave financiare,

Zakonisht procesi i buxhetimit të bankave bëhet për një periudhë afatmesme 5-vjeçare dhe si rrjedhim treguesit mesatare të aktivitetit dhe performancës duhet t’i referohen të njëjtës periudhë,

Strategjitë e zhvillimit të institucioneve të ndryshme kombëtare apo ndërkombëtare përfshi këtu edhe Bankës e Shqipërisë, zakonisht bëhen për një periudhë tre deri në pesë vite.

3.6.3 Llogaritja e indeksit të riskut, probabilitetit të paaftësisë paguese dhe interpretimi i rezultatit

Përpara se të paraqiten vlerat e indeksit të riskut vlen të analizohen secili prej komponentëve të formulës së llogaritjes së indeksit.

3.6.3.a Seria e vlerave mesatare të ROA-s, K/A dhe shmangia standarde e ROA-s Treguesit statistikorë të llogaritur për vlerën e pritur të ROA-s(duke përdorur

seritë kohore të përftuara të mesatares rrëshqitëse 5-vjeçare të treguesit), shmangies standarde të tij si dhe raporti kapital ndaj aktive paraqiten në tabelën 25:


88

Tabelë 11: Treguesit statistikorë për seritë e vlerës mesatare të RoA-s, shmangies standarde të RoA-s dhe raportit kapital/aktive

Treguesi Min. Max. Mesat. Dev.St.

E(R/A) 0,36 1,38 1,05 0,35

σ_R/A 0,12 0,55 0,35 0,14

K/A 0,06 0,10 0,08 0,01

Burimi: Banka e Shqipërisë (llogaritje e autorit) Vlerat e serisë së mesatares 5-vjeçare të kthimit ndaj aktiveve dhe shmangies

standarde të këtij treguesi paraqiten grafikisht edhe në grafikun 44 më poshtë. Mesatarja e kthimi ndaj aktiveve është luhatur midis kufijve 0.45-1.38 njësi duke pasur prirje të theksuar rënëse prej vitit 2009 e në vijim.

Grafik 19: Ecuria e treguesit mesatar të RoA-s dhe shmangies standarde të tij në vite

Burimi: Banka e Shqipërisë (llogaritje e autorit)

Shmangia standarde e kthimit ndaj aktiveve është luhatur në kufijtë

0.12 – 0.55 njësi. Sjellja e këtij treguesi mund të ndahet në tre nën-periudha, specifikisht:

Në vitet 2004-2006 shmangia standarde e kthimit ndaj aktiveve ka qenë në nivele mesatare rreth 0.33 njësi,

Në vitet 2007-2008 shmangia standarde e kthimit ndaj aktiveve ka qenë në nivele të ulëta mesatarisht rreth 0.14 njësi,

Në vitet 2009 e në vijim shmangia standarde i kthimit ndaj aktiveve ka qenë në nivele të larta mesatarisht rreth 0.43 njësi,

Edhe paraqitja grafike e mesatares 5-vjeçare të raportit të kapitalit ndaj totalit të aktiveve paraqitet në grafikun 44 më poshtë. Ecuria e këtij treguesi ka qenë vazhdimisht në rritje duke arritur vlerën maksimale prej 0.09 njësi në qershor 2014.

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1.2

1.4

E(R/A) σ_R/A


89

Grafik 20: Ecuria e raportit kapital/totali i aktivit për sistemin bankar në vite


3.6.3.b Seria e vlerave të indeksit të riskut Ecuria e indeksit të riskut apo vlera Z për periudhën 2004-2014 paraqitet në

grafikun 46 në vijim. Ashtu si u përmend më sipër, vlerat më të larta të indeksit paraqesin nivel më të ulët risku për sistemin bankar dhe e kundërta. Rezultatet e llogaritura paraqesin prirje rritëse të indeksit gjatë periudhës 2004-2008 ndërkohë që nga viti 2009 e në vijim ecuria e vlerave të indeksit ka patur prirje rënëse.

Grafik 21: Indeksi Z i riskut për sistemin bankar shqiptar në vite

Burimi: Llogaritje të autorit

Pavarësisht ecurisë së përgjithshme, zhvillimi i vlerave të indeksit Z mund të

ndahet në tre nënperiudha: Nënperiudha e parë përbëhet nga vitet 2004-2006. Vlera e indeksit Z

paraqet prirje të lehtë rritjeje me një mesatare të periudhës prej 4.38 njësi, duke treguar nivel të moderuar risku për sistemin bankar shqiptar.

Nënperiudha e dytë përbëhet nga vitet 2007-2008. Vlera e indeksit Z paraqet prirje rritje me një mesatare periudhe prej 10.49 njësi, duke treguar nivel më të ulët risku krahasuar me nënperiudhën e mëparshme.

Nënperiudha e tretë përbëhet nga vitet 2009 - qershor 2014. Vlera e indeksit Z paraqet prirje rënëse me një mesatare periudhe prej 2.05 njësi duke treguar nivel të lartë risku krahasuar me nënperiudhat e mëparshme.

0.00

0.01

0.02

0.03

0.04

0.05

0.06

0.07

0.08

0.09

0.10

0.11

K/A

0.00

2.00

4.00

6.00

8.00

10.00

12.00

14.00Ind_Z


90

Duke u thelluar më tej në periudhën e pas viteve 2009, periudhë në të cilën sistemi bankar shqiptar ka arritur një fazë konsolidimi më të theksuar dhe gjithashtu lidhur edhe me fillimin e vënies në zbatim të standardeve ndërkombëtare të raportimit financiar (kryesisht për efekt raportimesh të brendshme dhe për raportime në autoritetet fiskale), në vijim paraqiten disa tregues të vlerave të indeksit Z:

Mesatarja e indeksit Z në këtë periudhë ka qenë rreth 2.05 njësi, me një shmangie starndarde prej 0.7 njësi. Krahasuar me mesataren e indeksit për gjithë periudhën (referuar llogaritjeve të indeksit për periudhën 2004-2014 që paraqiten në tabelën 26 në vijim) prej 4.34 njësi, vlerat e indeksit janë dukshëm më të përkeqësuara.

Vlerat e indeksit pas viteve 2009 janë luhatur nga 4.41 njësi (vlera më e lartë) në 1.5 njësi (vlera më e ulët) të cilat janë dukshëm më të ulëta se vlerat respektive të të gjithë serisë, 12.64 njësi dhe 1.5 njësi.

3.6.3.c Seria e vlerave të probabilitetit të paaftësisë paguese Probabiliteti i paaftësisë paguese ka lidhje të zhdrejtë me indeksin e riskut.

Vlerat e këtij treguesi për periudhën 2004-2014 paraqiten në grafikun 47 më poshtë.

Grafik 22: Probabiliteti i paaftësisë paguese për sistemin bankar shqiptar në vite

Burimi: Llogaritje të autorit Në grafik dallohet prirja rënëse e probabilitetit të paaftësië paguese gjatë

periudhës së parë, vitet 2004-2008, duke arritur në vlera minimale prej 0.31% gjatë nënperiudhës së dytë. Periudha e mëvonshme, vitet 2009-2014 paraqet rritje të probabilitetit të dështimit duke arritur vlerën maksimale prej 22.16% në fund të tremujorit të parë 2014. Vlerat e treguesit gjatë nënperiudhës së fundit kanë pasur një mesatare prej 14.64%, dukshëm më e lartë se mesatarja e gjithë periudhës së marrë në analizë (vitet 2004-2014) prej 8.75%. Probabiliteti i paaftësisë paguese në qershor 2014 është 20.35%.

Për të testuar serinë e vlerave të probabilitetit të paaftësisë paguese është bërë

edhe testi i shpërndarjes normale. Testi i përdorur në këtë rast është testi Jarque-Bera (JB), hipoteza bazë e të cilit vërteton shpërndarjen normale të serisë dhe hipoteza alternative nuk vërteton shpërndarjen normale të saj. Duke përdorur programin E-views 8, vlera e testit JB për serinë e probabilitetit të paaftësisë paguese rezulton 4.7 njësi dhe probabiliteti 9.4%, mbi 5% që kërkohet (rezultatet janë pjesë e aneksit 5).

0.00

0.02

0.04

0.06

0.08

0.10

0.12

0.14

0.16

0.18

0.20

0.22

0.24

Prob


91

Tabelë 12: Treguesit statistikorë të Indeksit të riskut dhe Probabilitetit të paaftësisë paguese për vitet 2004-2014

Treguesi Min. Max. Mesat. Dev.St.

Ind_Z 1,50 12,64 4,34 3,41

Prob 0,31% 22,16% 8,75% 7,89%


Disa prej treguesve statistikorë për indeksin Z dhe probabilitetin e paaftësisë paguese paraqiten në tabelën 26 (referuar gjithë periudhës 2004-2014) dhe tabelën 27 (referuar nënperiudhave të specifikuara). Tabelë 13: Vlera mesatare e Indeksit të riskut dhe Probabilitetit të paaftësisë paguese të ndara sipas nënperiudhave

Mesatarja Ind_Z Prob

Nen-Periudha I: 2005-2006 4.38 2.98%

Nen-Periudha II:2007-2008 10.49 0.48%

Nen-Periudha III: 2009-2014* 2.05 14.64% Burimi: Llogaritje të autorit

Gjithashtu, paraqitja grafike dhe ecuria e probabilitetit të dështimit dhe

treguesit të kredive të keqshërbyera paraqitet në grafikun 48. Sikundër dallohet qartë, dy treguesit kanë ecuri shumë të ngjashme në kohë.

Grafik 23: Ecuria e probabilitetit të paaftësisë paguese dhe treguesit të kredive të keqshërbyera në vite

Burimi: Banka e Shqipërisë(llogaritje të autorit)

0%

5%

10%

15%

20%

25%

Prob NPL


92

3.7 Matricat e tranzicionit dhe shpejtësia e transferimit Matricat e tranzicionit përdoren si një metodë për matjen e riskut të kredisë.

Nëpërmjet tyre, llogaritet shpejtësia e transferimit të kredisë nga një kategori risku në një tjetër kategori me risk më të lartë. Shpejtësia e transferimit është një përafrues shumë i mirë i probabilitetit të dështimit.

Në vijim paraqitet mënyra se si mund të ndërtohen matricat e tranzicionit për një portofol të caktuar kredish apo për të gjithë portofolin në tërësi. Më tej shpjegohet llogaritja e shpejtësisë së transferimit për secilën kategori risku dhe në fund llogaritja e normës së dështimit sipas një përkufizimi të caktuar për ngjarjen e dështimit.

Llogaritjet do të bazohen në një portofol të krijuar nga të dhënat e tre bankave të ndryshme që zhvillojnë aktivitetin në Shqipëri. Nga totali i portofolit të këtyre bankave, është shkëputur një pjesë (ose një mostër) e portofolit të kredisë me pakicë (kredi të kategorive apo produkteve të ndryshme të dhëna individëve, për shembull kredi për shtëpi, kredi konsumatore, kredi overdraft etj). Llogaritja e matricave të tranzicionit dhe shpejtësisë së transferimit është bërë për këtë portofol të krijuar. Llogaritja e normës së dështimit për sistemin bankar në tërësi do të ishte me mjaft interes për të gjykuar për riskun e kredisë së sistemit por kjo gjë nuk është e mundur për shkak të mungesës së të dhënave. Këto të fundit konsistojnë në kreditë e dhëna nga gjithë bankat si dhe historiku apo sjellja e tyre në kohë sipas klasave të riskut. Të dhëna të tilla disponohen vetëm nga autoriteti mbikëqyrës, pra Banka e Shqipërisë. Bankat tregtare disponojnë këtë informacion për portofolin e tyre të kredive, kështu që edhe ato mund të llogarisin normën e dështimit të portofolit të tyre të kredisë.

3.7.1 Paraqitja e portofolit të kredisë Portofoli i kredisë është një inventar i kredive të dhëna nga një bankë apo

gjithë sistemi bankar dhe që janë aktive në një moment të caktuar. Kështu, kur themi që kreditë bruto dhënë klientëve në fund të dhjetorit 2013 ishin 563 miliardë lekë nënkuptojmë faktin se shuma e kredive aktive në fund të dhjetorit 2013 ishte kjo vlerë. Në këtë portofol përfshihen:

kredi të dhëna vitet e kaluara të cilave as nuk u ka kaluar afati i maturimit dhe as nuk janë shlyer,

kredi të reja të dhëna rishtazi dhe të pashlyera akoma. Risku i kredisë së një banke apo i sistemit bankar buron nga portofoli aktiv i

kredisë, i cili “pastrohet” nga kreditë e maturuara apo të shlyera plotësisht. Këto të fundit është e natyrshme që ishin ekspozim ndaj riskut të kredisë (çdo kredi mbart një nivel të caktuar të riskut të kredisë) por në momentin që ato shlyhen plotësisht risku i kredisë për bankën bëhet zero.

Portofoli i kredisë përmban kredi dhënë klientëve të ndryshëm, individë apo

biznes, në monedhë të caktuar, sipas produkteve të ndryshme të kredisë dhe që kanë një ekspozim (apo shumë) të caktuar në një moment kohe (barazvlera e kryegjësë së pashlyer dhe interesave të llogaritura). Tabela 28 paraqet strukturën e portofolit të krijuar në fund të muajit T.


93

Tabelë 14: Paraqitje skematike e portofolit të krijuar të kredisë dhe të dhënave kryesore të tij

Nr. Dega

Kodi i klientit Nr.Llogarise

Kategoria e produktit

Balanca e kredise LEK Ditevonesat

Klasifikimi muaji T

1 10 ABA2 MIA0906ABA2 Kredi kons. 102,674.66 - Klasa 1

2 10 ABA3 MIF0906ABA3 Kredi kons. 170,383.33 5 Klasa 1

4 10 ABA4 HML1209ABA4 Overdraft 35,002.78 260 Klasa 5

7 6 ABA6 MIF0906ABA6 Kredi per shtepi 300,653.41 - Klasa 1

9 10 ABA7 MIF0906ABA7 Kredi per shtepi 344,112.73 1 Klasa 1

12 9 ABA9 MIL0906ABA9 Kredi kons. 81,915.60 - Klasa 1

13 10 ABE4 MIF0906ABE4 Kredi biznesi 1,000,664.92 45 Klasa 2

…… …… …… …… …… …… ……

846 10 ELA5 MIL0906ELA5 Overdraft 81,662.31 320 Klasa 4

847 2 ELA6 MIF0906ELA6 Kredi biznesi 1,171,744.04 85 Klasa 2

848 4 ELA7 MIA1316ELA7 Kredi per shtepi 690,581.06 - Klasa 1

852 9 ELA8 MIA0906ELA8 Kredi kons. 247,104.67 333 Klasa 4

853 10 ELA9 MIF1004ELA9 Kredi per shtepi 252,898.78 6 Klasa 1

…… …… …… …… …… …… ……

2,760 9 ZIZ2 MIL0906ZIZ2 Kredi kons. 164,186.39 96 Klasa 3

2,761 9 ZIZ5 MIF0906ZIZ5 Kredi per shtepi 195,231.82 - Klasa 1

2,762 9 ZUN3 MIL0906ZUN3 Overdraft 186,210.01 368 Klasa 5

2,763 10 ZUN5 MIF0906ZUN5 Kredi per shtepi 111,108.40 - Klasa 1

756,993,868.78 Totali

Burimi: Paraqitje e autorit Tabela tregon se portofoli i kredisë ka një volum total prej 2763 kredi shuma e

të cilave në fund të muajit T është pothuaj 757 milionë lekë. Për secilin klient bankat kanë informacione të detajuara, shumë më tepër se ato të paraqitura në tabelën 28. Tabela është vetëm një paraqitje skematike e një pjese të informacionit që duhet për të kuptuar sjelljen e kredimarrësve, klasifikimin e kredisë, matricat e tranzicionit dhe shpejtësisë së transferimit që do të llogariten më poshtë.

Klienti i parë, me kodin identifikues “ABA2”, është financuar nga banka me një kredi konsumatore me kodin identifikues “MIA0906ABA2” shuma e të cilës në fund të muajit T është 102,674.66 lekë. Në fund të muajit T, klienti nuk paraqiste asnjë ditëvonesë dhe si rrjedhim banka e ka klasifikuar klientin në kategorinë “standard” (në tabelë paraqitet si klasa 1). Por klienti i 847 me kod klienti “ELA6 i financuar nga banka me një kredi biznesi, është 85 ditë me vonesë në shlyerjen e detyrimeve të tij. Si rrjedhim, në përputhje me rregulloren “Për administrimin e rrezikut të kredisë”, banka e ka klasifikuar klientin në kategorinë “në ndjekje”, e paraqitur në tabelë si klasa 2. Në këtë mënyrë interpretohet informacioni i paraqitur në tabelën 28 më sipër për të gjithë klientët e bankës.

3.7.2 Krijimi i matricave të tranzicionit dhe llogaritja e shpejtësisë së transferimit

Matricat e tranzicionit paraqesin në thelb sjelljen e klientëve nga një periudhë në tjetrën. Duke supozuar se e njëjta sjellje do të përsëritet edhe për periudhat e ardhshme, mund të llogariten treguesit vjetorë të normës së humbjes, sipas një përkufizimi të caktuar të asaj që quhet ngjarje dështimi.


94

3.7.2.a Paraqitja e sjelljes së klientëve dhe matricat e tranzicionit Sjellja e klientëve paraqitet konkretisht nëpërmjet portofolit të krijuar që u

trajtua në çështjen e mësipërme. Sjellja e klientëve reflektohet tek klasifikimi i kredisë. Për këtë analizojmë secilin prej klientëve në përbërje të portofolit në muajin T dhe klasifikimin e tyre në muajin pasardhës T+1. Si rregull, një klient mund:

të përmirësohet në klasifikim nëse në fund të muajit T+1 paraqitet me një situatë më të mirë (ka kryer pagesa të tilla që justifikojnë përmirësimin në klasifikim),

të qendrojë në të njëjtin klasifikim nëse në fund të muajit T+1 paraqitet në të njëjtën situatë si dhe muaji i kaluar ose kur gjendja e tij nuk ka ndryshuar shumë që të justifikojë ndryshimin në klasifikim (ka kryer pagesa por ato nuk justifikojnë përmirësimin në klasifikim, ose ka vijuar me vonesë në shlyerjen e detyrimeve por ditëvonesat mbeten brenda të njëjtës kategori),

të përkeqësohet në klasifikim nëse në fund të muajit T+1 nuk ka pasur përmirësim të gjendjes së tij financiare dhe vonesat janë rritur duke kaluar në një klasë më të lartë.

Në rastin e portofolit të mësipërm bashkëngjitet në krah të kategorisë apo

klasifikimit të secilës kredi, klasifikimi i tyre në muajin T+1. Paraqitja e përmbledhur e rezultateve, pra klasifikimi në fund të muajit T dhe klasifikimi në fund të muajit T+1, për disa raste apo kredi specifike, jepet në tabelën 29 më poshtë:

Tabelë 15: Paraqitje skematike e sjelljes së një pjese të portofolit nga muaj T në muajin pasardhës T+1

Nr. DegaKodi i klientit Nr.Llogarise

Kategoria e produktit

Balanca e kredise LEK

Klasifikimi muaji T

Klasifikimi muaji T+1

1 10 ABA2 MIA0906ABA2 Kredi kons. 102,674,66 Klasa 1 Klasa 1

4 10 ABA4 HML1209ABA4 Kredi kons. 35,002,78 Klasa 1 Klasa 2

5 9 ABA5 MIF0906ABA5 Kredi kons. 31,806,72 Klasa 2 Klasa 1

9 10 ABA7 MIF0906ABA7 Kredi kons. 344,112,73 Klasa 1 Klasa 3

12 9 ABA9 MIL0906ABA9 Kredi kons. 81,915,60 Klasa 1

13 10 ABE4 MIF0906ABE4 Kredi kons. 1,000,664,92 Klasa 2 Klasa 2

16 9 ABI8 MIF0906ABI8 Kredi kons. 107,029,56 Klasa 2 Klasa 3

27 4 ACA6 MIL0906ACA6 Kredi kons. 111,871,24 Klasa 5 Klasa 5

28 10 ACA6 MIF0906ACA6 Kredi kons. 259,819,52 Klasa 3 Klasa 3

44 6 ACE9 MIF0906ACE9 Kredi kons. 188,231,36 Klasa 3 Klasa 1

130 9 AJO6 MIL0906AJO6 Kredi kons. 387,585,48 Klasa 4 Klasa 4

158 10 AKI8 MIL0906AKI8 Kredi kons. 175,136,57 Klasa 3 Klasa 2

434 6 ARA3 MIL0906ARA3 Kredi kons. 34,375,00 Klasa 3 Klasa 4

541 10 ASH5 MIF1017ASH5 Kredi kons. 589,503,87 Klasa 5 Klasa 4

585 10 ATI5 MIF0906ATI5 Kredi kons. 146,913,86 Klasa 4

633 2 AZE4 MIF0906AZE4 Kredi kons. 712,635,69 Klasa 4 Klasa 2

636 10 AZE7 MIF0906AZE7 Kredi kons. 5,310,79 Klasa 5 Klasa 2

869 1 ELE9 MIF0906ELE9 Kredi kons. 5,463,97 Klasa 2

1,099 10 ETA6 MIF0906ETA6 Kredi kons. 196,816,25 Klasa 5 Klasa 1

1,618 2 KA 7 MIA0906KA 7 Kredi kons. 327,367,02 Klasa 4 Klasa 1

1,713 9 LLA1 MIL0906LLA1 Kredi kons. 22,468,42 Klasa 4 Klasa 3

2,078 2 OVA4 MIF0906OVA4 Kredi kons. 252,383,88 Klasa 5

2,376 1 TER6 MIF0906TER6 Kredi kons. 200,904,43 Klasa 5 Klasa 3

2,446 3 UFI1 MIF0906UFI1 Kredi kons. 507,112,85 Klasa 4 Klasa 5



95

Duke analizuar rastet e mësipërme, kuptohet sjellja e klientëve gjatë muajit. Kështu për shembull, klienti me kod identifikues “ABA2” (rreshti nr. 1) ka qenë i rregullt gjatë muajit në fjalë dhe ka mbetur në të njëjtin klasifikim, pra në klasën standard (në tabelë paraqitet si klasa 1). Por klienti me kod identifikues “ABA4” (rreshti nr. 4) ka qenë i rregullt në fund të muajit T, por ka shfaqur vonesa në fund të muajit T+1 dhe si rrjedhim klasifikimi i tij është përkeqësuar në kategorinë në ndjekje (në tabelë paraqitet si klasa 2).

