-
KÜRESELLEŞME ve KOllEKTiF KİMLİKLER*
Judit BOKSER-UWERANT** Çev. İhsan ÇAPCIOGLU***
Özet
KüreseUeşme zaman ve mekanda farkli şekiUerde ortaya çıkan
birbirinden ba~ımsız pfk çok süreci lçennektedir. Aynı zamanda bu
süreçler. çok yönlü ı-e birbiriyle çelişen bir tabia-ta sahiptir.
KüreseUeşme sareç/erinin bu farkb ı-e paradoksal ni/eli#, küresel
kimlikler ve küresel, bölgesel, ulusal ı-e yerel alaniann
şekillendirilmesi w;ı yeniden düzenlenmesinde etnik ve dini
kimliklerin yenielen önem kazanmast gibi çeşidi düzeylerde
kümeleşen yeni kimliklerin oluşmasına yol açmak-tadır. Bu
e~ilimlere paralel olarak, cemaat ve aidiyet karşısında kimlik ve
bireysel özgürlük; üyelik karştsında adalet; ~itlilik ve
ço!fu/cu/uk; koUektil kimlikler ı-e din Ue özel ı-e kamusal
alaniann dewşen görünümü gibi küreseUeşmenin ortaya çıkardı~t
teorik tartışmalar yeniden önem kazanmak-tadır. KoUektif kimlikler.
sosyal suıır/an inşa elmek içiıi oluşturulan benzerlik ı-e
farklılık modelleri olarak tanımlanabUir: Sosyal yapı ı-e bir
koUektilli!}in üyeleri arasmda güı.en ı-e dayanışmanın
sardi1rillmesi onıuı başlıca görevidir. Yazar · makalesinde
kflreseUeşme, kimlik, kolektivizm, dinsel alan, aidiyet gibi
konulan ı-e bunlarla- Ugi/i bir takım yeni itiraz ı-e yönelimleri
·ı-e on/ann teorik tartışmalardaki anlamlannt araştırmalda dır.
Anahtar Kelimeler
KüreseUeşme, Din, KoUektif Kimlik, Dini Kimlik.
Küres'elleşme, zaman ve mekana bağlı olarak çeşitli şekillerde
ortaya çıkan P.ek çok süreci içer-.mektedir. Aynca bu süreçler, çok
yönlü, çok boyut-
• "Giobalization and CoUective ldentilies", Social Compass 49
(2), 2002, 253-271.
•• Judit BOKSER-UWERANT, Universidad Nacional Autonoma de
Mexico'da Siyaset BUiml Doktorası yap-mışbr. Faculty of Political
and Social Sciences'de Siyaset Blliml Profesöri.l olarak çalışmakta
ve UNAM Graduate School of Political and Social Sciences'ın da
1996'dan beri başkanlı~ını yürütmektedir. 1980-1995 yıllan arasında
Universidad lberoamericana'da Yahudi Araşbrmalan Programı
Koordinatörü olarak bulunmuştur. 1996'clıırı beri Mexican Journal
of Political and Social Scienceiın yönetim kurulu üyesidir. J. B.
UWERANT'ın yayımianmış eserleri
Abstract
Globalization impUes multiple processes that are not unilorm, as
they lake p/ace in a differentiated manner in time and space. 17ıey
are alsa of a mu/ti-faceted and contradictory nalure. 17ıe diverse
and paradoxical nalure of globalizalion processes has given rise to
new identities with diHerent Jer;e/s of aggregation, such as global
identities and has giı.en renewed importance to ethnic and
re/igious identities in the shaping and re-ordering of gJota/,
regiona/, national and Joca/ spaces. ParaUeling these trends has
been a resurgence of theoretical debate about the challenges posed
by g/oba/ization, such as the identity and freedam of the
individual vis·a·vis commıuıity and be/onging; justice vis~a-vis
membership; diı.ersity and plıualism; coDeeliı-e identities and
religion; and the changing scope of the private and public spheres.
CoUectiı.e identities may be defined as patterns of simUarity and
dissimUarity constrocted in order to bui/d social boıuıdaries:
social constroction and the mainfenance of trost and scUdarity
among the members of a coUectivity becomes its cenJral core. The
interaction between ethnic and re/igious identities in_ the
framework of contradictory_ lrends of g/obalization thus becomes an
important realm where changes in co/Jectirie iderıtities lake
p/ace. The author explores same of the new challenges and trends
and their expressian in the theoretlcal debate.
· Key Words
Globalization, Religion, CoUective ldentity, · Religious
ldentity.
lu ve birbirinden farklı tabiatlara sahiptir: Onlar, bu alanlar
arasındaki karşıhklı bağımblık ve etkileşimin yanı sıra, ekonomik,
sosyo-politik ve sosyo-kültürel boyutlan bir arada bulundurduğu
ölçüde çok ~ön-
arasında: lmagenes de ıuı encuenlro (1992); Estado actua/ de la
dencia politica (editör, 1997); Encuenlro y a/teridad. tMa y
cu/tura judia en America Lafina (Alicia Gojman-Backal ile birlikte
editör, 1999); Lexico de la PÇJlitica (meslektaşlanyla birlikte·
editör, 2000); Cardenas y los Judios: en/re el exillo y la
inmigracion (1995); Etica y Diversidad: viejos interrogantes y
nuer..os desafios (1995); Como ser o/ro sin dejar de ser ıuıo
mismo.Respuestas judias a la modemidad (1999) sayılabilir. Adres:
Monte Blanoo 1255, Lomas Virreyes, Mexico D.F., 11000,
Mexico.[e-mail: judit@liwerantcoml
·-Ar. Gör., Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakilltesl.
İSLAMi ARAŞTIRMALAR DERGiSi, CİLT: 16, SAYI: 2, 2003, Sayfa:
281-292, ISSN 1300-0373, TEK-DAV
-
CSER-LIWERANf
Çok boyutludurlar. Çünkü; hem uluslararası r ve ajanslar
arasındaki karşılıklı etkileşim le örgütsel, kurumsal ve kültürel
yakınlaşma ardizasyon süreci içerisinde ifade edilirler.
ıirbirinden farklıdırlar. Zira; bölges~l, ulusal :rel amaçlarla eş
zamanlı olarak, refleksif, 1e uluslararası niteUklere sahip
olabilirler.
;elleşme süreçlerinin çelişik ve paradoksal :üresel kimUkler ve
küresel, ulusal ve yerel yapılandmiması ile bölgesel ve hatta
: alanların yeniden düzenlenmesinde dini ve nliklerin yeniden
önem kazanması gibi, zeylerde kümelenen yeni kimlikler ortaya
:tadır.l
rtif kimlikler, sosyal sınırlan inşa etmek için ın benzerlik ve
farklılık modelleri olarak :ıbilir: ·Sosyal yapı ve bir
kollektiffiğin üyeleri güven ve dayanışmanın sürdürülmesi onun
:>revidir. Kollektif kimliğin inşası ve yeniden i, sosyal ve
kültürel düzen örneklerinin ması ve kurumsallaşmasının oluşturduğu
bir afından gerçekleştirilmektedir. Bu nedenle, nşası ve çeşitli
kollektivitelere üyelik, bu tür telere katılanlarca bilinen
kurallarla birleştimstadt,1998). Dolayısıyla bunlar, sosyal rin pek
çok alanında olduğu gibi, ibtidaiUk, t, kutsallık ya da aşkınlıktan
oluşan farklı arafından etkilenir ya da şekinendirilir. İlkel
etnisite, cinsiyet, akrabalık ya da dil gibi harici arasındaki
sınırın belirlenmesi sonu-:ı çıkan bileşimler üzerinde
odaklanırken, urallar; gizli ve açık davranış kuralları,
gele->syal adetler ile biz ve onlar arasındaki sınır:ıl alana
kadar uzanan dinsel ya da aşkın :ıra aşina temeller üzerine kurulur
1t, 1 998). Bundan dolayı, küreselleşmenin 1elimleri çerçevesinde
etnik ve dini kimlik-:ılıklı etkileşimi, kollektif kimUklerdeki
değineydana geldiği önemli bir alan olmaktadır.
rtif kimlikler, çoğunlukla bir iktidar ve süreci ve
modernleşmenin etkisi altındaki
ı yapısal dönüşümü ile ilgili sosyal yapı 1in bir marjinal ve
yan etkisi olarak yordu. Bu nedenle, onların, "evrensel sosyal
yakınlaşma ve küreselleşme"niri et-.aki modernleşme yolunda
çözülecek ya da :alkacak ilk bileşimi oluştuiması bekleniyor-iger
ve Sznajder, 1998). Ancak, bu n aksine, kollektif kimUkler;
epistemik ·, uluslararası organizasyonlar ve kimliğin aylı
anlamlannın tems~ ettiği yeni küresel
!Şme süreçleri ve kimliklerin inşası arasındaki etkileşim,
Bokser ve Salas Porras (1999) tarafın· ylı bir şekilde analiz
edilmiştir.
kimliklerle karşılıklı birbirini etkileyen ve bir arada ya da
aynı zamanda varlığını sürdüren sosyal hareket-lerin çekirdeğini
oluşturan en eski eksenler etrafında örgütlendiler. Küreselleşme
süreçleri, aynı zamanda, küçük sosyal gruplan ya da etnik
topluluklan, gerek ulus devletler ve gerekse daha geniş küresel
alan-larla yan yana ya da karşı karşıya kendi sosyal ve kültürel
ağlarını kurma ya da yeniden düzenleme konusunda
cesaretlendirmektedir. Aslında, kollektif kimliklerin inşası
süreci, bölgesel, toplumsal ya da dini çeşitli kurumsal alanlar ile
yerel, bölgesel ve ulusal farklı siyasi-ekolojik çevrelerde
karşılıklı olarak birbirlerini etkilediği, birbirleriyle çatıştığı
ve parçaların yeniden birleştirildiği bir küresel çevrenin çatısı
altında gerçekleşmektedir.
