MAMAHA KITA MUY NA...katinig ta patinig ung main gutlung. Alimbawa: bu-u (buho) pu-un (pinuno) lu-uy (leeg) (b) Hay ipit ha lalam-igan nay ha himula ung halitang uyat ung talaw mayhaan

1

MAMAHA KITA MUY NA

Tamung Ma-in Gabay ha Pagbaybay

ung Halitang Magbukun

Department of Education

Division of Bataan

3

MAMAHA KITA MUY NA Tamung Ma-in Gabay ha Pagbaybay

ung Halitang Magbukun

Let’s Read

Ayta Magbukun Spelling Guide

MAMAHA KITA MUY NA Tamung Ma-in Gabay ha Pagbaybay ung Halitang Magbukun

First Edition, 2017

Resebado ang lahat ng Karapatan. Ang alinmang bahagi nito ay hindi maaaring ilathala o ilabas sa anumang anyo, kasama na rito ang pelikula, nang walang nakasulat na pahintulot ang Tagapaglathala at ang mga may-akda. Hindi sakop ng karapatang-ari ang suring modyul na ilathala sa mga pahayagan at magasin.

Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon.

Management Staff

Arnold C. Montemayor, M.Ed. Regional IPED Focal Person

Elizabeth M. Perfecto, Ed.D.

CLMD Chief

Malcolm S. Garma, CESO V Director

DepEd Region-III

Training Workshop Team

Chitse Magaspag, M.A. Language and Education Consultant

Levi Cirilo Cruz, M.A.

TAP Language Documentation Specialist

Mansueto Casquite, M.A. Independent Consultant

Marciana E. Ramos

TAP Language Development Specialist

Roger Stone, M.A. SIL Philippines, Linguist

Ryn Jean Fe V. Gonzales

SIL Langauge Assessment Specialists

Xinia Skoropinski, M.A.

SIL Co-Coordinator for Language, Education and

Development in the Philippines

5

MILAGROS M. PEÑAFLOR, Ph. D. Division IPEd Focal Person

SYLVIA V. LOYOLA

Division IPEd Alternate Focal Person

BERNADETTE D. BANTIGUE Division EPSA II

DEPARTMENT OF EDUCATION – Region 3

City of San Fernando, Pampanga

DEPARTMENT OF EDUCATION PAMPANGA DIVISION SIL PHILIPPINES

PO Box 2270 CPO

1099 Manila

MAW - MANGHUHULAT

ANGELITO I. AQUILE

NCIP Tribal Affairs Assistant I

IP ELDER

ROSITA N. SISON

Tribal Cheiftain

Bangkal Resettlement, Abucay, Bataan

WINNIEFREDA L. RAMIREZ

Tribal Chieftain

Bayan-bayanan, Orani, Bataan

REBECCA C. REYES

NCIP Tribal Affairs Assistant II

IP ELDER

ROSALEE JOY R. MAAÑO

Teacher I, Culture Bearer

Bangkal Resettlement, Abucay, Bataan

Illustrations:

SIL International

MAMAHA KITA MUY NA Tamung Ma-in Gabay ha Pagbaybay ung Halitang Magbukun

HA PAMAMATNUBAY NINA BERNADETTE D. BANTIGUE

DIVISION EPSA II

Schools Division of Bataan

SYLVIA V. LOYOLA

DIVISION EPSA II

Schools Division of Bataan

ADOR S. CRUZ

District ALS Coordinator

Dinalupihan Annex

CHRISTINE CHELO P. GABRIEL

Teacher-In-Charge | Teacher I

Eva Aeta Elementary School

KATHLEEN KAYE L. BATHAN

Teacher I

Pag-asa Elementary School

HA PAGTATALA NI

GABRIEL MELCHOR J. PEREZ

Teacher I

Kanawan Integrated School

7

Acknowledgement

We, the Ayta Magbukun, would like to acknowledge and extend

our heartfelt gratitude to the following persons who have made the comple-

tion of the participatory orthography workshop possible:

To Apu Halibabu, who alone makes all things possible.

Dr. Milagros M. Peñaflor, Chief Curriculum and Instruction Division,for her

undying support in the development of the Ortography of the Ayta Magbukun

Language.

The educators and personnel of the Department of Education Region III,

Division of Pampanga, as well as all of the participants, elders and educators

from the Ayta Magbukun communities represented, for their interest, commit-

ment and desire for this endeavor for the sake of the future of their childen

and communities.

The team from SIL Philippines, especially to Madam Chitse Magaspag for

her technical support and assistance in the collection of data and aid in ne-

gotiations of participants in making decisions about how to write the mag-

bukun language.

Republic of the Philippines

DEPARTMENT OF EDUCATION

REGION III Government Center, Maimpis, City of San Fernando, Pampanga

Website: www.deped3.net + Email: [email protected] + Telefax: (045) 961-7825

MESSAGE from the Director

http://www.deped3.net/

mailto:[email protected]

9





MESSAGE from the CLMD Chief







MESSAGE from the SDS



11

Introduction

This book is an introductory guide for teaching the writing system of the Magbukun

language, and is an output of the Regional Participatory Orthography Development Work-

shop for Indigenous Peoples’ Education held in San Fernando City, May 1 to May 5, 2017. This

effort to review the Magbukun orthography was undertaken with the active participation of

the Magbukun elders and educators who followed the five orthography development princi-

ples recommended by Smalley (1994)*, which are: acceptability, clear and consistent repre-

sentation of the important sounds of the language, easy to learn, easy to transfer and easy

to reproduce. The Ayta Magbukun participants came from the Municipalities of Abucay and

Orani, Bataan.

The purpose of this document is to provide a preliminary spelling guide to help ele-

mentary school teachers in the production of materials such as Big Books, small books and

primers required in teaching Grade 1 pupils to read and write the Magbukun language. The

content of the book includes: a brief description of the orthography; a directed word list for

each letter of the Magbukun alphabet; an alphabet chart; common words and phrases in

Magbukun and Filipino, and a collection of all the stories written by workshop participants. All

are items required in teaching the written language.

It is the intention of the writers that no Ayta Magbukun children be left behind as the K

to 12 MTB-MLE education system is implemented nationwide. For that reason, all chose to

participate in this effort, recognizing that adjustments based on community feedback might

be needed in what has been done so far in order to fully implement the MTB-MLE program in

all schools at the Schools Division of Bataan..

* Principles adapted from Smalley, W.A. (1994). Linguistic Diversity and National Unity: Language Ecology in Thailand. Chicago: The

University of Chicago Press.

Table of Contents

TUNTUNUN HA HALITANG MAGBUKUN ...................................................... 1

HAY PAUNANG HALITANG ORTOGRAPIYA UNG MAGBUKUN .................... 2 TUNTUNIN SA PAGSULAT NG WIKANG MAGBUKUN ..................................... 5

SPELLING RULES OF MAGBUKUN LANGUAGE ............................................... 8

INTRUDUKSYUN HA BATAYANG GRAMATIKA UNG MAGBUKUN ................ 11

HAY LITRANG AYTA MAGBUKUN ................................................................ 20 TSART UNG ALPABITUNG AYTA MAGBUKUN ............................................... 25

TSART UNG ALPABITUNG AYTA MAGBUKUN ........................................... 29

TAW-TUTUL UNG AYTA MAGBUKUN .......................................................... 32

13

TUNTUNUN HA HALITANG MAG-

BUKUN SPELLING RULES OF MAGBUKUN LANGUAGE

TUNTUNIN SA PAGSULAT NG WIKANG MAGBUKUN

15

TUNTUNUN HA HALITANG MAGBUKUN

Hay Paunang Halitang Ortograpiya ung

Magbukun

Main labing pitung (17) litra ung alpabitung

Magbukun. Labing apat (14) kayti yay katinig ta

tatlu (3) kayti yay patinig.

Ta hay pagbigka ung katinig ta patinig ha hali-

tang Magbukun nay katular mut baying ha hali-

tang Filipino. Ubayi ti haw alimbawa ung Kat-

inig.

B b – buluy (laman lupa)

D d – dawun (dahon)

G g – gagang (talangka)

K k – kalaykay (buslo)

H h – huklay (suklay)

L l – libru (libro)

M m – mai (mais)

N n – niyug (niyog)

NG ng – ngipun (ngipin)

P p – paku’ (pako)

R r – ragari (lagari)

T t – tawu’ (ube)

W w – wali (walis tingting)

Y y – yamuk (lamok)

Hay katinig ga ipit (hay pag bigka main pag-

tunggun ha palam-igan) ta hinahabtan ha Eng-

lish ung glottal stop. Hati yay ihulat ha pama-

mag-itan ung gutlung u grave accent kumpur-

mi ha kahaling law litra .

Hay pagbigka ung patinig ha Magbukun nay pa-

rihu ha Filipino.

A a - amak (bahay)

I I - induyan (duyan)

U u - utan (ahas)

Kahunulan ha ustung paghulat ha Mag-

bukun

Kahunulan 1: Hay Katinig D

Main maanding nga halita ha Magbukun ung

gamit ung tunuy d. Ta main mut baying uram

ma halita ha tunuy d. Hay uram ma d dapay

mut bayi minhan ung ‘r’. E.g. bakud= bakur.

Alimbawa:

ubur (ubod)

pagur (pagud)

Kahunulan 2: Hay Katinig H

Hay litra H ha Magbukun kalimitang ginagamit

ha pi-utan ung halita tamung ha huli-an hati

yay ikun nang gingamit.

Alimbawa:

Hukub (kabibi)

Hika (ikaw)

Lupuk (itago)

Buhuy (puno)

Kahunulan 3: Hay Ipit ha palam-igan

Hay glottal stop pay hay pagbigka ung main

ipit ha lalam-igan.