Klienti me kodin identifikues “ACE9” (rreshti nr. 44) ka qenë problematik në fund të muajit T kur është klasifikuar në kategorinë nënstandard (klasa 3) por në fund të muajit T+1 situata e tij është përmirësuar (klienti ka shlyer detyrimet në vonesë) dhe si rrjedhim ai është klasifikuar në kategorinë standarde. Kjo situatë nuk ka ndodhur për klientin me kodin identifikues “ARA3” (rreshti 434) i cili ka pasur përkeqësim të klasifikimit të tij nga kategoria nënstandarde (klasa 3) në fund të muajit T, në kategorinë e dyshimtë (klasa 4) në fund të muajit T+1.

Klienti me kodin identifikues “ABA9” ka pasur një kredi me kod “MIL0906ABA9” e cila në fund të muajit T kishte një balancë të mbetur prej 81,915.59 lekë dhe ishte e klasifikuar në kategorinë standard. Sikundër paraqitet në tabelë, kredia nuk ka klasifikim në fund të muajit T+1, që nënkupton faktin se kjo kredi nuk gjendet në portofolin e bankës në këtë periudhë. Me shumë mundësi kredia është maturuar dhe paguar gjatë këtij muaji, por ajo mund edhe të jetë shlyer tërësisht nga klienti (shlyerje e parakohshme), mund të jetë tranferuar në një bankë tjetër, mund të jetë ristrukturuar e veprime të ngjashme me këto.

Në të njëjtën mënyrë bëhet interpretimi dhe analiza e gjithë kredive të tjera. Skematikisht, sjellja e portofolit të kredisë për dy klasat e para mund të paraqitet në figurën 2 më poshtë. Si rregull, nëse i referohemi rregullës së ditëvonesave, një kredi e cila është klasifikuar standarde në muajin T (klasa 1) nuk mund të shfaqë ditëvonesa më shumë se 31 ditë në fund të muajit T+1, si rrjedhim mund të përkeqësohet maksimalisht me 1 klasë. Por për shkak të kritereve të tjerë (sasiore dhe cilësore) që karakterizojnë sjelljen e klientëve, apo për shkak se disa banka klasifikojnë kreditë një herë në tre muaj (pra periudha mujore në rastin tonë do të shndërrohet në periudhë tremujore), atëherë përkeqësimet apo përmirësimet më shumë se një kategori janë të mundshme. Prandaj në figurën 2 paraqiten gjithë kombinacionet e mundshme.

Figurë 1: Paraqitje skematike e sjelljes së klientëve nga muaji T në muajin T+1

Burimi: Paraqitje e autorit Duke pasur klasifikimin e kredive në muajin T dhe duke ndjekur klasifikimin

e kredive në muajin T+1, mund të krijohen matricat e tranzicionit të cilat tregojnë sjelljen e portfolit të kredisë. Matrica do të jetë dydimensionale, ku në njërin dimension paraqitet portofoli sipas klasifikimit të tij në muajin T dhe në dimensionin


96

tjetër paraqitet klasifikimi i portofolit në muajin T+1. Në rastin e portofolit të marrë në analizë, matrica e tranzicionit e krijuar nëpërmjet funksionit PIVOT në eksel paraqitet si në tabelën 30 në vijim.

Tabelë 16: Matrica e tranzicionit nga muaji T në muajin pasardhës T+1

TOTALI 1 Klasa 1 Klasa 2 Klasa 3 Klasa 4 Klasa 5Kliente te

tjere

Klasa 1 2219 2020 155 23 21

Klasa 2 342 87 213 39 1 2

Klasa 3 94 11 15 51 16 1

Klasa 4 32 1 1 1 25 2 2

Klasa 5 76 2 2 2 2 67 1

TOTALI 2 2763 2121 386 116 44 69 27

Klas

ifiki

mi M

uaji

T

Klasifikimi Muaji T+1

Matrica e Tranzicionit: Muaji T+1 krahasuar me muajin T

Burimi: Logaritje të autorit

Matrica e mësipërme paraqet portofolin e kredisë së krijuar dhe klasifikimin e

kredive në përbërje të tij në dy muajt, T dhe T+1. Më konkretisht, nëpër rreshta paraqitet klasifikimi në muajin T dhe nëpër kolona paraqitet klasifikimi në muajin T+1. Duke iu referuar kolonës Totali 1 (kolona e tretë në tabelë) vërejmë se nga 2763 kredi në përbërje të portofolit në fund të muajit T:

2219 kredi ishin klasifikuar në kategorinë standarde (klasa 1) 342 kredi ishin klasifikuar në kategorinë në ndjekje (klasa 2) 94 kredi ishin klasifikuar në kategorinë nënstandarde (klasa 3) 32 kredi ishin klasifikuar në kategorinë e dyshimtë (klasa 4) 76 kredi ishin klasifikuar në kategorinë e humbur (klasa 5)

Duke iu referuar rreshtit Totali 2 (rreshti i fundit në tabelë) vërejmë se nga 2763 kredi në përbërje të portofolit në fund të muajit T, klasifikimi apo gjendja e tyre në fund të muajit T+1 është si në vijim:

2121 kredi ishin klasifikuar në kategorinë standarde (klasa 1) 386 kredi ishin klasifikuar në kategorinë në ndjekje (klasa 2) 116 kredi ishin klasifikuar në kategorinë nënstandarde (klasa 3) 44 kredi ishin klasifikuar në kategorinë e dyshimtë (klasa 4) 69 kredi ishin klasifikuar në kategorinë e humbur (klasa 5) 27 kredi nuk ishin më në përbërje të portofolit (klientë të klasifikuar nën

kategorinë “Klientë të tjerë”) të cilët, ashtu si u shpjegua më sipër, mund të kenë shlyer gjithë kredinë (shlyerje e parakohshme ose jo), mund të kenë transferuar kredinë etj.

Përveç informacionit për situatën apo gjendjen e portofolit në fund të muajve, matrica jep informacion edhe për sjelljen e portofolit nga një periudhë në tjetrën. Ky informacion paraqitet nga të dhënat në brendësi të matricës (pjesa e ngjyrosur në tabelë). Në rast se do t’i referohemi një kategorie apo klase të caktuar, për shembull klasës 3 në tabelën më sipër vërejmë se nga 94 kredi që ishin të klasifikuara në kategorinë nënstandarde (klasa 3) në fund të muajit T:

11 prej tyre kanë shlyer detyrimet dhe janë klasifikuar tashmë si kredi standarde (përmirësim me dy kategori),

15 prej tyre kanë pasur përmirësim të situatës së tyre dhe janë klasifikuar në muajin T+1 si kredi në ndjekje (përmirësim me një kategori),


97

51 prej tyre kanë mbetur në të njëjtin klasifikim, kredi nënstandarde, 16 prej tyre janë përkeqësuar duke u klasifikuar në kategorinë e dyshimtë

(përkeqësim me një kategori) 1 kredi është shlyer tërësisht duke u kategorizuar në kolonën “Klientë të

tjerë” në tabelën 30. Duke analizuar në të njëjtën mënyrë gjithë klasat, sjellja e përgjithshme e

klientëve në përbërje të portofolit të kredisë paraqitet si në vijim: rastet e klientëve në diagonale të matricës, të pasqyruar me ngjyrë

portokalli, përfaqësojnë rastet që ruajnë ose mbeten në të njëjtin klasifikim (situata e tyre nuk ka ndryshuar shumë nga muaji T në muajin T+1),

rastet e klientëve mbi diagonale, të pasqyruar me ngjyrë të kuqe, përfaqësojnë rastet që kanë pasur përkeqësim të klasifikimit (situata e tyre është përkeqësuar nga muaji T në muajin T+1),

rastet e klientëve nën diagonale, të pasqyruar me ngjyrë të gjelbër, përfaqësojnë rastet që kanë pasur përmirësim të klasifikimit (situata e tyre është përmirësuar nga muaji T në muajin T+1).

Informacioni i paraqitur në matricën e tranzicionit është shumë domethënës për drejtimin e bankës pasi përveçse si matës i riskut të kredisë, ai shërben edhe për të matur efektivisht hapat e ndërmarrë për drejtimin e portofolit të kredisë dhe veçanërisht atij të keqshërbyer.

3.7.2.b Llogaritja e shpejtësisë mujore të transferimit Matrica e tranzicionit përdoret për të llogaritur shpejtësinë mujore të

transferimit të kredive në përbërje të një portofoli nga një kategori në tjetrën, pra edhe përmirësimin apo përkeqësimin e portofolit.

Për çdo kategori klasifikimi, shpejtësia mujore e transferimit llogaritet si raport i kredive të klasifikuara në një kategori j në fund të muajit T+1, me kreditë e klasifikuara në atë klasë në muajin T. Llogaritjet për portofolin e krijuar paraqiten në tabelën 31 më poshtë.

Tabelë 17: Llogaritja e shpejtësisë mujore të trasferimit nga matricat e tranzicionit

TOTALI 1 Klasa 1 Klasa 2 Klasa 3 Klasa 4 Klasa 5

Klasa 1 2219 2020 155 23

Klasa 2 342 87 213 39 1

Klasa 3 94 11 15 51 16

Klasa 4 32 1 1 1 25 2

Klasa 5 76 2 2 2 2 2

TOTALI 2 2763 2121 386 116 44 2

Klasa 1 Klasa 2 Klasa 3 Klasa 4 Klasa 5

Klasa 1 91,03% 6,99% 1,04% 0,00% 0,00%

Klasa 2 25,44% 62,28% 11,40% 0,29% 0,00%

Klasa 3 11,70% 15,96% 54,26% 17,02% 0,00%

Klasa 4 3,13% 3,13% 3,13% 78,13% 6,25%

Klasa 5 2,63% 2,63% 2,63% 2,63% 88,16%


Matrica e Tranzicionit: Norma mujore e transferimit

Matrica e Tranzicionit: Muaji T+1 krahasuar me muajin T


Klasif

ikimi

Mua

ji TKla

sifiki

mi M

uaji T



98

Në rastin e kredive të klasifikuara në kategorinë nënstandard në fund të muajit T (pra nga totali 100%), shpejtësia mujore e trasferimit, paraqiten në rrjeshtin përkatës dhe konkretisht janë:

11.7% e kredive janë klasifikuar në kategorinë standard (11 kredi të referuara më sipër në raport me totalin prej 94 kredi),

15.96% e kredive janë klasifikuar në kategorinë në ndjekje (15 kredi të referuara më sipër në raport me totalin prej 94 kredi),

54.26% e kredive janë klasifikuar në kategorinë nënstandard (51 kredi të referuara më sipër në raport me totalin prej 94 kredi),

17.02% e kredive janë klasifikuar në kategorinë e dyshimtë (16 kredi të referuara më sipër në raport me totalin prej 94 kredi).

3.7.2.c Llogaritja e shpejtësisë vjetore të transferimit dhe e normës së humbjes Shpejtësia mujore e transferimit është një tregues mjaft i rëndësishëm pasi

tregon efektivitetin e masave të marra për drejtimin operacional të portofolit të kredisë dhe kredive të keqshërbyera. Si u theksua më sipër, vëmendje të veçantë i kushtohet raportit midis shpejtësisë “së përmirësimit” krahasuar me shpejtësinë “e përkeqësimit” (nën apo sipër diagonales së matricës).

Por drejtuesit e riskut të kredisë i referohen zakonisht shpejtësisë vjetore të transferimit (por edhe atyre tremujore apo gjashtëmujore për efekt të vlerësimit të politikave të ndjekura) si dhe normës së humbjes që do të trajtohen në vijim.

Shpejtësia vjetore e transferimit nuk është gjë tjetër veçse simulimi i të njëjtës sjellje të portofolit, asaj të paraqitur gjatë muajit T deri në T+1, për 11 muaj të tjerë, pra duke iu referuar një periudhe 1 vjeçare. Skematikisht, zhvillimi “12 mujor” i sjelljes së një kategorie të caktuar, për shembull klasa 2, paraqitet si në figurën 3 më poshtë. Kjo skemë është “zhvillimi” për 12 muaj i skematikës mujore të paraqitur më sipër (referoju figurës 2 më sipër).

Figurë 2: Paraqitje skematike e sjelljes së klientëve nga muaji T në muajt e tjerë në vijim



99

Në programin eksel, llogaritja e shpejtësisë vjetore të transferimit përftohet nëpërmjet formulës MMULTI e cila bën të mundur shumëzimin e matricave dhe kombinimin përkatës të rezultateve të sjelljes mujore nga një muaj në tjetrin. Llogaritjet përsëriten për 11 muaj rrjesht dhe matrica e fundit (pra muaji i 11-të) përfaqëson gjendjen e portofolit pas një afati kohor prej 12 muajsh, pra pas 1 viti. Raportet e kësaj matrice përfaqësojnë shpejtësinë vjetore të transferimit dhe llogaritjet në rastin e portofolit të trajtuar më sipër paraqiten në tabelën 32 në vijim.

Tabelë 18: Shpejtësia vjetore e transferimit

Klasa 1 Klasa 2 Klasa 3 Klasa 4 Klasa 5

Klasa 1 63,15% 14,91% 5,54% 3,98% 0,98%

Klasa 2 58,71% 14,70% 5,84% 5,87% 2,28%

Klasa 3 47,33% 12,78% 5,57% 8,62% 5,91%

Klasa 4 29,23% 9,14% 4,65% 10,56% 12,12%

Klasa 5 32,05% 10,57% 5,66% 8,96% 25,43%

Matrica e Tranzicionit: Norma vjerore e transferimit


Klas

ifikim

i Mua

ji T

Burimi: Llogaritje e autorit Të dhënat e tabelës analizohen një për një pasi japin informacion mjaft të

vlefshëm për ecurinë e portofolit gjatë një horizonti kohor prej 1 viti (periudhë e cila është e përshtatshme edhe për efekt buxhetimi dhe parashikimi). Nëse do t’i referohemi sërish kategorisë nënstandard (klasa 3), pritet që, pas një viti:

47.33% e kredive do të jenë klasifikuar në kategorinë standard, 12.78% e kredive do të jenë klasifikuar në kategorinë në ndjekje, 5.57% e kredive do të jenë klasifikuar në kategorinë nënstandard, 8.62% e kredive do të jenë klasifikuar në kategorinë e dyshimtë, 5.91% e kredive do të jenë klasifikuar në kategorinë e humbur.

Në të njëjtën mënyrë analizohen edhe rezultatet e kategorive të tjera. Matricat e tranzicionit dhe shpejtësia vjetore e transferimit përdoren si një

matës shumë i mirë i riskut të kredisë pasi përdoren për llogaritjen e normës së dështimit. Kjo e fundit është matës i probabilitetit të dështimit i matur nga pesha e kredive për të cilat plotësohet kushti i dështimit. Bankat mund të përdorin, për nevoja të drejtimit të tyre të brendshëm, përkufizime të ndryshme për dështimin. Duke iu referuar kërkesave rregullative, pra rregulloreve përkatëse të miratuara nga Banka e Shqipërisë, dy janë konceptet që mund të përdoren si përkufizim i dështimit:

koncepti i kredive të keqshërbyera, pra përfshirja në njërën prej kategorive të klasifikimit nënstandard, e dyshimtë, e humbur.

koncepti i kredisë së humbur, pra klasifikimi në kategorinë e fundit, kredi e humbur (klasa 5).

Në rastin e portofolit të krijuar më sipër, do të përdoret koncepti i dytë për të përkufizuar ngjarjen e dështimit, bazuar në argumentet e mëposhtme:

kreditë e keqshërbyera përfshijnë një grup të gjerë klientësh të cilët shfaqin luhatshmëri të lartë në sjelljen e kredisë (gjatë viteve të kaluara klientët kalojnë “me lehtësi” në kategoritë e kredive të keqshërbyera dhe rikthehen përsëri në kategoritë e kredive jo-problematike).


100

kreditë e keqshërbyera përfshijnë edhe kreditë e ristrukturuara të cilat mund të paguajnë pa vonesa

kreditë e humbura përfaqësojnë klasën e fundit ku klienti nuk ka mundësi përmirësimi të situatës së vet financiare, banka shfaq qëndrimin e qartë ndaj klientit dhe zakonisht kanë filluar apo edhe përfunduar procedurat ligjore ndaj klientit.

pasi klienti është klasifikuar si i humbur, hapi në vijim sipas kërkesave rregullative është fshirja e kredisë dhe në këtë rast risku i kredisë shndërrohet në humbje kontabile për bankën.

Pra, duke përkufizuar dështimin si klasifikimi në kategorinë e humbur, norma

e humbjes është pikërisht probabiliteti i secilës klasë për të shkuar në këtë kategori. Duke iu referuar llogaritjeve të paraqitura në tabelën 32 më sipër, norma e humbjes paraqitet nga peshat e kolonës së fundit. Më konkretisht:

norma e humbjes për kategorinë standarde është 0.98%, dmth në portofolin e kredisë së klasifikuar në kategorinë standarde rreth 1% e tyre do të kalojnë në kategorinë e humbur (klasa 5) për një hark kohor prej 1 viti,

normae humbjes për kategorinë në ndjekje është 2.28%, norma e humbjes për kategorinë nënstandarde është 5.91%, norma e humbjes për kategorinë e dyshimtë është 12.12%, norma e humbjes për kategorinë e humbur (klasa 5) është 100% (kjo

kategori përbën vetë ngjarjen e dështimit) pavarësisht se shpejtësia e transferimit është 25.43%.

Norma e humbjes së portofolit mund të llogaritet nga normat e humbjes të

klasave të ndryshme të peshuar me peshën e kategorisë përkatëse në totalin e portofolit. Llogaritja e normës së humbjes së portofolit në rastin tonë paraqitet në tabelën 33 më poshtë.

Tabelë 19: Llogaritja e normës vjetore të humbjes të portofolit të kredisë

TreguesiBalanca e portofolit Pesha

Norma vjetore e humbjes

Klasa 1 3,256,246.21 60% 0.98%

Klasa 2 865,366.96 16% 2.28%

Klasa 3 506,942.89 9% 5.91%

Klasa 4 284,600.50 5% 12.12%

Klasa 5 493,942.50 9% 100.00%

TOTALI 5,407,099.06 100% 11.28%

Burimi: Llogaritje e autorit Norma vjetore e humbjes për portofolin e krijuar është 11.28%, pra

mesatarisht 11.28% e portofolit të kredisë do të klasifikohet në kategorinë kredi e humbur gjatë një periudhe prej 1 viti. Kjo normë është llogaritur nga sjellja e shfaqur nga portofoli gjatë periudhës njëmujore, T deri në T+1. Për të shmangur efektet rastësore apo edhe efektet sezonale, e njëjta metodë mund të përdoret për të gjithë muajt e vitit (apo edhe për disa vite) dhe më pas treguesi i normës vjetore të humbjes mund të llogaritet si mesatare e gjithë muajve.

101

Kreu 4

Faktorët përcaktues në treguesit e riskut të kredisë për sistemin bankar

shqiptar Analiza e faktorëve që ndikojnë në riskun e kredisë për sistemin bankar është

një analizë e rëndësishme pasi mund të shihet si çelësi i drejtimit të riskut të kredisë. Përkrah madhësisë së ekspozimit ndaj riskut të kredisë dhe të probabilitetit të dështimit të kredimarrësve, të njëjtën rëndësi kanë edhe faktorët përcaktues të riskut të kredisë pasi ndikojnë direkt (faktorë përcaktues të drejtpërdrejtë) ose indirekt (faktorë përcaktues të tërthortë) në ngjarjen e riskut, pra edhe në madhësinë e humbjes nga risku i kredisë.

