Kvifor nynorsk? Eit studiehefte om innhaldet i nytt prinsipprogram for Noregs Mållag

Kvifor nynorsk?

Eit studiehefte om innhaldet i nytt prinsipprogram for Noregs Mållag

5

noregs mållag 2019© noregs mållag

Formgjeving: Kjartan helleve

Innhald7 Om arbeidet

9 Innleiing

12 Prinsipprogrammet til Noregs Mållag vedteke i 1997

15 Kristin Fridtun: Tilhøvet mellom dialekt og normert nynorsk tale

17 Torgeir Dimmen: Utfordringar med ny språkteknologi

19 Tom Hetland: Tre tankar til prinsipprogramdiskusjonen

21 Inger Vederhus: Det synlege språket

23 Eli Bjørhusdal: Korleis byggje ein opplæringspolitikk som fremjar nynorsk?

25 Erlend Bakke: Nynorsken er ein medkultur

26 Liv Kari Eskeland: Språker nøkkelen til god kommunikasjon

27 Sveinung Rotevatn: Kva politikk gjer at folketalet i nynorskkommunane veks - og bør Noregs Mållag ha ei meining om det?

29 Erik Ulfsby: Trygg jamstellinga mellom nynorsk og bokmål

31 Gunnhild Skjold: Mållaget må starte brannar, ikkje berre sløkke dei

33 Else Berit Hattaland: Retten til å velja nynorsk

35 Knut O. Dale: Framtida for nynorsk skriftmål vert avgjord i Hordaland!

37 Magne Aasbrenn: Mi vurderinga av prinsipprogrammet

39 Fredrik Hope: Ja til prinsipp i prinsipprogrammet!

41 Ola E. Bø: Bør målrørsla meina noko om utviklinga i bokmålet?

43 Trond Trosterud: Språkteknologi

45 Oddmund L. Hoel: Den store og den vesle språkpolitikken

47 Om forfattarane

6 7

Om arbeidetPrinsipprogrammet – eller tufta vår, definerer grunnsynet til NoregsMållag. Det er prinsipprogrammet som skal ligge til grunn for altarbeidet vi gjer og dei prioriteringane vi tar. Det er vår felles bak-grunnshistorie, og ligg til grunn for arbeidsprogrammet vårt og denaktiviteten vi utfører. Det er også i prinsipprogrammet vi definerer korvi ønskjer å plassere nynorsken og målsaka i forhold til andre språk,ideologiar og politiske saker. Landsmøtet i Vinje i 2018 vedtok eit nyttfireårig arbeidsprogram, der ei av dei prioriterte oppgåvene var å vedtaeit nytt prinsipprogram. Det arbeidet er no godt i gang i ei nemnd settned av styret i Noregs Mållag. Tidsplan for arbeidet med nytt prinsipprogram:• September 2019: Studieheftet Kvifor nynorsk? blir sendt ut til lokallaga. • September 2019: Lansering av podkasten Prinsipprogrammet som tar for seg det gjeldande prinsipprogrammet line for line. Podkasten kjem i seks episodar. • 21. september 2019: Dagsseminar om nytt prinsipprogram i Oslo• 28. september 2019: Dagsseminar om nytt prinsipprogram i Trondheim• 12. oktober 2019: Dagsseminar om nytt prinsipprogram i Bergen• 15. oktober 2019: Frist for medlemmane i Noregs Mållag til å sende innspel til nytt prinsipprogram til nemnda. E-postadressa er framlegg@nm.no• Seinhaust 2019: Nemnda leverer eit fyrsteutkast til organisasjonen og tek imot innspel.• Vinter 2019/2020: Nemnda sender ut eit andreutkast til handsaming på årsmøta. Tilbakemeldingane herifrå gjev grunnlag for ei innstilling til styret.• Februar 2020: Styret innstiller på nytt prinsipprogram.• April 2020: Landsmøtet i Noregs Mållag vedtek nytt prinsip- program.

8 9

Kvifor nynorsk?

Det gjeldande prinsipprogrammet til Noregs Mållag vart vedtatt på landsmøtet i Trondheim i 1997, som du kan finne på side 12 dette heftet. Det har gått 22 år sidan dette landsmøtet, og verken nynorsken, nynorskbrukaren eller samfunnet nynorsken er ein del av, er konstante storleikar. Dei endrar seg. Mykje har endra seg sidan 1997:

Folkesetnaden i Noreg blir stadig større, men han veks mest i dei områda av landet der nynorsken tradisjonelt har stått svakast, rundt byane. Organiseringa av samfunnet endrar seg med kommune- og fyl-kessamanslåingar. Den teknologiske utviklinga har eksplodert og har gitt oss fleire plattformer å kommunisere på. Det har også gitt oss nye måtar å bruke språket på. Det språklege mangfaldet i Noreg er truleg større i dag enn det var for 22 år sidan, fordi mange flyttar hit utanfrå. Og engelsk får større innpass i alt frå populærkulturen og reklamen til vitskaplege arbeid produserte ved norske universitet og høgskular. Nynorsken har også fått innpass på nye område sidan 1997, mellom anna i fleire norske medium. På same tid har skular med nynorsk som opplæringsmål blitt lagde ned, og fleire skulekrinsar har bytt til bok-mål som opplæringsmål.

Har desse tinga noko å seie for kva Noregs Mållag skal meine i framtida? Det er det ikkje eg eller nemnda som skal svare på, men vi som organisasjon i fellesskap. Diskusjonane og det ideologiske ordskiftet undervegs er ein vel så viktig del av arbeidet med dette prinsipprogrammet, som det det ferdige dokumentet er. Kan hende vil prinsipprogrammet vi vedtar på landsmøtet i 2020, vere likt det prinsipprogrammet vi vedtok på landsmøtet i 1997. Men det skal ikkje skje utan ordskifte. For ideologisk ordskifte er noko vi heile tida treng å øve oss på.

Vi som brukar av tida vår på å vere aktive i mållaget og arbeide for nynorsk, får ofte spørsmål om kvifor nynorsk? Vi som brukar

I prinsipprogramnemnda sit (f.h.):

Inger Johanne Sæterbakk (leiar i nemnda), styremedlem i Noregs Mållag og språk-konsulent på Det Norske Teatret

Oddmund Løkensgard Hoel, leiar i Luster Mållag, førsteamanuensis ved institutt for samfunnsvitskap, Høgskulen på Vestlandet

Trond Trosterud, professor ved institutt for språk og kultur, Universitetet i Tromsø

Kristin Fridtun, filolog, forfattar og føredragshaldar

Gro Morken Endresen (skrivar for nemnda), dagleg leiar i Noregs Mållag

Liv Kari Eskeland, stortingsrepresentant for Høgre (Hordaland), tidlegare styremedlem i Språkrådet

Svein Soldal Eggerud, sentralstyremedlem i Norsk Målungdom og student ved lærarutdanninga på OsloMet

Ikkje til stades på dette biletet: Else Berit Hattaland, styremedlem i Rogaland Mållag, leiar i Klepp Mållag og økonomisjef i Nordsjø Media

10 11

vi skilje mellom korleis vi talar og korleis vi skriv? Korleis stiller vi oss til dei andre språka i Noreg og det språklege mangfaldet. Skal vi kjempe for nynorsk som eit minoritetsspråk eller for nynorsk med eit språk med like rettar som bokmål? Og korleis stiller vi oss til bokmå-let i kampen mot engelsk? Skal vi spele på lag for norsken? Er nynorsk eit språk eller ei målform – og har det noko å seie kva formulering vi brukar?

Eg vil nytte høvet til å takke dei som har levert bidrag til dette heftet, og til å takke dei som har laga podkasten Prinsipprogrammet. Eg vil med dette invitere alle medlemmar i Noregs Mållag til å komme med innspel til det nye prinsipprogrammet. Kva er det viktigaste for deg når Noregs Mållag skal vedta nytt prinsipprogram? Send oss innspela dykkar på e-post framlegg@nm.no før 15. oktober. Eg håpar også mange kjem med innspel i høyringane før landsmøtet til våren.

Lukke til med diskusjonane.