Farklı kimlik dünyalannın ortaya çıkışı, muhtelif olaylar
zincirinden kaynaklanmaktadır:
Kimlikleri birbirinden ayıran, ancak, belirli coğrafi bölgelerde
yeniden ·birleştiren sınırların çözülmesi ve parçalanmasından
kaynaklanmaktadır.
Küresel, bölgesel, ulusal ve yerel alanlar arasındaki yeni
etkileşimden kaynaklanmaktadır:
Devlet, maruz kaldığı dönüşümlerin bir sonucu olarak, pek çok
alanda otoritesini kaybetmiştir. Bazıları, devletin siyasi
simgelerin yaratılması konusun-daki etkisinin azalmasına ilaveten,
merkeziyetçiliğin bunalımı ve devletip bir çok ekonomik, sosyal ve
kültürel alandan geri çekilmesi sonucu, diğer kültürel ve sembolik
sistemlerin işletilmesine duyulan ihtiya-cın arttığına dikkat
çekmektedir.
Küresel akımların hızı ve yoğunluğunun ortaya çıkardığı
belirsizlik ortamı, güvensizlik ve istikrarsızlıkla mücadele etmek
için etnik kimliklerin bir moral kaynağa dönüştürülmesine yol
açmıştır. Yeni kimlik dünyaları, iletişim kaynaklarını sadece yeni
kimlik gruplarının ulaşabileceği bir alana değil, aynı zaman-da,
belirli toplurolann küresel alanda farklı olma iddi-alarını ifade
edebilecekleri bir alana yerleştirdiler.
Sonuç olarak, bu diırum, çeşitli boyutlan ve değişen arılamları
ile kollektif kimliklerin inşası üzerinde sürekli bir etkiye sahip
olan sekülerleşmenin dini alanda ortaya çıkardığı değişimlerle
yakın bir ilişki içerisindedir. Aslında, toplum ve aidiyetin yanı
sıra, bireysel kesinlikler sunan tecrübelerle birlikte, yeni dini
hareketlerin doğuşunda ifadesini bulan genel bir dini canlanma
yaşanmaktadır. Sekülerleşme teorisi-ni kendi kendini sınırlandıran
bir süreç olarak nite-lendiren Stark ve Bainbridge'in izinden giden
Swatos ve Christiano (2000), başlangıçta bu duru-mun çoğulculu~ bir
tür "çarpışan epistemoloji-ler"den oluşan dini dünyanın
huzursuzluğunu açığa vuran dini haritayı yeniden çizmesini açıklama
girişimi olarak değerlendiriyorlardı. Fundamentalist olsun ya da
olmasın bu tür bir canlanmanın çok ötesinde
JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH, VOL: 16, NO :2 2003
(r ç
ti o a c k k d e
g o Ş•
y o b S•
ti
il n k ti iı t;
ü z
g i ı e n \i V
f. d ti s k e lı lı
iı
V
li li Q d a
s t
1:
-
ırty ve Appleby,ı987), yeni dini hareketlerin bir u küres~l bir
karakter le ortaya çıkmıştır.
Sekülerleşme eğilimlerinin ortasında dfnin git-e artan kamusal
işieve ve görünfulüğe sahip ıası oldukça manidardır. Bu durum,
"dinin özel un dışına taşması" olarak nitelendirilmektedir. ıl ve
kamusal ahlak arasındaki bu tür yeni et-şim talepleri ile sosyal
hareketler ve kamu urolannın karşılıklı etkileşiminin bir sonucu
olarak . gelenekler, yeni bir kamusal ilişki alanı elde ıiştir
(Casanova, ı994).
Bu yeni eğilimler, sosyal hayattaki bu tür şmelere birkaç itiraz
yöneltmektedir. Aynca, ~r. kesinlikle eklektik olarak değil,
aksine, küre-aşme süreçlerinin karşıt, çok boyutlu ve çok dü
tabiabndan kaynaklanan yorumların meydan ımalarına cevaben
geliştirilen çeşitli yaklaşımların özeti olarak değerlendirilmesi
gereken yeni teorik tezlerin formüle edilmesine duyulan ihtiyacı
git-e artırmaktadır.
Bu noktada başbca itirazlardan biri, çoğunluklar ~nlıklar
arasındaki dini, etnik ve ulusal karşıtaş-ve çatışmalan destekleyen
nüfus hareketlerinin üklediği çeşitliliği yeniden ele almayı ·
gerek-lektedir. Bu konuyla yakından alakah bir ihtiyaç
sırasıyla ı 970 ve ı 980'1erde sosyal teori ıfından geliştirilen
(bireysel) adalet ile (kollektif} lik arasında yeni bir dengenin
sağlarımasını unlu kılmaktadır (Kynilicka ve Norman, ı995).
Konuyla ilgili diğer bir sorular demeti ise, ıümüzde özgürlük
alanının genişletilmesine :an veren ve ciddi bir sosyal iyileşmeyi
temsil n bir tür çoğulculuğu göz önünde bulundur-mızı
gerektirmektedir. Bu iddianın savurıucuları, liam James'in
"demokratik karakter" adını diği kavram içerisinde
değerlendirilecektir. ıca, çoğulculuk, sosyal teori için olduğu
kadar nokrasi ve teoloji için de geniş bir öneme sahip-Bu durum,
birbirleriyle ve siyasi hayatın kurum-işiE}yişiyle yakından ilgili
bireylerin ve gruplann ıliğiyle bağlantılıdır. Dolayısıyla,
kültürde, dinde, isitede ve diğer alanlar arasında farklılığın
onay-ması, kollektif kimliklerin toplum içerisindeki var-ınnın
korunmasına ve vatandaşlık ile sivilliğin lSına yönelik iddialarını
sürdürebilmelerine imkarı ecek özgürlüğü kabul etmeleriyle yakından
ilgi-~. Bu düşünceler içerisinde, son zamanlarda sivil-:ı inşa
edildiği iddialan, çoğulculuğun beraberinde irdiği potansiyel
fırsatçılık ve parçalarımadan ayı, dengeli bir çoğulculuğun
merkezinde yer ıaktadır (Mittleman, 2001).
Aynca, bazılan, tarihi bir fırsat olma özelliğini düren dini
çoğulculuğun, sadece küreselleşme lfından mı desteklendiğirli,
yoksa eski ve yeni
a.Mi ARAŞTIRMALAR DERGISI, CİLT: 16, SAYI: 2, 2003
KÜRESELLEŞME VE KOLLEKTiF KİMLİKLER
kimlik alanlan arasındaki karşılıklı etkileşimin bir sonucu
olarak yeni bir anlam ve ifade şeklinin doğurduğu bir zorunluluk mu
olduğunu sorgulamaktadır. Bu noktada, küreselleşme şemsiyesi
altında dini ve etnik kimlikler arasında yeni" bir etkileşimin
varlığını
. vurgulamamız gerekmektedir. Küreselleşmenin çeşitli boyutlan
ve karşıt yönelimleri, başlangıçta, çoğu toplumda din ve dirli
mitolojiler yoluyla etnik kimliklerin yeniden canlanmasına yardım
etmiştir. Etnik geçmişin sahiplenilmesi, Bosna'da seküler
Müslümaniann yeniden İslam'a dönmesinde; Hindistan alt kıtasında
İslam ve Hinduizm arasındaki etkileşimde; Rusya'da ırkçı
Ortodoksiann dine dönüşünde ve Batı İslam toplumlannda ortaya çıkan
islami hareketlerde bir tür dini uyanışın gelişimine katkıda
bulurırnuştur. Bu olayların hepsi, yabancı bir çevrenin ortasında
yaşadığının farkında olan ya da bunu hisseden etnik topluluklar
arasındaki mücadelenin şiddetlenmesiyle ilişkilidir (Smith, 1995).
Bu etno-dini uyanış, sadece, Bab kökenli küreselleşme akımının
yarattığı korkunun etkisindeki Bab dışı çevrelerde değil, ayruf
zamanda; Japonya, Polonya, İrlanda, Meksika ve Amerika gibi·
batılıtaşmış çevr~lerin yanı sıra, bizzat Batı'da da görülmektedir.
Smith'in işaret ettiği gibi, Protestan uyanışı ile Katelik ve
Yahudi rönesansı, Islam ve Hinduizm kadar etkili olmamasına rağmen,
büyük oranda etnik üstürılükle bağlantılı ciddi sonuçlar
doğurmuştur.