Analiza e faktorëve përcaktues të riskut të kredisë mund të ndahet në disa

etapa: Së pari, identifikimi i faktorëve përcaktues të drejtpërdrejtë apo të tërthortë

të cilët shfaqin ndikim në riskun e kredisë; Së dyti, vlerësimi i ndikimit (vlerësimi shenjës së ndikimit, ndikim pozitiv

apo ndikim negativ); Së treti, analiza e ndjeshmërisë që nënkupton analizën e ndryshimit të

faktorit përcaktues dhe kahut të ndryshimit; Së katërti, vlerësimi i ndikimit në riskun e kredisë dhe marrja e masave

apo thënë ndryshe procesi i përgjigjjes manaxheriale ndaj këtij faktori përcaktues me ndikim pozitiv në riskun e kredisë (në këtë rast edhe faktor risku për riskun e kredisë).

Në vijim trajtohen këto etapa dy e nga dy, duke u përqendruar së pari në

analizën teorike për identifikimin dhe vlerësimin e ndikimit të faktorëve përcaktues në riskun e kredisë. Më tej, analiza vijon me studimin ekonometrik në rastin e Shqipërisë për të trajtuar rezultatet e modelit si dhe analizën e ndryshimit dhe vlerësimin e

Kreu 4: Faktorët përcaktues në treguesit A. Agalliu e riskut të kredisë për sistemin bankar shqiptar

102

ndikimit të këtyre faktorëve. Gjithë analiza shërben për nxjerrjen e konkluzioneve të rëndësishme në lidhje me drejtimin e riskut të kredisë për sistemin bankar shqiptar.

4.1 Identifikimi i faktorëve përcaktues në riskun e kredisë Duke qenë se risku i kredisë për sistemin bankar shqiptar shfaqet më së miri

në madhësinë e kredive të keqshërbyera të vetë sistemit, atëherë analiza e faktorëve që ndikojnë në këtë tregues përmbush hapin e parë të procesit të përmendur në fillim të këtij kreu.

Në vijim të kësaj çështje, identifikohen dhe analizohen faktorët përcaktues që ndikojnë në nivelin e riskut të kredisë për sistemin bankar në tërësi.

Në këtë çështje trajtimi kufizohet në aspekte teorike dhe analizën e lidhjes shkak-pasojë të faktorëve përcaktues të identifikuar. Më tej, në çështjet e tjera të këtij kreu paraqitet një analizë ekonometrike e faktorëve makroekonomikë dhe atyre që rezultojnë nga struktura apo përbërja e bilancit të gjithë bankave të sistemit bankar shqiptar. Analizë e detajuar e faktorëve përcaktues të një apo disa bankave të veçanta të sistemit kërkon njohuri dhe informacione të detajuara të organizimit të bankës dhe procesit të drejtimit të riskut të kredisë, elementë të cilët nuk bëhen të disponueshëm për publikun e gjerë.

4.1.1 Faktorë përcaktues makroekonomikë dhe ndikimi i tyre Në diskutimet publike, madje edhe në qarqe profesionale apo edhe ato

akademike, është folur shpesh për ndikimin e krizës ekonomike globale si një ndër faktorët kryesorë të përkeqësimit të kredive të keqshërbyera në Shqipëri. Faktori “krizë ekonomike” sigurisht që do të klasifikohej ndër faktorët makroekonomikë, por përkufizimi i tij është disi i vështirë për shkak të lidhjes me shumë faktorë të tjerë në nivel makro apo edhe mikroekonomik. Në vijim paraqiten disa faktorë makroekonomikë që ndikojnë në mënyrë direkte ose indirekte tek kreditë e keqshërbyera, faktorë në të cilët ka shfaqur ndikimin njëkohësisht edhe kriza ekonomike globale.

4.1.1.a Rritja ekonomike Rritja ekonomike vlerësohet si treguesi kryesor i nivelit të mirëqenies në

ekonomi. Ky tregues tregon nëse ekonomia është në rritje (rritje ekonomike), stanjacion (ekonomi të pandryshueshme) apo në rënie (rënie ekonomike). Rritja ekonomike është treguesi bazë i një vendi i cili ndikon në shumicën e treguesve të tjerë makro apo mikroekonomikë. Ndikimi i këtij faktori në treguesin e kredive të keqshërbyera është i padiskutueshëm për shkak të ndikimit të tij në faktorë të ndryshëm, ku veçohen:

Rritja ekonomike ndikon në nivelin e mirëqenies së individëve dhe bizneseve gjë që përcillet në kërkesën për kredi të re (pra në volumin e kredisë) si edhe në sjelljen e tyre ndaj kredive të marra (pra në vetë treguesin e kredive të keqshërbyera).

Rritja ekonomike ndikon në perceptimin e investitorëve vendas apo të huaj gjë që përcillet në nivelin e investimeve në vend, qarkullimin e parasë etj.

Rritja ekonomike ndikon në një sërë treguesish të tjerë si niveli i inflacionit, niveli i papunësisë, niveli i pagës etj. duke dhënë një efekt “shumëzuesi” (apo multiplikatori) në treguesin e kredive të keqshërbyera.


103

Nga këndvështrimi i shenjës apo llojit të ndikimit, rritja ekonomike pritet të ketë një lidhje negative me kreditë e keqshërbyera. Si rregull, rritja ekonomike shoqërohet me rënie të kredive të keqshërbyera duke i dhënë prioritet ndikimit pozitiv që jep ky faktor në treguesit e ekonomisë si dhe mirëqenien e kredimarrësve, pra edhe në sjelljen e tyre. Në të kundërt, rënia ekonomike shoqërohet me rritje të kredive të keqshërbyera duke përfshirë në këtë rast edhe ndikimin e krizës ekonomike.

4.1.1.b Norma e inflacionit dhe Indeksi i Çmimeve të Konsumit Norma e inflacionit (në të njëjtën formë edhe Indeksi i Çmimeve të Konsumit)

është një tjetër tregues i rëndësishëm makroekonomik i cili gjithashtu shfaq ndikim edhe në shumë tregues të tjerë. Një inflacion i qendrueshëm ruan balancat apo ekuilibrat brenda ekonomisë, por një inflacion i lartë nënkupton ulje të fuqisë blerëse të parasë pra edhe zhvlerësim të saj. Situata e fundit paraqet ndikim në aftësinë paguese të kredimarrësve pasi inflacioni mund të shihet si një “element shtesë” i shportës së tyre të konsumit. Duke marrë në konsideratë këtë lidhje mjaft të rëndësishme, norma e inflacionit pritet të këtë lidhje pozitive me treguesin e kredive të keqshërbyera. Si rregull, rritja e inflacionit shoqërohet me rritje të kredive të keqshërbyera.

4.1.1.c Norma e papunësisë dhe tregues të të ardhurave Norma e papunësisë (anasjellas norma e punësimit) përfaqëson treguesin e

angazhimit në punë të forcës punëtore. Ndikimi në kreditë e keqshërbyera mund të shihet në dy drejtime:

Së pari, në sjelljen e kredimarrësve për shkak të ndikimit në aftësinë paguese të tyre;

Së dyti, në kërkesën për kredi të individëve dhe bizneseve (ky i fundit pasi mund të lidhet me qarkullimin e parasë në ekonomi).

Si rregull, norma e papunësisë pritet të ketë ndikim pozitiv në kreditë e keqshërbyera pasi përkeqësimi i këtij treguesi rrit problematikat për shlyerjen e kredisë pasi ul aftësinë paguese të kredimarrësve.

Aspekte të tjerë të treguesve të punësimit si niveli mesatar i pagave në ekonomi apo në sektorë të veçantë të saj, pritet të kenë të njëjtin ndikim si treguesi i papunësisë. Si rregull rritja e pagës mesatare pritet të ndikojë negativisht në treguesin e kredive të keqshërbyera.

4.1.1.d Luhatja e kursit të këmbimit Luhatja e kursit të këmbimit, veçanërisht në ekonomitë ku monedhat e huaja

përdoren jo vetëm në tregtinë e jashtme por edhe për transaksione të brendshme (veçori e ekonomisë shqiptare) ndikon në kreditë e keqshërbyera në dy drejtime kryesore:

Së pari, luhatja e kursit të këmbimit ndikon në konkurrueshmërinë e ekonomisë kundrejt partnerëve tregtare të jashtëm, gjë që ndikon në nivelin e import-eksporteve (ndikimi i të cilëve trajtohet më poshtë),

Së dyti, luhatja e kursit të këmbimit ndikon në aftësinë paguese të kredimarrësve të cilët janë të ekspozuar ndaj riskut të kursit të këmbimit. Ky i fundit ndodh kur monedha e kredisë dhe ajo e të ardhurave janë të


104

ndryshme, pra si rrjedhim luhatja e kursit të këmbimit ndikon pasi barazvlera e këstit apo e të ardhurave ndryshon.

Zhvlerësimi i monedhës kombëtare, lek, pritet të ketë ndikim pozitiv në kreditë e keqshërbyera duke qenë se kreditë në monedhë të huaj përbëjnë një pjesë të konsiderueshme të kredisë dhënë ekonomisë. Në këtë rast, barazvlerësi i të ardhurave (të cilat janë në pjesën dërrmuese në lekë) do të zvogëlohet ndërkohë që kësti i kredisë mbetet i pandryshueshëm, gjë që do të ndikojë në uljen e aftësisë paguese të kredimarrësve.

4.1.1.e Niveli i prurjeve të emigrantëve Niveli i remitancave apo dërgesave nga emigrantët është një tregues relativisht

i rëndësishëm i nivelit të mirëqenies së familjes në ekonomi ku ky faktor zë rol të konsiderueshëm në nivelin e të ardhurave të saj. Rasti i ekonomisë shqiptare në këto vite tranzicioni është i tillë, pasi dërgesat e emigrantëve përbëjnë një burim të rëndësishëm të ardhurash veçanërisht për familjet rurale. Duke i trajtuar në këtë këndvështrim, niveli i remitancave ndikon në sjelljen e kredimarrësve pasi ndikon në aftësinë paguese të tyre.

Rënia e prurjeve nga emigrantët pritet si rregull të ketë ndikim pozitiv në kreditë e keqshërbyera pasi ndikon në përkeqësimn e aftësisë paguese të familjeve shqiptare.

4.1.1.f Bilanci tregtar Bilanci tregtar përfaqëson diferencën midis vlerës së eksporteve dhe

importeve në një ekonomi. Në rastin e ekonomisë shqiptare, bilanci tregtar paraqitet me një balancë negative, çka nënkupton se madhësia e importeve e tejkalon atë të eksporteve. Një bilanc tregtar negativ mbulohet me burime të tjera si kredi nga jashtë, të ardhura nga jashtë (për shembull dërgesat e emigrantëve, të ardhurat nga turizmi etj.).

Përveç ndikimit të tij në treguesit makroekonomikë, në drejtim të kredive të keqshërbyera bilanci tregtar mund të shihet në këndvështrime të ndryshme:

Rritja e eksporteve, pra përmirësimi i bilancit tregtar, ndikon përgjithësisht pozitivisht në “mirëqenien” e bizneseve shqiptare që eksportojnë jashtë vendit.

Rritja e importit, pra përkeqësimi i bilancit tregtar, ndikohet përgjithësisht nga rritja e konsumit në ekonominë shqiptare duke qenë se vendin kryesor ndër importet shqiptare e zënë mallrat e konsumit.

Në varësi të raportit, nëse kredimarrësit “kompani-eksportuese” zënë peshë më të lartë se kredimarrësit “individë-konsumatorë”, si dhe të shkallës së transmetimit të këtij ndikimi, treguesi i bilancit tregtar mund të ndikojë pozitivisht apo negativisht në kreditë e keqshërbyera. Duke qenë se kompanitë eksportuese nuk përbëjnë peshë të konsiderueshme ndër kreditë dhënë kompanive në ekonominë shqiptare, pritet që drejtimi i dytë të shfaqë ndikim mbizotërues. Si i tillë, përkeqësimi i bilancit tregtar pritet të ketë lidhje negative me kreditë e keqshërbyera pasi nënkupton rritje të konsumit në ekonomi.

4.1.1.g Investimet e huaja direkte Investimet e huaja direkte përbëjnë një tregues të rëndësishëm

makroekonomik pasi jo vetëm që përfaqëson shkallën e besimit të investitorëve të


105

huaj por njëkohësisht shoqërohet me një sërë ndikimesh të tjera zinxhir (të tilla mund të jenë rritja e punësimit, ndikim në rritjen ekonomike, qarkullimin e parasë etj.).

Parë në këtë drejtim, rritja e investimet të huaja direkte pritet të ketë ndikim negativ në kreditë e keqshërbyera.

4.1.1.h Norma bazë e interesit dhe norma bazë e interesit të kredidhënies Norma e bazë e interesit përfaqëson çmimin e mbajtjes së parasë, pra përbën

elementin parësor të çmimit të kredisë. Megjithatë, çmimi i kredisë, pra norma e interesit të kredisë, është rezultante e një sërë faktorësh të tjerë si niveli i riskut të kredimarrësit, niveli i oreksit për risk të bankës etj. Si rrjedhim, një faktor përcaktues më i përshtatshëm i ndikimit të normave të interesit mund të jetë norma mesatare e interesit të kredidhënies. Rritja e normës mesatare të interesit ndikon në dy këndvështrime në treguesin e kredive të keqshërbyera:

Së pari, rritja e saj nënkupton “shtrenjtimin” e kredisë pra edhe rritjen e kredive të keqshërbyera për shkak të rënies së aftësisë paguese të kredimarrësve,

Së dyti, rritja e normës mesatare të interesit nënkupton rritjen e riskut të kredisë së kredimarrësve (duke iu referuar lidhjes risk-çmim) pra edhe rritjen e kredive të keqshërbyera.

4.1.1.i Indeksi i çmimit të shtëpive Indeksi i çmimit të shtëpive është një tregues i rëndësishëm kryesisht për

kredimarrësit individë. Ky indeks paraqet rritjen në përqindje (apo uljen) të çmimit të shtëpive, duke mbartur njëkohësisht edhe elementë të kostos së jetesës së familjeve. Si i tillë, ndikimi i këtij faktori mund të interpretohet në disa këndvështrime të ndryshme:

Së pari, rritja e çmimit të shtëpive ndikon në kërkesën për kredi pasi gjithnjë e më pak familje do të ishin në gjendje të përballojnë vetë me kursimet e tyre blerjen e një shtëpie. Rritja e kërkesës, pra edhe e mbetjes apo balancës së kredive, si rregull pritet të ketë ndikim pozitiv në kreditë e keqshërbyera.

Së dyti, rritja e çmimit të shtëpive rrit koston e jetesës së individëve. Kjo sepse si rregull shuma e kredisë për blerjen e këtyre shtëpive do të jetë më e lartë, pra edhe kësti i kredisë do të jetë më i lartë.

Së treti, çmimi i shtëpive dhe çmimi i qerasë (së shtëpive apo edhe i njësive tregtare) kanë lidhje pozitive me aftësinë paguese të individëve. Si rrjedhim rritja e çmimit të kredive nënkuton në përgjithësi rritjen e kostos së jetesës duke ndikuar në aftësinë paguese të tyre.

Së fundi, studime të shumta kanë treguar se kriza botërore filloi për shkak të rritjes së shpejtë të volumit të kredisë të krijuar pikërisht nga rritja e shpejtë e çmimit të shtëpive në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe në vende të tjera. Përfundimi i arritur është së kjo lidhje shkakton rritjen e kredive të keqshërbyera (madje edhe më tej krizë ekonomike).


106

4.1.2 Faktorë përcaktues që lidhen me strukturën e aktiveve dhe pasiveve të sistemit bankar si dhe faktorë të tjerë cilësorë

Struktura e aktiveve dhe pasiveve përbën një ndër elementët kryesorë të drejtimit të risqeve në përgjithësi. Ekspozimet në aktiv përbëjnë “burimin” kryesor të riskut të kredisë, veçanërisht ekspozimet ndaj klientëve të cilët përbëjnë ekspozimin ndaj riskut të kredisë. Gjithashtu, edhe ekspozimet në portofolin e investimeve në letra me vlerë apo vendosjet në banka e të tjera zëra të ngjashme me to, mbartin një përbërës të rëndësishëm të riskut të kredisë, atë të riskut të kredisë së kundërpalës. Elementë të depozitave apo kapitalit përbëjnë gjithashtu tregues të rëndësishëm pasi përfaqësojnë burimet e financimit të ekspozimeve të krijuara në aktiv.

Më poshtë renditen disa prej treguesve kryesorë të aktiveve dhe pasiveve, duke shpjeguar shkurt lidhjen e tyre me kreditë e keqshërbyera:

Aktivet bankare dhe rritja në përqindje e aktiveve:

Totali i aktiveve bankare përbën një tregues të rëndësishëm për sistemin bankar të një vendi pasi tregon nivelin e aktivitetit bankar në vend. Zakonisht aktivet bankare analizohen në raport me PBB-në, si e trajtuam edhe në kreun e mëparshëm. Gjithashtu, një tregues i rëndësishëm është edhe rritja në përqindje e aktiveve bankare pasi përfaqëson masën e rritjes së aktivitetit bankar.

Volumi i kredisë dhe rritja në përqindje e portofolit të kredisë: Volumi apo madhësia e portofolit të kredisë është gjithashtu një tjetër tregues i rëndësishëm i aktivitetit bankar. Portofoli i kredisë përbën vetë ekspozimin ndaj riskut të kredisë.

Rritja në përqindje e kapitalit të vet: Kapitali i vet përbën kontributin e aksionerëve në një bankë. Burimi kryesor i veprimtarisë bankare janë depozitat e klientëve. Por kapitali i aksionerëve, përveç kontributit fillestar, zakonisht lidhet me riskun e kredisë për shkak se rritja e kapitalit është i lidhur ngushtë me këtë të fundit. Kontributi i aksionerëve rritet sa herë që cënohet mjaftueshmëria e kapitalit e cila lidhet me kërkesat shtesë për riskun e kredisë (duke qënë se ky i fundit zë pëshë të konsiderueshme ndër aktivet bankare).

Rritja në përqindje e fondeve rezervë: Fondet rezervë janë gjithashtu të lidhura me riskun e kredisë pasi, në fakt janë fonde që krijohen kryesisht për këtë risk. Norma e rritjes së fondeve rezervë është e lidhur drejtpërdrejtë me nivelin e shtuar të riskut të kredisë.

Rritja në përqindje e aktiveve në risk: Aktivet në risk përfaqësojnë aktivet e ponderuara me koeficientin e riskut. Edhe ky tregues është i lidhur drejtpërdrejt me riskun e kredisë.

Norma e kredive ndaj depozitave: Norma e kredive ndaj depozitave është tregues i masës së investimit në kredi nga bankat. Raporti shihet edhe si tregues i eficencës së “shfrytëzimit” të burimeve kryesore të fondësimit, depozitave.


107

Norma e kthimit ndaj aktiveve: Norma e kthimit ndaj aktiveve është tregues i rëndësishëm i eficencës së aktivitetit bankar.

Norma e mjaftueshmërisë së kapitalit: Norma e mjaftueshmërisë së kapitalit është raporti midis aktiveve në risk dhe kapitalit rregullator, tregues të cilët kanë lidhje të drejtpërdrejtë me riskun e kredisë.

4.2 Modeli dhe zgjedhja e modelit më të përshtatshëm Për të vlerësuar ndikimin e faktorëve të ndryshëm në treguesin e kredive të

keqshërbyera përdoret në vijim modeli i regresionit linear, ku si variabël i varur është marrë treguesi i kredive të keqshërbyera të sistemit bankar shqiptar dhe variabla të pavarur janë trajtuar një sërë treguesish makroekonomikë dhe tregues të aktiveve dhe pasiveve të vetë sistemit.

Metoda e zbatuar është metoda e zakonshme e katrorëve më të vegjël dhe përpara se të jepen përfundimet, paraqiten edhe testet përkatëse duke arritur tek modeli dhe faktorët që shpjegojnë më mirë nga pikëpamja ekonomike dhe statistikore sjelljen e treguesit të kredive të keqshërbyera.

4.2.1 Metoda e zakonshme e katrorëve më të vegjël dhe supozimet bazë të saj

Metoda e zakonshme e katrorëve më të vegjël u zhvillua nga Carl Friedrich Gauss-i, një matematicien gjerman, i cili vlerësoi se modeli më i përshtatshëm është ai për të cilin minimizohet shuma e diferencës së rezultatit faktik dhe atij të vlerësuar, të quajtura ndryshme si termi i gabimit të modelit.

Më konkretisht, në rastin e një lidhje lineare midis variablit të varur dhe atij të pavarur , matematikisht lidhja do të paraqitej në trajën e ekuacionit:

ku është termi i gabimit të ekuacionit. Në rast se lidhja nuk mund të matet direkt por vlerësohet nëpërmjet një

modeli, rezultati i këtij të fundit do të paraqitej në trajtën e ekuacionit:

ku është termi i gabimit të modelit të vlerësuar. Modeli më i përshtatshëm është ai për të cilin shuma e termave të gabimit të

modelit të vlerësuar, , minimizohet. Duke aplikuar këtë funksion minimizimi, koeficientët e modelit të vlerësuar dhe mund të llogariten me anë të formulës:


108

dhe

4.2.1.a Supozimet e metodës së zakonshme të katrorëve më të vegjël Përpara se të dhënat të përpunohen nëpërmjet programit E-Views 8, në vijim

paraqiten supozimet bazë të metodës së zakonshme te katrorëve më të vegjël në lidhje me variablin apo variablat e pavarur Xi dhe termit të gabimit

1) Pritja matematikore e termit të gabimit ui është zero, pra E(ui) = 0. Vërtetimi i këtij supozimi nënkupton se gjithë variablat e tjerë të papërfshirë në model kanë efekt mesatar afër zeros, ose e thënë ndryshe, modeli i zgjedhur në analizë është i përshtatshëm.