Beste helsing Inger Johanne Sæterbakkleiar for prinsipprogramnemnda og styremedlem i Noregs Mållag

språket, særleg i område av landet der bokmål dominerer, og som skriv e-postar, referat frå møte i burettslaget og lesarinnlegg på nynorsk, blir spurde om det: Kvifor nynorsk? Spørsmålet blir stilt av utdan-ningsbyråkratar og politikarar med ansvar for utdanning i storting og regjering, av kommunestyre som skal vurdere skulesamanslåing, av norsklærarar med for stor rettebunke eller av foreldre som flyttar til ein skulekrins med nynorsk som opplæringsmål. Kvifor nynorsk? Og ein elev som går ut av grunnskulen med nynorsk som hovudmål eller reiser ut heimanfrå for å studere, stiller seg kanskje spørsmålet når han eller ho skal velje språk vidare. Kvifor nynorsk?

Vi i Noregs Mållag, både lokalt, regionalt og nasjonalt har som vår kanskje aller viktigaste oppgåve å svare på nettopp spørsmålet kvi-for nynorsk. Det er vi som er vaktbikkje for nynorsken når det skal skrivast nye læreplanar, lagast nye vegskilt, når lover og retningsliner blir forsøkt endra. Det er vi som passar på nynorsken i kommunesa-manslåingar og i danninga av nye regionar. Det er vi som stiller opp for skulemålet, for lærebøkene, for nynorskbruken i NRK og i of-fentleg sektor. Det er vi som svarer på spørsmålet når vi står på stand eller møter tilsette som har som ein del av jobben sin å bruke nynorsk. I veldig mange saker er svaret vårt på spørsmålet kvifor nynorsk avgjerande for at nynorsken får sin rettmessige plass.

Då er det også viktig at vi veit kva vi skal svare på det spørsmålet, og at flest mogleg av medlemmane våre kjenner eigarskap til verdiane og grunnsynet til organisasjonen.

Nettopp målet om å dra i gang det ideologiske ordskiftet på alle plan i Noregs Mållag, er bakgrunnen for at vi har laga det heftet du no held i handa. Vi inviterte tillitsvalde i Noregs Mållag, tillitsvalde i an-dre målorganisasjonar og andre profilerte nynorskbrukarar til å skrive om kva dei meiner er det viktigaste for Noregs Mållag å ta stilling til i eit nytt prinsipprogram. Artiklane vi fekk inn femnar breitt i innhald og tematikk, og dannar eit godt grunnlag for samtale, diskusjon og refleksjon om kva som skal vere det ideologiske grunnlaget for Noregs Mållag.

Dette er ikkje eit hefte med eit ferdig formulert studieprogram, men artiklane i heftet reiser store og viktige spørsmål, og legg grunn-laget for refleksjon og diskusjon. Kvifor er vi målfolk, og kva er vitsen med nynorsk? Snakk dialekt, skriv nynorsk er eit slagord frå Noregs Mållag og Norsk Målungdom. Er det eit gyldig slagord i dag, eller bør

12 13

SkriftmålNoregs Mållag arbeider for at enkel setningsbygnad og folkeleg seiemåte skal vere stilmønster for skriftspråket, og for å lage nyord på heimleg grunn framfor å hente dei inn frå andre språk. Noregs Mållag ynskjer at nynorsken skal normerast på sjølvstendig grunnlag.

Samisk og kvensk språk og kulturNoregs Mållag stør samar og kvener i deira strid for språk og kultur. Andre språkgrupper Røter i eige språk, eigen kultur og eigne tradisjonar gir folk tryggleik og eit godt grunnlag for eit likeverdig hopehav med andre. Noregs Mållag stør difor det arbeidet minoritetar i Noreg driv for språkleg og kulturell rettferd.

Internasjonalt samarbeidNoregs Mållag stør tiltak som styrkjer og vernar om språkleg og kulturelt mangfald, og vil søkje kontakt og samarbeid med andre organisasjonar og språkgrupper som arbeider for språklege og kulturelle rettar.

Noregs Mållag og prinsipprogrammetMedlemene i Noregs Mållag legg prinsipprogrammet til grunn for ar-beidet. Noregs Mållag er partipolitisk ubunde, men kan ta stilling i ein-skildsaker og samarbeide med andre organisasjonar når det tener målsaka.

Gjeldande prinsipprogram Vedteke på landsmøtet i Trondheim

26. juli 1997 FøremålNoregs Mållag arbeider for at alle fritt skal kunne nytte dialekten sin, og for at folk i bygd og by skal velje og ta i bruk det nynorske skrift-målet. Noregs Mållag arbeider for å fremje nynorsk på alle område i det norske samfunnet.

GrunnlagI striden for nasjonal, sosial og kulturell frigjering fekk det norske folket sitt eige skriftmål. Ivar Aasen granska dei norske målføra og sette opp ei landsgyldig, samlande norm. Nynorsken byggjer på dei norske målføra som står i ubroten samanheng med gammalnorsk. Prinsippa som Aasen bygde skriftmålet på, gjer nynorsken til eit språk som alle kan kjenne seg heime i, og til ein god reiskap for tanke og kom-munikasjon. Det nynorske skriftmålet vart reist av ei brei folkerørsle, retta mot kul-turell og sosial kuing. Målfolket har stridd nynorsken fram som bruksmål på stadig nye område. Noregs Mållag byggjer vidare på denne tradisjonen.

TalemålDialektane står sterkare i Noreg enn i mange andre land, ikkje minst på grunn av arbeidet til målrørsla. Trass i språkleg undertrykking har folk hevda retten til å bruke sitt eige språk, slik at dialekttale i dag er den vanle-gaste uttrykksmåten for folk flest. Dialektane er utsette for eit sterkt press, særleg frå talt og skrive bokmål. Noregs Mållag forsvarer dialektane og dialektbruken mot dette presset. Normert nynorsk tale kan vere eit viktig ryggstø både for skriftspråket og for målføra.

14 15

Kristin FridtunTilhøvet mellom dialekt og normert nynorsk taleI den gjeldande tufta har dialekt ein framskoten plass. Ja, dialekt er faktisk den fyrste språkvarieteten som vert nemnd. Tufta opnar såleis: «Noregs Mållag arbeider for at alle fritt skal kunne nytte dialekten sin (…)» Rett etterpå vert det nynorske skriftmålet nemnt, men rekkjefyl-gja er likevel interessant. I prinsipprogrammet til Noregs Mållag kjem ordet dialekt før nynorsk!

Lenger ned i tufta, i bolken «Talemål», vert stoda til dialektane utgreidd. Her kjem det fram at dialektane i Noreg står sterkare enn dialektane i mange andre land, og at dialekttale i dag er den vanlegaste uttrykksmåten for folk flest – samstundes som dialektane vert truga av bokmål og bokmålsnær tale. Alt dette er kjensgjerningar som det er lett å stilla seg bak. Til sist i bolken om talemål kjem denne formu-leringa: «Normert nynorsk tale kan vere eit viktig ryggstø både for skriftspråket og for målføra.»

Det er fint formulert, men litt veikt, synest eg. Kan ik-kje Noregs Mållag stilla seg heilhuga bak normert nynorsk tale og kunngjera at nynorsk tale er ein viktig reiskap i målarbeidet? Det tyder ikkje at mållaget skal slutta å arbeida for dialektane. Dialektbruk har vore og kjem framleis til å vera ei viktig sak for målrørsla, men spørsmålet er kor mykje krefter me skal bruka på denne saka no som dialektkampen i stor grad er vunnen. Språkbrukarar flest kan i dag nytta dialekten sin i formelle og uformelle samanhengar utan at nokon hevar eit augnebryn. Rett nok har dialektane ulik status og er kopla til ulike stereotypiar, men det å bruka dialekt er så å seia uproblematisk. Å tala normert nynorsk vert derimot sett på som rart og sært, spesielt når talaren har ikkje-vestlandsk bakgrunn. Men kvifor skal det vera rart å tala eit av dei offisielle språka i landet?

Det er eit problem for både nynorskbrukarar og bokmålsbrukarar

16 17

Torgeir Dimmen Utfordringar med ny språkteknologi

Like før jul kom det melding frå Kulturdepartementet om at Nynorsk Pressekontor får eit ekstratilskot på kr 800 000 til «arbeidet med ut-vikling av ein «nynorskrobot» – eit verktøy for automatisk omsetting frå bokmål til nynorsk». Roboten skal brukast til å omsetje eksis-terande NTB-stoff (som alltid er på bokmål) til nynorsk.