Küreselleşmenin kökenieri ve temel özellikleri konusunda biüm
adamlan arasında hiçbir mutabakat olmamasına rağmen, çağdaş
dünyanın ekonomik, siyasi, sosyal i:e küresel ilişkiler ağı
içerisinde düşünülmesi mümkün olan ve algısal, maddi, coğrafi ve
bölgesel bağlantılan ' alt üst eden köklü değişimIerin
tanımlarıması konf:ısunda anlaşma sağlarımıştır {Waters, 1995;
Robertson, 1992; Scholte, 1998).2 Bütürı bu değişimler
birbirleriyle sıkı bir ilişki içerisindedir ve aynı fenomenin yani,
sosyal ilişkiler ve kurumların inşa edilmesi sırasında benzer
tesiriere sahip olan zaman ve mekanın görünümleri üzerinde
· durmaktadır. Bu nedenle, ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasi
düzenlemeler, ı:ıe uzakbğa ve ne de gittikçe daha yaygın, parç.alı
ve geçirgen hale gelen sınırlara bağlıdır (Giddens, 1994).
2 Uzamsal ve maddi ilişkileri hissedilir derecede etkiley.en
degişimler arasında şunlar sayılabilir: telekomünikasyon cihazlan,
dijital bilgisayarlar, işitsel ve görsel medya ve uydular arasında
oluşturulan çeşitli komblnasyonlann bir sonucu olarak, sınır
ötesi·baglanblann y~luk ve hızını arttıran haberleşme araçlan;
küresel kurumlar, ittifak şebekeleri ve onlann kurdugu birlikler
ile gıdadan televiz-yon programlan ve reklamiara kadar öncülük
ettikleri ve geliştirdikleri ürünler; tüketim modellerini
tekelleştiren küre-sel gazete ve dergiler ve ekonomik, sosyal ve
kültürel poli-tikalann kriterlerini belirleyen ve tekeline alan
uluslararası aracı kurumlar arasındaki baglanblar.
283
ıd ın
is !S
w te ıd :ıl ')/ 17 ıd •e
~ o
. .,
r ':1 ı
~ .
il ü 'T
l ı r 1
? ı
1
~
i t
-
OKSER-LIWERANT
·eselleşme, iletişim yoğunluğunun her geçen tması (öyle ki,
herhangi bir co!;1rafyada ortaya ek boyutlu bir olayın diğer
co!lrafyalar üzerin-. boyutlu ve derin etkileri görülebilir);
gittikçe kurumsal çabukluk (burada iletişiJil hızından ılarak, bir
sistemin ve sistemi oluşturan birim-asıl süratle değiştiği, yani,
bağlantı hızı kaste-tedir) ve uluslar arası kablımın arbnası
{küre-ışumlann çeşitliliği) olarak nitelendirilebilir ıne ve Nye,
2000). Böylece, dünya, benzerlik-farklılıklan bir arada banndıran
bir yer haline tir. Çünkü; bir taraftan bölgesel sınırlar önemini
en, diğer taraftan, tarihte ilk kez, kimlikler ve ılar, milli
duygular ve ulusal sınırlar dikkate ,dan oluşturulmaktadır
(Scholte, 1998). Kol-:imlikleri düzenleyen doğal ve ilkel
referanslar, ıa da evrensel ile farklı ya da özel olana verilen
arasındaki gergin dalgalanmalar içerisinden ıadık bir şekilde
güçlenerek çıkmıştır. Küresel ·, kollektif hareketler tarafından
genişletiterek daraltılarak kullanılan ya da işgal edilen alan-Aynı
zamanda, bu alanlar, uluslar arası hükü-şı organizasyonlar (NGOs)
ve epistemik toplu-n yanı sıra, ulusal sınırlarm dışına taşan
müte-ler, uluslararası orgarıizasyonlar ve özel acen-~ibi,
uluslararası aktörler tarafından kontrol ı tutulmaktadır (Haas,
1992; Giddens, 1994). törlerin varlığı, devleti, devlet güçlerini
ve gö-ni esaslı bir biçimde değiştirmiştir. Bir kısım i
tahmirılerin çok ötesinde (Ohme, 1990; ama, 1992), devletler hem
varlığını sür-~kte ve hem de ulusal ve uluslar arası düzeyde k
alandaki egemenliğini devam ettirmektedir. 1la birlikte, çeşitli
alanlardaki egeı:nen statüleri ımıştır. Devlet, ekonomik ve ticari
hareketler, Jet ve egemenlik hakları, evrensel olarak belir-l
irısan haklan ve diğer sınır ötesi ekonomik, . ve kültürel
işlerrılerin düzenlenmesi gibi konu-~çsüz duruma düşmüştür. Aynca,
uluslar arası net dışı organizasyonlar ile onlann ilişkili J
uluslar arası topluluklar ve şahıslar üzerinde-ıtrol.ünü ve yaptınm
gücünü kaybeden devletin, ulusal ve küresel bağlanblannı yeniden
gözden nesi gerekmektedir.
jreselleşme, bazı kültürel egemenlik alanlannı · ~niden
belirlemektedir. Devletler, hem ulusal :nı içerisirlde ve hem de
daha özelde etnik ve majlar ile yerel, ulusal, bölgesel ve küresel
1 talepleriyle kanşan ve çatışan kimlikler 1deki nüfuzlarını
gittikçe kaybetrnektedir.3
letin kimlik oluştunna konusundaki nUfuzunu dramatik ıekilde
kaybetmesinin bir ömefİi, c~rafi bölgelerle etnik ıelerin birbirine
karışbfİı ve birbiriyle çabşbfİı tanlar'da göıülebUir. Kosova ve
Saray Bosna en son ~klerdir. Ayrıca, Afrika ve Latin Amerika'nın
bazı böl-:ri benzer tecrübe.lere sahne olmuştur. ·
Kollektif kimliklerin hayali boyutu üzerine yapılan vurgular,
onlann mevcut sosyal ve kültürel yapılan içinde varlığını sürdüren
dinamik tabiatiarına yeniden kavuşmalarını sağlamıştır.
}5irrılikler bağımlıdırlar ve sosyal ve kültürel süreÇler.
tarafından üretilirler. Onlar, geleceğe doğru
kendilerii'iHasarla-mak için geçmişi bir belirlilik alanı olarak
yeniden inşa etmektedirler. Böylece, hızlı bir değişim süreci
geçiren din, bir belirlilik ve kimlik ya da aidiyet ve toplumun bir
başvuru ~ynağı olmaktadır.
Devletler, yönetim görevini, uluslar arası kamu temsilcileri ve
hükümet dışı özel ve sivil organizas-yonlarla birlikte paylaşmak
zorundadır. Aynı iaman-da, onlar, sınırlan dahilin de, bireysel ve
kollektif, sosyal ve siyasi, etnik ve dini, sivil ve sosyal kablım
sonucu oluşan yeni sivil toplum kuruluşlarıyla yüzleşmektedir.
Devletler, Beiner'in (1995) küre-selleşme ve yerelleşme arasındaki
diyalektikler olarak tanırrıladığı olgudan kaynaklanan sıkıntılarla
karşı kitrşıyadır.
Dini ve kültürel çoğulculuk ile çatışma ve çeşitlilikleri
destekleyen küreselleşme sayesinde dünyanın değişik bölgeleri
arasında karşılıklı etkileşim ve bağımlılığın yollan açılmasına
rağmen, ötekinin dışlanması, çoğulcu bir şekilde bir arada
yaşamanın sınırlannı daraltan çatışmalan körukle-mektedir. İnsan
koşullarının çeşitliliğinin kabul edilmesiyle sonuçlanan bu tür
gelişmelere rağmen, uzlaşmazlıklar, bu durumu tersine çevirmiştir.
Böylece, sorgulama ve çoğulculuk alanı zayıflamış ve sonuçta,
bireysel ve toplumsal özgürlükler daraltılmıştır.
Bundan dolayı, çeşitlilik, bir mekandan çiiğerine zorunlu olarak
değişen kurumsal düzeniemelerin yapılması ve çoğulculuğun
güçlenı:nesinde merkezi bir rol oynamaktadır. Kururrılar,
önemlidir. Çünkü; onlar, ortak normları oluşturup
düzenleyebilirler. Dini ve kültürel çoğulculuğu, kollektif
kimliklerin muhtelif kaynaklannı ortaya çıkarmak amacıyla çoğulcu
perspektifler açan kurumsal ve siyasi çoğulculukla birlikte ele
alabiliriz. Bu bağlamda, sivil toplum ideali açısından bir tehdit
oluşturmayan · çoğul kimlikler ve onların ilgilerini meşrulaştırmak
içirı kurdukları gönüllü birlikler ve kurumsal düzeyde kazandıklan
ortak başanlar ile siyasi yaşamın bir kat-manı olarak bireysel
özgürlük ve eşitlik prensibini benimseyen toplumlar ve henüz
kurulmayan birlik-leri birbirinden ayırabiliriz (Seligman, 1992).
Birinci durumda, gruplarm değerleri arasındaki karşılıklı
etkileşim, aracı bir rasyonellik tarafından belirlen-mektedir.
Aynca, aniann hiç biri, bir bütün olarak topluma yönelik alternatif
bir ahlaki vizyonu temsil etmemektedir. İkinci durumda ise,
alternatif fizik ötesi ahlaki alanlar olarak ortaya çıkan özel
değerler, kollektif kimlikleri ifade eden çıkar grupları gibi
JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH, VOL: 16, NO: 2, 2003
.:, ' . ı ı ) ' ' ~ .