(a) Hay ipit ha lalam-igan nay intu ha gitna ung

katinig ta patinig ung main gutlung.

Alimbawa:

bu-u (buho)

pu-un (pinuno)

lu-uy (leeg)

(b) Hay ipit ha lalam-igan nay ha himula ung

halitang uyat ung talaw mayhaan katular ung

hay ta maihulat ha pamamag-itan ung gutlung.

Hay aw way ingagamit nu hay kahunul gutlung

ngay hay patinig. Hay aw intu mut alun ta hay

unang litra ung uyat ta halita ti ing-

uuna.

Alimbawa:

hay-indu (ang ina)

hay-lamit (ang damit)

aw-amak (mga bahay)

aw-indu’ (mga nanay)

law-lamit (mga damit)

daw-dawun (mga dawun)

(d) Hay ipit tay ikayti ha hulian ung halitang

uyat ta patinig.

Alimbawa:

Habu’ (soup) Paku’ (fern)

Bakyu’ (snail) Indu’ (mother)

Kahunulan 4: Iba mut panggamitan ung

gutlung

Hay gutlung ngay kalimitan inggagamit ha pau-

ling halita.

Alimbawa:

Lima-lima (yam)

Likwa-likwa (not staying in on place)



Kahunulan 5: Panalaw

Main dalwang panalaw ha Magbukun na katular

ti gamit ha panukuy ung ang ha Filipino. Hati

yay pwiding gamitin ha hay ta ti.

Alimbawa:

Hay u-u kuway humahakit,

(Ang ulo ko ay sumasakit).

Yari na ti amak nya.

(His house is finished.)

Kahunulan 6: Uram na halita

(a) Ikun binabayu ti paghulat ung ngalan ung

tawu ta lugal.

Alimbawa:

Manuel L. Quezon Juan Flavier

Agoncillo Roxas City

Malacañang

(b) Hay haw-halita patungkul ha baw-bayung

bagay ya ginagamit katular ung silpun, laptap,

siti ikan.

(c) Kadalahan, Filipino ti hay ginagamit ha

paghulat ung aw-awlu ta gahatag mut bayi ha

baw-buwan piru kadalahan English ti ginagamit.

Peru pwidi mut ihulat ti ha Magbukun.

Alimbawa:

Monday Lunes Luni

Thursday Huwebes Huwibis

January Enero Iniru

November Nobyembre Nubimbri

(d) Hay haw-halitang inuram ibat ha English ta

Filipino ta na kahanayan nanang ginagamit ha

Magbukun ta ihulat ha Magbukun.

Alimbawa:

nukbuk (notebook) bulpin (ballpen)

halita (salita)

Kahunulan 7: Hay gaw-gamit ta panalaw

ha paghulat.

Hay taw-talaw wa ginagamit ha Filipino dapay

mut bayi ha Magbukun.

17

(a) ( . ) Hay taw-tuldok kay inggagamit ha

katapuhan ung pangunguhap ha panunutul la

pautu.

Alimbawa:

Nagbabasa ng aklat ang bata.

Nagbabaha ung libru ti anak.

(b) ( ? ) Hay pananalaw ha pagtatanung ngay

ginagamit ha katapuhan ung pangunguhap pa

patanung .

Alimbawa:

Saan ka nakatira?

Haay ka nakatuklu’?

(c) ( ! ) Hay panalaw ha malakang imubyun ta

inggamit ha katapuhan ung pangguguhap dapay

naligang ha surprisa ta hubrang haya.

Alimbawa:

Aruy! Mahakit matan!

Aruy! Masakit talaga!

(d) ( “ “ ) Hay panipi yay ginagamit para ha

haw-halitang uram ha halita ung mayhang

tawu.

Alimbawa:

Habing indu’ ku kayaku, “ Baa mag ibwar nu

yabi yana.”

Sabi ng nanay ko sa akin, “Huwag aalis pag ga-

bi na.”

(e) ( , ) Hay kuwit tay ingagamit nu paghiwa-

layun ti hay haw halita.

Alimbawa:

Maku ka ha palingki ta mamili ung mantika ,

tuyu, matam-i, ta ahin.

Pumunta ka sa palngke at bumili ng mantika,

tuyo, asukal, at asin.

(f) ( : ) Hay tutulduk kay inggagamit nu main

dalwa u mahagmak ka halitang nahulat mayha

ta mayha.

Alimbawa:

Hati ngan ti haw - hangkap ha pamamakaw-

tung gulay: mantika, bawang tuyu’, ahin, ta

bitsin.

Ito ang mga sangkap sa pagluto ng gulay: man-

tika, bawang, tuyo, asin, at MSG.

Kahunulan 8: Paghulat ung malakung litra.

(a) Ha Magbukun, hay paghulat ung malakung

litra yay dapay mut ung English ta Filipino.

Ha paghulat ung pangunguhap, malaku’ ti

unang litra.

Alimbawa:

Hay lamit nyay bayu.

Ang damit niya ay bago.

(b) Ha paghulat ung ngalan ung tawu, lugal, awlu, buwan ta hinu mut ta halitang unang ma-

lakung litra.

Alimbawa:

Romy

Baki

Lunis

Marsu

(c) Hay malakung litra yay ginagamit mut ha paghulat ung paw-pamagat ung libru, tula, tutul

ta maw-mahalagang panyayari.

Alimbawa:

Lupang Hinirang

Christmas

Ang Paraan sa Pagsulat ng Magbukun

May labing pito (17) na titik ang alpabeto ng

Magbukun. Labing apat (14) nito ay katining at

apat (3) ay patinig.

Ang pagbigkas ng mga katinig at patinig sa

wikang Magbukun ay magkapareho ng bigkas

sa wikang Filipino. Narito ang mga halimbawa

ng Katinig.

B b – buluy (laman lupa)

D d – dawun (dahon)

G g – gagang (talangka)

K k – kalaykay (buslo)

H h – huklay (suklay)

L l – libru (libro)

M m – mai (mais)

N n – niyug (niyog)

NG ng – ngipun (ngipin)

P p – paku’ (pako)

R r – ragari (lagari)

T t – tawu’ (ube)

W w – wali (walis tingting)

Y y – yamuk (lamok)

Ang katinig na impit stop (ang pag bigkas ay

may hinto sa lalamunan) ay tinatawag sa Eng-

lish na glottal stop. Isinusulat ito sa pamagitan

ng gitling o hyphen depende sa katabi na mga

titik.

Ang pagbigkas ng patinig sa Magbukun ay pare-

ho sa Filipino.

A a - amak (bahay)

I I - induyan (duyan)

U u - utan (ahas)

Mga tuntunin sa wastong pagsulat sa

Magbukun

Tuntunin 1: Ang Katinig D

May mga ilang salita lamang sa Magbukun na

gamit ang d na tunog. Pero meron ding mga

hiram na salita sa tunog na d. Ang hiram na d

ay tulad din minsan ng ‘r’. E.g.bakud=bakur.

Halimbawa:

ubur (ubod) lakal (lakad)

pagur (pagud)

Tuntunin 2: Ang Katinig H

Ang titik H sa Magbukun ay kalimitang gi-

nagamit sa unahan at gitna ng salitang-ugat

ngunit sa hulihan kailanman ay hindi ginagamit.

Alimbawa:

Hukub (kabibi)

Hika (ikaw)

Luhuk (itago)

Buhuy (puno)

Tuntunin 3: Ang Impit sa lalamunan

Ang glottal stop ay ang pagbigkas na may impit

sa lalamunan.

(a) Ang impit sa lalamunan ay sa gitna ng pa-

tinig na may gitling.

Alimbawa:

bu-u (buho)

pu-un (pinuno)

lu-uy (leeg)

(b) Ang impit sa lalamunan ay sa simula ng

salitang-ugat ng unlapi tulad ng hay, aw na plu-

ral marker sa patinig at katinig. Sinusulat ito sa

unahan ng salitang-ugat gamit ang gitling.

TUNTUNIN SA PAGSULAT NG WIKANG MAGBUKUN

19

Alimbawa:

hay-indu (ang ina)


aw-amak (mga bahay)




(c) Ang impit sa lalamunan na nasa katapusan

ng salita ay sinusulat sa tuldik na paiwa sa taas

ng huling patinig ng salita.

Alimbawa:

batà (bata) badì (itak)

kabò (damit) hodù (maamoy)

Tuntunin 4: Ibang gamit ng gitling

Ang gitling ay kalimitang ginagamitin sa inu-ulit

na salita.

Alimbawa:

Galung-galung (pangalan ng ilog)

Tuntunin 5: Pananda

May dalawang pananda sa Magbukun na katu-

lad ang gamit sa pantukoy na ang sa Filipino.

Ito ay pwedeng gamitin alinman ang sa o su.

Alimbawa:

Masakit sa ulu ku.

Masakit ang ulo ko.

Napongahan su balay din.

Gawa na ang bahay niya.

Tuntunin 6: Hiram na salita

(a) Hindi binabago ang orihinal na ispeling sa

pagsulat ng pangalan ng tao at lugar.

Alimbawa:


Agoncillo Roxas City Malacañang

(b) Ang mga salita tungkol sa mga elektronikong

bagay na ginagamit gaya ng cellphone, laptop,

CT Scan. Ito ay maaring isulat na ng Silpon,

laptap, siti skan.

(c) Kadalasan, Visayan ang ginagamit sa pag-

sulat ng mga araw ng buong linggo at ganun

din sa mga ‘buwan ng taon’ ngunit English ang

kadalsang ginagamit, ngunit maari din ito isulat

sa Banwaon na sulat.