2) Variacioni i termit të gabimit është konstant apo i qendrueshëm, pra Var(ui) = σ2. Vërtetimi i këtij supozimi nënkupton se varianca e termit të gabimit do të jetë e njëjtë për gjithë vëzhgimet e variablit të pavarur X. Ky supozim njihet ndryshe edhe si kushti i homoskedasticitetit (d.m.th me variancë të njëjtë) dhe lidhet me pasigurinë apo pasaktësinë e modelit.

3) Nuk ka autokorrelacion midis termave të gabimit për dy vrojtimeve, Xi dhe Xj (ku i # j), ose e thënë ndryshe korrelacioni midis tyre është zero (madhësia e gabimit për një vrojtim nuk varet nga madhësia e gabimit për një vrojtim tjetër). Pra, cov(ui, uj) = 0 , ku “cov” nënkupton korrelacionin midis dy mbetjeve për i-të të ndryshëm nga j-të. Egzistenca e korrelacionit midis mbetjeve tregon se ato shfaqin një sjellje të caktuar (pra jo sjellje rastësore), gjë që e bën të papërshtatshëm modelin.

4) Termi i gabimit ka shpërndarje normale me pritje matematike 0 dhe variancë σ2.

5) Modeli është i mirëpërcaktuar, pra lidhja funksionale është lineare.

4.2.2 Hipotezat e ngritura Hipotezat e ngritura në këtë punim lidhen me vlerësimin e faktorëve

përcaktues që ndikojnë në treguesit e riskut të kredisë. Hipotezat që testohen nëpërmjet analizës ekonometrike janë: Hipoteza e parë: Ho: Nuk ka lidhje të rëndësishme midis Prodhimit të Brendshëm Bruto dhe treguesit të kredive të keqshërbyera të sistemit bankar shqiptar. Ha: Ka lidhje të rëndësishme midis Prodhimit të Brendshëm Bruto dhe treguesit të kredive të keqshërbyera të sistemit bankar shqiptar. Hipoteza e dytë: Ho: Nuk ka lidhje të rëndësishme midis Indeksit të Çmimit të Konsumit dhe treguesit të kredive të keqshërbyera të sistemit bankar shqiptar.


109

Ha: Ka lidhje të rëndësishme midis Indeksit të Çmimit të Konsumit dhe treguesit të kredive të keqshërbyera të sistemit bankar shqiptar. Hipoteza e tretë: Ho: Nuk ka lidhje të rëndësishme midis raportit të kredive ndaj totalit të aktiveve dhe treguesit të kredive të keqshërbyera të sistemit bankar shqiptar. Ha: Ka lidhje të rëndësishme midis raportit të kredive ndaj totalit të aktiveve dhe treguesit të kredive të keqshërbyera të sistemit bankar shqiptar. Hipoteza e katërt: Ho: Nuk ka lidhje të rëndësishme midis Kthimit ndaj Aktiveve dhe treguesit të kredive të keqshërbyera të sistemit bankar shqiptar. Ha: Ka lidhje të rëndësishme midis Kthimit ndaj Aktiveve dhe treguesit të kredive të keqshërbyera të sistemit bankar shqiptar.

4.2.3 Burimet e të dhënave Seritë kohore të përdorura duhet të jenë të tilla që të përshtaten me të dhënat e

serisë së treguesit të kredive të keqshërbyera. Kjo e fundit paraqitet në formën e serisë tremujore dhe, sikundër është analizuar në kreun e mëparshëm, është publikuar prej vitit 1998 e në vijim. Megjithatë, duke qenë se zhvillimet e sektorit bankar në Shqipëri kanë qenë të vrullshme, seria paraqet ecuri më të qendrueshme pas vitit 2005.

Seritë kohore tremujore paraqesin një formë mjaft të përshtatshme për analizën ekonometrike sidomos në kushtet ku të dhënat e disponuara i përkasin një periudhe relativisht të shkurtër. Të dhënat tremujore bëjnë të mundur rritjen e numrit të vrojtimeve dhe testimin më të mirë të lidhjes që egziston midis variablave.

Lidhur me faktorët e tjerë makroekonomikë apo ato të lidhur me strukturën e aktiveve dhe pasiveve të bankave janë kërkuar burime të ndryshme të dhënash me synim grumbullimin e informacionit të saktë në formën e serive kohore të publikuara, në mënyrë që këto të fundit të mund të përdoren për modelin e regresionit. Për disa prej faktorëve makroekonomikë të përshkruar më sipër të dhënat mungojnë, siç është për shembull indeksi i çmimit të shtëpive, ndërkohë që për një pjesë tjetër të dhënat gjenden vetëm në formën e serive kohore vjetore.

Si rrjedhim, modeli i regresionit shumëfaktorial është zbatuar vetëm për seritë kohore tremujore për të cilat gjendet informacion zyrtar dhe publik në Bankën e Shqipërisë apo në Institutin e Statistikave (INSTAT).

Përpunimi i të dhënave dhe testimi i hipotezave është bërë me anë të programit statistikor E-Views 8.

4.2.4 Trajta funksionale e modelit Lidhja midis treguesit të kredive të keqshërbyera dhe faktorëve të tjerë

përcaktues është supozuar të jetë lineare dhe për të paraqitur lidhjen është përdorur modeli i regresit linear me metodën e zakonshme të katrorëve më të vegjël.

Fillimisht është studiuar lidhja apo ndikimi nga faktorët makroekonomikë të identifikuar në çështjen e parë të kreut dhe më pas lidhja me faktorë të strukturës së aktiveve dhe pasiveve të bankave. Më tej, është studiuar edhe ndikimi i gjithë faktorëve njëkohësisht për të përzgjedhur modelin më të përshtatshëm të mbështetur si nga teoria ekonomike ashtu edhe nga pikëpamja e testeve statistikore.


110

4.2.4.a Varësia e treguesit të kredive të keqshërbyera nga variablat makroekonomikë

Trajta funksionale e varësisë së treguesit të kredive të keqshërbyera nga faktorë përcaktues makroekonomikë paraqitet sipas formulës në vijim:

ku: TKPi është variabli i varur që paraqet treguesin e kredive të keqshërbyera në periudhën e i-të, X1, X2, X3….., Xn janë variablat e pavarur që paraqesin faktorët makroekonomikë që kanë ndikim në treguesin e kredive të keqshërbyera.

4.2.4.b Varësia e treguesit të kredive të keqshërbyera nga variablat që lidhen me strukturën e aktiveve dhe pasiveve

Trajta funksionale e varësisë së treguesit të kredive të keqshërbyera nga faktorë përcaktues që lidhen me strukturën e aktiveve dhe të pasiveve të bankave paraqitet sipas formulës në vijim:

ku: TKPi është variabli i varur që paraqet treguesin e kredive të keqshërbyera në periudhën e i-të, Z1, Z2, Z3….., Zn janë variablat e pavarur që paraqesin faktorët makroekonomikë që kanë ndikim në treguesin e kredive të keqshërbyera.

4.2.4.c Varësia e treguesit të kredive të keqshërbyera nga variablat makroekonomikë dhe atyre që lidhen me strukturën e aktiveve dhe pasiveve njëkohësisht

Trajta funksionale e varësisë së treguesit të kredive të keqshërbyera nga faktorë përcaktues makroekonomikë dhe ata që lidhen me strukturën e aktiveve dhe të pasiveve të bankave paraqitet sipas formulës në vijim:

4.3 Vlerësimi i modelit të përzgjedhur dhe testimi i supozimeve Për të arritur në modelin më të përshtatshëm janë bërë prova të ndryshme duke

synuar fillimisht përfshirjen e sa më shumë faktorëve përcaktues dhe që ndikojnë në TKP. Më pas, nëpërmjet testeve statistikore është gjetur modeli statistikisht i përfshtatshëm duke siguruar njëkohësisht rëndësinë e lidhjes por edhe qendrueshmërinë e modelit, pra që kënaq njëkohësisht edhe testet statistikore.

4.3.1 Vlerësimi i stacionaritetit dhe kointegrimit të serive kohore të përdorura në model

Meqënëse testimi i hipotezave bëhet duke përdorur seritë kohore të variablave ekonomikë atëherë variablat duhet që si fillim të testohen për stacionaritetin dhe për mundësinë e kointegrimit, pra të pranisë së një lidhje afatgjatë midis tyre.

Stacionariteti i serisë kohore nënkupton që seria ka mesatare, variancë dhe autokovariancë konstante që nuk varen nga koha “t”, pra që seria kohore tenton të shkojë drejt mesatares afatgjatë. Një seri quhet stacionare kur ka:

pritje matematikore konstante gjatë kohës,


111

shpërndarje konstante gjatë kohës dhe autokovarianca në afate të shtyra (“lag”-e) të ndryshme nuk varet nga

koha. Nëse seritë kohore janë procese jo-stacionare atëherë modelimi me metodën e

zakonshme te katrorëve më të vegjël mund të gjenerojë një regresion të rremë. Kjo problematikë nuk është e vërtetë nëse provohet që seritë që kthehen në stacionare në rende të ndryshme janë të integruara me njëra-tjetrën, e thënë ndryshe që midis tyre egziston një lidhje afatgjatë. Kjo testohet nëpërmjet testit të kointegrimit të serive. Në vijim paraqiten testet e stacionaritit të serive dhe kointegrimit të tyre në modelet e testuara.

Stacionariteti testohet me testin e rrënjës njësi. Më konkretisht do të përdoret

testi i zgjeruar Dickey-Fuller (ADF) i cili konsiston në ndërtimin e ekuacionit:

Hipotezat që ngrihen në këtë rast janë: H0 : δ = 0 (kemi rrënjë njësi, seria nuk është stacionare) Ha : δ # 0 (nuk kemi rrënjë njësi, seria është stacionare) Nëse vlera absolute e llogaritur e |τ| është më e madhe se vlerat absolute

kritike të τ, atëherë hipoteza bazë hidhet poshtë që δ= 0, që do të thotë se seria është stacionare.

Testimi i stacionaritetit nëpërmjet programit E-Views është bërë për të gjitha seritë kohore tremujore të përdorura (ato që u përdorën për të gjetur modelin më të përshtatshëm) duke përfshirë seri të treguesve makroekonomikë dhe ato të strukturës së aktiveve dhe pasiveve të bankave. Megjithatë, në Aneksin 1 janë paraqitur testi i stacionaritetit për seritë kryesore të përdorura, duke përjashtuar ato të cilat rezultonin të parëndësishme në model, pra nuk rezultonin të ishin faktorë përcaktues në TKP. Secila seri është testuar fillimisht për praninë e stacionaritetit në nivelin e tyre fillestar, të quajtura stacionare në nivel – I(0). Në rast se një gjë e tillë nuk është e vërtetë (pra seria nuk është stacionare në nivel), atëherë testohet stacionariteti në diferencën e parë, të quajtura stacionare në nivel – I(1) e kështu me rradhë.

Për shembull, shqyrtojmë serinë e PBB-së. Testojmë stacionaritetin e serisë në

nivelin fillestar të të dhënave nëpërmjet testit të zgjeruar Dickey-Fuller. Rezultatet e testit paraqiten si në tabelën 34 më poshtë:

Tabelë 1: Testimi i stacionaritetit, rezultatet e testit të Augmented Dickey-Fyller-it për serinë e PBB-së

Statistika t Probabiliteti

-3.905454 0.0050

3.632900

-2.948404

-2.612874

H0: PBB ka rrënjë njësi

Testi statistikor Augmented Dickey-Fuller

Vlerat kritike të statistikës t

Për nivel 1%

Për nivel 5%

Për nivel 10%

Burimi: Llogaritje e autorit


112

Sipas llogaritjeve, vlera absolute e testit ADF është 3.905, pra më e madhe se vlerat absolute kritike e τ (referuar nivelit 1%, 5% dhe 10%). Gjithashtu, probabiliteti i kësaj vlerë është p=0.005 pra më i vogël se 0.05 (bazuar në nivelin e besueshmërisë së përzgjedhur), që tregon se Ho bie poshtë, pra nuk kemi rrënjë njësi në serinë e PBB-së. Pra seria e PBB-së është stacionare në nivelin e saj fillestar, e paraqitur shkurt si I(0).

Shqyrtojmë serinë e TKP-së. Testojmë stacionaritetin e serisë në nivelin fillestar të të dhënave nëpërmjet testit të zgjeruar Dickey-Fuller. Rezultatet e testit paraqiten si në tabelën 35 më poshtë:

Tabelë 2: Testimi i stacionaritetit, rezultatet e testit të Augmented Dickey-Fyller-it për serinë e TKP-së


1.053294 0.9963

-3.632900

-2.948404

-2.612874

H0: TKP ka rrënjë njësi



Për nivel 1%

Për nivel 5%

Për nivel 10%

Burimi: Llogaritje e autorit Sipas përllogaritjeve, vlera absolute e testit ADF është 1.053, pra më e vogël

se vlerat absolute kritike e τ (referuar nivelit 1%, 5% dhe 10%). Gjithashtu, probabiliteti i kësaj vlere është p=0.9963 pra më i madh se 0.05 (bazuar në nivelin e besueshmërisë së përzgjedhur), që tregon se nuk arrijmë të hedhim poshtë Ho, pra kemi praninë e rrënjëve njësi në serinë e TKP-së. Pra seria e TKP-së nuk është stacionare në nivelin e saj fillestar, e paraqitur shkurt si I(0).

Testojmë stacionaritetin e serisë TKP në serinë e llogaritur si diferencë e parë e të dhënave fillestare, pra seria D(TKP) = TKPt – TKP(t-1) ku t është vlera e TKP-së në periudhën t. Rezultatet e testit paraqiten në tabelën 36.

Tabelë 3: Testimi i stacionaritetit, rezultatet e testit të Augmented Dickey-Fyller-it për serinë e diferencës së parë të TKP-së


-4.182961 0.0025

-3.639407

-2.951125

-2.614300

H0: D(TKP) ka rrënjë njësi



Për nivel 1%

Për nivel 5%

Për nivel 10% Burimi: Llogaritje e autorit

Sikundër shihet, vlera absolute e testit ADF është 4.1829, pra më e madhe se

vlerat absolute kritike e τ (referuar nivelit 1%, 5% dhe 10%). Gjithashtu, probabiliteti i kësaj vlerë është p=0.0025 pra më i madh se 0.05 (bazuar në nivelin e besueshmërisë së përzgjedhur), që tregon se bie poshtë, pra nuk kemi rrënjë njësi në serinë e D(TKP)-së. Pra seria e TKP-së është stacionare në diferencën e parë, e paraqitur shkurt si I(1).


113

Përmbledhtazi, rezultatet e testimit të stacionaritetit për seritë e përdorura paraqiten në tabelën 37 më poshtë:

Tabelë 4: Testimi i stacionaritetit, përmbledhje e rezultatit të testit të Augmented Dickey-Fyller-it për seritë e shqyrtuara

Seria SimboliStacionare në nivel – I(0)

Stacionare në dif. të parë – I(1)

Treguesi i kredisë me probleme TKPPo*

(τ=-4.1829, p=0.0025)Norma e rritjes së Produktit të Brendshëm Bruto PBB

Po* (τ= -3.9054, =0.0050)

Indeksi i Cmimeve të Konsumit ICKPo*

(τ=-3.1614, p=0.0323)

Prurjet e Emigrantëve RMPo*

(τ=-10.883, p=0.0000)Volumi i Kredive ndaj Totalit të Aktiveve K-TA

Po** (τ=-2.874, p=0.0589)

Kthimi ndaj Aktiveve ROAPo*

(τ=-5.693, p=0.0000)

Treguesi Kredi ndaj Depozita Kr_DepoPo*

(τ=-3.5327, p=0.0130) * me nivel rëndësie 5% ** me nivel rëndësie 10%

Burimi: Llogaritje e autorit Pra seritë e PBB-së dhe K_TA-së rezultojnë të jenë stacionare në nivelin

fillestar të të dhënave (kjo e fundit me nivel rëndësie 90%), ndërsa seritë e TKP-së, IÇK-së, RM-së, ROA-s, Kr_Depo-s kthehen në stacionare në diferencë të parë. Asnjë nga seritë nuk kthehet në stacionare në nivele më të larta (pra në diferencë të dytë) kështu që ato mund të testohen më tej për kointegrim midis tyre (seritë me stacionaritet në rende më të larta nuk mund të testohet kointegrimi i tyre).

Pas testimit për stacionaritetin, variablat testohen për egzistencën e një marrëdhënie afatgjatë midis variablave, apo kointegrimi i tyre. Në rast se vërtetohet se variablat kanë një marrëdhënie afatgjatë, pra ndikojnë tek njëri-tjetri jo për shkak të një lidhje afatshkurtër, atëherë rezultatet e modelit të regresionit janë të vërteta. Pra, nuk kemi të bëjmë me një regresion të rremë të prodhuar për shkak të lidhjes afatshkurtër apo të rastit të serive por përkundrazi ato shfaqin lidhje afatgjatë sikundër u parashtrua më sipër.

Një metodë e thjeshtë për të testuar kointegrimin është procedura me dy hapa e Engle dhe Ganger (testi EG), në rastin tonë testi i zgjeruar Engle dhe Ganger (testi AEG). Metoda e zhvilluar nga Engle dhe Ganger konsiston në dy hapa:

së pari, vlerësimi i një modeli me lidhje lineare midis variablave (seria e të cilëve është stacionare në nivel apo në diferencë të parë)

së dyti, testimin e stacionaritetit të serisë së mbetjeve të modelit. Nëse rezulton që seria e mbetjeve është stacionare në nivel (nëpërmjet testit AEG), atëherë vërtetohet se seritë janë të kointegruara midis tyre, pra konfirmohet lidhja afatgjatë e tyre). Nëse rezulton që seria e mbetjeve nuk është stacionare në nivel, atëherë seritë nuk janë të kointegruara, pra si rrjedhim modeli i regresit që rezulton nga lidhja midis tyre, megjithëse mund të kënaqë testet statistikore, mund të jetë i rremë. Kjo sepse nuk konfirmohet lidhja afatgjatë e variablave.

Zbatojmë këto hapa në modelet që do të testohen sipas procedurës së paraqitur

në pjesën në vijim të kreut. Më poshtë paraqiten rezultatet e testimit të mbetjeve të


114

modelit për modelin e përzgjedhur. Testimi i stacionaritetit të mbetjeve të modelit paraqitet përmbledhtazi në tabelën 38 (paraqitja e plotë në Aneksin 2).

Tabelë 5: Stacionariteti i mbetjeve të modelit, rezultatet e testit të Augmented Dickey-Fyller-it


-5,565678 0,0000

-3,632900

-2,948404

-2,612874

H0: Mbetje_Model_Total ka rrënjë njësi



Për nivel 1%

Për nivel 5%

Për nivel 10%

Burimi: Llogaritje e autorit Vlera absolute e testit ADF është 5.5656, pra më e madhe se vlerat absolute

kritike e τ (referuar nivelit 1%, 5% dhe 10%). Gjithashtu, probabiliteti i kësaj vlere është p=0.0000 pra më i madh se 0.05 (bazuar në nivelin e besueshmërisë së përzgjedhur), që tregon se Ho bie poshtë, pra nuk kemi rrënjë njësi në serinë e mbetjeve të modelit të përzgjedhur. Pra, testi i kointegrimit tregon se variablat kanë lidhje afatgjatë midis tyre, pra rezultatet e modelit nuk mund të jenë të rreme.

4.3.2 Vlerësimi i modelit më të përshtatshëm Modeli më i përshtatshëm që paraqet faktorët përcaktues së TKP-së është ai që

përfshin si faktorë makroekonomikë ashtu edhe faktorë të bilancit të bankave:

Duke përdorur seritë kohore tremujore për periudhën 2005-2013 (gjithsej 36

vrojtime), lidhja funksionale midis variablave të mësipërm paraqitet në trajtën:

ku: – Rritja në përqindje e Prodhimit të Brendshëm Bruto (seria përmban rritjen tremujore në përqindje të PBB-së, të dhënat në përqindje të publikuara në INSTAT),

– Indeksi i Çmimeve të Konsumit (seria përmban indeksin e çmimeve të konsumit duke konsideruar si vit bazë vitin 1993, të dhënat në përqindje të publikuara në INSTAT).

– Raporti i Volumit të Kredisë me Totalin e Aktiveve në sistemin bankar shqiptar (seria përmban raportin e kredive ndaj totalit të aktiveve, të dhënat në përqindje llogaritura nga të dhëna të publikuara nga Banka e Shqipërisë).

– Treguesi i kthimit ndaj aktiveve (seria përmban kthimin ndaj aktiveve në përqindje për sistemin bankar shqiptar të publikuar nga Banka e Shqipërisë). Përpara se të përzgjidhet ky model si modeli më i përshtatshëm, janë bërë një

sërë provash për modele të ndyshme duke përfshirë variabla të ndryshëm


115

makroekonomikë dhe ato që burojnë nga bilanci. Rezultatet e disa prej këtyre modeleve paraqiten në Aneksin 4, ndërkohë që rezultatet e modelit të përzgjedhur paraqiten veç në Aneksin 3. Këto të fundit vlerësohen për rëndësinë e tyre edhe në vijim.