' . ' t'. ı; 1 ı .' ( l ·
ll ı ·
f·
ı t
-
görüpmemekte, aksine, rakip alanlar olarak ortaya
çıkmaktadır.
Buraya kadar, küreseUeşmenin sosyal ilişkiler ve kururolann
oluşturulması sürecinde zamana ve mekana göre çleğişen tesirlerinin
olduğunu gördük. Gün geçtikçe artan sınır ötesi etkileşimin
bir-sonucu olarak, çeşitli · gruplar ve topluluklar bölgesel
baskıların ya da 'milli duyguların ötesinde kimlikler ve
bağlılıklar kurmaktadır. Böyle bir durum, seçkinlerin oluşturdugu
birlikler, epistemik topluluklar ya da uluslar arası
orglınizasyonlann yanı sıra, yeni dini hareketler, azın4klar ve
etnik ve dini gruplarla bağlantılıdır. Küresel alanlar, çeşitli
bağlamlarda, yerel dokularla ilgili çatışmalann ortaya çıkmasını
hızlandıran yakın ve spesifik ile karakteristik ve özel alanlar
üzerinde ye.ni bir yoğunlui:ja neden olmak-tadır. Sonuçta,
sosyalilişkiler ai:jı genişlerken, yerel özerklik ve
bölgesel-kültürel kimlik süreçleri güçleo-mektedir (Giddens,
1994).
"Öteki" sorunu, kabulü ve reddi arasında iniş çıkışiann
yaşandığı bir sorundur. Etnik.ve dini boyut-lanyla
karşılaştınldığında, dışlama, marjinalleştirme, reddetme ve
aynmcılıi:jın yeni şekillerini bünyesinde barındıran ötekini
reddetme, önyargıların tarihi ağırlığı tarafından.desteklenmekte ve
etki altında tutul-maktadır (Bokser, 1997b). Bu noktada, geniş
,çaplı etnik, dini ve ulusal çatışmaların bir sonucu olarak, bir
tür yeni ırkçılığın ortaya çıktıgını vurgulamamız gerekmektedir.
4
Appadurai'ye · göre (1992), homojenleşme ve kültürel farklılaşma
arasındaki gerilim, küresel et-kileşimlerin başlıca problemidir.
Belirsiz ve kontrol dışı değişimierin yaşandığı bir çevrede kimlik
arayışı, güven içerisinde yaşamanın moral kaynaklanndan biri
olmaktadır. İnsanlar, dini, etnik, bölgesel ya da ulusal kimlikler
etrafında yeniden bir araya toplanma ihtiyacı hissetmektedirler.
CasteUs'in işaret ettiği gibi (1999), "küresel refah, iktidar ve
imaj dalgalannın şekillendirdiği bir dünyada, seçilen ya da inşa
edilen bireysel ya da kollektif kimliJ< arayışı, sosi,ıal
anlamın
4 Şayet bir bireyin ya da grubun dogal ya da biyolojik
nitelik-leri ile zihinsel ya da ahlaki özellikleri arasında bir
ilişki oldugu düşüncesi, tarihsel olarak ırkçılıgı karakterize
ediyor-sa, güntimüzde bu konuda d.e~şen tek şey sadece artık söz-de
biyolojik aşagılık ve eşitsizlik adına bu durumlDl ötekinin
nııtüralize edilmeye çalışılmasıyla Uişkilendirilmemesidir.
Aslında, ulusal, ebıik ve dini gruplan ve azınlıklan izole ebneyi,
ayrı tutmayı ve topli.ım dışına ibneyi amaçlayan saldınlar ve
kültUr aracıhgıyla sadece yönü degişlirilen aynmcı ve çok daha
örtülü bir Mtım hala varlıgını sürdürmektedir (Wieviorka 1992;
Taguieff 1995). Biyolojik tabiat üzerine kurulu eski ırkçılık ile
külıorel bir. bakış açısının kazandıgı geçici başandan kaynaklanan
yeni ırkçılık arasındaki fark, gruplar arasındaki mücadeleterin
cereyan etligl küresel, bölgesel ve yerel düzenlemeler üzerinde
meydana gelen degişirnleri gözler önüne seimektedir.
IsLAMI ARAŞTIRMALAR DERGISI. CİLT: 16, SAY!: 2, 2003
KÜRESELLEŞME VE KOLLEKTiF KİMLİKLER
en önemli kaynağı haline gelmektedir. "Appaduari'nin aksine,
akkültürasyonun farklı bir boyutuna dikkat çeken Castells, gelenek
ya da yerel tecrübenin içinde yer etmiş kültürel kuraUanyla çağdaş
dünyanın bilgisine muhalefet eden kimliklerin direnç boyutunu
vurgulamaktadır .S
Bununla birlikte, dini uyanışın ortaya çıkardığı etnik iddia,
sadece küreselleşmenin sözde batılılaştınlmış modelinden
kaynaklanan sıkıntılarla mücadele eden bölgelerde bir direniş
hareketi olarak gelişmemiştir. Bu' uyanış, Polonya, İrlanda ve
Meksika gibi batılı ya da batılılaştınlmış toplumlarda da
görülebilir. Dini mitolojiler, haksızlığa uğramış etnik kimlikleri
koruyan garantörler ya da etnik değerleri ve yaşam tarzlannı
yeniden düzerıleyen kurtancılar olarak değerlendirilmektedir.
Aynca, yeniden uyanışa geçen din rniti, seçkin taşıyıcılan
sayesinde, modernite ve küreselleşmenin güçlerini kontrol altına
alabilir ve marjinalleştirilrniş ya da marjinaUeştirilmeye aday
etnik kimliklerin yaranna kuUanılabilir. Bundarl dolayı, Smith'e
göre (1995), dinin asli formuna yeniden dönüşü sadece bir korku
veya kırgırılık ifadesi ya da geleneksel ı:leğerlerin ve semboUerin
ortaya çıkardığı bunalımın bir sonucu olarak kabul etmek bir
hatadır. Çoğu dini mitoloji-lerin, sembollerin ve geleneklerin,
uzun ömürlü ve geniş çaplı bir toplum oluşturmak istediklerini
vurgu-layan Smith, onlann gerek hızlı değiş!min ortaya çıkardığı
fırsatlan ve gerekse sıkıntılan anlama konusundaki araçsaUıklanru
gözler önüne sermekte-dir. Dineve etnik mitlere dönüş, hem
seçkinleriri ve hem de halkın aynı derecede benzer tecrübelerini,
mevcut düzenin ötesinde kurtuluş ve sonsuzluk va-deden gelenekler
vasıtasıyla göreceli hale getirmek-tedir. Aynı şekilde onlar, bu
geleneksel vaadi, tarih ve kaderin benzer özelliklere sahip
toplumunun yeni nesli tarafından gerçekleştirilecek dünyevi
kurtuluş umuduyla birleştirmektedir (Smith, 1995).
Başka açılardan etnik kimliğin şekiUenmesinde dinin rolü,
Bruce'un modernleşme sürecinde dinin başlıca roUeri olarak
tanırrıladıi:jı: kültürel savunma ve kültüre[ · değişme bağlamında
ifade edilmiştir (Bruce, 1997). Birincisi, etnik · üstünlüğün bir
tür ifade ediliş tarzı olarak dini kimliğin yeniden önem
kazanabileceğine dikkat çekerken; ikincisi, bir dünyad~ diğerine
geçişte yaşadıklan değişimlerle başa çıkabilmeleri için toplurnlara
kılavuzl.uk etme konusunda dinin icra ettiği role atıfta
bulunmaktadır. Aslında, her iki boyut da, küreselleşmenin
kültürel
5 Bilgi akışmı saglayan bir toplum agının oluştunılmasmın, büyük
oranda zaman ve mekanın ortaya çıkardıgı köklü tahribatlardan
dolayı, makbul kimliklerin üretilmesi için yeterli olamayacagı
vurgulanmalıdır. CasteUs, yerellik ortak paydası içerisinde
geleneksel kimliklerin farklı manbk ve tercihlerinin albnı
çizmektedir.
285
-
T BOKSER-LIWERANT
mlan, küresel değişimin sonuçları, gittikçe artan :nen akımı ve
yerel çabşmalann şiddetlenmesi
konular tarafından desteklenmektedir. Bu enle, kültür
gruplarını- yeni ulusal birimler isinde azınlık durumuna düştiren
büyük üşürnler, yerel, etnik, dini ve ulusal hareketlerin ya
çıkışını kolaylaştırmıştlr. Benzer bir durum,
Sovyetler Birliğinin siyasi ve ekonomik 1şünden sonra Orta
Avrupa'nın bazı böl-rinde yaşanmıştır. )zel ve· kamusal alanlan11
değişen anlamı, llerleşme sürecini kuşatan ve böylece din ile ıktif
kimliklerin çeşitli referanslan arasındaki ılıklı etkileşime tesir
eden değişimler üzerinde den düşünmeyi zonınlu kılmaktadır. Bu
durum, Uerleşmenin ayrİmlaşma olarak yerleşmesine yol ı ve tek bir
sekülerleşme teorisini destekleyen 1i anlamlar arasında bir ayınm
yapılmasını .ktin:nektedir. Çünkü; bu yorum, sekülerleşme arnını
özelleşme ve dinin düşüşü olarak tanımlatadır {Casanova, 1 994).