Alimbawa:

Sunday Domingo Duminggu

Thursday Huwebes Huwibis

January Enero Iniru


(d) Ang mga salitang hiram sa Ingles at sa Fili-

pino na bahagi na ng pangaraw-araw na ta-

lasalitaan ng mga Magbukun ay isinusulat sa

paraang panulat ng mga Magbukun.

Halimbawa:

Kwaderno (nukbuk)

Ballpen (bulpin)

Salita (halita)

Tuntunin 7: Ang mga gamit na pananda

sa pagsulat

Ang mga bantas na ginagamit sa Filipino ay kat-

ulad din sa Magbukun.

(a) ( . ) Ang tuldok o period ay ginagamit sa

katapusan ng pangungusap na nagsasalaysay o

nag-uutos.

Alimbawa:

Nagbabasa ng aklat ang bata.


(b) ( ? ) Ang tandang pananong o question mark

ay ginagamit sa katapusan ng pangungusap na

nagtatanong.

Halimbawa:

Saan ka nakatira?


(c) ( ! ) Tandang Padamdam o exclamation

point ay ginagamit sa katapusan ng pangungu-

sap na nagsasaad ng masidhing damdamin tulad

ng nagulat, namangha, galit, o sobrang masaya.

Halimbawa:

Aruy! Masakit talaga!


(d) ( “ “ ) Ang panipi ay ginagamit para sa mga

salita na hiram sa salita ng isang tao.

Haimbawa:

Sabi ng nanay ko sa akin, “ Huwag aalis pag

gabi na.”


yabi yana.”

(e) ( , ) Ang kuwit ay ginagamit para sa pag hi-

walay ng mga salita.

Halimbawa:

Punta ka sa palengke at bibili ng mantika, tuyo,

asukal, at asin.



(f) ( : ) Ang tutuldok ay ginagamit kung mer-

ong dalawa o maraming salita na nasulat isa’t

isa.

Halimbawa:

Ito ang mga sangkap sa pagluto ng gulay: man-

tika, bawang, tuyo, asin, at MSG.

Tuntunin 8: Pagsulat ng malaking titik

(a) Sa Magbukun, ang pagsulat ng malaking ti-

tik ay katulad din ng English at Filipino.

Sa pagsulat ng pangungusap, ang unang titik ay

malaki.

Halimbawa:

Ang damit niya ay bago.


(b) Sa pagsulat ng pangalan ng tao, lugar, ar-

aw, buwan at iba pang salita, ang unang titik ay

malaki.

Halimbawa:

Romy

Daga

Lunis

Marsu

(c) Ang malaking titik ay ginagamit rin sa pag-

sulat ng mga pamagat ng libro, tula, kuwento

at mahahalagang pangyayari.

Halimbawa:

Lupang Hinirang

Krismas

21

The Way of Writing Magbukun

Magbukun uses 17 letters – 14 consonants

and 3 vowels.

The pronunciation of consonants in Magbukun

is like the pronunciation in Filipino. These are

examples of words that have consonants.

B b – buluy (root crop)

D d – dawun (leaf)

G g – gagang (crab)

K k – kalaykay (basket)

H h – huklay (comb)

L l – libru (book)

M m – manuk (chicken)

N n – niyug (coconut)

NG ng – ngipun (teeth)

P p – paku’ (fern)

R r – ragari (saw)

T t – tawu’ (yam)

W w – wali (broom)

Y y – yamuk’ (mosquito)

For the consonant which in English is called a

glottal stop (which means to say a not long

stop in saying a word) either a dash or grave

accent over the vowel is used depending on

the word environment as detailed later.

The pronunciation of vowels in Magbukun is

like the pronunciation in Filipino.

A a – amak (house)

I i – induyan (hammock)

U u – utan (ahas)

Rules for the Correct Way to Write

Magbukun

Rule 1: The consonant D

There are very few words in Magbukun that

use the ‘d’ sound, but there are borrowed

words which do have the ‘d’ sound. Some-

times the borrowed ‘d’ sound is pronounced

as ‘r’ (eg bakud = bakur), sometimes it is pro-

nounced as ‘l’. Also, many names are bor-

rowed from other languages and need a ‘d’.

For consistency, it was decided to represent

this sound with an ‘r’ which is written only at

the end of the word.

For example:

ubor (rattan shoot); pagur NO pagud (tired)

Lakar No Lakal (walk)

Rule 2: The consonant H

The letter h in Magbukun is frequently used

but only be found in word initial and medial

but never be found in the word final.

For example:

Hukub (shell) Hika (ikaw)

Iuhuk (keep) Buhuy (full)

Rule 3: The glottal stop consonant

A not long stop in saying a word is in English

called a glottal stop

(a) A glottal stop which is between a conso-

nant and a vowel is written with a dash or hy-

phen.

For example:

bu-u (bamboo)

pu-un (leader)

lu-uy (neck)

SPELLING RULES OF MAGBUKUN LANGUAGE

(b) A glottal stop at the beginning of a root

word which is preceded by a hay singular

marker and aw plural marker (with vowel

and consonant in the beginning of a root

word) is written with a dash or hyphen.

For example:

hay-indu (ang ina)


aw-amak (mga bahay)




(c) A glottal stop which is at the end of a

word is written with a hyphen above the final

vowel.

For example:

Habu’ (soup)

Baku’ (anak)

Bakyu’ (snail)

Indu’ (mother)

Rule 4: Other use of a dash

A hyphen is often used in repeated words.

And also with plural marker which depends

on the first consonant letter of a word.

For example:

Lima-lima (yam)

Likwa-likwa (not staying in on place)



Rule 5: Markers

There are two markers in MAgbukun which

are similar in function to the article ang in

Filipino. These are ti and hay and often either

can be used. They are written separated

from other words.

For example:

Hay u-u kuway humahakit,

(My head hurts.)

Amak nyay yari yana.

(His house is finished.)

Rule 6: Borrowed words

(a) In writing names of people and places they

should not be changed.

For example:


Agoncillo Roxas City Malacañang

(b) Words about new objects can either be

used as they are eg. cellphone, laptop, CT

scan, or they can be transliterated eg. silpun,

laptup, sitiskan.

(c) In writing names of days usually Visayan is

used. In writing names of months Visayan is

most often used, but increasingly English is

being used. But, they can also be written fol-

lowing the way to write MAgbukun.

For example:

Sunday Domingo Duminggu

Thursday Huwebes Huwibi

January Enero Iniru


(d) Words which are borrowed from English

and Filipino and which already are now every-

day words used by Magbukun can be written

following the way to write Magbukun.

For example:

nukbuk (notebook)

bulpin (ballpen)

halita (salita)

23

Rule 7: Marks used in writing

Marks which are used in writing Magbukun

are like Filipino.

(a) ( . ) A dot (period) is used at the end of a

complete statement as when you tell a story

or give a command.

For example:

The child is reading his book.


(b) ( ? ) The mark for asking a question

(question mark) is used at the end of a com-

plete statement which is a question.

For example:

Where do you live?


(c) ( ! ) The mark of strong emotion

(exclamation point) is used at the end of a com-

plete statement such as when afraid, sur-

prised, angry, or very happy.

For example:

Ouch! It really hurts because I was squashed.


(d) ( “ ” ) Two small-lines (quotation marks)

are used above what someone else has said

which you have borrowed.

For example:

My mother said to me, “Don’t be continually

out walking at night.”


yabi yana.”

(e) ( , )The small-stroke (comma) is used in

separating words.

For example:

Go to the store and there buy some oil, soy

sauce, sugar and salt.



(f) ( : ) Two dots (colon) are used if there

are two or more words which are listed one

by one.

For example:

These are what we use when cooking vegeta-

bles: oil, garlic, soy sauce, salt and MSG.

Hati ngan ti haw - hangkap ha pamamakaw-

tung gulay: mantika, bawang tuyu’, ahin, ta

bitsin.

Rule 8: Using a capital letter

In writing Magbukun the function/use

of a capital letter is the same as in English and

Filipino.

(a) When writing a complete statement, the

first letter is a capital.

For example:

His clothes are new.


(b) When writing the name of people, places,

days, months and other words like that, the

first letter should be a capital.

For example:

Romy Daga

Lunis Marsu

(c) A capital letter is also used in writing the

title of books, poems, stories and important

events.

For example:

Lupang Hiniran

Krismas

INTRUDUKSYUN HA BATAYANG

GRAMATIKA UNG MAGBUKUN INTRODUCTION TO MAGBUKUN BASIC GRAMMAR

INTRUDUKSYON SA BATAYANG GRAMATIKA NG MAG-

BUKUN

25

1. Markers and clause structure.

A. Tatlung talaw pang-impersunal ta tatlung talaw wa pam-pirsunal ti gaw-ginagamit ha paw-

pangngalan ha Magbukun.

1 2 3

A hay(ang) ung(ng) ha (sa)

B ti (si) ni (ni) kay,ti(kay)

1. Ang ‘hay’ ay ginagamit sa pagpapakilala ng mga bagay, lugar at pangyayari.

Alimbawa:

a. maputi ti lamit.

puti 1 damit

topic

Salin: ‘Ang damit ay puti.’

b. Maputì ti amak ung karapintiru.

white 1 house 2 carpenter

topic possessor

Salin: ‘Ang bahay ng karpentero ay puti.’

c. Mahayang-mahaya hi Nini.

happy 1 Nini

topic

Salin: ‘Si Nini ay masaya.’

d. Mairap ti tarbahu ni Nunuy.

difficult 1 trabaho 2 Nunuy

topic possessor

Salin: ‘Ang trabaho ni Nunuy ay mahirap.

2. Hay hi yay ginagamit ha pagpakilala ung tawu.

Alimbawa:

a.Magara hi Ana.

beautiful 1 Ana

topic

Salin: ‘Ana is beautiful.’