Med eit slikt verktøy kan NPK på ein enkel måte auke tilbodet til avisene som abonnerer på tenestene deira. Det styrker nynorskbruk-arane sin demokratiske rett til å få nyhende på eiga målform, og det bidrar til å auke jamstilling av nynorsk og bokmål i media.

Ingen nynorskfolk kan ha innvendingar til slik bruk av språk-teknologi.

Liknande automatiske omsetjingsprogram frå bokmål til nynorsk finst allereie, gratis tilgjengeleg på nettet. Kvaliteten på desse tenestene er litt ymse, og det krevst truleg meir manuell etterkontroll her enn ved bruk av NPK/NTB sin meir spesialiserte robot.

Andre nettressursar er endå meir upålitelege. Det er lett å finne døme på håplause harselasframkallande google-omsetjingar, t.d. frå engelsk og andre framandspråk til norsk.

Meiningslause resultat frå «dumme» datamaskinar kan ein også få når bokmål skal bli nynorsk, men truleg i langt mindre grad. Både fordi dei to skriftspråka er så like kvarandre, og fordi det allereie finst så mange tekstar i kvalitetssikra parallellversjonar, frå Bibelen og Grunnlova, via lærebøker til alle slags offentlege skjema. Desse vil ligge inne som sentrale ressursar i ein norsk språkrobot.

Omsetjingstenestene kan også ta i bruk stadig større språkbankar. I Noreg har Nasjonalbiblioteket ansvaret for å samle og legge til rette store tekstkorpus for alle dei norske språka. Denne ressursen skal vere gratis tilgjengeleg for alle som arbeider med språkteknologi i Noreg.

Kor god NPK sin nynorskrobot – eller andre automatiske om-

at dei møter nynorsk altfor sjeldan. Dersom me av og til talar nynorsk i tillegg til å skriva det, aukar me den totale nynorskbruken i samfun-net. Det bør etter mi meining vera eit mål for Noregs Mållag.

18 19

Tom HetlandTre tankar til prinsipprogram- diskusjonen1) «Systemverda koloniserer livsverda,» seier den tyske filosofen Jürgen Habermas. Digitaliseringa og byråkratiseringa av samfunnet verkar inn på språket. Stadig oftare står me i situasjonar der berre ei form er rett, og alt anna fell utanfor skjemaet.

For eit mindretalsspråk med stor grad av valfridom represen-terer denne utviklinga både positive og negative sider. Nynorsk kan i større grad bli «hjartespråket», ei uryddig blomstereng for det norske språkmangfaldet. Men nynorsken risikerer samstundes få eit smalare bruksområde ved at bokmål (og engelsk) blir norm i ein meir straum-lineforma språkkvardag. Derfor må også nynorsk vera ein del av den digitale språkutviklinga, men utan å ta skade på si sjel.

2) Over 17 prosent av folket i Norge er innvandrarar. Det er fleire enn den delen som har nynorsk som hovudmål. Ein treng ikkje vera særleg profetisk for å spå at innvandrarprosenten vil auka. Den offentlege språkpolitikken overfor innvandrarar har langt på veg teke utgangs-punkt i at dei står på sida av den norske språksituasjonen, og at å læra seg nynorsk vil vera ei urimeleg bør å leggja på dei. Såleis gir ei rekkje nynorskkommunar norskopplæring på bokmål til «sine» innvandrarar.

Mykje av dette er misforstått omsut, sidan mange innvandrarar har vel så god trening i å leva i fleirspråklege samfunn som nordmenn. Ideologisk kan ein jamvel tenkja seg alliansar mellom målfolket og innvandrarmiljøa. Men me er knapt der i dag. Og ein situasjon der innvandrarbefolkninga er plassert massivt på bokmålssida i det norske språklandskapet, varslar ille for nynorsken i framtida.

3) Målrørsla har lang erfaring i å kjempa politisk for nynorskbrukar-ane sine formelle rettar, og for nynorsken sin plass som jamstelt off-

setjingsprogram – kan bli, veit ingen. Det einaste vi veit er at dei heile tida vil bli betre. Datamaskinane blir kraftigare, programma som styrer dei meir avanserte. Dei «lærer» kontinuerleg av eigne feil, dei lagrar kunnskap, oppgraderer, rettar og perfeksjonerer.

Kva betyr dette for oss som arbeider for betre sidemålsundervis-ing? Er språkteknologien ein konkurrent eller assistent til den gode norsklæraren? Er nynorskrobotar eit trugsmål mot språkopplæringa i skulen eller er det ein ressurs som kan utnyttast positivt? I så fall: Korleis?

Ei tilgrensande utfordring: Korleis argumenterer vi for sidemålet sin plass i norskfaget? Kvifor skal skuleelevar i bokmålsområde bruke mykje tid og energi på å lære å skrive nynorsk sjølve når ein snart kan produsere ei rimeleg bra omsetjing frå bokmål til nynorsk berre ved nokre tastetrykk?

Dette er spørsmål som til no har vore lite framme i den offentlege debatten om sidemålsopplæringa i morgondagens skule. Her må nynorskfolket på bana med offensive og konstruktive innspel.

Teknologien er her. Vi veit kva veg det går. Å bremse utviklinga er ikkje eit alternativ.

Målet må vere å gjere robotar og annan språkteknologi til lærings-fremjande hjelpemiddel i språkopplæringa. Det krev utforsking av nye måtar å arbeide på og deling av røynsler i fagmiljøa.

20 21

Inger Vederhus Det synlege språket

Den fransk-algeriske kunstnaren Hanan Benammar ser på nynorsk som eit kunstprosjekt. «Hun visste lite om Norge på forhand, men med en far som var lingvist hadde hun en fasinasjon for det skandina-viske språklandskapet», fortel Klassekampen 30. mars 2019. «Nå er Danmark ferdig. La oss lage et nytt skriftspråk basert på dialektene til Vest-Norge. Ingen snakker nynorsk, men mange kan relatere seg til det, og noen elsker det. Aasen forandret på denne måten Norge. Det er fantastisk og enormt interessant».

Dette er eit anna perspektiv på nynorsk enn det provinsielle. Språket handlar om å skape, om å endre, om relasjonar og om djup elsk. Nynorsk lever, og derfor endrar det seg. Gjennom eit mangfaldig morsmål forstår vi verda. Nynorsk er sjølvstendig, det er norsk og det lever ved sida av bokmål og samisk i landet vårt.

I staden for å frykte at språkleg mangfald invaderer og utryddar nynorsk, er eg oppmuntra av relasjonane nynorsk står i som eitt av fleire norske og nordiske språk.

I skulen lærer elevar – om dei har gode lærarar – at norsk kjem i ulike former. Barn og unge kontrasterer og samanliknar ord og form-verk og kan slik styrke sitt språkmedvett. Dei opplever at det finst meir enn eitt norsk ord for det same og kan slik nyansere perspektiv. Det blir også stilt krav til at elevane skal meistre nynorsk. Dei skal lese og skrive det, og dei skal ta imot tilbakemeldingar om meistring av språket, skrifta skal vurderast. Dette må vi verne om – for nett det tilbodet og denne kunnskapen er i spel i og med utvatninga av vurde-ringsformer i framlegga til nye læreplanar for grunnskulen i 2019.

Språkmangfaldet i Noreg er ein del av opplæringa om demokrati og om endring nedanifrå. Språkarbeidet til Ivar Aasen inspirerer og viser verda at det er råd å utvikle noko fantastisk som ingen skulle tru, ein genial, ikkje altfor vakker fattigmann skapte eit nytt skriftspråk for mange.

isielt skriftspråk. Men lovar og rettar kan i lengda ikkje halda oppe eit språk dersom det ikkje er tilstrekkeleg mange menneske som brukar det og er glade i det. Eg vil påstå at nynorsken har større godvilje enn før i den politiske og kulturelle eliten og i media. Fordommar mot nynorsk har blitt politisk ukorrekt og eit teikn på låg kulturell kapital. Samstundes kan det sjå ut til at den nynorske basen er i forvitring. Mange nynorskingar synest vera utrygge i sitt eige språk, og skiftet frå nynorsk til bokmål i vidaregåande skule og på universiteta held fram. Målrørsla treng ein grasrotstrategi for å få fastare grunn å stå på.