Dini ve sekiller alan-ı · birbirinden ayrılması tezleri,
sekülerleşme isinin savunulabilir özü olarak görülmesine rağı ,
dinin bütünüyle ortadan kalkacağı ve özel a hapsedileceği
varsayımlan yeniden gözden rilmektedir {CasanoVcı, 1994). Böylece,
özellikle 1 ve toplum; sivil toplum ve devlet; din ve devlet kıl ve
inanç arasındaki sınıriann yeniden belir-1esine yönelik talepler
çerçevesinde, dinin usal alana yerleştirilmesi için yapılan farklı
mo-ı düzenlernelerin yanı sıra, özel ve kamusal alan ındaki
karşılıklı etkileşim ve çanşmalar için yeni lar açılmaktadır.
Casanova, özel alan ihlaline :l bulunarak, sekülerleşme teorisi
içerisinde ırlendirilen üç teorik konunun birbirinden ayni-ının
gerekliliğini vurgularken, diğer yazarlar, ileri emleşmenin ortaya
çıkardığı tarihsel, teorik ve ik değişimlere ve bu değişimierin
~ekülerleşme indeki etkilerine dikkat çekmektedir Noye, 0). Bu
nedenle, diğer alanlarda, özellikle, siyasi ~a. ortaya çıkan,
fakat, bir türlü· çözülemeyen ılemler için gerekli çÖzümler ile
dini ve ahlaki alaniann yeniden politize edilı:nesi ve kamusal ın
düzenlenmesi gibi çift yönlü süreçler üreten ~tnik ·söylem kaynağı
olarak dinin · "ıcra ettiği .vler" açısından yenilenen ve değişen
rollere :ı oldu§\! konusunda konsensüs sağlanrnışhr.
)olayısıyla, Dobbelare'nin {2000) iddia ettiği sekülerleşmenin
değerlendirildiği düzlemler
!I1daki farklılık, -makro, orta ve mikro düzlemler-makro
düzeyde, fonksiyonel farklılaşma
:inin dini alt sistemlerinde görülen bir parçalan-olarak
anlamamıza yardım etmektedir. Diğer tan, çoğulculuk, orta düzeyde
rekabetçi bir din ;;asının ortaya çıkmasına yol açan din
sistem-
lerinde parçalanmalara neden olmaktadır. Bireysel düzeyde ise,
bu durum, bireyselleşme süreçleri ve kilise dindarlığının
gerilediğini ima etmektedir. Kol-lektif kimlikleri, modernleşme
yolunda zamanla çö-zülecek ya da ortadan kalkacak ilk bileşenler
olarak değerlendiren geleneksel yaklaşırnlara ilginin azal-ması,
modemleşmeyi, dinin önlenemez düşüşü, zayıflaması ve hatta tamamen
ortadan kalkması süreci olarak gören sekülerleşme teorileri için de
benzer bir sonuç ortaya çıkarmışbr. Bu tür yaklaşım- · lar,
etkileme düzeyi ve dini değişme arasında hiçbir ayının
gözetmemektedir. Ayrıca, çok yönlü ve ku-rumsal bir perspektiften
bakıldığında sekülerleşme olgusu, nitel bir karaktere sahiptir
{Dobbelare, 2000).
Bu nedenle, küreselleşmenin karşıt .eğiümlerinin ortasında din,
umulmadık bir şekilde, yerel, ulusal, bölgesel ve küresel
boyutlannın yanında farklı anlamlar ve formlar kaza!I1an ve sosyal
ve siyasi alaruarda yeni bir meşruiyet iddiasında bulunan kollektif
kimlikleri yeniden şekillendirmektedir.
Başka bir perspektiften, evrensel insan haklan, yeniden önem
kazanmakta ve paradoksal bir şekilde yeni sosyal hareketlerin özel,
spesifik ve tarihsel ta-leplerini dile getirmeleri için uygun
koşuUar yarat-maktadır. Şüphesiz ki, etnik-ulusal hareketler
talep-lerini dile getirmek için insan haklarının yasal çerçevesini
kullanmaktadır. Küreselleşme bağlamında anlam elde ettiği imkanlar;
sadece buraya kadar anlablan nedenlerle değil, aynı zamanda,
küresel alanda ortaya çıkan sosyal hareketler, onların örgütlenme
potansiyeli ve bu konudaki ciddi geUşmelerle yakıll1dan
ilişkilidir. Bu durum, dini, kültürel ve siyasi çoğulculuğun
gelişimi için uygun bir ortan1 ya da birlikte yaşamanın yeni
şekilleri açısından asgari bir gereklilik olarak görülen hoşgörü ve
saygı ilkeleri çerçevesin~e de değerlendirilebilir. Bu paradoks
içerisinde çağdaş tartışmalar kısmen özetlenmiş olmaktadır.
Küreselleşmenin ve kollektif kimliklerin beraberinde getirdiği
köklü değişimler, sosyal teori açısından da önemli sonuçlar ortaya
çıkarmışbr. Onlar, 1960'1arda normatıf sosyal teorinin tecrübe
ettiği yeniden canlanma olgusu tarafından destekle-nen farklı olma
hakkı ve hoşgörürlUn geliştirilmesi ihtiyacı bağlamında yeni bir
teorik tarhşmanın gün-deme gelmesine yol açrnışbr. Bu tartışma,
kimlik, özerklik, kollektif kimlikler karşısında bireysel
özgür-lük; üyelik karşısında adalet; yerellik karşısınd~
evrensellik, çeşitlilik, çoğulculuk, özel ve kamusal alaruarın
değişen aniarnı gibi küreselleşmenin ortaya çıkardığı sorunlara
yönelik çeşitli itirazlarla bağlanblı olarak birkaç eksen etrafında
gelişmiştir.
Bu tartışmaya kahlan başlıca teorik akımlar arasında toplumcu
düşünce ve liberalizm merkezi bir
JOURNAL Of ISLAMIC RESEARCH, VOL: 16, NO: 2, 2003
-
konuma sahiptir. Aynca, iki homojen ve riıkip teori ,olarak bu
konular üzerinde konuşmak bizi, indirge-mecilik ve aşırı
basitleştirmeye sevk edebilir. Avrupa'da ise, bu tartışma, iki
karakteristik eksen etrafında gelişmiştir: Etik liberalizm
karşısında realist liberalizm (Bellamy, 1992) ve sosyaL liberalizm
karşısında bireyci liberalizm (Merquior, 1997). Amerika'da bu
durum, kısmen daha önceki akımların bir karşılığı ve kısmen de
onlardan farklı olarak, liberalizm karşısında toplumculuk olarak
bilinir. Bu akımiann her birini oluşturan muhtelif kavramlar,
. çeşitlendiriterek zenginleştirilmiştir. 6
Bunlar ve diğer düşünce akımlan arasındaki tartışmalar,
argümanları zenginleştirip derin-leştirrnek suretiyle onlan
dogmatik anlamlanndan anndırmayı amaçlayan kavramlar ürebniştir
(Bokser ve Salas, 1999; Porras, 1999). Aydınlanma geleneği ve
eleştirel düşünce tarafından beslenen lsaiah . Berlin'in katkılan
(1983, 1991), liberalizmi çoğulculuk ve farklılaşma sorunlanyla
yüzleştirmeyi amaçlayan ciddi bir çaba olarak değerlendirilmelidir.
Aynca, bu düşünce akımlan ile bu tartışma ve bölge-sel, ulusal ve
küresel ölçekte yapılan siyasi mücadele ve tartışmalardan
kaynaklanan farklı kurumsal tecrü-belerin ortaya çıkardığı çeşitli
oluşumlar arasındaki yoğun etkileşim ve geri bildirim mutlaka
vurgulan-malıdır.
Şimdi de küreselleşmeye yöneltilen çeşitli eleştirilerle
bağlantılı bazı eksenler üzerinde duralım. Bu düşünce eksenlerinÖen
bazılan, evrensel demokrasi-terin anayasal ilkeleri ve alışılmış
yaşam tarzlannın bütünlüğünü korumak isteyen toplumların parçacı
iddialannın yanı sıra (Habermas, 1995), etnisite ya da siyasi
üyelik ekseni etrafında örgütlenen sivil topluma yönelik
eleştiriler arasındaki çatışmalardan kaynaklanmaktadır.
Normatif teoriyi yeniden canlandıran en önemli şahıs, sivil
dayanışma ve toplumsal ilişkileri güçlendiren sosyal ve siyasi
adalet sorunlan etrafında kamusal uzlaşmanın sağlandığı iyi
organize olmuş çoğulcu bir toplumun varlığına rağmen, ortak adalet
duygusunun modem toplumların bütünlük kaynağı olduğunu savunan
Rawls'dır (Rawls, 1993). Liberalizmin farklı olma problemiyle
yüzleşmesi gerektiğinin altını çizen Rawls, insani komplekslik,
瀺itlilik ve olabiliriiilin benimsenmesi için erdemli
6 Liberalizmin gerçekçi yorumu, Locke ve Rousseau'mm toplurncu;
John Stuart Mill ve Jeremy Bentham'm faydacı; Weber, Pareto ve
Nozick'in bireyci ve Von Mises ve Hayek'in tarafsız görüşlerinden
hareketle geliştirilmiştir. Diger taraftan etik . yorum
(toplurncul~) için, Adam Ferguson ve Emile Ourkheim gibi toplurncu
{rölativist ve -rasyonalist); Michael Walzer (rqlativist toplurncu)
ve Joseph Raz (rasyonalist toplurncu) ve hatta Bobbio gibi
sosyalist dOşünürlerin çeşitli sosyal .görüşle.ri gözden
geçirilmiştir.
isı..AMi ARAŞTIRMALAR I?ERGİSİ, CİLT: 16, SAYI: 2, 2003
KÜRESELLEŞME VE KOLLEıcriF KİMLİKLER
bir kamusal hayatın gerekliliği üzerinde durmaktadır. O, cehalet
perdesinin arkasında ortak bir zemin arayan tekdüze ve soyut
bireyler kavramından uzak-laşılarak (Rawls, 1971), büyük oranda
birbiriyle bağdaşmayan farklı görüş ve kimliklerin bir araya
geti-rildi~i ve "çatışan konsensüsler" üzerine kurulu bir kamu
siyasi hayatını mümkün kılacak ortak kurallar bütünü olarak adalet
kavramına ulaşılmasını arzula-maktadır (Rawls,1989).