Të dhënat e metodës së zakonshme të katrorëve më të vegjël që rezultojnë nga programi E-Views 8 për testimin e modelit të mësipërm paraqiten në figurën 4 më poshtë:

Figurë 1: Rezultatet e modelit më të përshtatshëm me metodën e zakonshme të katrorëve më të vegjël


Ndikimi i faktorëve makroekonomikë paraqitet nga koeficientët e pjesshëm

të regresit në krah të çdo faktori. Rezulton që lidhja e me tre faktorë: , dhe rezulton negative ndërsa lidhja me faktorin rezulton pozitive. Më

konkretisht: tregon se rritja e PBB-së me 1% do të shoqërohet me

0.2653% rënie në peshën e kredive të keqshërbyera për sistemin bankar shqiptar (duke i supozuar tre faktorët e tjerë konstant);

tregon se rritja e IÇK-së me 1% do të shoqërohet me 0.3934% rritje në peshën e kredive të keqshërbyera për sistemin bankar shqiptar (duke i supozuar tre faktorët e tjerë konstant);

tregon se rritja e K_TA-së me 1% do të shoqërohet me 0.3058% rënie në peshën e kredive të keqshërbyera për sistemin bankar shqiptar (duke i supozuar tre faktorët e tjerë konstant);

tregon se rritja e ROA-s me 1% do të shoqërohet me 3.0814% rënie në peshën e kredive të keqshërbyera për sistemin bankar shqiptar (duke i supozuar tre faktorët e tjerë konstant).

Shenja apo lloji i ndikimit të faktorëve të mësipërm në është i njëjtë me

shumicën e literaturës së trajtuar në kreun e mëparshëm ndërkohë që rëndësia e koeficientëve, rëndësia e modelit si dhe qendrueshmëria e modelit vlerësohet në vijim nëpërmjet testeve statistikore.

Included observations: 36

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

C -0.857145 0.074564 -11.49549 0.0000 PBB -0.265278 0.105665 -2.510550 0.0175 ICK 0.393391 0.027324 14.39725 0.0000

K_TA -0.305812 0.054392 -5.622362 0.0000 ROA -0.030814 0.009889 -3.115906 0.0039

R-squared 0.961864 Mean dependent var 0.109072 Adjusted R-squared 0.956943 S.D. dependent var 0.080229 S.E. of regression 0.016648 Akaike info criterion -5.224840 Sum squared resid 0.008592 Schwarz criterion -5.004906 Log likelihood 99.04711 Hannan-Quinn criter. -5.148077 F-statistic 195.4693 Durbin-Watson stat 1.847909 Prob(F-statistic) 0.000000


116

4.3.2.a Koeficienti i përcaktueshmërisë Për të matur përshtatshmërinë e modelit të regresit përdoret koeficienti I

rregulluar i përcaktueshmërisë të cilin e shënojmë me . Në rastin e një lidhje funksionale midis dy variablave dhe , koeficienti i

përcaktueshmërisë është matës i madhësisë së përshtatjes midis të dhënave reale të serisë dhe ekuacionit të regresionit. Ky tregues mat pjesën ose përqindjen e ndryshimeve të variablit që shpjegohet nga variabli shpjegues .

Në rastin e një lidhje shumëfaktoriale, koeficienti i përcaktueshmërisë së modelit rritet për shkak të rritjes së faktorëve të marrë në konsideratë. Për të berë të krahasueshme rëndësinë e përshtatjes së modelit të “zhveshur” nga ndikimi i numrit të variablave të përfshirë në model përdoret koeficienti i rregulluar i përcaktueshmërisë

.

ku: n – numri i vrojtimeve k – numri i variablave të pavarur të përfshirë në model. Në rastin e modelit tonë, që tregon se afërsisht 96% e

ndryshimit të TKP-së shpjegohet nga faktorët PBB, IÇK, K_TA dhe ROA. Duke qenë se vlera e koeficientit është shumë afër vlerës 1 (vlera maksimale që tregon 100% përshtatje), atëherë mund të themi se modeli i regresionit i përshtatet shumë mirë serisë së treguesit të kredive të keqshërbyera.

4.3.2.b Testimi i koeficientëve të pjesshëm të modelit Me supozimin se modeli ynë ka shpërndarje normale të mbetjeve ui, atëherë

edhe koeficientët e pjesshëm të regresit β kanë shpërndarje normale. Pra, shpërndarja e treguesit është shpërndarje normale ose shpërndarja e zgjedhjes është shpërndarje studenti – t me (n-k) shkallë lirie, ku k është numri i koeficientëve të pjesshëm të ekuacionit të regresit, në rastin tonë 36-4 = 32 shkallë lirie. Duke përdorur shpërndarjen e studentit, intervali i besimit për koeficientin β1 jepet me formulën ku

është koeficienti i besueshmërisë që në rastin tonë do ta marrim 95%. Një rregull i thjeshtuar kur numri i shkallëve të lirisë është më i madh se 20,

është që testimi i koeficientit të pjesshëm pranohet (pra hipoteza H0 hidhet poshtë, Ha pranohet) në rast se .

Për të testuar koeficientin e pjesshëm , ndërtojmë hipotezat: H0: dhe Ha: Përdorim testin e studentit t duke llogaritur fillimisht vlerën kritike të tij, tkr,

me një nivel besueshmërie 95% (ose α = 5%) me formulën:


117

Llogaritjet e treguesit jepen edhe në figurën 4 më sipër të nxjerrë nga programi statistikor E-Views 8. Duke gjetur në tabelat statistikore të shpërndarjes t-studenti vlerën e t-së për shkallë lirie 32 (në tabelë vlera më e përafërt ishte 30) dhe α/2= 0.025 gjendet që t = 2.042. Duke qenë se , pra

atëherë hipoteza H0 hidhet poshtë dhe Ha pranohet, pra koeficienti β1 është statistikisht i rëndësishëm.

Një mënyrë më e lehtë për të testuar koeficientin β1 është duke përdorur vlerën apo probabilitetin p, të llogaritur në figurën e mësipërme. Rregulli është që nëse vlera e këtij probabiliteti është më e vogël se 0.05, atëherë H0 hidhet poshtë dhe Ha pranohet, pra koeficienti β1 është statistikisht i rëndësishëm. Në rastin tonë, p=0.0175, pra më i vogël se 0.05, pra koeficienti β1 është statistikisht i rëndësishëm. Interpretimi i këtij koeficienti është që probabiliteti që të kemi një vlerë tβ1 të barabartë apo më të madhe se vlera kritike -2.51055 është vetëm 1.75%, pra më i ulët se α e përzgjedhur prej 5%.

Në të njëjtën mënyrë testojmë edhe koeficientët e tjerë β2 , β3 dhe β4. Duke përdorur rregullën e thjeshtuar të probabilitetit, vlerat e tij janë shumë të vogla dhe në çdo rast më të vogla se 0.05, atëherë vërtetohet se edhe koeficientët e tjerë β2 , β3 dhe β4 janë statistikisht të rëndësishëm.

4.3.2.c Testimi i rëndësisë së përgjithshme të modelit Pas testimit të koeficientëve të pjesshëm të modelit, duhet të vlerësohet

rëndësia e përgjithshme e tij, pra nëse modeli i zgjedhur e përshkruan drejt dhe mjaftueshëm mirë lidhjen e variablave të përfshirë në këtë model.

Për të testuar rëndësinë e modelit ngrihen hipotezat e mëposhtme: H0: β1= β2= β3=β4= 0 (modeli nuk është statistikisht i rëndësishëm) Ha: Jo të gjithë koeficientët janë njëkohësisht të barabartë me zero (modeli është statistikisht i rëndësishëm) Hipoteza bazë H0 interpretohet se të gjithë koeficientët e pjesshëm, β1, β2 ,β3

dhe β4 janë bashkarisht dhe njëkohësisht të barabartë me zero. Pranimi apo hedhja poshtë e kësaj hipoteze njihet si testi i rëndësisë së përgjithshme të modelit, që nënkupton faktin se, në rastin e modelit tonë, TKP ka lidhje lineare me faktorët PBB, IÇK, K_TA dhe ROA.

Hipoteza H0 testohet në këtë rast nëpërmjet analizës së variancës, që njihet si Tabela ANOVA. Treguesi F i llogaritur bazohet në madhësinë e variacionit mesatar të shpjeguar (ose të modelit të përdorur) në raport me variacionin mesatar të pashpjeguar (ose të mbetur), ku treguesi ndjek shpërndarjen e Fisherit me k-1 = 5-1=4 dhe n-k=36-5=31 shkallë lirie. Për modelin e sipërpërmendur, nga tabela e nxjerrë nga programin E-Views 8 gjendet që F = 195.4693 vlerë e cila është shumë më e madhe krahasuar me vlerën në tabelë 5.75 (duke përdorur vlerën më të afërt të shkallës së lirisë 30). Një mënyrë më e thjeshtë për testimin e hipotezës është probabiliteti për treguesin F, që referuar tabelës është p(F) = 0.0000, pra një vlerë shumë e vogël, gjithsesi më e vogël se 0.05. Si rrjedhim, hipoteza H0 hidhet poshtë dhe pranohet hipoteza Ha, pra modeli është i rëndësishëm duke konfirmuar lidhjen lineare midis variablave.


118

4.3.2.d Testimi i shpërndarjes normale të mbetjeve të modelit Për të testuar një prej supozimeve të metodës së zakonshme të katrorëve më të

vegjël, atë të shpërndarjes normale të mbetjeve ui, mund të përdorim analizën grafike dhe disa teste si koeficienti i pjerrësisë (S-Skewness), koeficienti i përqendrimit apo trashësisë së bishtave (K-Kurtosis) ose Jarque-Bera (JB), ku ky i fundit ka shpërndarje χ².

Treguesi JB llogaritet me formulën:

ku: n = madhësia e zgjedhjes, S= koeficienti i asimetrisë së shpërndarjes së termit të gabimit ui, K = koeficienti i përqendrimit të shpërndarjes së termit të gabimit ui. Për një shpërndarje normale, treguesi S merr vlerën 0 (shpërndarje plotësisht

simetrike) dhe K merr vlerën 3. Si rrjedhim, vlera statistikore e testit JB pritet të jetë zero.

Testi JB është test i hipotezave të njëkohshme ku S=0 dhe K=3, pra që

shpërndarja e mbetjeve është normale. Në këtë rast, H0 dhe Ha paraqiten: H0 : Termi i gabimit ka shpërndarje normale, Ha : Termi i gabimit nuk ka shpërndarje normale Hipoteza bazë H0 pranohet nëse treguesi JB është afër zeros ose probabiliteti i

tij është afërsisht 95%. Nëpërmjet E-Views 8, llogaritja e treguesve të mësipërm si dhe paraqitja grafike, bëhet me të njëjtën menu dhe paraqitet më poshtë:

Figurë 2: Testimi i shpërndarjes normale të mbetjeve të modelit, rezultatet e testit Jarque-Bera

0

1

2

3

4

5

6

7

-0.04 -0.03 -0.02 -0.01 0.00 0.01 0.02 0.03

Series: ResidualsSample 1 36Observations 36

Mean 1.24e-16Median 0.000113Maximum 0.026231Minimum -0.043031Std. Dev. 0.015668Skewness -0.507195Kurtosis 3.068614

Jarque-Bera 1.550540Probability 0.460579

Burimi: Llogaritje e autorit Nga paraqitja grafike kuptohet që shpërndarja e mbetjeve nuk është krejtësisht

normale por i përafrohet shpërndarjes normale. Në fakt, treguesi i asimetrisë është S=-0.507 (shpërndarja është e anuar negativisht) dhe treguesi i përqendrimit K=3.068, pothuaj si ai i shpërndarjes normale. Në rast se do ti referohemi treguesit JB, vlera e tij është JB = 1.55, mjaftueshëm e ulët, si dhe probabiliteti i tij p = 46%, mjaftueshëm i lartë, gjithsesi më i lartë se 0.05. Pra hipoteza që termat e gabimit kanë shpërndarje normale pranohet (hipoteza alternative hidhet poshtë).


119

4.3.2.e Testi i autokorrelacionit dhe autokorrelacionit serial Një prej supozimeve të metodës së zakonshme të katrorëve më të vegjël është

mungesa e korrelacionit midis termave të gabimit. Në këtë rast, vlerësohet prania e korrelacionit apo korrelacionit të pjesshëm të mbetjeve duke ngritur hipotezat:

H0 : Seritë e mbetjeve nuk kanë prani të autokorrelacionit Ha : Seritë e mbetjeve kanë prani të autokorrelacionit Për të testuar hipotezën bazë mund të përdorim korrelogramën ku vlera të larta

të probabilitetit nënkuptojnë mungesën e autokorrelacionit.

Figurë 3: Testimi i autokorrelacionit, rezultatet e testit të autokorrelacionit dhe korrelacionit të pjesshëm


Nga rezultatet në figurën 6, vërehet se probabiliteti është më i madh se 0.05, si

rrjedhim mund të themi se nuk ka prani të autokorrelacionit dhe korrelacionit të pjesshëm midis mbetjeve.

Një test shumë i rëndësishëm është testi i autokorrelacionit serial të termave të

gabimit. Prania e autokorrelacionit serial bën që gabimi standard i rezultateve të modelit të jenë më të ulëta se gabimi standard real, pra vë në pikëpyetje testet e bëra më sipër për rëndësinë e modelit.

Testimi i autokorrelacionit serial bëhet nëpërmjet testit Durbin-Watson (D), i cili llogaritet si:

Vlerat e testit D lëvizin në intervalit 0-4 dhe rezultatet e testit për shenjën e

autokorrelacionit serial janë: D = 2 nuk ka prani të autokorrelacionit serial; D<2, autokorrelacion serial pozitiv; D>2, autokorrelacion serial negativ.

Testi D i autokorrelacionit serial është modifikuar më tej duke përcaktuar edhe një zonë të ndërmjetme midis vlerës 2, ku prania ose jo e autokorrelacionit serial rezulton jo statistikisht i rëndësishëm (pavarësisht se vlera e D#2). Në këtë rast llogariten vlerat DL (kufiri i poshtëm) dhe DU (kufiri i sipërm) për një nivel të caktuar besueshmërie. Për vlera midis këtyre kufijve prania e autokorrelacionit serial (pozitiv

Included observations: 36

Autocorrelation Partial Correlation AC PAC Q-Stat Prob

.*| . | .*| . | 1 -0.121 -0.121 0.5738 0.449 .*| . | .*| . | 2 -0.154 -0.171 1.5280 0.466 . | . | . | . | 3 0.004 -0.041 1.5285 0.676 . | . | . | . | 4 0.034 0.003 1.5783 0.813 . |** | . |** | 5 0.240 0.251 4.1253 0.532 . | . | . |*. | 6 0.015 0.104 4.1353 0.658 . | . | . | . | 7 -0.056 0.046 4.2833 0.747 . | . | . |*. | 8 0.060 0.082 4.4586 0.814 . | . | . | . | 9 0.024 0.025 4.4882 0.876 .*| . | .*| . | 10 -0.071 -0.126 4.7522 0.907 .*| . | **| . | 11 -0.151 -0.243 6.0045 0.873 . | . | .*| . | 12 0.043 -0.082 6.1120 0.910 . | . | .*| . | 13 -0.025 -0.149 6.1494 0.941 . | . | . | . | 14 -0.010 -0.055 6.1554 0.962 .*| . | .*| . | 15 -0.118 -0.095 7.0668 0.956 .*| . | . | . | 16 -0.104 -0.040 7.8061 0.954


120

apo negativ) nuk mund të vërtetohet, ndërkohë që për vlera jashtë tyre konfirmohet prania e autokorrelacionit serial.

Në rastin e modelit tonë, vlera e testit Durbin-Watson është D=1.8479 që nënkupton autokorrelacionin pozitiv të termave të gabimit. Për të testuar rëndësinë statistikore të këtij autokorrelacioni pozitiv dhe rezultatet paraqiten nëpërmjet rregullës së mëposhtme:

Nëse D<DL, atëherë autokorrelacioni pozitiv është statistikisht i rëndësishëm,

Nëse D>DU, atëherë autokorrelacioni pozitiv nuk është statistikisht i rëndësishëm,

Nëse DL<D<DU, atëherë testi jep rezultate të paqarta. Duke iu referuar tabelave statistikore të testit Durbin-Watson për nivelin e

besueshmërisë 95% (α=0.05), gjenden vlerat DL =1.175 dhe DU=1.799. Vërejmë se D=1.8479>DU=1.799, në model autokorrelacioni i mbetjeve nuk është statistikisht i rëndësishëm.

4.3.2.f Testi i heteroskedasticitetit Metoda e zakonshme e katrorëve më të vegjël supozon gjithashtu se

shpërndarja e termit të gabimit është konstante, pra ka të njëjtën variancë. Ky supozim njihet si kushti i shpërndarjes së njëjtë ose i homoskedasticitetit. Mosplotësimi i këtij kushti njihet si heteroskedasticitet (me shpërndarje të ndryshme).

Për të testuar praninë ose jo të heteroskedasticitetit, një ndër testet më të

përdorshëm është testi White. Hipotezat që ngrihen në këtë rast janë: H0 : Seria nuk shfaq prani të heteroskedasticiteti Ha : Seria shfaq prani të heteroskedasticitetit Bazuar në llogaritjet e programit të paraqitura në tabelën 39 treguesi merr

vlerën 16.98 me probabilitet 0.2571. Duke qenë se probabiliteti është më i madh se 0.05, atëherë H0 pranohet, pra nuk kemi prani të heteroskedasticitetit në serinë e mbetjeve të modelit.

Tabelë 6: Testimi i homoskedasticitetit, rezultatet e testit të White-it

R² i vrojtuar 16.98235

Probabiliteti i χ² 0.2571

Heteroskedasticiteti Testi White

Burimi: Llogaritje e autorit Një tjetër test që mund të përdoret për testimin e heteroskedasticitetit është

testi ARCH i cili mbështetet në lidhjen e mbetjeve me njëra-tjetrën. Edhe ky test mbështetet në vlerën e të vrojtuar e cila ka shpërndarje dhe përdoret i njëjti arsyetim. Nga tabela 40 shohim se nuk kemi praninë e heteroskedasticitetit pasi vlera e p-së është më e madhe se 0.05.

Tabelë 7: Testimi i homoskedasticitetit, rezultatet e testit të Arch-it


R²� i vrojtuar 0.519585 Probabiliteti i χ² 0.4710

Heteroskedasticiteti Testi Arch


121

4.4 Ndikimi i faktorëve përcaktues në indeksin e riskut Në kreun e tretë indeksi i riskut Z, si dhe probabiliteti i paaftësisë paguese i

llogaritur prej tij, u përdorën si matësa mjaft të mirë të riskut të kredisë për sistemin bankar shqiptar. Më tej, faktorët makroekonomikë dhe ato që lidhen me strukturën e aktiveve dhe pasiveve të bilancit të bankave u testuan për ndikimin e tyre në treguesin e kredive të keqshërbyera, TKP, ky i fundit gjithashtu matës i riskut të kredisë së portolofit. Arsyet se përse analiza ekonometrike u zbatua mbi serinë e TKP-së përmblidhen si në vijim:

Seritë kohore të TKP-së dhe variablave të tjerë të studiuara janë seri financiare reale (të vërteta) ndërkohë që seria e indeksit Z dhe e probabiliteti të paaftësisë paguesë janë seri të llogaritura;

Ndikimi i variablave apo faktorëve të ndryshëm është i drejtpërdrejtë në TKP përderisa seria e TKP-së përbëhet nga vlera që burojnë bilanci i bankave. Ndikimi i këtyre variablave në indeksin Z apo probabilitetin e paaftësisë paguese është më së shumti ndikim jo i drejtpërdretë, pasi indeksi apo probabiliteti në vetvete llogariten bazuar në vlera apo tregues që burojnë nga bilanci i bankave.

Indeksi i riskut Z (njëkohësisht edhe probabiliteti i paaftësisë paguese), në kuptimin e një matësi risku ka kuptim të interpretohet në momentin aktual dhe jo në të kaluarën. Si rrjedhim seria kohore e këtij indeksi duhet të interpretohet si informacion pikësor për secilin afat kohor të llogaritur dhe jo si sjellje historike. Seria e TKP-së ka kuptim të analizohet nga këndvështrimi i sjelljes apo ecurisë në kohë pasi përbën një tregues të cilësisë së aktiveve të sistemit bankar.

Si rrjedhim, pasi është provuar statistikisht ndikimi i faktorëve të ndryshëm në

TKP, më tej ky ndikimin mund të transmetohet tek indeksi Z apo probabiliteti i paaftësisë paguese duke përdorur të njëjtën analizë, pra analizën ekonometrike, duke trajtuar lidhjen midis TKP-së dhe indeksit Z apo probabilitetit të paaftësisë paguese. Duke qenë se lidhja e TKP-së me indeksin e riskut Z është e zhdrejtë (vlerë e lartë e TKP-së nënkupton risk të lartë ndërsa vlerë e lartë e indeksit Z nënkupton risk të ulët) ndërkohë që lidhja me probabilitetin e paaftësisë paguese është e drejtë, atëherë lidhja e TKP-së me probabilitetin e paaftësisë paguese është trajtuar në modelin e regresionit në vijim.