22 23

Eli BjørhusdalKorleis byggje ein opplæringspolitikk som fremjar nynorsk? Karakteristisk for dei reguleringane som i dag ligg i botn for norsk språkopplæringspolitikk, er at dei er likebehandlande og universelle. Det inneber at dei same ordningane og rettane gjeld for nynorskbruk-arar som for bokmålsbrukarar.

Grensene åt språknøytraliteten: Dersom argumentasjonen for ei språkordning fyrst og fremst er rettferd og like vilkår, kan ein vanskeleg sjå føre seg at den føreslegne ordninga går leng er enn rettferd og like vilkår, og resultatet vert ikkje anna enn reproduksjon av dei rådande språksosiologiske maktforholda.

Kva konsekvensar har denne nøytralitetspolitikken fått i praksis for nynorskelevane og dermed nynorsken i skulen i dag?

Ungdomssteget og vidaregåande er deregulerte jamført med barneskulen. Ein ungdomsskule- eller vidaregåandeelev har rett til å levere skriftlege svar på fyrsteskriftspråket sitt, og har rett til læremid-del og eksamensoppgåver på fyrstespråket. Men ho har ikkje rett til å få undervisning på eller få opplæring i språket sitt i klassen, og ho har ikkje rett til å etablere språkleg paral lellklasse. Rett nok er denne mangelen likt fordelt mellom nynorsk- og bokmålselevar, men i ein asymmetrisk språksituasjon vil mangelen berre ha konsekvensar for minoriteten.

Nemninga språksikring refererer til at ein stat vil forsikre seg om at bestemte språk faktisk finst på bestemte område. Difor vert det lagt formelt meir til rette for desse språka enn for andre språk. Når språk-styresmakter driv språksikring, argumenterer dei for verdien av faktisk å oppretthalde den aktuelle språkgruppa, ikkje berre for at språkgrup-pa skal bli rettferdig behandla.

I tråd med dette prinsippet heiter det i regjeringa sin handlingsplan for samisk språk frå 2009 at, sitat, «Handlingsplanens hovedfokus er å

Det er ei spennande utfordring for norsklærarar å utvikle ein di-daktikk for å samanlikne norske talemåls- og skriftvariantar, granske overføringar frå eit system til eit anna og sjå kva slags forståingar som då opnar seg hos elevane. Utfordringa er å gje komande lærarar i alle fag kunnskapar om språkmangfald og nynorsk. For forsvinn nynorsk-en frå skulen der alle elevar møter han, døyr truleg språket. Norsk-faget må bli eit obligatorisk studium for alle lektorstudentar.

Det er viktig med nynorsk også på stader og i media som er sosiale og digitale, der mange menneske skriv saman. Den herlege digitale utviklinga har ført til at fleire enn før skriv til kvarandre, kort, langt og i ulike variantar. Og det nynorske mennesket har erfart at skrifta er visuell. Det veit ho fordi språket hennar alltid har skilt seg ut frå fleir-talet og med det er markert. No er språket også synleg digitalt. Digitalt blir det sett, og tenkt på, diskutert og ikkje minst elska. Det likar eg. For å sitere Hanan Benammar. «Det er heilt fantastisk og enormt in-teressant».

24 25

legge for holdene til rette for å øke antallet aktive samiske språkbruk-ere». Ei liknande formulering i eit styringsdokument om tilhøvet mel-lom nynorsk og bokmål i norsk skule, at det er viktig å auke talet på nynorskelevar i Hordaland, til dømes, trur eg sit nokså langt inne.

Eg skal gje nokre døme på korleis ein kan tenkje utanfor nøy-tralitetsparadigmet.

1. Språkdelt ungdomsskule: I dag fell elevar sin vilkårslause rett til opp-læring på hovudmålet bort i og med åttande klasse, samstundes som elevane sjølv kan få velje hovudmål fritt. Norsk språkopplæringspoli-tikk bryt altså her med det som i internas jonal språkrett er rekna som ein sentral språkrett, nemleg rett til opplæring på eige språk, for elevar som er så unge som 13 år. Og det skjer utan at statens språkpolitiske dokument nokon gong har drøfta dette.

2. Meir differensierte ordningar: Me kan til dømes kaste eit blikk på kva norske styresmakter har gjort for samiske språk i opplæringa. I samiske distrikt har elevar på ungdomssteget ein prinsipiell rett til opplæring i og undervisning på samisk som fyrstespråk. Det gjer det sjølvsagt mog leg å tenkje seg ein rett til opplæring i og undervisning på nynorsk på ungdomssteget òg, og det må òg gå an å sjå føre seg differ-ensiering mel lom nynorsk- og bokmålselevar her.

3. Språksosiologisk medvitsgjering: Nynorskelevar må i løpet av sku-letida si få innsikt i sin eigen situasjon som deltakar i eit mindretal s-språksamfunn. Dei må få forstå at det korkje er dei eller nynorsken det er noko i vegen med når dei opplever at det er utfordrande å halde på fyrstespråket sitt, men at det i staden er i den språklege eksponeringa og i makttilhøva at problemet ligg.

Vegen vidareDet prinsipielle spørsmålet for målrørsla er om ein bør halde fast ved ein statleg jamstillingsspråkpolitikk for heile Noreg, eller om han bør supplerast med eit klart språksikringsprinsipp, eit prinsipp som gjev tilgang til fleire verkemiddel, òg reguleringar, for å oppretthalde nynorsken som fyrsteopplæringsspråk der han er det.

(teksten er korta ned av skrivarstova til noregs mållag.)

Erlend BakkeNynorsken er ein medkulturMe bør knyta nynorsken sterkare til det normative og til det normale, det vil seia til det som bør vera vanleg og det som er det vanlege. Me bør difor merkja nynorsken som eit medkulturelt skriftmål; det skrift-målet som representerer dei norske målføra og den språklege daninga og stilen i dei.

Me som brukar nynorsken som fyrstespråket vårt til dagleg, mot-arbeider oss sjølve dersom me er dei som fyrst nemner nynorsken som noko motkulturelt og annleis, og dimed avstikkande. Eg er klår over at omgrepet motkultur tradisjonelt inneber motstand mot den rådande hovudstadskulturen, den som har den kulturelle makta og prestisjen i landet, til dømes kommunisert gjennom bokmålsformer som held mest mogeleg fråstand til nynorsken.

Det er naudsynt å vri på dette, så me nyttar offensive og optimist-iske ord om målet vårt. Difor meiner eg at prinsipprogrammet bør karakterisera nynorsken som ein medkultur; det norske skriftmålet som held oppe dei norske dialektane. Det er å vera med dei kulturelt.

Det nye prinsipprogrammet må elles seia noko tydeleg om dette: Korleis heng dei kulturelle, politiske og sosioøkonomiske makttilhøva i Noreg heng saman med dei språklege makttilhøva?

26 27

Liv Kari EskelandSpråket er nøkkelen til god kommunikasjon

Vi lever i ei verd i endring. Ei verd som for kvar dag vert meir open, meir transparent, ei verd som deler kunnskap, tankar, ideologiar. Ei verd der vi står overfor felles utfordringar som vi saman må løyse, som handelsbalanse, energidistribusjon, meir likeverdige forhold for livsgrunnlag, men kanskje størst – eit felles krafttak for klima og miljø. Ungdomane ser det. Verdssamfunnet ser det. Utfordringa vert om vi greier å løfte dette saman, drøfte dette saman, og ta inn over oss dei endringane som må til for å overlevere denne kloden til neste genera-sjon i betre stand enn slik vi overtok den.

Nøkkelordet for å få dette til, er kommunikasjon. Det er vår evne til å danne eit felles grunnlag for forståing av situasjonen og agere ut frå denne. Og nøkkelen til god kommunikasjon er språket. Språket må difor vera nøyaktig, relevant og bidra til samhandling.

Språk vert makt gjennom orda vi nyttar, orda vi tvittrar, orda vi strør om oss med. Gjennom tastetrykk vert våre meiningar og idear spreidd ut til heile verda på rekordtid, utan filter, utan korrektur. Alle orda, alle tankane møtest der ute i det opne rom, eller i dei lukka rom for dei få og innvidde. Dei vert delt, dei vert spreidd og dei dannar nye plattformer for meiningsutveksling.

Når prinsipprogrammet no skal gjennom ein ny revisjon er det difor viktig at vi greier å vera relevante i verdsbiletet vi agerer i. At språket vert det verkty som bidreg til at vi oppnår god kommunika-sjon oss menneske imellom.