3. Hay,kay/ti, ta ung ngay ginagamit ha pagpakilala ung baw-bagay, lugal, ta tinutukuy ya

panyayari.

Alimbawa:

a. Malaku ti amak ung tawu.

Big 1 house 2 man

topic posessor

Salin: ‘The house of the man is big.’

b. Nangan ti bakulaw ung un-nung haging.

Ate 1 monkey 2 banana

agent object

Salin: The monkey ate some banana.’

INTRODUKSYUN HA BATAYANG GRAMATIKA UNG MAGBUKUN

c. Kinan ung bakulaw ti haging.


agent object

Salin: ‘The monkey ate the banana.’

d. Nangan hi Nini ung talipi.

ate 1 Nini 2 talipi

agent object

Salin: ‘Nini ate a piece of talipi.’

e. Kinan ni Nini ti talipi.

ate 2 Nini 1 talipi

agent object

Salin: ‘Nini ate the talipi.’

4. Hay ni yay ginagamit ha pagpakilala ung intutukuy ya tawu.

Alimbawa:

a. Kulut ti labuk ni Nunuy.

Curly 1 hair 2 Nunuy

topic posessor

Salin: ‘Nunuy has curly hair.’

5. Hay ti yay ginagamit ha pagpakilala ung bagay ya nakwa, pinamiyan untudyu ta lugal u law-

lugal la pinamiyan, pinangibatan u ininggatan.

Alimbawa:

a. Intudyu ni Nilu ti tulang isda ha ahu

gave 2 Nilu 1 leftover fish 3 dog

agent object recepient

Salin: ‘The leftover fish was given by Nilu to the dog.’

b. Inkayti ni Nilu ti libru ha lamiha.

Put 2 Nilu 1 book 3 table


Salin: ‘Nilu put the book on the table.’

6. Hay kay yay ginagamit ha pagpakilala ung tawu wa binyan u nananggap ung mayhat bagay.

Alimbawa:

a. Intudyu ni Nilu ti bulaklak kay Nini.

Gave 1 Nilu (agent) 2 bulaklak (object) 3 Nini (recipient)

Salin: ‘Nilu gave a flower to Nini.’ / ‘Nilu gave Nini a flower.’

27

II. Plural and question indicator

1. Hay baw (way ginagamit ha pangmaramian na talaw wa kumpurmi ha unang litra ung hali-

tang ugat ta katinig). Hati yay binibigka ung ’mga’. Hay nauy yay nagpapaiwatig ga main in-

tatanung.

Alimbawa:

a. Intudyu nauy ni Nilu ti baw- bulaklak kay Nini?

gave question 1 Nilu (agent) 2 plural bulaklak (object) 3 Nini-

(recipient)

Salin: ‘Did Nilu give (some) flowers to Nini?’

III. Pronouns

1. Hay pantawag ga pamalit ha ngalan ung tawu ha Magbukun.

1 2 3

Point of

View

mayhaan

Singular

maramian

Plural

mayhaan

Singular

maramian

Plural

mayhaan

Singular

maramian

Plural

1st person

inclusive -

Kitamu

(táyo) -

tamu

(nátin) -

Kay kitamu

(sa átin)

1st person

exclusive

haku

(akó)

hikay

(kamí) ku (ko)

kaykay

(namin)

Ha kayaku

(sa akin)

Ha kaykay

(sa ámin)

2nd per-

son

ka, hika

(ka, ikáw)

hikaw

(kayo)

mu

(mo)

nu

(ninyó)

kayka

(sa iyó)

Ha kaykaw

(sa inyó)

3rd per-

son hiya (siyá) hila (silá)

nya

(niya)

kaynila

(nilá)

Ha kanya

(sa kaniyá)

Ha kaynila

(sa kanilá)


Tatlong markang pang-impersonal at tatlong markang pampersonal ang ginagamit sa

mga pangngalan sa Magbukun.

1 2 3



1. Ang ‘hay’ ay ginagamit sa pagpapakilala ng mga bagay, lugar at pangyayari.

Alimbawa:

a. maputi ti lamit.

puti 1 damit

topic

Salin: ‘Ang damit ay puti.’



topic possessor

Salin: ‘Ang bahay ng karpentero ay puti.’


happy 1 Nini

topic

Salin: ‘Si Nini ay masaya.’


difficult 1 trabaho 2 Nunuy

topic possessor

Salin: ‘Ang trabaho ni Nunuy ay mahirap.

2. Ang si ay ginagamit sa pagpapakilala ng tao.

Alimbawa:

a.Magara hi Ana.

maganda 1 Ana

topic

Salin: ‘Maganda si Ana.’

3. Ang hay, kay/ti, at ung ay ginagamit sa pagpapakilala ng bagay, lugar at pangyayari na tinu-

tukoy.

Alimbawa:


Malaki 1 bahay 2 lalaki

topic posessor

Salin: ‘Malaki ang bahay ng lalaki.’


kinain 1 unggoy 2 saging

agent object

Salin: ‘Kinain ng unggoy ang saging.’

INTRODUKSYUN SA BATAYANG GRAMATIKA NG MAGBUKUN

29


kinain 2 unggoy 1 saging

agent object

Salin: ‘Kinain ng unggoy ang saging.’


kinain 1 Nini 2 talipi

agent object

Salin: ‘Kinain ni Nini ang talipi.’


kinain 2 Nini 1 talipi

agent object

Salin: ‘Kumain si Nini ng talipi.’

4. Ang ni ay ginagamit sa pagpapakilala ng taong tinutukoy.

Alimbawa:


Kulot 1 buhok 2 Nunuy

topic posessor

Salin: ‘Kulot ang buhok ni Nunuy.’

5. Ang ti ay ginagamit sa pagpapakilala ng bagay o bagay na tinanggap, pinaglagyan o ibinigay; at

ng lugar o lugar na pinaglagyan, pinanggalingan o pinuntahan.

Alimbawa:


binigay 2 Nilu 1 tirang isda 3 aso


Salin: ‘Binigay ni Nilu ang tirang isda sa aso.’


Nilapag 2 Nilu 1 aklat 3 hapag


Salin: ‘Nilapag ni Nilu ang aklat sa hapag.’

6. Ang kay ay ginagamit sa pagpapakilala ng tao na binigyan o tumanggap ng isang bagay.

Alimbawa:


binigay 1 Nilu (agent) 2 bulaklak (object) 3 Nini (recipient)

Salin: ‘Binigay ni Nilu ang bulaklak kay Nini.’


1. Ang ‘baw’(plural marker ay base sa unang titik ng salitang ugat na katinig) ay ginagamit sa

pagmarka ng maramihan. Ito ay binigkas na ‘manga’. Ang nauy ay nagpapahiwatig na may

katanungan.

Alimbawa:


Ibinigay tanong 1 Nilu (agent) 2 plural bulaklak (object) 3 Nini-

(recipient)

Salin: ‘Ibinigay ba ni Nilu ang bulaklak kay Nini?’

III. Pronouns

1. Ang mga Panghalip sa Magbukun.

1 2 3

Point of

View

mayhaan

Singular

maramian

Plural

mayhaan

Singular

maramian

Plural

mayhaan

Singular

maramian

Plural

1st person

inclusive -

Kitamu

(táyo) -

tamu

(nátin) -

Kay kitamu

(sa átin)

1st person

exclusive

haku

(akó)

hikay

(kamí) ku (ko)

kaykay

(namin)

Ha kayaku

(sa akin)

Ha kaykay

(sa ámin)

2nd per-

son

ka, hika

(ka, ikáw)

hikaw

(kayo)

mu

(mo)

nu

(ninyó)

kayka

(sa iyó)

Ha kaykaw

(sa inyó)

3rd per-

son hiya (siyá) hila (silá)

nya

(niya)

kaynila

(nilá)

Ha kanya

(sa kaniyá)

Ha kaynila

(sa kanilá)

31


Three impersonal and three personal markers are used to introduce nouns of Mag-

bukun. 1 2 3



1. Hay is used to introduce a person, thing, place or event.

Example:

a. maputi ti lamit.

white 1 shirt

topic

Salin: ‘The shirt is white.’



topic possessor

Salin: ‘The house of the carpenter is white.’


happy 1 Nini

topic

Salin: ‘Nini is happy.’


difficult 1 job 2 Nunuy

topic possessor

Salin: ‘The job of Nunuy is difficult.

2. Ni is used to introduce a person.

Example:

a.Magara hi Ana.

beautiful 1 Ana

topic

Salin: ‘Ana is beautiful.’

3. The word hay, kay/ti and is used to name a thing, place and event that is being referred

to.

Example:


Big 1 house 2 man

topic posessor

Salin: ‘The house of the man is big.’



agent object

Salin: The monkey ate some banana.’

INTRODUCTION TO MAGBUKUN BASIC GRAMMAR



agent object

Salin: ‘The monkey ate the banana.’


ate 1 Nini 2 talipi

agent object

Salin: ‘Nini ate a piece of talipi.’


ate 2 Nini 1 talipi

agent object

Salin: ‘Nini ate the talipi.’

4. Ni is used to introduce a person.

Example:


Curly 1 hair 2 Nunuy

topic posessor

Salin: ‘Nunuy has curly hair.’

5. Ti is used to introduce a thing; or a thing that is accepted, placed or given; and a place of

origin or destination.

Example:


gave 2 Nilu 1 leftover fish 3 dog


Salin: ‘The leftover fish was given by Nilu to the dog.’


Put 2 Nilu 1 book 3 table


Salin: ‘Nilu put the book on the table.’

6. Kay is used to introduce a person that is given or has accepted a certain object

Example:


Gave 1 Nilu (agent) 2 bulaklak (object) 3 Nini (recipient)

Salin: ‘Nilu gave a flower to Nini.’ / ‘Nilu gave Nini a flower.’