4.4.1 Lidhja funksionale e TKP-së dhe probabilitetit të paaftësisë paguese duke përdorur metodën e zakonshme të katrorëve më të vegjël

Seria e probabilitetit të paaftësisë paguese (shënuar me Prob) ashtu si është trajtuar në kreun e mëparshëm, llogaritet nga indeksi i riskut Z nëpërmjet formulës:

Vlerat e probabilitetit janë llogaritur për periudhën 2005 deri më 2014 me

frekuencë tremujore dhe paraqitja grafike e serisë paraqitet në grafikun 47 në kreun e tretë.


122

Para së të aplikohet metoda e zakonshme e katrorëve më të vegjël, testohet stacionariteti i serisë së probabilitetit nëpërmjet testit të zgjeruar Dickey-Fuller, rezultatet e të cilit paraqiten në tabelën 41 më poshtë:

Tabelë 8: Testimi i stacionaritetit për serinë e probabilitetit të paaftësisë paguese


-3.538446 0,0142

-3.689194

-2.971853

-2.625121

H0: Prob ka rrënjë njësi

Testi statistikor Augmented Dickey-F ll


Për nivel 1%

Për nivel 5%

Për nivel 10%

Burimi: Llogaritje e autorit Sipas përllogaritjeve, vlera absolute e testit ADF është 3.538446, pra më e

madhe se vlerat absolute kritike e τ (referuar nivelit 5% dhe 10%). Gjithashtu, probabiliteti i kësaj vlere është p=0.0142 pra më i vogël se 0.05 (bazuar në nivelin e besueshmërisë së përzgjedhur), që tregon se Ho bie poshtë, pra nuk kemi rrënjë njësi në serinë e probabilitetit. Pra seria e probabilitetit është stacionare në nivelin e saj fillestar, që paraqitet shkurti si I(0).

Lidhja funksionale midis probabilitetit të paaftësisë paguese dhe treguesit të kredive të keqshërbyera paraqitet në trajtën e përgjithshme si në ekuacionin në vijim:

ku: – Probabiliteti i paaftësisë paguese

– Treguesi i Kredive të keqshërbyera (ose me Probleme).

Më tej, duke përdorur metodën e zakonshme te katrorëve më të vegjël, llogaritjet në programin E-Views paraqiten në figurën 7 në vijim.

Figurë 4: Rezultatet e modelit më të përshtatshëm të lidhjes së TKP-së me probabilitetin e paaftësisë paguese


Pra, lidhja funksionale midis variablave të mësipërm paraqitet në trajtën:

pIncluded observations: 36


C -0.016692 0.006681 -2.498659 0.0175 TKP 0.924204 0.049581 18.64032 0.0000



123

Koeficienti i cili është statistikisht i rëndësishëm50 dhe tregon që lidhja midis probabilitetit të paaftësisë paguese dhe TKP-së është pozitive. Rritja me 1% e TKP-së, shoqërohet me një rritje prej 0.9242% të probabilitetit të paaftësisë paguese të bankave shqiptare.

Referuar gjithashtu llogaritjeve të mësipërme, koeficienti i përcaktueshmërisë së modelit është 91.08% që tregon përshtatshmëri të lartë të modelit (rreth 91% e ndryshimit të probabilitetit shpjegohet nga TKP-ja).

Gjithashtu, rëndësia e përgjithshme e modelit mund të testohet nëpërmjet treguesit F (statistika T) dhe probabilitetit përkatës. Bazuar në llogaritjet e mësipërme, F = 347.46, vlerë e cila është shumë më e madhe krahasuar me vlerën në tabelë. Për më tepër, probabiliteti për treguesin F ka vlerë p(F) = 0.0000, pra një vlerë shumë e vogël, gjithsesi më e vogël se 0.05. Si rrjedhim, modeli rezulton të jetë i rëndësishëm.

Rezultatet e plota të testeve statistikorë për modelin e mësipërm paraqiten në Aneksin 5.

4.4.2 Ndikimi i faktorëve përcaktues në probabilitetin e paaftësisë paguese dhe indeksin e riskut Z

Duke përdorur lidhjen funksionale të probabilitetit të paaftësisë paguese me TKP-në si dhe lidhjen e TKP-së me faktorët makroekonomikë dhe ata të bilancit të bankave, mund të deduktojmë ndikimin e këtyre faktorëve në probabilitetin e paaftësisë paguese të bankave. Më tej, këtë ndikim mund ta përkthejmë matematikisht në ndikim në indeksin Z.

Ndikimi i faktorëve të ndryshëm në secilin prej këtyre treguesve paraqitet përmbledhtazi në tabelën 42 në vijim.

Tabelë 9: Përmbledhje e rezultateve të ndikimit të faktorëve PBB, IÇK, K_TA dhe ROA në treguesit e TKP-së, Probabilitet të paaftësisë paguese dhe të indeksit Z

TKP PROB Indeksi Z

PBB +1 0,265278 (-) 0,245171 (-) 1,428 (+)

ICK +1 0,393391 (+) 0,363573 (+) 1,1727 (-)

K_TA +1 0,305812 (-) 0,282633 (-) 1,3301 (+)

ROA +1 0,030814 (-) 0,028478 (-) 4,1901 (+)

Ndikimi (shenja):Faktori Ndryshimi i

faktorit

Burimi: Llogaritje e autorit Një rritje me një përqind e PBB-së, do të ndikojë në rënien me 0.265% të

treguesit të kredive të keqshërbyera (nëse çdo gjë tjetër qendron konstante). Rënia me 0.265% e TKP-së nënkupton një rënie prej 0.245% të probabilitetit të paaftësisë paguese. Rënia me 0.245 e probabilitetit të paaftësisë paguese matematikisht përkthehet në rritje prej 1.428 njësi të indeksit Z (për shkak të lidhjes së zhdrejtë). Në të njëjtën mënyrë interpretohet ndikimi nga faktorët e tjerë të paraqitur në tabelën 42.

50 Testimi i rëndësisë së koeficientit bëhet nëpërmjet probabilitetit të paraqitur në tabelë i cili ka vlerë më të vogël se 0.05 (në tabelë vlera e probabilitetit është shumë e vogël)

124

Kreu 5

Përfundime dhe rekomandime

5.1 Përfundime 1. Ndërmjetësimi financiar i matur si raport i aktiveve të sistemit financiar

ndaj Prodhimit të Brendshëm Bruto (PBB) është një tregues i rëndësishëm i zhvillimit ekonomik të një vendi. Në fund të vitit 2013, vlera e këtij treguesi ishte 93.9% duke u karakterizuar nga një prirje rritjeje e qendrueshme.

2. Sistemi bankar përbën sektorin më të rëndësishëm në sistemin financiar shqiptar. Pesha e aktiveve të sistemit bankar ndaj PBB-së në fund të vitit 2013 ishte rreth 90% ose rreth 50% më e lartë krahasuar me vitin 2005. Duke iu referuar këtyre shifrave, zhvillimi i sistemit bankar karakterizohet nga një prirje rritëse e qendrueshme.

3. Portofoli i kredisë përbën zërin me peshë më të lartë ndër aktivet e sistemit

bankar shqiptar, duke zënë rreth 45% të totalit të aktiveve në qershor 2014. Pavarësisht se pesha e këtij portofoli ka ardhur në rënie gjatë viteve të fundit (si pasojë e shtesës së portofolit të letrave me vlerë), kreditimi i ekonomisë përbën veprimtarinë bazë të veprimtarisë bankare në Shqipëri. Si rrjedhim, edhe risku i kredisë përbën riskun kryesor ndaj të cilit është i ekspozuar sistemi bankar shqiptar. Gjithashtu, duke qenë se veprimtaria e bankave shqiptare karakterizohet nga produkte dhe shërbime tradicionale jo shumë të ekspozuara ndaj riskut të tregut, duke marrë në konsideratë mungesën e tregut financiar të organizuar dhe duke konsideruar se risku operacional është në nivele relativisht të ulëta, mund të thuhet se sistemi bankar shqiptar dominohet nga risku i kredisë.

4. Drejtimi i riskut të kredisë është procesi nëpërmjet të cilit drejtuesit e bankave apo sistemi bankar në tërësi identifikojnë, masin, monitorojnë dhe

A. Agalliu Kreu 5: Përfundime dhe rekomandime

125

mbikëqyrin madhësinë e humbjeve që mund të pësojnë nga ngjarja/ngjarjet e kredisë. Përgjigjja e drejtuesve të bankave apo të mbikëqyrësit të sistemit bankar është gjithashtu komponent i rëndësishëm i procesit të drejtimit të riskut të kredisë.

5. Një nga metodat për matjen e riskut të kredisë përfshin vlerësimin e

humbjeve të pritshme dhe të papritshme nga huatë e sistemit bankar shqiptar. Humbjet e pritshme përllogariten duke marrë në konsideratë ekspozimin ndaj dështimit, probabilitetin e dështimit dhe raportin e rikuperimit nga dështimi. 5.1 Matja e riskut të kredisë “kërkon” në rradhë të parë përkufizimin e

ngjarjes së kredisë. Në këtë punim përdoret përkufizimi i rregullatorit për ngjarjen e kredisë, më konkretisht koncepti i keqshërbyerjes së kredisë (klasifikimi i kredive sipas kritereve të ndryshme ku më i rëndësishmi është ai i ditëvonesave në shlyerjen e detyrimeve). Më konkretisht, Banka e Shqipërisë sipas përcaktimit në rregulloren “Për administrimin e rrezikut të kredisë” kërkon klasifikimin e kredive në pesë klasa të ekspozimit ndaj dështimit (referuar shkurt si klasa risku):

Kredi standarde, Kredi në ndjekje, Kredi nënstandarde, Kredi të dyshimta dhe Kredi të humbura.

5.2 Ekspozimi ndaj riskut të kredisë së sistemit bankar shqiptar, me

supozimin që ky ekspozim do të jetë i barabartë me ekspozimin e sotëm, shprehet nga mbetja e kredisë e cila në fund të qershorit 2014 arriti një madhësi prej pothuaj 562 miliardë lekë. Dy vitet e fundit janë karakterizuar nga një pakësim i mbetjes së kredisë (gjatë vitit 2013 pakësimi ishte 1.8%) ndërkohë që periudhat më të hershme janë karakterizuar nga një ecuri pozitive rritjeje. Megjithatë, krahasuar me vitin 2005, mbetja e kredisë është rritur me mbi 4.4 herë.

5.3 Ekspozimi ndaj riskut të kredisë në fund të qershorit 2014 i

kategorizuar sipas klasave të riskut paraqitet sipas strukturës në vijim: kredi standarde – 66.93%, kredi në ndjekje – 9.01%, kredi nënstandarde – 7.56%, kredi të dyshimta – 4.22% dhe kredi të humbura – 12.28%.

5.4 Treguesi i kredive të keqshërbyera (që në kuadrin rregullator dhe në

gjuhën e përditshme cilësohen si tregues i kredive me probleme), shkurtimisht i përdorur me shkurtimin TKP, përbën treguesin më të rëndësishëm të ngjarjes së kredisë. Sipas përcaktimit të rregullatorit, TKP përfshin ekspozimet e kategorizuara në tre klasat e fundit të riskut, konkretisht kreditë nënstandarde, ato të dyshimta dhe ato të humbura.


126

5.5 TKP në fund të qershorit 2014 arriti në peshën rekord prej 24.06%. Krahasuar me fundvitin 2005, ky tregues është më shumë se 10-fish më i lartë. Gjendja paraqitet akoma më problematike pasi rritja (shumëfishimi) ka qenë më e lartë për klasa më të larta risku krahasuar me klasa më të ulëta risku. Kuptohet që kategoria e kredive standarde ka humbur “terren”. Për shembull, kreditë e humbura (të cilët përfaqësojnë klasën më të lartë të riskut) në fund të qershorit 2014 zinin rreth 12.28% të mbetjes së kredisë dhe kjo peshë është 13-fish më e lartë se pesha e së njëjtës klasë në fund të vitit 2005.

5.6 Humbjet e pritshme të sistemit bankar nga huatë, sipas këndvështrimit

të rregullatorit, përfaqësojnë madhësinë e humbjes nga kreditë. Teknika e zbutjes e aplikuar (dhe e kërkuar nga rregullatori) në këtë rast është mbulesa me mjete monetare (që njihet ndryshe si krijimi i fondeve rezervë apo fondi i provizioneve) sipas rregullave dhe normave të përcaktuara në rregulloret përkatëse (respektivisht 1%, 5%, 20%, 50% dhe 100% sipas klasave të riskut). Në fund të qershorit 2014 fondi i provizioneve ishte rreth 90 miliardë lekë. Shkalla e mbulimit me rezervë monetare, llogaritur si raport i fondit të rezervës monetare me mbetjen e portofolit të kredisë, në fund të qershorit 2014 ishte 17.2%. Para viteve 2000, shkalla e mbulimit kishte vlerë njëshifrore (2.6% në fund të vitit 2005). Duke krahasuar këto vlera me vlerat aktuale, arrihet në përfundimin se humbjet e pritshme të riskut të kredisë për sistemin bankar shqiptar janë rritur ndjeshëm.

5.7 Humbjet e papritshme përbëjnë humbjet përtej nivelit të humbjeve të

pritshme por brenda një niveli besueshmërie të përcaktuar, për shembull 95%. Teknika e zbutjes e aplikuar (dhe e kërkuar nga rregullatori) në këtë rast është mbulesa me kapital, konkretisht kërkesat për kapital për riskun e kredisë. Më konkretisht, rregulloret përkatëse kërkojnë klasifikimin e aktiveve, duke përfshirë edhe kreditë, sipas klasave së mëposhtme të riskut:

Aktive pa rrezik (0%), Aktive me rrezik të ulët (20%), Aktive me rrezik të mesëm (50%), Aktive me rrezik të lartë (100%), Aktive me rrezik shumë të lartë (150%).

Koeficientët në kllapa përfaqësojnë koeficientin e ponderimit të aplikuar për ekspozimet e secilës klasë dhe që përdoren për llogaritjen e aktiveve të korrektuara me riskun e kredisë përkatës. Kërkesat për kapital për riskun e kredisë përbëjnë pikërisht madhësinë e kërkuar të kapitalit në mënyrë të tillë që raporti i mjaftueshmërisë së kapitalit (raport i aktiveve të korrektuara me riskun me madhësinë e kapitalit rregullator) të jetë në nivelin minimal të përcaktuar prej 12%.

5.8 Në fund të qershorit 2014, totali i aktiveve të korrektuara me riskun ishte 646.88 miliardë lekë dhe raporti i mjaftueshmërisë së kapitalit për sistemin bankar shqiptar ishte 17.52%. Kapitali rregullator në


127

qershor 2014 ishte rreth 113 miliardë lekë, vlerë e cila krahasuar me vitin 2005 është 4 herë më e lartë.

6 Një tjetër matës i mirë i riskut të kredisë për sistemin bankar shqiptar është

indeksi Z i cili lidhet edhe me probabilitetin e paaftësisë paguese sipas gjetjeve të Hannan-it dhe Hanweck-ut. 6.1 Llogaritja e këtyre treguesve për sistemin bankar shqiptar dhe sidomos

ecuria në vite e tyre përbën interes të veçantë. Përdorimi i të dhënave të agreguara në nivel sistemi dhe llogaritja e treguesve bazuar në mesataren 5-vjeçare të kthimit ndaj aktiveve shmang efektet e rezultateve të veçuara si dhe efektet e karakteristikave specifike të bankave apo grup-bankave të caktuara.

6.2 Indeksi Z dhe probabiliteti i paaftësisë paguese shfaq luhatje gjatë

periudhës së analizuar, vitet 2004-qershor 2014. Dy treguesit tregojnë nivel të moderuar risku gjatë nënperiudhës së parë, vitet 2004-2006, nivel të ulët risku gjatë nënperiudhës së dytë, vitet 2007-2008 dhe nivel të lartë pas vitit 2009. Probabiliteti i paaftësisë paguese ka arritur vlerën maksimale në fund të tremujorit të parë 2014 prej 22.16% dhe duke paraqitur rënie të lehtë në fund të gjashtëmujorit të parë 2014 në 20.35%.

6.3 Nivele të tilla janë relativisht të larta duke mbartur efektin e krizës

financiare (por jo vetëm) dhe pasojat e dukshme që ajo shkaktoi në sistemin bankar shqiptar.

7 Një tjetër metodë për matjen e riskut të kredisë janë matricat e tranzicionit

dhe shpejtësia e transferimit e llogaritur prej tyre.

7.1 Shpejtësia e transferimit mat ritmin apo shpejtësinë e transferimit të portofolit në dështim (duke marrë në konsideratë një përkufizim të caktuar të dështimit) bazuar në sjelljen specifike të portofolit të kredisë dhe duke supozuar se kjo sjellje do të jetë e qendrueshme në kohë.

7.2 Krijimi dhe rezultatet e matricës së tranzicionit mund të bëhet vetëm

duke pasur historikun e saktë të sjelljes për secilën kredi të sistemit bankar shqiptar. Këto matrica mund të ndërtohen nga Banka Qendrore si instrument matje të riskut të kredisë. Publikimi i këtyre matricave është një praktikë e ndjekur shpesh në vendet e zhvilluara, sidomos për institucionet e vlerësimit të jashtëm të kredisë për modelet që ato aplikojnë për matjen e riskut të kredisë.

8 Faktorët përcaktues që ndikojnë në treguesin e kredisë të keqshërbyera

janë quajtur ata faktorë të cilët ndikojnë direkt apo indirekt në këtë tregues. Identifikimi dhe analiza e ndikimit të këtyre faktorëve konsiderohet me rëndësi pasi këta elementë mund të shihen si elementë kyç për drejtimin e riskut të kredisë.


128

9 Duke zbatuar metodën e zakonshme të katrorëve më të vegjël për seritë kohore tremujore të treguesve të ndryshëm makroekonomikë dhe treguesve që lidhen me aktivet dhe pasivet e bankave, është gjetur lidhja funksionale midis TKP-së dhe këtyre treguesve. Kjo lidhje paraqitet nga ekuacioni:

9.1 Produkti i Brendshëm Bruto - PBB ndikon negativisht në TKP.

Konkretisht, një rritje prej 1% e PBB-së (duke mbajtur të pandryshueshëm faktorët e tjerë), do të shoqërohet me një rënie prej 0.2653% të TKP-së.

9.2 Indeksi i Çmimit të Konsumit – IÇK ndikon pozitivisht në TKP.

Konkretisht, një rritje prej 1% e IÇK-së (duke mbajtur të pandryshueshëm faktorët e tjerë), do të shoqërohet me një rritje prej 0.3934% të TKP-së.

9.3 Raporti kredi ndaj totalit të aktiveve të sistemit bankar – K_TA ndikon

negativisht në TKP. Konkretisht, një rritje prej 1% e K_TA-së (duke mbajtur të pandryshueshëm faktorët e tjerë), do të shoqërohet me një rënie prej 0.30814% të TKP-së.

9.4 Raporti i kthimit ndaj aktiveve të sistemit bankar shqiptar - ROA

ndikon negativisht në TKP. Konkretisht, një rritje prej 1% e ROA-s (duke mbajtur të pandryshueshëm faktorët e tjerë), do të shoqërohet me një rënie prej 3.0814% të TKP-së.

10 Duke qenë se TKP, si ngjarja më e rëndësishme e kredisë lidhet

ngushtësisht me indeksin e riskut dhe probabilitetin e paaftësisë paguese atëherë ndikimi i faktorëve të ndryshëm në TKP mund të përkthehet apo transferohet edhe në indeksin Z apo probabilitetin e paaftësisë paguese.

11 Lidhja funksionale e probabilitetit të paaftësisë paguese dhe TKP-së

paraqitet në trajtën:

11.1 Një rritje me 1% e TKP-së do të shoqërohet me një rritje prej

0.9242% të probabilitetit të paaftësisë paguese. 11.2 Duke llogaritur matematikisht ndikimin në indeksin Z, një rritje

prej 0.9242% e probabilitetit të paaftësisë paguese (rritje e cila vlerësohet të jetë e tillë nga rritja prej 1% e TKP-së), do të shoqërohet me një rënie prej 0.73553 të indeksit Z.


129

5.2 Rekomandime

1. Matja e riskut të kredisë për sistemin bankar shqiptar, përveç metodës klasike nëpërmjet humbjeve të pritshme e të papritshme, të bëhet edhe me indeksin Z dhe probabilitetin e paaftësisë paguese të llogaritur prej tij, si dhe nëpërmjet shpejtësisë së transferimit që del nga matricat e tranzicionit.

2. Matja e riskut të kredisë kërkon në rradhë të parë përkufizimin e humbjes dhe përdorimin e njëtrajtshëm të këtij përkufizimi në llogaritjet e bankave, mbikëqyrësve, studiuesve apo palëve të tjera të interesuara. 2.1 Një alternativë që propozojmë për këtë koncept është humbja

përfundimtare që bankat rregjistrojnë në librat e tyre kontabël në momentin e fshirjes së borxhit të keq ose për shkak të pamundësisë së mbledhjes së tij ose për shkak të “faljes” së tij nga ana e bankës.