Greier vi å ha det for auge når vi no tek til på arbeidet, vil vårt bidrag til ei betre verd gjennom språket si evne til formidling og forhandling kunna gjera ein skilnad.

Sveinung RotevatnKva politikk gjer at folketalet i nynorsk-kommunane veks – og bør Noregs Mållag ha ei meining om det? Eg har blitt utfordra av Mållaget til å skildre – frå min politiske ståstad – kva som kan føre til vekst og utvikling i nynorskområda, og i kva grad Mållaget bør ha ei meining om dette. Eg deler drøftinga i to.

1) Kva fører til vekst og utvikling i distriktskommunar? Berebjelken til nynorsken er dei meir grisgrendte stroka av landet, og særleg på Vestlandet. Eg trur ikkje det er nokon særleg politikk ein kan setje i verk for å få vekst i nynorskdominerte distriktskommunar heller enn bokmålsdominerte distriktskommunar.

I den grad det finst ein berebjelke i Distrikts-Noreg, er det små- og mellomstore bedrifter. For at slike bedrifter skal gå godt, treng dei eit arbeidslivsregelverk som ikkje er for rigid, dei treng skattar som ikkje er for høge, og ikkje minst: Dei treng samferdsleinvesteringar. Ei av dei største distriktsulempene er nemleg lange avstandar til arbeidsk-raft og lange avstan dar til marknader.

Spørsmålet om arbeidskraft i distrikta handlar i stor grad også om innvandring, dels om asylinnvandring, men i all hovudsak om arbeids-innvandring frå EØS-området.

Eit ofte litt oversett problem for distriktskommunane, er bustadutvikling. Mange kom munar som har lukkast med å få tilflyt-ting dei siste åra, har vore dyktige på å regulere fleire tomter til bustadbygging, og til å leggje til rette for bygging av sentrumsnære leilegheitsbygg.

Til sist vil eg framheve det som har vore kanskje den største «distrikts debatten» dei siste åra, nemleg kommune- og regionreforma. Eg trur føl gjene av denne for distriktsbusetjinga er svært overdrivne

28 29

– frå begge sider av debatten. At eit interkommunalt renovasjonssel-skap kjem under direkte kontroll av ein storkommune, heller enn av 4 småkommunar, fører verken til fråflytting eller tilflytting.

På den andre sida er det ikkje til å stikke under stol at større kom-munar kan føre til ei viss intern sentralisering i kommunen, i alle fall av arbeidsplassar innan kommunal forvaltning. Dette treng ikkje ha negative konsekvensar for distriktet i seg sjølv, men kanskje for en-kelte utkantar i utkanten.

2) Bør Noregs Mållag meine noko om dette?Det korte svaret mitt er nei. Etter mitt syn bør Noregs Mållag stå opp for nynorskbrukarane sine rettar, og kjempe for at dei får undervisn-ing i sitt eige språk, kan møte ei forvaltning som respekterer og brukar nynorsken, og at der finst gode støtteordningar og retningsliner for bruk av nynorsk i så vel kulturliv som forvaltning og næringsliv.

Å meine noko om politiske spørsmål som nynorskbrukarar (som ikkje bør forvekslast med medlemsmassen i Noregs Mållag) nærast per definisjon vil ha svært delte meiningar om, bør ein normalt vere varsam med. Det bør vere mogleg å ha ulike meiningar om kommune-samanslåing, samferdsle-prioriteringar, landbrukspolitikk, EØS, in-nvandringspolitikk og skattenivå – og framleis vere ein stolt nynorsk-brukar, og ein stolt medlem i Noregs Mållag.

(teksten er korta ned av skrivarstova til noregs mållag.)

Erik UlfsbyTrygg jamstellinga mellom nynorsk og bokmålDet Norske Teatret finst fordi målrørsla finst. Målrørsla finst fordi nynorsken finst. Men ville nynorsken funnest utan målrørsla?

Svaret på spørsmålet er nok nei. Nynorsken og målrørsla er to storleikar som operer i tospann og har gjort det gjennom alle tider, i møte med ulike haldningar, ulike strøymingar og ulike samfunnsstruk-turar. Dei rettane og den statusen nynorsken har i dag, er politisk ved-tekne. Men dei er kjempa fram og passa på av målrørsla, med Noregs Mållag i spissen. Så lenge nynorsk er det minst brukte av dei to off-isielle norske skriftspråka, er desse kampane noko målrørsla må halde fram med å kjempe. Spørsmålet er korleis vi skal gjere det.

Eg trur det viktigaste Noregs Mållag kan gjere er framleis å jobbe for å trygge nynorsk som eit jamstilt språk med bokmål. Vi veit at jamstillinga mellom dei to offisielle norske språka på enkelte samfunns-område ikkje er reell, men vi kan ikkje slutte å kjempe for det. Eg trur at å kjempe for rettane og statusen som følgjer av jamstillinga, er ekstremt viktig for at nynorsken skal finnast i framtida. Jamstilte ret-tar for nynorskbrukarar og bokmålsbrukarar og krav til opplæring i begge språk i skolen, skapar språkkompetanse og nye språkbrukarar. Det gir språkbrukaren fridom til å velje språk. Språket finst når nokon brukar det. Og ingen kjem til å bruke eit språk dei ikkje kjenner til.

Det Norske Teatret brukar nynorsken til alt, innanfor eit kunstfelt og i ein del av landet der nynorsken ikkje er så sterkt utbreidd. Det Norske Teatret bidrar til å halde oppe bruken av nynorsk også hos andre. Vi gir fleire tilgang til nynorsk gjennom det vi formidlar på og utanfor scenen. Fleire får sjå, lese og høyre nynorsk på grunn av Det Norske Teatret, og fleire nyttar nynorsk i det daglege på grunn av oss. Og vi utviklar den nynorske dramatikken til bruk i eit heilt kunstfelt, nasjonalt og internasjonalt. Vår medvitne bruk av språket

30 31

gir ringverknader, og Det Norske Teatret og nynorsk gir kvarandre legitimitet.

Samfunnet endrar seg. Påverknaden på språket endrar seg. Nynor-sken endrar seg også. Mange av desse endringane kan vi ikkje stogge eller styre. Slik har det alltid vore. Det vi kan forsøke å styre, er om samfunnet skal leggje til rette for at nynorsken blir brukt. Å kjempe vidare for nynorsk som eit jamstilt språk med bokmål, er det viktigaste målrørsla kan gjere. I tillegg til det heilt opplagte, å bruke nynorsken, utvikle han vidare og gjere han tilgjengeleg.

Gunnhild Skjold Mållaget må starte brannar, ikkje berre sløkke dei

Ein vanleg myte om nynorsken er at språket er i ferd med å døy ut, og at det berre blir halde kunstig i live gjennom sidemålsundervisinga og nynorskkrav frå staten. Vi i målrørsla veit sjølvsagt at dette ikkje stem-mer. Vi veit at nynorsken står støtt, og at vilkåra får språket vårt og haldningane til det er betre no enn dei har vore tidlegare. Nynorsken kjem ikkje til å døy ut så lenge det finst folk som vil kjempe for å ta vare på han.

Det er viktig å passe på at staten ikkje bryt mållova og at NRK når 25 %-målet, men det kan ikkje vere det einaste vi gjer. Vi vel ofte saker som ikkje handlar om å vinne nytt territorium for nynorsken, men som handlar om å halde på dei områda vi har. Om målet vårt er å få fleire nynorskbrukarar, må vi tore å satse på nye domene og nye område for nynorsken.

Eit spørsmål å diskutere i prinsipprogramordskiftet, er om nynor-sken skal vere eit mindretalsspråk eller eit minoritetsspråk. Om målet vårt er at nynorsken skal vere eit språk for heile landet, kan ikkje nynorsken bli definert som eit minoritetsspråk som høyrer heime på Vestlandet. Slik eg ser det, kan vi gjere enda meir for at folk skal finne nynorsken på sine eigne premissar.

Nynorsken er tufta på ein demokratisk tanke, der alle sitt språk skal vere med og der alle skal kunne finne stemma si. Dessverre er det mange som ikkje føler seg heime i nynorsken i dag. Ikkje fordi nynor-sken ikkje passar for dei, men fordi dei ikkje har fått sjansen til å finne seg sjølv i nynorsken. Om dei også skal føle seg heime i nynorsken, må vi kjempe for at nynorsken skal bli ein naturleg del på fleire om-råde i det norske samfunnet.