33


1. The marker baw is used to indicate plurality. A consonant letter is affixed at the beginning

of -aw based on the first letter of the root word. It is pronounced as manga. Nauy indicates a

question.

Alimbawa:


gave question 1 Nilu (agent) 2 plural bulaklak (object) 3 Nini-

(recipient)

Salin: ‘Did Nilu give (some) flowers to Nini?’

III. Pronouns

1. Pronouns of Magbukun.

1 2 3

Point of

View

mayhaan

Singular

maramian

Plural

mayhaan

Singular

maramian

Plural

mayhaan

Singular

maramian

Plural

1st person

inclusive -

Kitamu

(we) -

tamu

(our) -

Kay kitamu

(our)

1st person

exclusive

haku

(me) hikay (we) ku (my)

kaykay

(ours)

Ha kayaku

(mine)

Ha kaykay

(ours)

2nd person ka, hika

(you)

hikaw

(yours)

mu

(you)

nu

(your)

kayka

(yours)

Ha kaykaw

(to you)

3rd person hiya (he/

she) hila (they)

nya (her/

his)

kaynila

(them)

Ha kanya

(to her/to

him)

Ha kaynila

(to them)

HAY LITRANG AYTA MAGBUKUN THE LETTERS OF AYTA MAGBUKUN

ALPABETONG AYTA MAGBUKUN

35

THE A

LPH

AB

ET

INITIAL MEDIAL FINAL

MA

GB

UK

UN

FILIP

INO

MA

GB

UK

UN

FILIP

INO

MA

GB

UK

UN

FILIP

INO

Aa

Amak Bahay Malaku Malaki Palangka Palaka

Anak Bata Maaypa Mababa Hila Sila

Ahay Sahig Maanding Maliit Baa Huwag

Apu Ninuno Matagay Mataas Ayma Kamay

Awug Ilog Bayaba Bayabas Kayka Saiyo

Ii

Ikun Hindi Pingit Tabi Nawini Katawan

Intu Iyon Kinwa Kunin Makayli Matawa

Iupa Iyan Ngipun Ngipin Tangili Kahoy sa

Gubat

Intuyna Ayon na Panilan Pukyutan Tagiti

Uri ng

kahoy sa

gubat

Ihip Isip Apitong Kahoy-gubat Hati Ito

Uu

Ubur Ubod Luta Lupa Bu-u Buho

Utan Ahas Buluy - Manabu Mahulog

Umuk Kalaba Lupuy Hindi makala-

kad Kakalu Kawawa

Uyha Usa Lanum Tubig Malimu Matakot

Ulang Sugpo Bukil Bundok Malyu Maligo

Bb

Buluy Bungang

kahoy Yabi Gabi Lawub Darang

Babayi Babae Lubay Bahag Tangab Singgalong

Buyangin Buhangin Labu Hubad Dubdub Dibdib

Bukir Bukid Takbaw Takbo Tabtab Taga

Barak Buwaya Kalabaha Kalabasa Talub Mali-mali

Kk

Kanun Kanin Hikay Kami Amak Bahay

Kitamu Tayo Hika Ikaw Lamak Sapin

Kayu Kahoy Ikun Hindi Yamuk Lamok

Kayli Tawa Kalakahan Kalakasan Matluk Maingay

Kayatun Kagatin Hakit Sakit Duluk Linisin

Dd

Dangluy Palos Kalamunding Kalamansi

Dyikut Gubat Kadyang Mahaba

Dyiwi Tinik Midya Medyas

Dawun Dahon Handuk Sandok

Dansu Kubo Anda Lola

37

THE A

LPH

AB

ET


MA

GB

UK

UN

FILIP

INO

MA

GB

UK

UN

FILIP

INO

MA

GB

UK

UN

FILIP

INO

Gg

Gatu Mainit Kagut Dala Ibug Gusto

Gagang Talangka Kagun Panggagamot Dayag Luto

Guyur Guyod Haging Saging Damulag Kalabaw

Gaya-un Gayahin Hugat Sugat Amug Hamog

Gilagir Gilagid Panlam-igan Lalamunan Mag-

undag

Lumund-

ag

Hh

Hataw Iyon Lahing Lasing

Haay Saan Uhap Usap

Huklay Suklay Uhay Bunga

Habu Sabaw Ahu Hindi

Hikaw Kayo Mayha Isa

Ll

Lanum Tubig Awlu Araw-araw Bukil Bundok

Labuk Buhok Kakalu Kawawa Mitnul Upo

Lamul Sama Kalaykay Kaladkad Tutul Kwento

Luta Lupa Paligir Paligid Lamul Kasama

Labak iwan Nalimu Natakot Upul Hanap

Mm

Mangkakling Pera Amak Bahay Lanum Tubig

Maandi Maliit Ayma Kamay Lamlam Kapa

Malyu Ligo Lamit Damit Minum Inum

Malunu Gutom Lamul Kasama Tanum Tanim

Mai Mais Mahagmak Madami Ma-ginum Maulap

Nn

Nawini Katawan Indu Nanay Kanun Kanin

Nati Patay Inang Nanay Dawun Dahon

Nayna Tara na Kanaw Hugas Main Mayroon

Nalulunu Gutom Anda Apo Puun Pinuno

Napuut Nagalit Anag Anay Mam-

bangan Malaki

NGn

g

Ngipun Ngipin Hiyangan –

hiyangan Sari – sari Anding Liit

Nganga Nganga Ayang – ang Punong –

kahoy Awng Mga

Ngala-ngab Ngalangala Untungun Hintayin Lubung Libing

Mangupul Maghanap Mawling Maitim

Kabangil Kabila Lamping Lampin

THE A

LPH

AB

ET


MA

GB

UK

UN

FILIP

INO

MA

GB

UK

UN

FILIP

INO

MA

GB

UK

UN

FILIP

INO

Pp

Pali Palay Bapa Tatay Uhap Usap

Pakun Ganoon Lupuy Hindi maka-

lakad Dawup Hangin

Panulung Tapis Apun Sandali Dyakup Hulihin

Palatuna Parating Hapay Pag suot ng

sombrero Ayup Hayop

Pu-un Punong

kahoy Kahapi Kasapi Uyup Higop

Rr

Rawup Hangin Hira Karne Tamar Tamad

Radyu Radyo Yaraw Maganda Ubur Ubod

Ragari Lagari Arap Harap Bakur Bakod

Lurup Sisid Tiar Itak

Buris Tatae Bukir Bukid

Tt

Tarak Trak Hati Ito Laat Lahat

Tabtab Taga Intu Ayon Mabugat Mabigat

Tuluy Tulog Batang Tuyong

kahoy Malaut Masama

Takbaw Takbo Latung Dating Ibat Galling

Turuk Tiris Pati patay maumut Mainit

Ww

Wakay Yantok Ahawa Asawa Yaraw Magan-

da

Wali Walis Awlu Araw Takumpaw Tumalon

Walu Walo Iwiin Alagaan Takbaw Takbo

Kuwayu Kuwago Lipaw Layas

Mawling Maitim Kulaw Bunso

Yy

Yaraw Magan-

da Ayta - Haay Saan

Yabi Gabi Aypa Mababa Mamalhay Mamana

Yakag Isama Aypara Kumusta Mamuay Kumuha

ng pulot

Yahaw Hipon Hiyay Hiwalay Hiyay Hiwalay

Yakut malibag Biyay buhay Kaykay Sa amin

39

TSART UNG ALPABITUNG AYTA MAGBUKUN

AYTA MAGBUKUN ALPHABET CHART

TSART NG ALPABETONG AYTA MAGBUKUN

A a B b

Amak Buluy

K k D d

Kalaykay Dawun

G g H h

Gagang Huklay


41

I i L l

Indayun Libru

M m N n

Mai Niyug

NG ng P p

Ngipun Paku’

R r T t

Ragari Tawu’