2.2 Natyrisht që publikimi i këtyre humbjeve do të rriste transparencën

mbi ecurinë e veprimtarisë së bankave por kjo do të ndeshej me kundërshtime nga bankat pasi publikimi i humbjeve nga risku i kredisë përbën një informacion shumë të ndjeshëm për publikim.

3. Në mënyrë që risku i kredisë i matur nëpërmjet metodës klasike të

vlerësimit të humbjeve të pritshme e të papritshme nga ngjarja e kredisë të jetë më i saktë, duhet që kjo metodë të marrë në konsideratë edhe raportin e rikuperimit nga dështimi. Ky i fundit në pjesën më të madhe ndikohet nga rikuperimi nga procesi i shitjes apo ekzekutimit të kolateraleve.

Bankat në vlerësimet e tyre sipas standardeve ndërkombëtare e marrin në konsideratë edhe këtë faktor të rëndësishëm por në vlerësimit sipas kërkesave rregullative kolateralet përjashtohen. Si rrjedhim nevojitet qasje apo trajtim i njëjtë i kërkesave rregullative në mënyrë që rezultati i matjes së riskut të kredisë të jetë sa më pranë rezultatit të vërtetë të humbjeve nga risku i kredisë.

4. Në mënyrë që indeksi i riskut të gjejë përdorim të gjerë dhe praktik, do të

ishte e nevojshme krijimi i serive kohore të kthimit ndaj aktiveve si dhe seri të tjera kohore që nevojiten për të kuptuar ndikimin në këtë faktor. Duke qënë së këto të fundit bazohen në kërkesat rregullatore aktuale (të cilat shfaqin mangësi sikundër u argumentua më sipër), një alternativë që propozojmë është përdorimi i vlerave të rezervave nga zhvlerësimi i kredisë sipas standardeve ndërkombëtare të kontabilitetit dhe të raportimit financiar në datën e përpilimit të pasqyrave financiare. Megjithatë, kjo metodë mund të shoqërohet me mangësi që lidhen kryesisht me pasaktësitë e raportimit nga ana e bankave apo edhe raportimin në mënyrë jo të qendrueshme nga ana e tyre pasi secila bankë përdor teknika të ndryshme përllogaritëse sipas politikave të brendshme. Përdorimi i një metode gjithëpërfshirëse të përcaktuar nga rregullatori mund të ishte zgjidhja më e përshtatshme.


130

5. Krijimi i matricave të tranzicionit bazuar në sjelljen e kredimarrësve në shlyerjen e detyrimeve dhe llogaritja e shpejtësisë së transferimit për sistemin në tërësi dhe për bankat e veçanta do të përbënte një informacion me vlerë për shëndetin financiar të sistemit.

5.1 Banka e Shqipërisë mund të përdorë këto instrumenta për matjen e

riskut të kredisë duke përdorur informacionin që disponon ose raportime të reja për të llogaritur shpejtësinë e transferimit për sistemin bankar shqiptar (llogaritja mund të bëhet nëpërmjet raportimeve të matricave të tranzicionit të raportuara nga bankat duke përdorur një metodologji të caktuar për llogaritjen e treguesve të sistemit në tërësi, për shembull për peshimin e shpejtësisë së transferimit të secilës bankë).

5.2 Matricat vjetore të tranzicionit në nivel sistemi mund bëhen publike

për të rritur transparencën mbi ecurinë e sistemit bankar. 6. Rezultatet e analizës ekonometrike të paraqitur në këtë punim japin

ndikimin e faktorëve të ndryshëm në treguesin e kredive të keqshërbyera. Shenja e ndikimit dhe koeficientët përkatës mund të përdoren në vlerësimin “stress test” për nivelet e ardhshme të treguesit të kredive të keqshërbyera.

131

Anekse

Aneks 1: Testi i Stacionaritetit të variablave të përdorur në modele

TKP Null Hypothesis: TKP has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 0 (Automatic - based on SIC, maxlag=9)

t-Statistic Prob.*

Augmented Dickey-Fuller test statistic 1.053294 0.9963 Test critical values: 1% level -3.632900

5% level -2.948404 10% level -2.612874

*MacKinnon (1996) one-sided p-values.

Augmented Dickey-Fuller Test Equation Dependent Variable: D(TKP) Method: Least Squares Date: 08/30/14 Time: 10:11 Sample (adjusted): 2 36 Included observations: 35 after adjustments


TKP(-1) 0.018337 0.017410 1.053294 0.2999 C 0.003716 0.002279 1.630613 0.1125


Null Hypothesis: D(TKP) has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 0 (Automatic - based on SIC, maxlag=9)

t-Statistic Prob.*

Augmented Dickey-Fuller test statistic -4.182961 0.0025 Test critical values: 1% level -3.639407

5% level -2.951125 10% level -2.614300


A. Agalliu Anekse

132

Augmented Dickey-Fuller Test Equation Dependent Variable: D(TKP,2) Method: Least Squares Date: 08/30/14 Time: 10:12 Sample (adjusted): 3 36 Included observations: 34 after adjustments


D(TKP(-1)) -0.709736 0.169673 -4.182961 0.0002 C 0.004354 0.001636 2.661628 0.0121

R-squared 0.353498 Mean dependent var -8.82E-06 Adjusted R-squared 0.333295 S.D. dependent var 0.008999 S.E. of regression 0.007348 Akaike info criterion -6.931709 Sum squared resid 0.001728 Schwarz criterion -6.841923 Log likelihood 119.8391 Hannan-Quinn criter. -6.901090 F-statistic 17.49717 Durbin-Watson stat 2.010801 Prob(F-statistic) 0.000209

PBB Null Hypothesis: PBB has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 0 (Automatic - based on SIC, maxlag=9)

t-Statistic Prob.*


5% level -2.948404 10% level -2.612874


Augmented Dickey-Fuller Test Equation Dependent Variable: D(PBB) Method: Least Squares Date: 08/30/14 Time: 10:13 Sample (adjusted): 2 36 Included observations: 35 after adjustments


PBB(-1) -0.637332 0.163190 -3.905454 0.0004 C 0.025782 0.008523 3.025149 0.0048

R-squared 0.316099 Mean dependent var -0.000619 Adjusted R-squared 0.295374 S.D. dependent var 0.036580 S.E. of regression 0.030706 Akaike info criterion -4.073277 Sum squared resid 0.031114 Schwarz criterion -3.984400 Log likelihood 73.28235 Hannan-Quinn criter. -4.042597 F-statistic 15.25257 Durbin-Watson stat 1.971815 Prob(F-statistic) 0.000440

A. Agalliu Anekse

133

ICK Null Hypothesis: ICK has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 4 (Automatic - based on SIC, maxlag=9)

t-Statistic Prob.*


5% level -2.960411 10% level -2.619160


Augmented Dickey-Fuller Test Equation Dependent Variable: D(ICK) Method: Least Squares Date: 08/30/14 Time: 10:13 Sample (adjusted): 6 36 Included observations: 31 after adjustments


ICK(-1) -0.015655 0.022309 -0.701750 0.4893 D(ICK(-1)) -0.427445 0.174197 -2.453805 0.0214 D(ICK(-2)) -0.474993 0.173153 -2.743207 0.0111 D(ICK(-3)) -0.493932 0.174054 -2.837817 0.0089 D(ICK(-4)) 0.440888 0.174931 2.520349 0.0185

C 0.083957 0.064666 1.298303 0.2060


Null Hypothesis: D(ICK) has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 3 (Automatic - based on SIC, maxlag=9)

t-Statistic Prob.*


5% level -2.960411 10% level -2.619160


Augmented Dickey-Fuller Test Equation Dependent Variable: D(ICK,2) Method: Least Squares Date: 08/30/14 Time: 10:14 Sample (adjusted): 6 36 Included observations: 31 after adjustments

A. Agalliu Anekse

134


D(ICK(-1)) -2.005050 0.634224 -3.161423 0.0040 D(ICK(-1),2) 0.560881 0.480437 1.167439 0.2536 D(ICK(-2),2) 0.074069 0.324687 0.228126 0.8213 D(ICK(-3),2) -0.431998 0.172761 -2.500555 0.0190

C 0.039515 0.012954 3.050371 0.0052


RM Null Hypothesis: RM has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 2 (Automatic - based on SIC, maxlag=9)

t-Statistic Prob.*


5% level -2.954021 10% level -2.615817


Augmented Dickey-Fuller Test Equation Dependent Variable: D(RM) Method: Least Squares Date: 08/30/14 Time: 10:14 Sample (adjusted): 4 36 Included observations: 33 after adjustments


RM(-1) -0.835356 0.323843 -2.579507 0.0152 D(RM(-1)) -0.491094 0.255120 -1.924951 0.0641 D(RM(-2)) -0.422683 0.158251 -2.670964 0.0123

C 603740.4 233778.6 2.582531 0.0151

R-squared 0.725141 Mean dependent var 472.8485 Adjusted R-squared 0.696707 S.D. dependent var 15407.15 S.E. of regression 8485.030 Akaike info criterion 21.04321 Sum squared resid 2.09E+09 Schwarz criterion 21.22460 Log likelihood -343.2129 Hannan-Quinn criter. 21.10424 F-statistic 25.50287 Durbin-Watson stat 1.966224 Prob(F-statistic) 0.000000

A. Agalliu Anekse

135

Null Hypothesis: D(RM) has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 1 (Automatic - based on SIC, maxlag=9)

t-Statistic Prob.*


5% level -2.954021 10% level -2.615817


Augmented Dickey-Fuller Test Equation Dependent Variable: D(RM,2) Method: Least Squares Date: 08/30/14 Time: 10:14 Sample (adjusted): 4 36 Included observations: 33 after adjustments


D(RM(-1)) -2.726607 0.250516 -10.88397 0.0000 D(RM(-1),2) 0.664828 0.138890 4.786731 0.0000

C 719.0333 1611.160 0.446283 0.6586

R-squared 0.895453 Mean dependent var 496.1515 Adjusted R-squared 0.888483 S.D. dependent var 27699.74 S.E. of regression 9250.091 Akaike info criterion 21.18916 Sum squared resid 2.57E+09 Schwarz criterion 21.32521 Log likelihood -346.6212 Hannan-Quinn criter. 21.23494 F-statistic 128.4760 Durbin-Watson stat 2.079903 Prob(F-statistic) 0.000000

K_TA Null Hypothesis: K_TA has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 1 (Automatic - based on SIC, maxlag=9)

t-Statistic Prob.*


5% level -2.951125 10% level -2.614300


A. Agalliu Anekse

136

Augmented Dickey-Fuller Test Equation Dependent Variable: D(K_TA) Method: Least Squares Date: 08/30/14 Time: 10:15 Sample (adjusted): 3 36 Included observations: 34 after adjustments


K_TA(-1) -0.065340 0.022731 -2.874498 0.0072 D(K_TA(-1)) 0.290407 0.156022 1.861325 0.0722

C 0.032565 0.010573 3.080013 0.0043


ROA Null Hypothesis: ROA has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 0 (Automatic - based on SIC, maxlag=9)

t-Statistic Prob.*


5% level -2.948404 10% level -2.612874


Augmented Dickey-Fuller Test Equation Dependent Variable: D(ROA) Method: Least Squares Date: 08/30/14 Time: 10:16 Sample (adjusted): 2 36 Included observations: 35 after adjustments


ROA(-1) -0.134025 0.083982 -1.595888 0.1200 C 0.087267 0.082113 1.062775 0.2956

R-squared 0.071648 Mean dependent var -0.021714 Adjusted R-squared 0.043516 S.D. dependent var 0.275825 S.E. of regression 0.269757 Akaike info criterion 0.272852 Sum squared resid 2.401366 Schwarz criterion 0.361729 Log likelihood -2.774916 Hannan-Quinn criter. 0.303533 F-statistic 2.546858 Durbin-Watson stat 1.872311 Prob(F-statistic) 0.120047

A. Agalliu Anekse

137

Null Hypothesis: D(ROA) has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 0 (Automatic - based on SIC, maxlag=9)

t-Statistic Prob.*


5% level -2.951125 10% level -2.614300


Augmented Dickey-Fuller Test Equation Dependent Variable: D(ROA,2) Method: Least Squares Date: 08/30/14 Time: 10:17 Sample (adjusted): 3 36 Included observations: 34 after adjustments


D(ROA(-1)) -1.107948 0.194609 -5.693201 0.0000 C -0.032219 0.048833 -0.659782 0.5141

R-squared 0.503202 Mean dependent var 0.014706 Adjusted R-squared 0.487677 S.D. dependent var 0.392106 S.E. of regression 0.280656 Akaike info criterion 0.353651 Sum squared resid 2.520576 Schwarz criterion 0.443437 Log likelihood -4.012069 Hannan-Quinn criter. 0.384271 F-statistic 32.41254 Durbin-Watson stat 1.850569 Prob(F-statistic) 0.000003

KR_DEPO Null Hypothesis: KR_DEPO has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 1 (Automatic - based on SIC, maxlag=9)

t-Statistic Prob.*


5% level -2.951125 10% level -2.614300


A. Agalliu Anekse

138

Augmented Dickey-Fuller Test Equation Dependent Variable: D(KR_DEPO) Method: Least Squares Date: 08/30/14 Time: 10:18 Sample (adjusted): 3 36 Included observations: 34 after adjustments


KR_DEPO(-1) -0.066447 0.027593 -2.408149 0.0222 D(KR_DEPO(-1)) 0.304422 0.156346 1.947100 0.0606

C 0.040859 0.015520 2.632755 0.0131


Null Hypothesis: D(KR_DEPO) has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 0 (Automatic - based on SIC, maxlag=9)

t-Statistic Prob.*


5% level -2.951125 10% level -2.614300


Augmented Dickey-Fuller Test Equation Dependent Variable: D(KR_DEPO,2) Method: Least Squares Date: 08/30/14 Time: 10:18 Sample (adjusted): 3 36 Included observations: 34 after adjustments


D(KR_DEPO(-1)) -0.537731 0.152215 -3.532701 0.0013 C 0.004455 0.003765 1.183194 0.2454

R-squared 0.280575 Mean dependent var -0.001128 Adjusted R-squared 0.258093 S.D. dependent var 0.023133 S.E. of regression 0.019926 Akaike info criterion -4.936599 Sum squared resid 0.012705 Schwarz criterion -4.846813 Log likelihood 85.92219 Hannan-Quinn criter. -4.905980 F-statistic 12.47997 Durbin-Watson stat 2.268691 Prob(F-statistic) 0.001275

A. Agalliu Anekse

139

Aneks 2: Testi i kointegrimit Engle-Ganger për variablat në model

Modeli i regresit (modeli më i përshtatshëm) Dependent Variable: TKP Method: Least Squares Date: 08/30/14 Time: 11:43 Sample: 1 36 Included observations: 36


C -0.857145 0.074564 -11.49549 0.0000 PBB -0.265278 0.105665 -2.510550 0.0175 ICK 0.393391 0.027324 14.39725 0.0000

K_TA -0.305812 0.054392 -5.622362 0.0000 ROA -0.030814 0.009889 -3.115906 0.0039


Testi i stacionaritetit të mbetjeve të modelit Null Hypothesis: MBETJE_MODEL_TOTAL has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 0 (Automatic - based on SIC, maxlag=9)

t-Statistic Prob.*


5% level -2.948404 10% level -2.612874

*MacKinnon (1996) one-sided p-values. Augmented Dickey-Fuller Test Equation Dependent Variable: D(MBETJE_MODEL_TOTAL) Method: Least Squares Date: 08/30/14 Time: 11:44 Sample (adjusted): 2 36 Included observations: 35 after adjustments


MBETJE_MODEL_TOTAL(-1) -0.947846 0.170302 -5.565678 0.0000 C 0.000541 0.002663 0.203302 0.8401


A. Agalliu Anekse

140

Aneks 3: Testet e tjera të modelit më të përshtatshëm

Modeli më i përshtatshëm Dependent Variable: TKP Method: Least Squares Date: 08/25/14 Time: 04:34 Sample (adjusted): 1 36 Included observations: 36 after adjustments


C -0.857145 0.074564 -11.49549 0.0000 PBB -0.265278 0.105665 -2.510550 0.0175 ICK 0.393391 0.027324 14.39725 0.0000

K_TA -0.305812 0.054392 -5.622362 0.0000 ROA -3.081441 0.988939 -3.115906 0.0039


Paraqitja funksionale e modelit Estimation Command: ========================= LS TKP C PBB ICK K_TA ROA Estimation Equation: ========================= TKP = C(1) + C(2)*PBB + C(3)*ICK + C(4)*K_TA + C(5)*ROA Substituted Coefficients: ========================= TKP = -0.857145319127 - 0.265278073162*PBB + 0.393390663701*ICK - 0.305812002123*K_TA - 3.08144098739*ROA

Testimi i koeficientëve të pjesshëm të modelit Coefficient Confidence Intervals Date: 08/25/14 Time: 04:36 Sample: 1 37 Included observations: 36

90% CI 95% CI 99% CI Variable Coefficient Low High Low High Low High

C -0.857145 -0.983569 -0.730721 -1.009219 -0.705072 -1.061751 -0.652540 PBB -0.265278 -0.444436 -0.086121 -0.480784 -0.049772 -0.555228 0.024672 ICK 0.393391 0.347062 0.439719 0.337663 0.449118 0.318412 0.468369

K_TA -0.305812 -0.398035 -0.213589 -0.416745 -0.194879 -0.455066 -0.156558 ROA -3.081441 -4.758206 -1.404676 -5.098396 -1.064486 -5.795131 -0.367751

A. Agalliu Anekse

141

Korrelograma Date: 08/25/14 Time: 04:36 Sample: 1 37 Included observations: 36


.*| . | .*| . | 1 -0.121 -0.121 0.5738 0.449 .*| . | .*| . | 2 -0.154 -0.171 1.5280 0.466 . | . | . | . | 3 0.004 -0.041 1.5285 0.676 . | . | . | . | 4 0.034 0.003 1.5783 0.813 . |** | . |** | 5 0.240 0.251 4.1253 0.532 . | . | . |*. | 6 0.015 0.104 4.1353 0.658 . | . | . | . | 7 -0.056 0.046 4.2833 0.747 . | . | . |*. | 8 0.060 0.082 4.4586 0.814 . | . | . | . | 9 0.024 0.025 4.4882 0.876 .*| . | .*| . | 10 -0.071 -0.126 4.7522 0.907 .*| . | **| . | 11 -0.151 -0.243 6.0045 0.873 . | . | .*| . | 12 0.043 -0.082 6.1120 0.910 . | . | .*| . | 13 -0.025 -0.149 6.1494 0.941 . | . | . | . | 14 -0.010 -0.055 6.1554 0.962 .*| . | .*| . | 15 -0.118 -0.095 7.0668 0.956 .*| . | . | . | 16 -0.104 -0.040 7.8061 0.954

Testi Jarque – Bera për normalitetin e mbetjeve

0

1

2

3

4

5

6

7

-0.04 -0.03 -0.02 -0.01 0.00 0.01 0.02 0.03




Testi White për heteroskedasticitetin Heteroskedasticity Test: White

F-statistic 1.339467 Prob. F(14,21) 0.2650 Obs*R-squared 16.98235 Prob. Chi-Square(14) 0.2571 Scaled explained SS 13.02463 Prob. Chi-Square(14) 0.5246

Test Equation: Dependent Variable: RESID^2 Method: Least Squares Date: 08/25/14 Time: 04:37 Sample: 1 36 Included observations: 36

A. Agalliu Anekse

142


C -0.026209 0.053682 -0.488232 0.6304 PBB^2 0.145438 0.074436 1.953852 0.0642

PBB*ICK 0.047407 0.028965 1.636664 0.1166 PBB*K_TA -0.075091 0.069440 -1.081376 0.2918 PBB*ROA -1.373130 1.153031 -1.190887 0.2470

PBB -0.102093 0.076489 -1.334736 0.1963 ICK^2 -0.001215 0.005360 -0.226616 0.8229

ICK*K_TA -0.009514 0.026164 -0.363632 0.7198 ICK*ROA -0.411747 0.349370 -1.178540 0.2518

ICK 0.013099 0.031215 0.419631 0.6790 K_TA^2 0.017694 0.022774 0.776927 0.4459

K_TA*ROA 0.066282 1.071573 0.061855 0.9513 K_TA 0.015872 0.067498 0.235148 0.8164

ROA^2 -0.362721 10.60663 -0.034198 0.9730 ROA 1.206681 1.410624 0.855423 0.4020

R-squared 0.471732 Mean dependent var 0.000239 Adjusted R-squared 0.119553 S.D. dependent var 0.000348 S.E. of regression 0.000327 Akaike info criterion -12.92105 Sum squared resid 2.24E-06 Schwarz criterion -12.26125 Log likelihood 247.5789 Hannan-Quinn criter. -12.69076 F-statistic 1.339467 Durbin-Watson stat 2.305133 Prob(F-statistic) 0.265042