På landsmøtet i 2018 diskuterte vi om vi skulle gå inn for fleire offensive skolemålsrøystingar. Med andre ord: skal vi jobbe for at

32 33

nynorskskolar ikkje går over til bokmål, eller skal vi jobbe for at bok-målskolar går over til nynorsk? Denne problemstillinga trur eg vi kan tenke over også i mange andre område av målarbeidet, og eg trur vi kan få mange sigrar utan at det går på kostnad av dei sigrane vi allereie har fått.

Når vi no skal ha eit ordskifte om grunnlaget for målarbeidet vårt, må vi ta stilling til arbeidsmetodane våre og kva saker vi løftar opp. Vi må bestemme oss for om vi berre skal sløkke brannar når dei oppstår, eller om vi skal starte nokon også. Eg veit kva eg meiner.

Else Berit HattalandRetten til å velja nynorskEg melde meg inn i Noregs Mållag i samband med sidemålsdebatten i 2012. Eg har alltid tenkt at eg har rett til å velja å skriva nynorsk eller bokmål. Når debatten gjekk i 2012 fekk eg eit bestemt inntrykk av at det var viktige verdiar som var i spel. Det ville kanskje ikkje vera slik lenger at eg eller borna mine skulle ha rett til å uttrykkja seg på den målforma me ville.

Me kan lika det eller ikkje, men nynorsk blir brukt av eit mindre-tal i Noreg. Nynorsk må difor ha eit særskilt vern skal det utvikla seg vidare. Det må vera politisk vilje og handlekraft dersom me skal ha rett til å velja framover. Statlege og kommunale institusjonar må leg-gja til rette for at nynorskbrukaren skal finna nynorsk i all skriftleg og elektronisk kommunikasjon og samhandling. Dette kan mållaget sen-tralt hjelpa oss med å stilla krav til og følgja opp.

Eg trur at me som kvar enkelt nynorskbrukar også må bli meir misnøgde med kor lite nynorsk me ser brukt ikring oss. Me som en-keltbrukarar må klaga meir på barnehagen som brukar for lite nynor-ske ord og uttrykk i kvardagen, eller kommunen som ikkje er så nøye med kva målform dei sjølve har vedteke å bruka. Me må ikkje tåla at skulen ikkje er så nøye med at vekeplanen er på korrekt målform, at diktaten til ungane våre er på korrekt nynorsk eller at læremidla fak-tisk finst på korrekt målform. Me som nynorskforeldre må be Aften-posten junior skriva på nynorsk og me må be Netflix om å bruka nynorsktalande personar når dei dubbar seriane sine og at dei brukar nynorsk teksting. Me må klaga fleire gonger til redaktøren dersom me meiner at lokalavisa brukar for lite nynorsk. Det er lett å bli liten og smålåten i møtet med fleirtalsmålforma, men då er det endå viktigare at me som tør kan gje beskjed om at me ønskjer å sjå og høyra mål-forma vår.

Å ha rett til å velja nynorsk eller bokmål når me skal uttrykkja oss er ein viktig verdi me har i Noreg. Det er eit fint demokratisk prinsipp

34 35

som er knytt til vår felles historie. Det har me alle saman eit ansvar for å ta vare på, både sentrale og lokale styresmakter. Men det gjeld også deg og meg. Når alt kjem til alt er det å synleggjera nynorskbrukaren som er viktig, kvar dag på jobb og i private samanhengar. Ved å velja nynorsk kvar dag alltid støttar me opp om moglegheita for at me og våre etterkomarar skal kunna velja også i framtida. Knut O. Dale

Framtida for nynorsk skriftmål vert avgjord i Hordaland!

I frigjeringsåret – i 1945 – hadde 60 % av elevane i Nord-Trøndelag opplæring på nynorsk i grunnskulen. I dag er nynorsk skriftmål borte som opplæringsmål i heimfylket til Olav Duun og Kristoffer Uppdal.

Kvifor fekk ikkje nynorsk opplæringsmål den same lagnaden i Hordaland? Kanskje hadde det nynorske skriftspråket festa seg meir i ryggmargen til hordalendingane, slik at når propagandaen frå For-eldreaksjonen mot samnorsk skola over landet, var målfolket på Vest-landet meir grunnfeste og rotfeste.

Skal nynorsk halda fram med å vera eit jamstelt skriftspråk i Noreg, treng skriftspråket ein bastion – eit ankerfeste. For hadde nynorsk skriftspråk fått den same lagnaden på Vestlandet som han fekk i Trøndelag, hadde det nynorske målet og nynorsk identitet vore ute or soga i landet vårt.

Kva kan me gjera for å halda oppe ein nynorsk identitet? Ja, då er opplæringa gjennom heile skulelaupet - frå barnehagen til den vid-aregåande skulen - heilt avgjerande. Ikkje minst er dei tre åra på ung-domsskulen særs viktige, men også tida i den vidaregåande skulen kan byggja opp eller bryta ned ein nynorsk identitet.

Det er ingen styrke for nynorsken at skriftspråket vårt er lealaust. Hadde det vore opp til meg, skulle det vore berre ein skrivemåte i det nynorske formverket og lydverket. Det einaste som kunne vore jam-stelt, var endingsvokalismen i substantiv, jf. soli, husi og skålor. Ein fjerdeklassing ville ha trunge ein undervisningstime på å læra seg den tradisjonelle nynorskvokalismen. Men no er denne vokalismen ute or soga: No heiter det Hardangerbrua, sjølv om det framleis heiter Løna-horgi og Bolstadøyri. Men eg må læra meg å seia pytt pytt. Toget med tradisjonell nynorsk har gått!

Men ein skrivemåte vil hjelpa elevane. Slik er det i alle kulturspråk.

36 37

I mållaget er det tonegjevande folke som vil opna ordvalet. Desse ideologane hjelper ikkje nynorskelevane. Snarare gjer dei elevane meir rådville. Kvifor er det sjølvforklarande ordet dugleik bytt ut med det inkjeseiande ordet ferdigheit? Og skrivemåten friheit er på veg inn i Syn og Segn, ser eg.

Abstrakte ord og vendingar med tradisjonelt nynorsk ordval, må lærast, og i denne opplæringa er skulen med lærebøkene og lærarane heilt avgjerande.

Eit frislepp av bokmålsord i nynorsken vil vera ei dødsline for nynorsken, og dette må koma klart til uttrykk i det nye prinsippro-grammet. Heller ikkje i Hordaland vil eit slikt tiltak vera til hjelp i målarbeidet.

Magne AasbrennMi vurdering av prinsipprogrammet

Til ordskiftet om prinsipprogrammet til Noregs Mållag blir innspelet mitt at i hovudsak er programmet vi har frå 1997 framleis godt og treffande i dei store sakene. Eg likar det innleiande føremålsavsnittet med god balanse dialekt-nynorsk og bygd og by. Som østfolding kan eg stadfeste at sjølv om mykje er endra til det betre på 22 år, så er det ennå ikkje slik at alle i landet fritt kan nytte dialekten sin alle stader.

Grunnlagsavsnittet som attfortel historia er òg godt.Talemålskapitlet treffer framleis blink etter mitt syn, sjølv om

dialektane til samanlikning med 1997 er meir svekte nå. 1997-pro-grammet seier at Noregs Mållag skal arbeide imot presset frå talt og skrive bokmål, noko vi kan få fleire med oss på i frå 2020 og frametter. For paradoksalt nok så har utviklinga etter 1997 ført til at færre talar dialekt, samstundes som den generelle haldninga til dialektar har blitt meir positiv.

Så gir 1997-programmet også støtte til normert nynorsk tale, noko som blir litt «ja takk, begge delar» – men det er jo akkurat det vi går inn for i dag med.

I kapittelet Skriftmål bør det komme eit tillegg etter «…normerast på sjølvstendig grunnlag». Framlegg til formulering av dette tillegget:

Noregs Mållag skal hegne om norsk som samfunnsberande språk i Noreg og arbeide imot at skriftleg og munnleg norsk skal miste do-mene på grunn av internasjonalisering og digitalisering. Særleg skal Noregs Mållag motarbeide unødvendig bruk av engelsk. Innvand-rarar til Noreg skal få tilbod om ei fullgod opplæring i nynorsk.