U u W w

Utan Wali

Y y

Yamuk

43


AYTA MAGBUKUN DIRECTED WORD LIST

TALAAN NG MGA SALITANG AYTA MAGBUKUN


AYTA MAGBUKUN DIRECTED WORD LIST

TALAAN NG MGA SALITANG AYTA MAGBUKUN

I. PARTS OF THE BODY PARTS OF THE BODY

BAHAGI NG KATAWAN

MAGBUKUN FILIPINO ENGLISH

Uo ulo head

Labuk buhok hair

tung-u noo forehead

Pamalayan mata eye

Kilay kilay eyebrow

Diring pilik-mata eyelashes

Talukab Pa-

malayan

talukap ng

mata eyelid

Balungu ilong nose

Labi labi lips

Dampal pisngi cheeks

Muka mukha face

Pingul/Tuuk tenga ear

Luuy leeg neck

Batuk batok nape

Ngipun ngipin teeth

Dyila dila tongue

Bubuy bibig mouth

Gayagut/

Gilagir gilagid gums

Panlam-igan lalamunan throat

Ngalangala ngalangala palate

Abaya balikat shoulder

Likul likod back

kulituk kilikili armpit

Hiku siko elbow


Hiki braso arm

Bisig bisig forearm

barasu braso upper arm

ayma kamay hand

Palar palad palm

kamao kamao fist

gulamut daliri fingers

Suu kuko fingernails,

toenails

hinlalaku hinlalato middle fin-

ger

palahin-

ghingan palasing-

singan ring finger

kaling-

kingan kaling-

kingan small finger

dubdub dibdib chest

Banyaba suso breast

Puhul pusod navel

Labut tiyan stomach

Tumbung puwit buttocks

Bay-awang baywang waist

Awak balakang hip

hita hita thigh

Bwawu

(Bwaw) tuhod knee

Ahul/biti binti calf

45

II. MEMBERS OF THE FAMILY MEMBERS OF THE FAMILY

MIYEMBRO NG PAMILYA

MAGBUKU

N FILIPINO ENGLISH

Apu laki lolo grandfather

Anda lola grandmother

Bapa tatay father

Indu nanay mother

Kaka kuya older brother

kaka ate older sister

Putu bunso younger sib-

ling

Kulaw sanggol baby, infant

Ahawang

laki

asawang

lalaki husband

Ahawang

babayi

asawang

babae wife

Bakung laki anak na

lalaki son

Bakung ba-

bayi

anak na

babae daughter

Ama/

tatang gu-

lang tiyo uncle

Dara tiya aunt

Pinhan pinsan cousin

Puwangkun pamang-

kin

nephew or

niece

Mangaha-

wa

bayaw o

hipag

brother-in-law

or sister-in-law

Manuyang manu-

gang

son-in-law or

daughter-in-

law

bila

bilas

wife of

brother-in-law

or husband of

sister-in-law

Bianan biyenan

father-in-law

or mother-in-

law

Lawlaman kamag-

anak relatives

Hinlagi

ninuno ancestor

III. BALANG MANYAG SA BARYU COMMUNITY WORKERS

MGA MANGGAGAWA SA KOMUNIDAD


Tindira tindero o

tindera

vendor, sell-

er

Magtatanum magsasaka farmer

Karpintira karpintero carpenter

Mangingisda mangingis-

da fisherman

Tubiru tubero plumber

Bumbiru bumbero fire fighter

Mau-u pulis police

Narsis nars nurse

Duktur duktor doctor

Mistra guro teacher

Dintista dentista dentist

Draybir tsuper,

drayber driver

Arkitiktu arkitekto architect

Mangangatul abugado lawyer

Panadiru panadero baker

Basuriru basurero garbage

collector

Kargadur kargador porter

IV. MANI BAGAY COMMON OBJECTS

PANGKARANIWANG GAMIT


Palansa plantsa Iron

Palansaan plantsahan ironing

board

Panghaluk timba Pail

Barilis bariles barrel

Panganan mesa table




Itnulan upuan chair

Kurtina kurtina curtain

Wali walis broom

Pangkuwa pandakot dust pan

Katuluyan papag wooden

bed

Palatu pinggan plate

Tinidur tinidor fork

Kuthara kutsara spoon

Kutha-

rang

maan-

di

kutsarita teaspoon

Pali palay rice

Ahin asin salt

Makan pagkain food

Bintiladur bentilador electric

fan

palangga-

na basin

Batyalin batya big basin

panghaluk tabo dipper

hagdanan

hag-

dan,

hag-

danan

stairs

Halamin salamin mirror

Kulu tasa cup

Bunut bunot coconut

husk

Basaan basahan rag

pamuyukan basahan doormat

Uwu kumot blanket

Unan unan pillow

Balanga banga jar

Pasu paso pot

Tila tela cloth

Lamit damit clothes

aparadul aparador closet


Baul baul wooden

chest

sampilut/

haku sako sack

Pala pala shovel

Pala pala spade

Kalarkar kalaykay rake

Palakul palakol axe

Ragari lagare saw

Martilyu martilyo hammer

Kartilya kartilya wheelbar-

row

Asarul asarol garden

hoe

Lubil lubid rope

Habun sabon soap

garapatus sapatos shoes

Midya medyas socks

Istipin tsinelas slippers

Rilu relo watch

tilibisyun telebisyon television

laruan toys

manika manika doll

Dyulin holen marble

Bula bola ball

Guma goma rubber

bands

turumpu/

parisu trumpo top

Yuyu yoyo yoyo

Pihara pisara black-

board

Libru aklat book

Nukbuk kuwaderno notebook

Lapi lapis pencil

pambura pambura eraser

panulis/

pantaha pantasa sharpener

47




pangulay pangkulay crayon

Pagkul-

butan/

pamiyar bag bag

panghukat ruler ruler

Abubut gamit

supplies,

posses-

sions

payung

habagat payong umbrella

Kaputi kapote raincoat

Papil papel paper

pandikit pandikit paste

Gunting gunting scissors

Kahun kahon box

dikurasyun dekorasyon decora-

tion

tamwag ilaw lamp, light

Tsuk yeso chalk

Minatsiti itak big knife

Kampit kutsilyo small knife

Kawali kawali frying pan

Kaldiru kaldero rice pot

Takuri takure kettle

Kaldiru kaldero large pot

Hangkalan sangkalan chopping

board

handuk sandok ladle

sansi sanse food

turner

taha/kulu mangkok bowl

bahu/tangab baso drinking

glass

tungku kalan stove

batalan pamingga-

lan dish rack

palatu plato plate

bandihadu bandeha-

do

serving

plate

kahirula kaserola casserole


panghala pansala strainer

palayuk palayok clay pot

uyahan lababo sink

tabagan bandehado serving tray

panganan mesang kai-

nan low table

batu bato stone

buyangin buhangin sand

IV. MANI BAGAY COMMON ANIMALS

PANGKARANIWANG HAYOP


manuk manok hen

ahu aso dog

puha pusa cat

bibi bibe duck

babuy baboy pig

damulag kalabaw carabao

kambing kambing goat

baka baka cow

utan ahas snake

pag-ung pagong turtle

palangka palaka frog

ganha gansa goose

bakulaw/kyu matsing monkey

ibun ibon bird

kalapati kalapati dove

Langgam langgam ant

Butiki butiki lizard

mabait daga rat

ipi ipis cockroach

papalu paruparo butterfly

yamuk lamok mosquito

langaw langaw fly

uwang uwang beetle

balaing balaing locust

gagamba gagamba spider

ulul uod worm, cat-

erpillar

kabayu kabayo horse

kunihu kuneho rabbit

IV. MANI BAGAY COMMON ANIMALS

PANGKARANIWANG HAYOP


kulalaying putakti wasp

Bangaw bangaw botfly

Gayaman alupihan centipede

Pugu-puguan kobung-

kobung ant lion

kalituptup alitaptap firefly

barak bayawak dragon liz-

ard

buaya buwaya crocodile

tagak tagak heron

isda isda fish

manuk manok chicken

Ayup ha dy-

ikut hayop sa

gubat

animals

(wild)

Alagang ayup alagang

hayop

animals

(domestica

ted)

V. COMMON PLANTS COMMON PLANTS

PANGKARANIWANG HALAMAN


Hantul santol santol

Bayaba bayabas guava

Suha suha pomelo

kaimitu kaymito star apple

Manga mangga mango

Haging saging banana

Tsiku tsiko chico

Duat duhat black plum

Buku buko coconut

Hampaluk sampalok tamarind

Makupa makopa wax apple

Aratilis aratiles aratiles

Mansanitas mansanitas jujube

plum

Papaya papaya papaya


Kamatsili kamatsile guamachi

li

Pinya pinya pineapple

Pakwan pakwan watermel-

on

Melon melon melon

Kamyas kamias camias

Dalanghita dalanghita orange

Mabulu mabolo mabolo

Langka langka jackfruit

Hampagita sampagita sam-

paguita

Rosas rosas rose

Hantan santan santan

Abukadu abokado avocado

Kamya camia camia

Ilang-ilang ilang-ilang ilang-ilang

Kalamunding kalamansi calamansi

Kamati kamatis tomato

lanhuni lansones lanzones

Atis atis atis

Guybanu guyabano soursop

Pitsay petsay pechay

Hibuya sibuyas onion

Bawang bawang garlic

Talung talong eggplant

ampalaya ampalaya bitter

gourd

Ukra okra okra

Hitaw sitaw string

bean

Kalbaha kalabasa squash

Munggu monggo monggo

Kangkung kangkong water

cabbage

49

V. COMMON PLANTS COMMON PLANTS

PANGKARANIWANG HALAMAN


Labanu labanos radish

Hingkamas singkamas turnip

Ripulyu repolyo cabbage

Katimun pipino cucumber

Upu upo bottle

gourd

Patula patola sponge

gourd

Hili sili chili

pepper

Umangi luya ginger

Paminta paminta black

pepper

Hayuti sayote chayote

Malunggay malunggay malungay

VI. COMMON PLACE COMMON PLACE IN THE HOUSE, SCHOOL, and COMMUNITY

PANGKARANIWANG LUGAR SA BAHAY, PAARALAN, at KOMUNIDAD


Hala sala sala

Hilir

katuluyan silid-tulugan bedroom

Palyuan paliguan shower

room

Panak-an palikuran comfort

room

Balkunahi balkonahe porch

Bintana bintana window

Pintuan pinto door

Hilir pan-

ganan silid kainan

dining

room

Labaan labahan laundry

room

Pamakawtu-

an lutuan kitchen

Hilir aralan silid aralan classroom

Palaruan palaruan play-

ground


Panganan kantina canteen

Klinika klinika clinic

Hilir libruan

silid-

aklatan

library

Hardin hardin garden

Guhaling

pang-amak

gusaling

pantahan-

an

Home Eco-

nomics

building

Intabladu entablado stage

Tanggapan

ung puun

maistra

Tangga-

pan ng

Punung-

Guro

Principal’s

Office

Dyim gym gym

Himbaan simbahan church

Pamil-an palengke market

Plaha plasa plaza

Banwa bayan town

Syudar siyudad city

Lalawigan lalawigan province

Rihiyun rehiyon region

Munihipyu munisipyo municipal

hall

Lubungan semen-

teryo cemetery

Iskwilaan paaralan school

Amak bahay house

Uspital ospital hospital

Istahiyun ung

ma-uo istasyon ng

pulis

police sta-

tion

Istahiyun

mamating

apuy

istasyon ng

bumbero fire station

Kumbintu kumbento convent

Parki parke park

Dyaan daan pathway

kulungan kulungan jail, prison

(Colors and Color Qualifiers)