Adam Michnik, liberalizm ve çoğulculuğun mat-laştırılma imkanlan
üzerine tartışırken, "ortak bir kamusal çerçevede farklılıkların
karşılıklı olarak bir arada yaşayabileceği bir yaklaşım" üzerinde
duran Katznelsen (1996), bu tartışmanın başlıca problemi-ni
yansıtan birkaç soruyu şu şekilde ifade ebnektedir:
Şayet, farklı görüşlerin bir arada varlığını sürdürdüğü bir
kamusal alanı etik görüşlerin çokluğu belirleyecekse, 9 halde hangi
görüşler kabul edilecek ve dolayısıyla evrensel kurallar nasıl
belirlenecektir? İnsanlar, _g_önülden bpğlı olduklan kimliklerinden
ve ayırt edici niteliklerinden vazgeçmek zorunda mıdırlar? Şu anda
bile oldukça tartışmalı özel alanda makul karşılanabilen bir takım
görüşler, kamusal alana taşındığında acaba kabul görebilecek midir?
(Katznelsen, 1996: 152)7
Bu sorular, birbirleriyle karşılıklı etkileşim ve ılımlı bir
mücadele içerisinde gibi görünen çeşitli sosyal oluşurnların yanı
sıra, farklı sosyal gruplardan oluşan bir sivil toplumun Rawls
tarafından yapılan tanımında çok daha belirgin hale gelmektedir.
Rawls'ın bireyleri, ahlak ve grup mücadeleTerini kamusal alanın
ch.~ında sürdürmeye ve onu sadece çatışan konsensüslere katkıda
bulunduğu sürece kabul et-meye çalıştıkl~nndan dolayı rasyonalist
karakterleri-ni korumaktadır!ar.
Toplumcu görüşe göre, bu meydan okuma "hakikat" ölçüsUnün tanımı
ve ' kollektif anlamından kaynaklanmaktadır. Bu görüş . sahipleri,
münzevi koşullarda yaşamayı tercih edebilecek bireylere
yönelttikleri eleştirinin yanı sıra, medeniyetin henüz ulaşamadığı
evrensel bir ahlak ölçüsüne dayandıklannı iddia ebnektedirler. Her
toplum, kültür ya da din, kendi ortak anlamlarına uygun belirli
adalet ilkeleri tespit eder. Bu nedenle, Walzer'e göre, siyasi
toplum, doğru ve iyi olanın ahlaki içeriğini belirleyen "bir ortak
anlamlar dünyası"dır. Bir toplumun ahlakı, üyelerinin zihninde ve
karşılıklı ilişkilerinde var olan sosyal anlamlarm tanımlanmasıyla
oluşturulur. Şu halde, farklı toplumlar, ahlaki ya da yasal
7 Katznelson'in argümanlan, Locke'un degerler, fikirler,
kim-likler ve olasılıklar arasmda bocalayan çeşitli bireyseiUkler
olarak tanımlad@ sivil toplum kavrarnma abfta bulunmak-taclır.
287
-
JDIT BOKSER-LIWERANT
keterine göre değerlendirilemez ya da karşılaşbnla-1azlar
(Walzer, 1983; Brena, 1995).
Böylece, grup haklan karşısında bireysel haklar ::.ırunu
çerçevesinde yapılan bu tarhşmanın boyut-ın daha belirgin hale
gelmektedir.:· Öncelikle, özel ireysel vizyonu ve iyi üzerindeki
üstünlük iddiasının ir sonucu olarak toplumculuk, liberalizmin bir
tür vii erdem duygusunu somutlaşbrma konusundaki :>zde
yetersizliğine eleştiriler yöneltmektedir. Bu urum, bireylerin
sadece özel ihtiyaçlarını karşılama ~ güvence albna almanın bir
yolu olarak tasarlanan )plumsal hedeflerin, çoğunlukla araçsalcı
(inshu-ıentalist) olduğu gerekçesiyle eleştirilmesine neden lmuştur
(Paul ve ' diğerleri, 1996). Böylece, neğin, Sandel (1982)
açısından "ortak iyinin poli-
-
kavram, özgür ve eşit bireyler arasındaki karşı/ık/ı çıkariara
dayanan adil bir işbirliği sistemi olarak ele aiinmalıdır (Rawls,
1989: 241) .
şeklindeki görüşü, bu açıdan değerlendirilmelidir.
Liberalizmin argümanlan, bireyin gruba bağlılığı ve bireysel
özgürlüğün ortadan kalkmasının doğuracağı riskiere dikkat
çekrnektedir. Liberalizm, kollek-tif kültürel kimlikler ile
bireysel çeşitliliğin grup bağlılığının otoriter potansiyeli
sayesinde bir araya getirilebilme inikanlannı araştırmaktadır. O,
kültürel çoğulculuk karşısında birlikte yaşamanın bir kaynağı
olarak ortak noktaların altını çizen bir alt toplumsal zernin
olarak evrensel düşüncelere vurgu yapmak-tadır. Yine benzer bir
şekilde liberalizm, klasik felse-fi kabullerin henüz gelişınediği
kültürel çevrelerde, insan haklarının sağlam bir zeinin
oluşturabilme imkanlannı sorgula maktadır. Liberalizmintemel
iti-razını günümüzde çöğulculuk ve çeşitliliğin işlenmesi ihtiyacı
olarak gören lsaiah Berlin'in şüpheci libera-lizmi, sağduYtı adına
kültürel çoğulculuğun ortadan kaldınlmasını amaçlayan akımlarla
mücadele etmek-te ve böylece tek tip düşünce ve yaşam tarzına hayat
hakkı tanıyan biricik hakikat idealinin yerleştirilmesine karşı
çıkmaktadır. Berlin, "birçok nesnel amaç, üst değer ve öteki ile
kısmi rekabetin oluş~rduğu, farklı zamanlarda farklı toplumlar,
aynı toplurnda yaşayan farklı gruplar ya da tüm sınıflar, kiliseler
veya ırklar ya da bireyler tarafından yürütülecek geniş çaplı bir
çoğulculuğu savunmaktadır" (Berlin, 1991: 85). Aynı zamanda o,
pireyleri, düşünme, değerlendirme ve yargılama yeteneğinden yoksun
tarihin esiri haline getiren bir rölativizmi de reddet-mektedir. Bu
bağlarnda o, kültürlerin anlamı üzerine şunlan söylemektedir:
... Kültür asla biricik, b ölünmez ve organik değildir. Aksine o
•. daima farklı fikirler, temeller, modeller ve davranışlar üzerine
kurulur .... Dolayısıyla ·bu durum, belirli bir kültürün sınırlan
içerisine hapsedilmiş bireylerin evrensel olana ulaşmasına imkan
sağlar ve sadece evrensel sta,ndartlar bireylerin kendi özel
ç~vrelerinin dışından kültür-lerinin spesifik yönlerini _
değerlendirmelerini mümkün kılar (Berlin, 1991: 85).
Çoğulculuk ve rölativizm arasındaki fark, liberal geleneğin
çeşitlilik sorunuyla yüzleştirilmesinde çok önemli bir işieve
sahiptir. Çoğulculuk, "tek ve biricik gerçek ahlak, estetik ve
teoloji fikrini reddederek, aynı derecede tarafsız alternatif
değerler ya da değerler sistemini" kabul. ederken, rölativizm, "bir
grubu ya da bireyi, duygusal hıtum ya da dünya görüşünün bir tür
ifade ediliş tarzı olarak doğruluğu ya da yanlışlığına bakmaksızın
sadece var olduğu şekliyle değerlendiren· bir doktrindir." (Berlin,
1991: 87, 80)
İSLAMi ARAŞTIRMALAR DERGiSi, CİLT: 16, SAYI: 2, 2003
KÜRESELLEŞME VE KOLLEKTİF KİMLİKLER
Uberalizmin evrensekilik ve bireyciliği, insan-Iann kendi
anlamlan ve ahlaki yargılan ile karşılaştıklannda fark ettikleri
liberal ilkeleri ve John Sruart Mill ve Locke'un alternatif teorik
temelleriyle destek-lenen çağdaş tartışmalan göz ardı etmelerini
oldukça zorlaştırmaktadır. Bu nedenle, halklar ve kültürler ile
göçmen gruplar ve azınlıklar ariısındaki çatışmaların yoğunluğu
bağlamında küreselleşme, birbirleriyle hemen hemen aynı özelliklere
sahip toplumlardan oluşan bir yapını,n inşa ettiği bağımlı ve açık
bir dünyarım meydan · okurnalanyla karşı karşıyadır (Portinaro,
2000). Bu durum, anayasal demokrasi-lerin evrenselci ilkeleri ile
alışılmış yaşam tarzlarının bütünlüğünü korumaya çalışan
toplumların özel ta-lepleri arasındaki mücadeleyi açıkça gözler
önüne sermektedir (Habermas, 1995).