Kapitla om samisk og kvensk, andre språkgrupper, internasjonalt samarbeid og Noregs Mållag og prinsipprogrammet synest eg er gode som dei er.

38 39

Sjølv om politisk utvikling i landet er svært viktig for nynorsk-framtida, så synest eg ikkje at Noregs Mållag kan meine noko i prinsipprogrammet om at vi er imot sentralisering, kommunesaman-slåingar osb. Da har vi gått over grensa til politikken, og folk frå alle politiske parti, også «sentraliseringsparti» skal kunne vere medlem hos oss. Fredrik Hope

Ja til prinsipp i prinsipprogrammet!

1997 var det etter som soga seier 1000 år sidan Nidaros vart grunnlagd av Olav Tryggvason. Difor valde Noregs Mållag å skipa til landsmøte i trønderhovudstaden. Det er i og for seg greitt, men kvifor valde dei å vedta eit prinsipprogram utan prinsipp?

Dagens prinsipprogram vart vedteke då eg var tre år, og før mange av dagens målungdomar vart fødde. Det tyder ikkje at dette er eit for-elda program. Prinsipprogrammet inneheld konkrete standpunkt som mang ein målungdom kan slutta seg til. Det inneheld den historiske bakgrunnen for rørsla vår, har gode formuleringar om både nynorsk tale, dialektene og det nynorske skriftspråket og slår fast at me stør språkleg mangfald i ut- og innland.

Veikskapen er at prinsipprogrammet nesten ikkje slår fast over-ordna prinsipp, men innheld mest politiske meiningar. I stundom lik-nar teksten meir på eit arbeidsprogram. Til dømes vil Noregs Mållag «søkje kontakt og samarbeid med andre organisasjonar og språkgrup-per som arbeider for språklege og kulturelle rettar». Fint arbeidsmål, men er det eit prinsipp?

Det står ikkje tydeleg i dagens program kvifor dialektene har ein verdi og kvifor me skal verja dei mot talt og skrive bokmål. Det står ikkje kvifor me stør samar og kvenar i deira strid for språk og kultur. Det står slett ikkje i klartekst kvifor me meiner at nynorsk er det beste språket. Dette gjer fundamentet me byggjer politikken vår på veikare, og gjer at ideologien til Noregs Mållag verkar uuttalt og duld.

I tufta til Norsk Målungdom har me vald ut kva målpolitiske prin-sipp me byggjer arbeidet vårt på. Demokrati handlar både om folke-styre, folkeleg deltaking og å verja mindretalet sjølv om fleirtalet rår. Dei nynorske kvalitetane me meiner er viktigaste er at nynorsk har eit fylgjerett system som som bind dei norske dialektene saman til ein skriftleg felleskap, med eit munnleg og klårt stilideal.

40 41

Språk er identitet tyder at språk er den fremste identitets-markøren – og språk gjev uttrykk for både kollektive og individuelle identitetar. Me vil vekkja språkleg medvit og gje folk kunnskap slik at dei kan gjera medvitne språkval. Alle har nokre universelle fridomar, som å læra morsmålet sitt, og me må ha språkleg rettferd. Til dømes at den språklege jamstillinga mellom nynorsk og bokmål må realiserast i røynda. Det språklege mangfaldet i verda er umisteleg, av di kvart språk har sin unike måte å tolka røynda på.

Dette er døme på prinsipp Noregs Mållag bør ha i si tuft. Dess-utan bør mållaget slå tydeleg fast at nynorsk er eit sjølvstendig språk, ikkje ei målform. Mållaget må vere tydelege på kva dei kjempar for. Vil me berre at alle skal ha høve og rett til å skriva nynorsk, eller vil me at fleire skal velja å skriva nynorsk?

I 2020 skal landsmøtet i Noregs Mållag samlast i Stavanger, 895 år etter at byen vart skipa. Ikkje eit openbert jubileum, men likefram eit godt høve til å vedta ei prinsipprogram med prinsipp.

Ola E. Bø Bør målrørsla meina noko om utviklinga i bokmålet?Dette spørsmålet har med jamne mellomrom dukka opp i diskusjonar rundt idegrunnlag, prinsipp-program og arbeidsprogram i Noregs Mållag, både på seminar og landsmøte. Det er eit omstridd tema som alltid set sinna i kok, og usemja følgjer ofte dei opptrakka skiljelinene mellom ein nasjonal og ein sosial argumentasjon. Eit vanleg synspunkt har vore at bokmålet klarer seg godt sjølv, me får konsentrera oss om nynorsken. Har ein meint noko, har det gjerne vore at dess meir kon-servativt bokmålet er dess betre for nynorsken, det mest talemålsnære skriftspråket vil då sigra. Utviklinga sidan det konservative frisleppet i 1981 er vel ikkje nett eit lysande prov.

Den siste tida har denne diskusjonen fått ny aktualitet gjennom ei nyorganisering for å fremja bruk av dei meir «radikale» formene i bokmålet. Det betyr at einmannsføretaket Bokmålsforeningen, som er mest opptatt av den svimlande utgiftsposten nynorsk, kan få konkurranse av Bokmålsforeninga, som vil motarbeida den konserva-tive utviklinga i bokmålet ved å fremja meir dialektnære variantar som tar heile norma i bruk.

Noregs Mållag kan sjølvsagt teia og la bokmålet segla sin eigen sjø, eg meiner det er uklokt og at eit nytt prinsipp-program er eit framifrå høve til å ta pulsen på heile den språklege utviklinga i landet.

Noregs Mållag arbeider sjølvsagt først og fremst for å fremja nynorsken og dialektane, grunnlaget for nynorsk skriftspråk. Men NM er òg den største, best organiserte og fagleg sterkaste språkpoli-tiske organisasjonen i landet. Me har ein lang tradisjon med å setja arbeidet vårt inn i ein større samfunsmessig og språkpolitisk saman-heng, jamfør landsdelsplanane på 70-talet, EF-spørsmålet, kvinneka-mpen osb. Det ville vera underleg om denne breie orienteringa i ulike tilhøve som er bestemmande for språkutviklinga skulle stansa ved sjølve

42 43

språkutviklinga. For målfolk er det òg nesten sjølvsagt at målrørsla i sin midte alltid har hatt fleire av dei fremste språkforskarane i landet, slik det t.d. kjem til uttrykk i den imponerande språkhistoria som nett er fullført. (Norsk Språkhistoreie I-IV, Novus forlag)

Det er særleg eitt tilhøve ved språkutviklinga dei siste tiåra som bør interessera, og det er dei omfattande ringverknadane av eit heller konservativt normert bokmål standardtalemål, særleg gjeld det aust-landsområdet med Oslo vestkant som episenter. (Det må sikkert ei lingvistisk finsikting til for at dette skal vera ei nyansert nok skildring av tilhøva.) Det er såleis symptomatisk at det er lenger og lenger mel-lom kvar gong ein høyrer normert bokmålstale, t.d. i NRK sine ny-heitssendingar, med bruk av hokjønnsformer, adjektiv og fortidsform-er med a-ending. At Noregs største mediekonsern, Schibsted, ikkje berre driv ei liknande språkleg einsretting av det skriftlege uttrykket, men gjennom landets største aviser Aftenposten og VG òg driv direkte sensur ved å retta innsende artiklar og debattinnlegg til si eiga konser-vative/ moderate/ talemåls-fjerne husnorm, fortener ikkje blomster-helsing, men klage til PFU. Ved å viska ut og aktivt endra språkbruk som tydeleg signaliserer identitet og ståstad i opne debattforum, råkar denne sensuren det prinsipielle grunnlaget for nynorsken sjølv om han ikkje råkar det skriftlege uttrykket nynorsk. For å tekkast språkmakta er det for den såkalla frie pressa truleg viktigare å halda nede eit variert utrykk i bokmålet enn å reinska ut nynorsk - truleg politisk enklare òg. Formålsparagrafar som legg vekt på «enhetlig språk» er dessutan i strid med ein språkkultur der ein både i ideologi og praksis legg vekt på språkleg mangfald.

Målrørsla har felles interesser med dei som arbeider for eit bokmål som tar i bruk meir av språkmangfaldet i dialektane, noko bokmåls-norma trass alt opnar for, og bør ikkje vera redd for å markera det.