FILIPINO ENGLISH

Ahul asul blue

Mawdyit pula red

Puti puti white

Mawling/

mamuhing itim black

Dawun-dawun berde green

Kulyawan dilaw yellow

Dapay luta kulay tsokolate brown

Dapay abu kulay abo gray

Rusas rosas pink

dapay orin dalandan orange

Angkak lila violet

Mamawdyit-mawdyit medyo mapula reddish

Dapay maputi medyo maputi whitish

Dapay mawling medyo maitim blackish

Dapay kulyawan medyo dilaw yellowish

Dapay rusas medyo rosas pinkish

Smell and Taste

FILIPINO ENGLISH

Maahum maasim sour

Mapait mapait bitter

Matum-i matamis sweet

Mapara maanghang spicy

Matab-ang matabang blunt

Maalat maalat salty

Higul amoy smell, odor

Mabango mabango fragrant

Mabuluk mabaho stinky

malangha malansa foul odor

FILIPINO ENGLISH

Anun/ala wala zero

Mayha isa one

Dalwa dalawa two

Tatlu tatlo three

Apat apat four

Lima lima five

Anum anim six

Pitu pito seven

Walu walo eight

Hiyam siyam nine

hampu sampu ten

Labing mayha labing isa eleven

Labin-dalwa labindalawa twelve

Labin-tatlu labintatlo thirteen

Labing apat labing apat fourteen

Labing lima labinlima fifteen

Labing anum labing anim sixteen

Labing pitu labing pito seventeen

Labing walu labing walo eighteen

Labing hiyam labinsiyam nineteen

Dalwampu dalawampu twenty

Dalwampu ta mayha dalawam-

pu’t isa twenty-one

Dalwamapu ta dalwa dalawam-

pu’t dalawa twenty-two

Dalwampu ta tatlu dalawam-

pu’t tatlo

twenty

- three

Dalwampu ta apat dalawam-

pu’t apat twenty-

four

Dalwampu ta lima dalawam-

pu’t lima twenty-five

Dalwampu ta anum dalawam-

pu’t anim twenty-six

Dalwampu ta pitu dalawam-pu’t pito

twenty- seven

Dalwampu ta walu dalawam-

pu’t walo

twenty

- eight

Dalwampu ta hiyam dalawam-

pu’t siyam twenty-

nine

Tatlumpu tatlumpu thirty

51

Tatlumpu ta mayha tatlumpu’

t isa thirty-one

Tatlumpu ta dalwa tatlumpu’

t dalawa thirty-two

Tatlumpu ta tatlu tatlumpu’

t tatlo thirty-three

Tatlumpu ta apat tatlumpu’

t apat thirty-four

Tatlumpu ta lima tatlumpu’

t lima thirty-five

Tatlumpu ta anum tatlumpu’

t anim thirty-six

Tatlumpu ta pitu tatlumpu’

t pito thirty-

seven

Tatlumpu ta walu tatlumpu’

t walo thirty-eight

Tatlumpu ta hiyam tatlumpu’

t siyam thirty-nine

Apatnapu apatnapu forty

Apatnapu ta may-

ha

apatnapu’

t isa forty-one

Apatnapu ta dalwa apatnapu’

t dalawa forty-two

Apatnapu ta tatlu apatnapu’

t tatlo forty-three

Apatnapu ta apat apatnapu’

t apat forty-four

Apatnapu ta lima apatnapu’

t lima forty-five

Apatnapu ta anum apatnapu’

t anim forty-six

Apatnapu ta pitu apatnapu’

t pito forty-seven

Apatnapu ta walu apatnapu’

t walo forty-eight

Apatnapu ta

hiyam

apatnapu’

t siyam forty-nine

Limampu limampu fifty

Limampu ta may-

ha

limam-

pu’t isa fifty-one

Limampu ta dalwa

limam-

pu’t dala-

wa

fifty-two

Limampu ta tatlu limam-

pu’t tatlo fifty-three

Limampu ta apat limam-pu’t apat

fifty-four

Limampu ta lima limam-

pu’t lima fifty-five

Limampu ta anum limam-

pu’t anim fifty-six

Limampu ta walu limampu’t

walo fifty-eight

Limampu ta hiyam limampu’t

siyam fifty-nine

Anumnapu animnapu sixty

Anumnapu ta mayha

animnapu’t isa

sixty-one

Anumnapu ta

dalwa

animnapu’t

dalawa sixty-two

Anumnapu ta

tatlo

animnapu’t

tatlo sixty-three

Anumnapu ta

apat

animnapu’t

apat sixty-four

Anumnapu ta

lima

animnapu’t

lima sixty-five

Anumapu ta

anum

animnapu’t

anim sixty-six

Anumnapu ta pitu

animnapu’t pito

sixty-seven

Anumnapu ta

walu

animnapu’t

walo sixty-eight

Anumnapu ta

hiyam

animnapu’t

siyam sixty-nine

Pitumpu pitumpu seventy

Pitumpu ta mayha pitumpu’t isa seventy-one

Pitumpu ta dalwa pitumpu’t

dalawa seventy-two

Pitumpu ta tatlu pitumpu’t

tatlo

seventy-

three

Pitumpu ta apat pitumpu’t

apat

seventy-

four

Pitumpu ta lima pitumpu’t

lima seventy-five

Pitumpu ta anum pitumpu’t

anim seventy-six

Pitumpu ta pitu pitumpu’t

pito

seventy-

seven

Pitumpu ta walu pitumpu’t

walo

seventy-

eight

Pitumpu ta hiyam pitumpu’t

siyam

seventy-

nine

Walumpu walumpu eighty

Walumpu ta mayha walumpu’t isa eighty-one

Walumpu ta dalwa walumpu’t

dalawa eighty-two

Walumpu ta tatlu walumpu’t

tatlo eighty-three

Walumpu ta apat walumpu’t

apat eighty-four

Walumpu ta lima walumpu’t

lima eighty-five

Walumpu ta anum walumpu’t anim

eighty-six

Walumpu ta pitu walumpu’t

pito

eighty-

seven

Walumpu ta walu walumpu’t

walo eighty-eight

Walumpu ta hiyam walumpu’t

siyam eighty-nine

Hiyamnapu siyamnapu ninety

Hiyamnapu ta

mayha

siyamnapu’t

isa ninety-one

Hiyamnapu ta dal-wa

siyamnapu’t dalawa

ninety-two

Hiyamnapu ta tatlu

siyamnapu’t tatlo

ninety- three

Hiyamnapu ta ap-at

siyamnapu’t apat

ninety-four

Hiyamnapu ta lima siyamnapu’t lima

ninety-five

Hiyamnapu ta anum

siyamnapu’t anim

ninety-six

Hiyamnapu ta pitu siyamnapu’t pito

ninety- seven

Hiyamnapu ta wa-lu

siyamnapu’t walo

ninety-eight

Hiyamnapu ta hiyam

siyamnapu’t siyam

ninety-nine

Handaan isang daan one hun-dred

FILIPINO ENGLISH

Dangkal dangkal hand span

Hakbang hakbang step

Pantimban talampakan foot long

Panghukat metro meter

Kilumitru kilometro kilometer

Hintimitru sentimetro centimeter

Pulgada pulgada inch

Mayhang dangkal isang dangkal 1 hand span

Mayhang hakbang isang hakbang 1 step

Maikluk/maitluk maikli short

Mas maikluk mas maikli shorter

Pinaka maikluk pinakamaikli shortest

Makadyang (Makajang) mahaba long

Mas makadyang mas mahaba longer

Pinaka makadyang pinakamahaba longest

Matangkar matangkad tall

Matag-ay mataas high

Mas matag-ay mas mataas higher, taller

(Question Words)

(Direction / Location)

FILIPINO ENGLISH

Hinu? Ano? What?

Nakanu? Kailan? When?

Haay? Saan? Where?

Hinu-taw? Alin? Which?

Hinu? Sino? Who?

Bakin? Bakit? Why?

Magkanu?

Umnu?

Magka-

no? Ilan?

How

much?

How

many?

(Direction / Location)

FILIPINO ENGLISH

Mula ha mula sa from

Ha libabu

ung

sa ibabaw ng on top of

Ha lalu sa ilalim Under

Ha luub sa loob Inside

Ha gitna sa gitna in the middle

Ha unaan sa unahan at the front end (first)

Mataykulan sa hulihan at the back

end (last)

Ha libabu sa itaas up, above

Likulan likuran back

Ha gabun sa ibaba below

Kayti dito here

53

(Common Phrases)

FILIPINO ENGLISH

Yaraw ti/wa ratu. Magandang umaga. Good morning.

Yaraw ti/wa ugtu. Magandang tanghali. Good noon.

Yaraw ti/wa apun. Magandang hapon. Good afternoon.

Yaraw ti/wa yabi. Magandang gabi. Good evening.

Ay para kawana? Kumusta po kayo? How are you?

Mahaya kung makilala ka. Masaya akong makilala ka. Glad to meet you.

Hali yana , mag- ali kuyna. O sige na /aalis na ako/paalam. Goodbye

Yaraw matan. Mabuti naman. I am fine.

Yaraw haku matan. Mabuti naman po. I am good.

Hikaw?/ hika? Kayo po? / Ikaw? How about you?

Haay ka maku? Saan ka pupunta? Where are you going?

Mahayang kaawluan. Maligayang kaarawan. Happy birthday.

Mahayang Pasku. Maligayang Pasko. Merry Christmas.

Manigung bayung tawun. Manigong Bagong Taon. Happy New Year.

Mahayang kapistaan Masayang kapiyestahan. Happy fiesta.