Küreselleşmenin çizdiği yeni senaryolar içerisinde liberaliim,
bir meta-ideoloji haline gelmiştir. Aynca, bu durum, çoğul bir
liberalizm karşısında ciddi bir meydan okumadır. ·
... Gerçek ve Kantçl anlamı içerisinde akılcılık ve haklar
ideali arasındaki dengeli ilişki, coğrafi ve kültürel farklılığı
dikkate almaksızın evrensel olanı uygulamayı ve aidiyet, kendini
tanJma ve kendi kaderini belirleme konusunda insanın başlıca itici
güçleri olan toplumsal, dini, etriik ve ulusal bağlan istemeyerek
de olsa tanımayı gerektirir (Katznelson, 1996; 167).
Aynca, küreselleşme süreçlerinin ortaya çıkardığı
değişirrılerden dolayı bu sorurılar yeni bakış açılanyla ele
alınmalıdır. Aslında, ulus devletin kendi gele-ceğini Belirleme
hakkı olarak yorumlanan egemenlik hakkı, artık, devredilemez ve
genel bir klasik argü-man olmaktan Çıkmıştır. Günümüzde, bir takım
ulus-
. lar arası ya da bölgesel anlaşmaların ya da ötekinin bir
parçası oıffiayan ve sınırlan dahilinde çeşitli evrensel normlan
uygulamakla yükümlü bulun-mayan hiçbir devlet yoktur. Örneğin, bu
normlar arasında yer a1an insan haklan, ortak bir ilgi ve önceliğe
sahiptir. Bu nedenle, yerel, ulusal, bölgesel ve küresel alanlar
arasındaki çeşitli münasebetler, insan haklan ve.çoğulculuğu siyasi
yaşamın oluşumu açısından zorunlu parametreler olarak kabul eden
kültürel ve siyasi yaklaşırrılar arasında aracı yeni yol-. lar
açmaktadır. Bu düşünceler içerisinde vatandaşlık kavramı, çeşitli
toplurnlar arasında bir iletişim kanalı · ·olarak tasarianarak
oluşhırulmaktadır.
Çoğulculuğun dini ve sosyal boyutlan bir araya getirildiğinde,
vatandaşlığın inşası için yeni kanal-lann açılması gerekmektedir.
Vatandaşlık kavramı, vatandaşlık-kültürel çeşitlilik ve azınlıklar
ilişkisi vasıtasıyla bu tür kanalların araştınlması, günümüzde
özgürlük ve eşitlik; adalet ve dayanışma; birey ve toplum
arasındaki karşılıklı etkileşimin ortaya çıkardığı seçkin bir görüş
. olarak yeni bir
289
-
JUDIT BOKsER-LIWERANT
merkeziyetçillk kazanan devlet-sivil toplum ikilisi tarafından
kavramlaşbnlmaktadır. Sivil toplum düşüncesi tarihsel olarak
çeşitli şekillerde ifade edilmiştir: İlk ifade edildiği şekliyle
etik bir sosyal düzen gö~şü, devletin otoryter eğilimleri ile
mücadele kaynağı, farklılıkları ele almayı öğrenme ile siyasi
katılım ve vatandaşlığı güvence altına alma arzusunu içine alan bir
alan v.s. Bu nedenle, örne-ğin, Walzer'e göre (1995), "demokrasi
politikalarını mümkün kılan sivilUk sadece kununsal ilişkiler ağı
içerisinde öğrenilebilir" ve bu sayede kunun üyeleri arasında
geliştirilen sınır öteSi etkileşimierin bir sonucu olarak küresel
bir anlayışa ulaşılabilir. · Kapsamlı yaklaşımlar, yeni sosyal
hareketlere ·
birbirleriyle karşılıklı etkileşim içerisinde olabilecek-leri
bir demokratik eylem alanı sağlamaktadır. Çoğul bir sosyal yapıdan
oluşan bu gruplarm karşılıklı et-kileşimi, toplumun etik anlamında
benzer alanlan ortaya çıkarabilir. Dolayısıyla Cohen'e göre (1985),
sivil toplumun kamusal alanındaki yapıların çokluğu, bu alanı
yenileyip canlandırabilecek halkın katılımına dayalı bir sosyal
hayatın tanımlanmasını mümkün kılmaktadır. Ancak, zorunlu bir
uzlaşma ile sonuçlanacak bu geçiş, homojen ·hale getirilmiş bir
s.ivil toplumla bağlantılı riskiere sahiptir (Cohen, 1985). Bu
nedenle, sivil toplumun, farklılıkları ve çatışmaları kontrol
altına alarak ifıtiİafları azaltmaya çalışan bir mekanizma olarak
çoğulcu bir perspek-tiften ele alınması gerekmektedir.
Çoğulculuk, özel ve kamusal ile ilkel ve medeninin bir tür
birlikteliği olarak kendi içinde önem arz etmektedir. Çünkü o,
sivilUk erdeminin işlevselleştirildiği bir sivil toplum kavramına
dayan-maktadır. Dolayısıyla, sivilliğin yeniden inşası, çoğulculuk
ve çoğulculuğun parçalanma ihtimaline karşı bir denge unsuru olarak
anlaşılmaktadır. Karşılıklı bağımlılık, ortaklık, karşılıklı
katılım. ve ortak amaca dayalı dini kimliğin merkezi bir işieve
sahip olduğu bir toplumun ortasında . kollektif kimliklerin elde
ettiği tecrübeler, ortak paylaşırna dayalı barışçıl bir yaşamın
temellerini oluşturabilir. Aynca, bu tecrü-beler, büyük dirılerio
ortak gelenekleri arasındaki ortak paydaların güçlenmesine de
katkıda· bulun-maktadır (Mittleman, 2001; Elazar, 1999).
Bütün bunlarla bağlantılı olarak, küreselleşme süreçlerinin
ortaya çıkardığı değişimler, yeni teorik senteziere ulaşmamız
Ronusund.a hareket noktaları oluşturabilir. Sırurların geçirgenliği
ve yeni görün-rusünün yanı sıra, her geçen gün artan iletişim hızı,
çok boyutlu karşılıklı bağımlılık ve nüfus hareketleri kollektif
kimliklerin boyutlalJillil ve karşıt "aidiyet-leri" etkileme ve bir
araya getirme potansiyellerinin daha iyi aniaşılmasını
sağlamaktadır. Kollektif kim-likler aynı . ahlaki ilkeyi
paylaşmayan kültürel grupların üyeleri üzerinde derin tesiriere
sahip
290
olduğu halde, aynı ahlaki ilkeler, farklı etrıik kö-kenden
insanları bir araya toplayabilmekteclir. Ay-nca, dünya kimUklerinin
sınır ötesi etkileşimi, nite-likli bir değişim için uygun koşulları
yaratmaktadır.
Sivil toplum, çıkar grupları ve kültürel çoğulculuk, çeşitli
kollektiviteleri bir araya getirmektedir. Kültürel, kurumsal ve
siyasi çoğulculuk arasındaki karşılıklı etkileşime dikkat çeken
Katınetson şurüarı söylemektedir:
Bu üç çoğulculuk bir arada düşünüldüğünde, Locke'un kununsal
araçlarla donatılmak suretiyle gönüllü çıkar grupları olarak
kamusal alana dahil edilen grupların kamusal mahrerniyeti olarak
tanımladığı bir alaria katkıda bulurırnaktadır. Böylece, gruplar,
birbirleriyle çatışan kültürel ya da etrıik ayn-calıklanru baskı
altında tutma ya da onlan bütünüyle kamusal alana dahil etme
arZtısunda olmayan siyasi komşuJar·haJine gelebilirler. Çıkar grubu
formu içeri-sine yerleştirilen vatandaşlık, din ve etnisite, hiçbir
sürekli ve nihai .kazananın olmadığı liberal de-mokrasi için
zorunlu olan kültürel yoğunluğun azal-masına neden olmaktadır
(Katznelson, 1996; 176).
Başka bir perspektiften Benhabib'in ifade ettiği gibi (1996),
liberal demokrasinin kununları, kollektif geleneklerin ortak malı
haline gelen bir tür pratik akiıİ1 içeriğini tarihte anlaşıldığı
şekliyle yeniden inşa etmektedir. Bu bağlamda, çeşitli sınır
türleri (ulusal egemenlik de . dahil), rölatif argüman tarafından
zayıflatılmaktadır. Çünkü; küresell~me, normlara, kurallara ve
uygulamalara "somut, geniş ve anonim" bir niteliğe kavuşmaları ve
bu yolla farklı kollek-tiviteler arasında iletişim köprüsünü
kurmaları için gereken imkarıları surırnaktadır. Aynca, küresel
iletişim sayesinde her zamankinden daha fazla insan topluma ve ·
bir çok aktör tarafından desteklenen akımlara katılmaktadır.