Testi Arch për heteroskedasticitetin Heteroskedasticity Test: ARCH

F-statistic 0.497276 Prob. F(1,33) 0.4856 Obs*R-squared 0.519585 Prob. Chi-Square(1) 0.4710

Test Equation: Dependent Variable: RESID^2 Method: Least Squares Date: 08/25/14 Time: 04:37 Sample (adjusted): 2 36 Included observations: 35 after adjustments


C 0.000265 7.35E-05 3.603945 0.0010 RESID^2(-1) -0.122187 0.173272 -0.705178 0.4856

R-squared 0.014845 Mean dependent var 0.000235 Adjusted R-squared -0.015008 S.D. dependent var 0.000352 S.E. of regression 0.000355 Akaike info criterion -12.99299 Sum squared resid 4.16E-06 Schwarz criterion -12.90411 Log likelihood 229.3773 Hannan-Quinn criter. -12.96231 F-statistic 0.497276 Durbin-Watson stat 2.030951 Prob(F-statistic) 0.485647

A. Agalliu Anekse

143

Aneks 4: Disa prej modeleve të tjera të testuara

Modeli 2 Dependent Variable: TKP Method: Least Squares Date: 08/25/14 Time: 04:29 Sample (adjusted): 1 36 Included observations: 36 after adjustments


C -0.807521 0.070147 -11.51188 0.0000 PBB -0.261205 0.101517 -2.573008 0.0151 ICK 0.371029 0.024265 15.29073 0.0000

KR_DEPO -0.212653 0.035045 -6.067919 0.0000 ROA -3.516299 0.974605 -3.607920 0.0011


Date: 08/25/14 Time: 04:31 Sample: 1 37 Included observations: 36


.*| . | .*| . | 1 -0.100 -0.100 0.3899 0.532 .*| . | .*| . | 2 -0.168 -0.179 1.5192 0.468 . | . | . | . | 3 -0.015 -0.055 1.5290 0.676 . | . | .*| . | 4 -0.025 -0.066 1.5551 0.817 . |** | . |** | 5 0.256 0.244 4.4466 0.487 . | . | . | . | 6 0.004 0.053 4.4474 0.616 . | . | . | . | 7 -0.040 0.060 4.5227 0.718 . | . | . | . | 8 0.023 0.047 4.5480 0.805 . | . | . |*. | 9 0.048 0.082 4.6656 0.862 .*| . | .*| . | 10 -0.089 -0.143 5.0844 0.885 .*| . | .*| . | 11 -0.146 -0.195 6.2443 0.857 . |*. | . | . | 12 0.091 0.001 6.7160 0.876 . | . | .*| . | 13 -0.025 -0.098 6.7537 0.914 . | . | .*| . | 14 -0.049 -0.098 6.9007 0.938 .*| . | .*| . | 15 -0.088 -0.086 7.4030 0.945 .*| . | . | . | 16 -0.071 -0.017 7.7492 0.956

A. Agalliu Anekse

144

0

1

2

3

4

5

6

7

8

-0.04 -0.03 -0.02 -0.01 0.00 0.01 0.02 0.03




Heteroskedasticity Test: ARCH




C 0.000242 7.16E-05 3.378949 0.0019 RESID^2(-1) -0.100905 0.174093 -0.579606 0.5661

R-squared 0.010078 Mean dependent var 0.000219 Adjusted R-squared -0.019920 S.D. dependent var 0.000350 S.E. of regression 0.000353 Akaike info criterion -13.00250 Sum squared resid 4.12E-06 Schwarz criterion -12.91362 Log likelihood 229.5437 Hannan-Quinn criter. -12.97182 F-statistic 0.335943 Durbin-Watson stat 2.025369 Prob(F-statistic) 0.566117



C 0.107422 0.015279 7.030494 0.0000 PBB -0.149281 0.058104 -2.569217 0.0154

K 5.02E-07 7.03E-08 7.139902 0.0000 ROA -2.640758 0.545738 -4.838874 0.0000

KR_DEPO -0.444458 0.030649 -14.50165 0.0000 KAPRREG 9.44E-07 3.34E-07 2.825988 0.0083

A. Agalliu Anekse

145




. |** | . |** | 1 0.323 0.323 4.0811 0.043 . | . | .*| . | 2 0.022 -0.092 4.1011 0.129 . | . | . | . | 3 -0.045 -0.026 4.1857 0.242 .*| . | .*| . | 4 -0.110 -0.095 4.7068 0.319 . | . | . | . | 5 -0.013 0.059 4.7137 0.452 . | . | . | . | 6 0.047 0.029 4.8135 0.568 . | . | . | . | 7 0.073 0.048 5.0676 0.652 . | . | .*| . | 8 -0.030 -0.088 5.1104 0.746 . | . | . | . | 9 -0.051 -0.004 5.2417 0.813 . | . | . |*. | 10 0.058 0.098 5.4158 0.862 .*| . | .*| . | 11 -0.113 -0.182 6.1183 0.865 . | . | . | . | 12 -0.024 0.073 6.1510 0.908 . | . | . | . | 13 -0.016 -0.053 6.1665 0.940 .*| . | .*| . | 14 -0.169 -0.160 7.9327 0.893 . | . | . |*. | 15 0.003 0.121 7.9335 0.926 . | . | .*| . | 16 -0.006 -0.067 7.9356 0.951

0

1

2

3

4

5

6

7

8

-0.02 -0.01 0.00 0.01 0.02


Mean 1.03e-17Median -0.000406Maximum 0.017738Minimum -0.018512Std. Dev. 0.008030Skewness 0.015171Kurtosis 3.057373


A. Agalliu Anekse

146





C 4.29E-05 1.83E-05 2.336513 0.0257 RESID^2(-1) 0.326751 0.165039 1.979835 0.0561

R-squared 0.106169 Mean dependent var 6.39E-05 Adjusted R-squared 0.079084 S.D. dependent var 9.22E-05 S.E. of regression 8.85E-05 Akaike info criterion -15.77142 Sum squared resid 2.59E-07 Schwarz criterion -15.68254 Log likelihood 277.9999 Hannan-Quinn criter. -15.74074 F-statistic 3.919745 Durbin-Watson stat 1.889950 Prob(F-statistic) 0.056112



C 0.033312 0.080607 0.413268 0.6823 PBB -0.178503 0.062821 -2.841468 0.0080 EUR 0.000743 0.000590 1.260188 0.2173

K 6.60E-07 3.47E-08 18.99700 0.0000 ROA -2.540010 0.679713 -3.736889 0.0008

KR_DEPO -0.479106 0.030253 -15.83647 0.0000


A. Agalliu Anekse

147



. |*. | . |*. | 1 0.131 0.131 0.6674 0.414 .*| . | .*| . | 2 -0.150 -0.170 1.5674 0.457 . | . | . |*. | 3 0.061 0.112 1.7239 0.632 **| . | **| . | 4 -0.243 -0.314 4.2537 0.373 .*| . | . | . | 5 -0.097 0.040 4.6705 0.457 . | . | .*| . | 6 0.015 -0.105 4.6813 0.585 . |*. | . |** | 7 0.183 0.290 6.2570 0.510 . |*. | .*| . | 8 0.122 -0.080 6.9877 0.538 . | . | . |*. | 9 -0.020 0.087 7.0086 0.636 . |*. | . | . | 10 0.116 0.040 7.7134 0.657 . | . | . | . | 11 -0.038 0.044 7.7926 0.732 . | . | . |*. | 12 -0.009 0.092 7.7972 0.801 . | . | . | . | 13 0.016 -0.047 7.8116 0.856 .*| . | .*| . | 14 -0.181 -0.152 9.8549 0.773 . | . | . |*. | 15 0.064 0.107 10.122 0.812 . | . | .*| . | 16 -0.011 -0.127 10.130 0.860

0

1

2

3

4

5

6

-0.02 -0.01 0.00 0.01 0.02


Mean 6.86e-17Median 0.000162Maximum 0.018519Minimum -0.019665Std. Dev. 0.008806Skewness 0.014333Kurtosis 3.046583






C 6.57E-05 2.30E-05 2.854651 0.0074 RESID^2(-1) 0.130941 0.172750 0.757979 0.4538

R-squared 0.017112 Mean dependent var 7.57E-05 Adjusted R-squared -0.012672 S.D. dependent var 0.000111 S.E. of regression 0.000112 Akaike info criterion -15.30681

A. Agalliu Anekse

148

Sum squared resid 4.11E-07 Schwarz criterion -15.21793 Log likelihood 269.8692 Hannan-Quinn criter. -15.27613 F-statistic 0.574533 Durbin-Watson stat 1.944579 Prob(F-statistic) 0.453843

Aneks 5: Testet për modelin TKP-Probabilitet i paaftësisë paguese

Normaliteti i serisë së probabilitetit

0

2

4

6

8

10

12

14

0.000 0.025 0.050 0.075 0.100 0.125 0.150 0.175 0.200 0.225

Series: PROBSample 1 41Observations 41

Mean 0.087497Median 0.058125Maximum 0.221617Minimum 0.003132Std. Dev. 0.078888Skewness 0.497886Kurtosis 1.670412


Stacionariteti i serisë së probabilitetit të paaftësisë paguese dhe testet e modelit TKP-Probabilitet i paaftesise paguese Null Hypothesis: PROB has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 7 (Automatic - based on SIC, maxlag=9)

t-Statistic Prob.*


5% level -2.971853 10% level -2.625121


Dependent Variable: PROB Method: Least Squares Date: 09/04/14 Time: 01:40 Sample: 1 36 Included observations: 36

A. Agalliu Anekse

149


C -0.016692 0.006681 -2.498659 0.0175 TKP 0.924204 0.049581 18.64032 0.0000




. |**** | . |**** | 1 0.595 0.595 13.833 0.000 . |** | .*| . | 2 0.256 -0.151 16.476 0.000 .*| . | **| . | 3 -0.100 -0.294 16.889 0.001 .*| . | . |*. | 4 -0.150 0.131 17.857 0.001 . | . | . |*. | 5 -0.021 0.184 17.877 0.003 . |*. | . |*. | 6 0.159 0.074 19.031 0.004 . |*. | **| . | 7 0.109 -0.226 19.595 0.007 . | . | . |*. | 8 0.060 0.076 19.771 0.011 .*| . | .*| . | 9 -0.132 -0.107 20.655 0.014 .*| . | . |*. | 10 -0.119 0.081 21.394 0.019 . | . | . |*. | 11 0.000 0.139 21.394 0.030 . |*. | . | . | 12 0.154 0.022 22.740 0.030 . |*. | .*| . | 13 0.108 -0.198 23.440 0.037 . | . | . | . | 14 0.054 0.067 23.621 0.051 .*| . | . |*. | 15 -0.078 0.083 24.016 0.065 .*| . | .*| . | 16 -0.128 -0.145 25.138 0.067

0

2

4

6

8

10

12

-0.04 -0.02 0.00 0.02 0.04 0.06


Mean 1.81e-17Median -0.001673Maximum 0.053497Minimum -0.044274Std. Dev. 0.023195Skewness 0.247094Kurtosis 2.733356


A. Agalliu Anekse

150





C 0.000201 0.000116 1.727326 0.0935 RESID^2(-1) 0.679995 0.143239 4.747267 0.0000


Heteroskedasticity Test: White

F-statistic 5.667067 Prob. F(2,33) 0.0077 Obs*R-squared 9.203491 Prob. Chi-Square(2) 0.0100 Scaled explained SS 7.114810 Prob. Chi-Square(2) 0.0285

Test Equation: Dependent Variable: RESID^2 Method: Least Squares Date: 09/04/14 Time: 01:43 Sample: 1 36 Included observations: 36


C 0.000344 0.000293 1.176668 0.2477 TKP^2 0.028158 0.024207 1.163219 0.2531 TKP -0.003048 0.006308 -0.483144 0.6322


151

Bibliografia Ahlem S. Messai dhe Fathi Jouini (2013). Micro and Macro Determinants of Non-performing Loans, International Journal of Economics and Financial Issues, Vol. 3, No. 4. Altman E. (1968), Financial ratios, discriminant analysis and the prediction of corporate bankruptcy, Journal of Finance. Banka e Shqiperise, Raporti i Aktivitetit Kreditues, vitet2005-2013, website: http://www.bankofalbania.org Banka e Shqiperise, Raporti Stabilitetit Financiar, vitet2005-2013, website: http://www.bankofalbania.org Banka e Shqiperise, Raporti Statistikor, vitet2005-2013, website: http://www.bankofalbania.org Banka e Shqiperise, Raporti Vjetor, vitet2005-2013, website: http://www.bankofalbania.org Bank of Intenational Settlement (2004). Implementation of Basel II: Practical Consideration. Basel Committee on Bank Supervision, BIS Publications Basel Committee on Banking Supervision (2003),The new Basel capital accord, consultative document, Basel, April 2003. Beck, R., P. Jakubík dhe A. Piloiu (2013). Non-performing loans: What matters in addition to the economic cycle?, European Central Bank,Working Paper No. 1515. Beck, T. dheL. Laeven (2006). Resolution of Failed Banks by Deposit Insurers: Cross-Country Evidence, World Bank Policy Research Working Paper, no 3920. Berger, Allen N. & Humphry De Young (1997).Problem Loans and Commercial Banks, Journal of Banking and Finance, Vol. 21. Berry, W.D., (1993).Understanding regression assumptions, Sage university paper serieson quantitative applications in the social sciences, Newbury Park, CA: Sage Publications Bonilla Carlos Andres Olaya (2012), Macroeconomic determinants of the Non-Performing Loans in Spain and Italy Boyd J. dhe Graham, S. (1986), Risk, regulation and bank holding company expansion into nonbanking, Federal Reserve Bank of Minneapolis Quarterly Review. de Finetti, Bruno (1937). Translated in Studies in Subjective Probability. Edited by Henry E. Kyburg, and Howard E. Smokler. New York: John Wiley & Sons.

A. Agalliu Bibliografia

152

Dickey D.A. dhe Fuller W.A, (1976). Distribution of the estimators for autoregressive time series with a unit root, Journal of the American Statistical Association Dhuci Orfea, (2011). Njohuritë bazë për riskun dhe drejtimin e tij, OMBRA. Dhuci Orfea, (2011). Teoria e Riskut – Objektivi në kushtet e padijes dhe të riskut,OMBRA. Ellinger, Lomnicka, Hooley, (2002). Modern Banking Law, 3rd edition Erjavec, N., B. Cota dhe S. Jakšić (2012). Sign restriction approach to macro stress-testing ofthe Croatian banking system. Financial Theory and Practice Fainstein G. dhe I. Novikov, (2011). The Comparative Analysis of Credit Risk Determinants inthe Banking Sector of the Baltic States, Review of Economics & Finance. No. 3 Fernandez de Lis, Santiago, Martinez, Jorge and Jesus Saurina (2000).Credit Growth, Problem Loans and Credit Risk Provisioning in Spain. Banco de Espana,Working Paper Festic, M., Kavkler, A., & Repina, S. (2011). The Macroeconomic Sources of Systemic Risk in the Banking Sectors of Five New EU Member States. Journal of Banking & Finance Figlewski, S., Frydman, H., & Liang, W. (2012). Modeling the Effect of Macroeconomic Factors on Corporate Default and Credit Rating Transitions.International Review of Economics and Finance Fuller W.A, (1976). Introduction to statistical time series,New York: John Wiley & Sons. Gaganis, C., Pasiouras, F., Doumpos, M., & Zopounidis C. (2010). Modelling Banking Sector Stability With Multicriteria Approaches. Optimization Letters Gujarati Damodar, (2003). Basic econometrics, McGraw-Hili Companies. Hamerle, A., Dartsch, A., Jobst, R., & Plank, K. (2011). Integrating Macroeconomic Risk Factors Into Credit Portfolio Models. The Journal of Risk Model Validation Hannan Timothy dhe Hanweck Gerald (1988). Bank Insolvency Risk and the Market for Large Certificated of Deposits, Journal of Money, Credit and Banking. Hasan, I.dhe Larry D. Wall (2003). Determinants of the loan loss allowance: some cross-country comparison. Bank of Finland Discussion Papers No. 33. Hesse, H. dhe M. Čihák (2007).Cooperative Banks and Financial Stability, IMF Working Paper.


153

Hildreth, (2001). The History of Banks: to which is added, a demostration of the advantages and necessity of free competition in the business of banking, Ontario: Batoche Books Holton A. Glyn, (2004). Perspektiva – Përkufizimi i riskut, Financial Analysts Journals, Volume 60, Number 6 2004, CFA Institute Hume, David, (1748). Enquiry Concerning Human Understanding Hull, J.C. (2003). Options, Futures and Other Derivatives. Prentice Hall, Upper SaddleRiver. Instat statistics, http://www.instat.gov.al International Monetary Fund, (2009). Global Financial Stability Report: Responding to the Financial Crisis and Measuring Systemic Risks, World Economic and Financial Surveys Ivicic L., Kunovac D. dhe Ljubaj I. (2008). Measuring Bank Insolvency Risk in CEE Countries, The fourteenth Dubrovnik Economic Conference Jakubík P.dhe Reininger Th., (2013).Determinants of Nonperforming Loans in Central, Eastern and Southeastern Europe, Oesterreichische Nationalbank, Focus on European Economic Integration Q3/13 Joao Francisco Bianco (1987). Non banking activities of Bank Holding Companies Jordan J. S. (1998), “Problem Loans at New England Banks, 1989 to 1992: Evidence of Aggressive Loan Policies”, New England Economic Review Louzis D.P., Vouldis A.T., Metaxas V.L., (2010). Macroeconomic and bank-specific determinants of NPLs in Greece A comparative study of mortgage, business and consumer loan portfolios, Bank of Greece Working Paper Ligji nr.7850, datë 29.07.1994 “Kodi Civil i Republikës së Shqipërisë”, i ndryshuar Ligji nr.9662, datë 18.12.2006 “Për Bankat në Republikën e Shqipërisë” i ndryshuar me ligjin Nr. 10 481, datë 17.11.2011. Kalluci, Irini (2011). Analysis of the Albanian Banking System in a Risk-Performance Framework, Bank of Greece, Special Conference Paper Knight Frank, (1921). Risk, Uncertainty and Profit, New York: Hart, Schaffner and Marx Mancka, A.,(2012). The Impact of National Currency Instability and the World Financial Crisis in the Credit Risk. The Case of Albania, Journal of Knowledge Management, Economics and Information Technology, Issue 8.


154

Markowitz, Harry (1952). Portfolio Selection, Journal of Finance, Vol.7 No.1 Mejra Festic, Jani Beko, (2008). The Banking Sector and Macroeconomic Performance in Central European Economies, Czech Journal of Economics and Finance, Volume 58

Mejra Festic, Sebastijan Repina, (2009).Financial Stability in Baltics, Czech Journal of Economics and Finance, Volume 9 - Issue 6

Melecky Ales, Sulganova Monika dhe Lelkova Petra (2013). Credit Risk and the Czech Macroeconomy: The Response of Non-performing Loans to Macroeconomic Fundamentals, 14th International Conference on Finance and Banking. Ministria e Financave, Buletini i Borxhit Tremujor 2012-2014 Naceur, S. B., dhe Omran, M. (2011). The Effects of Bank Regulations, Competition and Financial Reforms on Banks‘ Performance, Emerging Markets Review

Osmani, M. (2010), Econometric with applications, Vol1 Ramsey, Frank, (1931).Truth and Probability - The Foundation of Mathematics and Other Logical Essays, New York: Harcourt Brace Ricardas Mileris, (2012), Macroeconomic Determinants of Loan Portfolio Credit Risk in Banks; Inzinerine Ekonomika-Engineering Economics. Roy A.D (1952). Safety First and Holsing of Assets, Econometrica. Rregullorja ”Për administrimin e rrezikut të kredisë” miratuar me vendim Nr. 62 të Këshillit Mbikëqyrës së Bankës së Shqipërisë datë 14/09/2011. Rregullorja ”Për raportin e mjaftueshmërisë së kapitalit” miratuar me vendim Nr. 58 të Këshillit Mbikëqyrës së Bankës së Shqipërisë datë 05/05/1999, ndryshuar me vendime të tjera (vitet 2001, 2002, 2003, 2005, 2008, 2011 dhe 2013). Rregullorja ”Për raportin e mjaftueshmërisë së kapitalit” miratuar me vendim Nr. 48 të Këshillit Mbikëqyrës së Bankës së Shqipërisë datë 31/07/2013. Rregullorja ”Për administrimin e rrezikut nga ekspozimet e mëdha” miratuar me vendim Nr. 31 të Këshillit Mbikëqyrës së Bankës së Shqipërisë date 30/04/2008. Rregullorja ”Për administrimin e rrezikut nga ekspozimet e mëdha” miratuar me vendim Nr. 10 të Këshillit Mbikëqyrës së Bankës së Shqipërisë date 26/02/2014. Rregullorja ”Mbi parimet bazë të drejtimit të bankave dhe degëve të bankave të huaja dhe kriteret për miratimin e administratorëve të tyre”miratuar me vendim Nr. 62 të Këshillit Mbikëqyrës së Bankës së Shqipërisë date 14/09/2011. Savage, Leonard (1954).The Foundation of Statistics, New York: John Wiley & Sons.

Documents

matja e riskut te kredise dhe faktoret percaktues ne treguesit e riskut