Ingat namut ha byahi Ingat sa pagbyahe. Happy trip.

Mahayang paglatung Maligayang pagdating.

Yanayna Welcome home.

Pagpalaun kaw ha ng Apu Halibabu Pagpalain ka nawa ng Panginoon.

God bless you.

Gara mu Ang ganda mo. You are so beautiful.

Gara mu. Ang guwapo mo. You are so handsome.

Maal kita. Mahal kita. I love you.

Hit ngalan mu? Ano ang pangalan mo? What is your name?

Tiga haay ka? Taga saan ka? Where are you from?

Haay ka nakaalun/nakatuklu? Saan ka nakatira? Where do you live?

Makapaw ka halamat. Maraming salamat. Thank you.

Pwidi nauy? Maari po ba…? May I…?

Patawarun muku Patawarin mo ako. Please forgive me. / I am sorry.

Makiwana raw Makikiraan po. Excuse me. / May I pass?

Awu Opo. Yes.

Uhu (paggalang ng bata) opo

Manu ku raw Mano po. Bless me.

Mag-ali kuyna Aalis na po ako. I’m leaving. / I am going.

Maari muku nauy tulungan Maaari mo ba akong tulungan? Can you help me?

Hit magawa ku kaykaw Ano po ang magagawa ko para sa inyo?

What can I do for you?

Naintindian ko Naiintindihan ko. I understand.

Haay ka maku Saan ka pupunta? Where are you going?

Maku ku ha gahak Pupunta ako sa halamanan. I’m going to the garden.

Haay ti gahak Nasaan ang halamanan? Where is the garden?

Mahali ha awug ti gahak Malapit sa ilog ang halamanan. The garden is by the river.

Kaninung gahak taw Kaninong halamanan iyon? Whose garden is it?

Kayaku ti gahak Sa akin ang halamanan. It is my garden.

Hit gusto mong kuun Ano ang gusto mong kunin? What do you want to get?

Limampung pisut hati Limampung piso ito. It is fifty pesos.

Mangwa kung dalwa Kukuha ako ng dalawa. I will get two.

Hali kuun muyna Sige kunin mo na. Okay, you can get them.

Magkanut dalwa Magkano ang dalawa? How much for two?

Handaan ti dalwa Isang daang piso ang dalawa. The two are 100 pesos.

Hit/Hinu intatayo mung in? Ano ang itinatayo mo? What are you building?

Nanggagawa kung amak. Gumagawa ako ng bahay. I’m building a house.

Kaninung amak in?/amak ta in? Kaninong bahay iyan? Whose house is that?

Amak ku in Bahay ko iyan. That is my house.

Yaraw ti amak Maganda ang bahay. It is a good house.

Haay ti bapa mu Nasaan ang tatay mo? Where is your father?

Intu hiya ha amak Nasa bahay siya. He is at the house.

Hit/Hinu ginagawa mo Ano ang ginagawa mo? What are you doing?

Namamakawtu ku Naghahanda ako ng pagkain. I’m preparing food.

Ibat haku ha bimbyanan. Galing ako sa baryo. I have come from the village.

Hit/Hinu ngalan mu? Ano ang pangalan mo? What is your name?

Haku hi___________. Ako si . My name is .

Nakanu ka lumatong? Kailan ka dumating? When did you come?

Apun hakuynang lumatong. Hapon na nang dumating ako. I came in the afternoon.

Bakinka nakukayti. Bakit ka pumarito? Why did you come?

Ibug kung makit/maikit ti bapa mu. Gusto kong makita ang tatay mo.

I want to see your father.

55

Palatong na hiya. Paparating na siya. He is coming.

Humunul namut hiya. Susunod lang siya. She will come later.

Lumatong nga hiya. Dumating na siya. He already came.

Ibug nyang mag- ali. Gusto niyang umalis. She wants to go.

Mag-ali kayna. Umalis ka na. You go away.

Mangwa ha kung mai. Kukuha ako ng mais. I’m going to get corn.

Hali, magibwar kayna. Sige, maaari ka nang umalis. Ok, you can go.

Haay ya maku? Saan siya pupunta? Where is he going?

Maku ya ha tindaan. Pupunta siya sa tindahan. He is going to the store.

Haay ti tindaan? Nasaan ang tindahan? Where is the store?

Intu ha pingit dyaan ti tindaan. Nasa tabing daan ang tindahan. The store is by the road.

Bakin hiya maku ha tindaan? Bakit siya pupunta sa tindahan? Why is he going to the store?

Ibug nyang mamiling buya. Gusto niyang bumili ng bigas. He wants to buy rice.

Hit ibug mu? Ano ang gusto mo? What do you want?

Mangwa kung kahirula. Kukuha ako ng kaserola. I want to get a saucepan.

Mamhak u maanding? Malaki o maliit? Big or small?

Ibug kung maanding nga kahirula.

Gusto ko ng maliit na kaserola. I want a small saucepan.

Magkanu/umnu ti? Magkano ito? How much is it?

Kaninung makan ti impapakawtu mu? Kaninong pagkain ang in-ihahanda mo?

Whose food are you preparing?

Makan ni bapa. Pagkain ng tatay mo. Your father’s food.

Hit impapakawtu mung in? Anong pagkain ang niluluto mo?

What food are you preparing?

Namamakawtu kung kanun ta isda. Nagluluto ako ng kanin at isda. I’m preparing rice and fish.

Haay mu kinwa ti kahirula? Saan mo kinuha ang kaserola?

Where did you get the saucepan?

Nabili ko in ha tindaan. Nabili ko iyan sa tindahan. I got it from the store.

Nakanu mu in nabili? Kailan mo iyan nabili? When did you buy it?

Nabili ku in naapun. Nabili ko ito kahapon. I got it yesterday.

Magkanut bili mu? Magkano ang bili mo? How much did it cost?

Limapung pisu. Limampung piso. It cost 50 pesos.

Ibug kung mamiling mayha. Gusto kong bumili ng isa. I want to get one.

Haay ka nangibat? Saan ka nanggaling? Where did you come from?

TAW - TUTUL UNG AYTA

MAGBUKUN

STORIES OF AYTA MAGBUKUN

MGA KWENTONG AYTA MAGBUKUN

57

TAW - TUTUL UNG AYTA MAGBUKUN

PINANGIBATAN UNG BULUY

By: Winniefreda L. Ramirez, IP Elder

Hay unang panaun, main ung magulang nga laki ya hi

Apung Burut. Hiya ti napapalaya ha bukil, anggat naglalakal hiya,

main hiyang naikit ung mayhat baging, main dyiwi ti puun. Tinukuy

ti naikit nyang puung baging. Hing nakit ta tataw, hinabi ni Apu Bu-

rut, “Baa-kaw magpakalalu’ ”. Anggay na baying naikit ni Apu Burut

ti laman ung baging, kanyang kinayi. Intuktuk nya taw ta kinan. Na-

harapan hiya ta ipakan taw ha kalamulan ha amak. Mayhat awlu na-

wala na namut dili hi Apung Burut. Inupul hiya piru ikun hiyang nai-

kit. Magbuat ung hataw mahagmak ung nanakwang buluy ha paniwa-

lang hataw way hi Apung Burut.

KAYAKUNG NAIBUGANG YAM-AWUN By: Angelito Aquili, IP Elder

Hay habi ha tutul ung kamagulangan, main mayhang magu-

lang nga hay ngalan nay Apu Induy. Hi Apu Induy yay laging napa-

palaya ha kabukilan ta ha kayti hiya nangungupul ung kanyang

makan, hay kikinwa ha dyikut tay hay ubur limuran. Hati yay impa-

pakawtu nya ha bu-u hati yay niluluruk anggang ha madurug ga

ustu’. Hati yay pinapanig-angan ung umangi. Hi Apu Induy yay ga-

nadung mangan anggat nalalahaan nya ti pait ta nakaka-ubu ung

anggang dalwang halup pa indayag. Haku man hati mut ti paburitu

kung kanun nu haku way nanaku ha bukil. Ganadu hakung mangan la-

lu na nu hati yay hinaluan kung ulang ta huhu’, maging hay aw-anak

ku way hati mut bayi ti paburitu da-il tanda’ nila ti mahagmak

nanakwang ikaka-ayu ung nawini ti ubur limuran.

59

IBUN NA TAHAW By: Rebecca C. Reyes, IP Elder

Hing-aw hay naunang panawun, main mayhang anak ka ay-

ta ung ubur ung ulit ta ikun makilunguy ha mangagulang nya. May-

hang awlu, ibat ya ha laruan, nangupul yang kanun ha indu’ nya ta

hiya ay lunuy na. Humagut ti indu ung anak ka papu-ut ti habing

“Imbahun ti malamig ga kanun!” Humagut ti anak “Akung mangan

malamig ga kanun.” Nanghagut ti indu’, “nu ahu’ mu ibug, maging

mayha kang “ibun na tahaw”. Himulang hataw, bigla na mut nawala

ti anak ta main na baying nangalunguy ya uning ibun na tahaw. Hati

ya bat anak ka maulit, hay “ibun na tahaw”.

For inquiries or feedback, please contact:

The DEPARTMENT OF EDUCATION

For improvement of this book, please send suggestions or comments to Website: www.depedbataan.com

email: [email protected] FB Page: https://www.facebook.com/DepedBataan

Telephone: 047-2372102 TeleFax: 047-7917004

SIL PHILIPPINES

PO Box 2700 CPO 1099 Manila

Documents

MAMAHA KITA MUY NA...katinig ta patinig ung main gutlung. Alimbawa: bu-u (buho) pu-un (pinuno) lu-uy (leeg) (b) Hay ipit ha lalam-igan nay ha himula ung halitang uyat ung talaw mayhaan