Reint strategisk er det heller ikkje usannsynleg at eit meir dialekt-nært bokmål vil styrka dialektane i dei mest språkleg utsette pressom-råda, ei styrking som òg kan komma nynorsken til gode. Det er heller ikkje ført prov på at større avstand mellom dei to skriftspråka har ført til framgang for nynorsken, eg trur tvert om. Her er det nok heilt an-dre makttilhøve som er avgjerande.

Dette er berre meint som ei skisse til ein diskusjon som bør munna ut i at Noregs Mållag, i prinsippprogrammet sitt, uttalar seg positivt om arbeidet for meir dialektnære former i bokmålet.

Trond Trosterud Språkteknologi

Utviklinga av språkteknologisk programvare har og vil i aukande grad ha innverknad på språktilhøva i Noreg.

Norsk taleteknologi frå Apple og Google er laga for bokmål. Maskina kan lese opp nynorsk tekst, men med uttalereglar for bokmål. Taleattkjenning fungerer best for leseuttale av standardisert bokmål. Viss du vil diktere ein tekst blir han på bokmål. Maskina forstår stan-dardisert bokmål betre enn dialekt og nynorsk. Apple og Google grip med andre ord inn i den norske språksituasjonen og gjev bokmålsbru-karar eit godt og nynorskbrukarar eit dårleg verkty.

Til hjelp i skriveprosessen finst det ordretteprogram (som finn skrivefeil) og grammatikkontrollprogam (som finn både grammatiske feil og stavefeil som resulterer i eksisterande ord). Ordretteprogram finst for nynorsk. Det er laga eit grammatikkontrollprogram for nynorsk (av firmaet Kaldera), men det er ikkje implementert.

Neste generasjons taleteknologi vil innebere at informasjons-søk (Google, Yr, ...) og grunnleggjande funksjonar (slå på TV-en, opne døra) i aukande grad vil bli gjort via taleteknologi. Dette vil, viss avgjerdene blir overlate til store, internasjonale firma, innebere ei talemålsnormering vi ikkje har sett parallell til sidan radioen kom.

Maskinomsetjing er i ferd med å få ei viktigare rolle i arbeidet med å omsetje tekst. Den dominerande teknologien, neurale nettverk, er basert på parallelltekst, og høver dermed dårleg til nynorsk. Skal vi ha maskinomsetjing til og frå nynorsk må dei regelbaserte systema for nynorsk bli betre.

Strategiar for nynorsk språkteknologi For den språkteknologiske industrien er nynorsk lite synleg: Vi nynorskbrukarar må aktivt velje og krevje tenester på nynorsk.

Norske styresmakter bør snakke med sentrale programvarepro-

44 45

dusentar om norsk språkpolitikk. Vi fekk Windows på nynorsk på grunn av politisk press.

Den nynorske grammatikkontrollen bør bli gjort tilgjengeleg. Dette er eit viktig tiltak for nynorsk skriftkultur.

Ressursar for nynorsk bør vere lett tilgjengeleg som open kjeldekode.

Ein større Wikipedia på nynorsk vil gjere det lettare å utvikle par-allelle terminologiske ressursar mellom nynorsk og andre språk.

Den språkteknologiske utviklinga vil ha innverknad på både norsk skrift og norsk tale. Taleteknologi kjem til å styre talemålet, fleir-språkleg tekst vil vere basert på maskinomsetjing, og skriveprosessen blir meir avhengig av datamaskinhjelp. Målrørsla må ha ein politikk for denne utviklinga.

Oddmund L. Hoel Den store og den vesle språkpolitikken

Eit vanleg skilje i distriktspolitikken går mellom den ‘store’ og den ‘vesle’ distriktspolitikken. Den vesle distriktspolitikken er dei direkte verkemidla som blir sette inn i konkrete målretta utviklingsprosjekt i distriktskom munar: Tilskot frå Innovasjon Noreg, breibandutbygg-ing, kommunale næringsfond o.l. Den store distriktspolitikken er annan politikk som har dis triktspolitiske effektar, som innretninga på inntektssystemet for kommunane, differensiert arbeidsgjevaravgift og strukturreformer i offentleg sektor.

Målrørsla kan ha nytte av å arbeida inn eit tilsvarande omgrepsskilje mellom den vesle og den store språkpolitikken. Den vesle språkpolitikken blir då all lovgjeving og alle stimuleringsord-ningar som tek målretta sikte på å verna nynorskbrukarar og vega opp for dei nynorske mindretalsulem pene (læreboktilskot, mållova, tilskot til nynorsktiltak). Tilsvarande blir den store språkpolitikken all annan politikk som har språkpolitiske effektar, som mykje av både den store og vesle distriktspolitikken, kommunepolitikken og delar av utdan-ningspolitikken som ikkje har direkte med språk å gjera (som opphev-ing av godkjenningsordninga for lærebøker).

‘Språkpolitikk’ og ‘allmennpolitikk’ blir gjerne drege opp som skilje når målrørsla diskuterer slike spørsmål. Det står for meg som ei meir gjevande tilnærming å skilja mellom den ‘vesle’ og den ‘store’ språkpolitikken. Dei aller fleste vil nok vera samde i at det er særs vik-tig for målrørsla å engasjera seg i den vesle språkpolitikken, og så kan ein diskutera korleis målrørsla skal handsama den store. Dette vil ikkje seia at Noregs Mållag bør meina noko om alle spørsmål som verkar inn på stoda for nynorsk og dialektar. Men me kan læra av miljørørsla. Ein viktig del av miljøpolitik ken, i tillegg til å få gjennomslag for miljøkrav, har vore at konsekvensar for miljøet skal utgreiast i saker som kan ha miljøkonsekvensar. Tilsvarande bør målrørsla arbeida for

46 47

at konsekvensar for språk allment og nynorsk særskilt skal utgreiast i alle saker som kan ha språklege konsekvensar. Om språk blir meir relevant, aukar også sjansane for gjennomslag for nynorskkrava våre. Konsekvensane for samisk språk vart tidleg eit relevant omsyn i kom-munereforma. Målrørsla (og særleg Noregs Mållag) sitt arbeid med kommunereforma kom òg eit godt stykke på veg i å gjera målspørsmå-let relevant i kommunereforma, særleg på lokalplan. Skal målrørsla lukkast i å påverka den store språkpolitikken, ikkje berre den vesle, er dette vegen å gå.

Om forfattaraneKristin Fridtun, filolog, forfattar og føredragshaldar

Torgeir Dimmen, leiar ved Nasjonalt senter for nynorsk i opplæringa

Tom Hetland, styreleiar i Nynorsk pressekontor og kommentator i Stavanger Aftenblad

Inger Vederhus, fyrstelektor ved Oslo Met og tidlegare styremedlem i Noregs Mållag

Eli Bjørhusdal, fyrsteamanuensis ved Høgskulen på Vestlandet og tidlegare nestleiar i Noregs Mållag

Erlend Bakke, kyrkjetenar og medlem av skulemålsnemnda til Horda-land Mållag

Liv Kari Eskeland, stortingsrepresentant for Høgre og tidlegare styremedlem i Språkrådet

Sveinung Rotevatn, statssekretær i Klima- og miljødepartementet (V)og tidlegare styremedlem i Noregs Mållag

Erik Ulfsby, teatersjef ved Det Norske Teatret

Gunnhild Skjold, leiar i Norsk Målungdom

Else Berit Hattaland, styremedlem i Rogaland Mållag, leiar i Klepp Mållag og økonomisjef i Nordsjø Media

Knut O. Dale, tidlegare norsklærar og leiar i Odda Mållag

Magne Aasbrenn, leiar i Noregs Mållag

Fredrik Hope, tidlegare leiar i Norsk Målungdom

Ola E. Bø, tidlegare språkkonsulent ved Det Norske Teatret og tidle-gare leiar i Noregs Mållag

Trond Trosterud, professor ved institutt for språk og kultur, Univer-sitetet i Tromsø

Oddmund L. Hoel, leiar i Luster Mållag, førsteamanuensis ved insti-tutt for samfunnsvitskap, Høgskulen på Vestlandet

Lilletorget 1, 0184 Oslotlf: 23 00 29 30

e-post: nm@nm.nowww.nm.no

Har du innspel til prinsipprogrammet? Send det til nemnda på framlegg@nm.no.