Gördüğümüz gibi küreselleşme, teorik tartışmalara yeni bir ivme
kazandırmıştır. Onun çok boyutlu, çok yönlü ve çelişik karakteri,
küresel kirn-liklerde olduğu gibi, çeşitli düzeylerde yeni
kirnllk-lerin ortaya çıkmasına ve kurumsal ve bölgesel alan-ların
şekillenclirilip yeniden düzenlenmesinde eski kimliklerin
desteklenmesine yol açmaktadır. Bu değişimler ve onların bir
topluluğa tam üyellk duy-gusu ile kültürel çeşitlilikten
kaynaklanan birey-selleşme ve farklılaşma süreçleri üzerindeki
etkileri, yeni teorik senteziere duyulan ihtiyacı açıkça gözler
önüne sermektedir.
BİBLİYOGRAfY A
Appadurai, Aıjun (1992) "Disjuncture and Difference in the
Global Cu! tura! Economy", Mike Featherstone (erutör) Global
Culture içinde. London: Sage.
Beiner, Ronald (editör) (1995) 77ıeorizing Citizenship. New
York: Suny Press.
JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH, VOL: 16, NO: 2, 2003
1
·1 ı
1
1 ı
-
BeUamy, Richard (1992) liberalism and Modem Sodety. Cambridge:
Polity Press.
Benhabib, Seyla (1996) "Toward a Deliberative Model of
Democratic Legitimacyn, Demoaacy and DiHerence içinde. Princeton,
Nj: Princeton University PreSs.
Berlin, lsaiah (1983) Contra la CoJTiente.Mexlco: Fondo de
Cultura Economica.
Berlin, lsaiah (1991) "AIIeged Relativism in Eghteenth·
CenturyEurope.an Thought", The Crooked lımber of Humanityiçinde.
New York: Alfred A. Knopf.
Beyer, Peter (19_94) "Giobalizing Systems, Global Cultural
Models and Religions", lntemational Sadology 13(1): 79-94 . .
Beyer, Peter (2000) "Seculaıization from the Perspective of
Globalization", William H. Swatos, Jr. ve Daniel V.A. O Isan
(editörler) 17ıe Secularization Debate içinde. Nev-ı York:
Rowman&Littlefield.
Bibby, R. W. (1987) Fragmented Gods. Toronto: lrwin. Bokser,
Judit (1995) "Etica y diversidad: el desafla de la
sociedad civil", Estudios 42, ss. 31-48. Mexico: ITAM. Bokser,
Judit (1997a) Estııdo actual deladenda poUtica.
.Mexico: CNCP, UAM. Bokser, Judit (1997b) "El racismo hoy", in
La
problıamatica del racismo en el siglo XXI. VI Jomadas
Lascasianas. Mexico: UNAM.
Bokser, Judit ve Salas Porras, Alejandra (1999) "Globalizacion,
· indentidades colectivas y ciudadania", Politica yCultura 12.
Mexico: UAM Xochimilco.
Brena, Roberto (1995) "El debate entre elliberalismo y el
comunitarismo", Politica y Gobiemo U (2 ). Mexico: CIDE.
Bruce, Steve (1997) ReUgion in the Modem World Oxford: Oxford
University Press.
Casanova, Jose (1994) PubUc ReUgions in the Modem World Chicago
ve London: The University of Chicago Press.
· Castells, Manuel (1999) La era de la inlormadon, Vol.1: La
sociedad de red; Vol. 2: El poder de la identidad; Vol. 3: Fın de
Milenio. Mexico: Siglo XXI.
Cohen, Jean (1985) "Strategy or ldentity: New Theoretical
Paradigms and Contemporary · Social Movements". Soda/Research 52
(4): 663-716.
Dobbelaere, Kare! (2000) "Toward an lntegrated Perspective of
the Proceses Related to the Descriptive Concept of Secularization
Debate." New York: Rowman&Littlefleld. ..
Esenstadt, S. N. (1995) "The Constitution of Collective
ldentity. Some Comparative and Analytical Indications", Research
Programme, The Hebrew University of Jerusalem.
Esenstadt, S. N: (1998) "The Construction of Collective
Identities in Latin America: Beyand the European Nation State
Model", Luis Roniger ·ve Mario Sznajder (editörler) Constnıcting
CoUective ldentities aiıd Shaping PubUc Spheres içinde. Latin
American Path. Brighton: Sussex Press.
Elazar, Daniel J. (1999) "Reexamining the' Issue of Religion in
the Public Sphere". Jewish PoUtica/ Studies Review 11(1-2):
1-21.
Fukuyama, Francis (1992) 17ıe End ol History and the Last Man.
London: Hamish Hamilton.
Giddens, Anthony (1994) The Consequences ol Modemity. Cambridge:
Polity Press.
Haas, Peter M. (1~92) "Epistemic Comn:ıunities and International
Policy Coordination", Knowledge, Power and /ntemational Policy
Coardination. lntemational Organization 46(1): 1-35.
Haberrnas, Jürgen (1981) Teoriade la acdon comıuıicativa, vols I
ve Il. Madrid: Taurus.
Harberrnas, Jürgen (1995) "Citizenship and National
isLAMi ARAŞTIRMALAR DERGISI, CİLT: 16, SAY!: 2, 2003
KüRESELLEŞME VE KOLLEKTiF ~MLİKLER
ldentity: Some Reflections on the Future of Europe", Ronald
Beiner (editör) 17ıeorizing Citizenship içinde. New York: Suny ~-
.
Held, David (1995) Demoaacy and the Global Order. From Modem
System to Cosmopolitıın Govemance. Cambridge: Politi Press.
Hontington, Samuel (1997) 77ıe Clash ol Qvilization and the
Hemarking ol World Order. New York: Touchstone.
lanni, OctaVia (1997) 17ıeorias de la globalizadon. Mexico:
Siglo XXI-UNAM.
lgnatieff, M. (1995) "On Civil Society", Foreign Allairs
(March-April).
Katznelson, Ira (1996) Liberalisrri's Crooked Circle. Priton,
NJ: Priton Uviversity Press.
Kelly, George Arrnstrong (1995) "Who Needs a Theory of
Citizenship?", Roland Beiner (editör) 17ıeorizing Citizenship
içinde. New York: Suny Press.
Keohane, Robert O. ve Nye, Joseph., Jr. (2000) "Giobalizations:
What's New? What's Not? (And So What?)",
· Forein Policy 118(Spring). Kymlicka, W. (1998) Ciudadania
multicultural. Barcelona:
Paidos. Kymlicka, W. ve Norman, W. (1995) "Return of the
Citizen: A Survey of Recent Work on Citizenship Theory" Roland
Beiner (editör) 77ıJorizing Otizenship içinde. New York: Suny
Press.
Luckmann, Thomas (1967) 17ıe lnvisible ReUgion. New York:
Macmillan.
Luhmann, N. (1990) Essays on Self.reference. New York: Colombia
University Press.
Marty, Martin ve Appleby, Scott, R. (editörler) (1987)
Fıuıdamentalism Observed Chicago. University of Cihicago Press
Merquior, Jose G. (1997) UberaUsimo viejo y nuevo. Mexico: Fondo
de Cultura Economica.
Messner, Dirk (1997) La g/obalizadon yel luturo de la po/itica.
Observadoner desde ıuıa perspectiva europea. Mexico: Friedrich
Ebert-centro de Estudios de ]a Refonna de Estııdo.
Mittleman, f\lan (2001) "Pluralism: Identity, CivilitY and the
Comman Good ~ Modem Judaism 21(2): 125-145.
Offe, Clauss ve Preuss, Ulrich (1991) ~Democratic lnstitution
and Moral Resources" David Held (editör) PoUtica/ 17ıeory Today
içinde. Stanford, CA: Stanford University Press. .
Ohmae, Kenichi (1990) 11ıe Borderless World: Power and Strategy
in the lnterlinked Economy 47. London: Fontana.
Paul, Ellen F., Miller, Fred D. ve Paul, Jeffrey (1996) 11ıe
Communitarian· Challenge to libera/ism. Cambridge: Cambridge
University Press.
Portinaro, Pier Paolo (2000) "Multiculturalismo e·
global-izzazione. Oltre lo Stato postnazionale?" (Working Paper).
Mexico: UNAM-FLACSO.
Rawls, John (1971) A 17ıeory of Justice. Cambridge, MA: Harvard
University Press.
Rawls, John (1993) PoUtica/ liberaUsm. New York: . Columbia
University Press.
Robertson, Roland (1992) Globalization: Social 17ıeory and
Global Culture. London: Sage.
Roniger, Luis ve Sznajder, Maric (editörler) (1998) Constnıcting
CoUective ldetities and Shaping Public Spheres içinde. Latin
Arnercan Path. Barindton: Sussex Press.
Salas-Porras, Alejandra (1999) "La dimension interna-tional de
la ciencia politica", Judit Bakser (editör) Agendas de lnvertigadon
en la Cienda PoUtica içinde. Mexico: CNCP,
291
-
~R-LIWERANT
.-lichael (1992) Liberalisation and the Umils of Jıidge:
Cambridge University Press. Jan Aart (1996) "Beyond the Buzzword:
Toward ıeory of Globalization" Elebnore Kofr(ıan ve ıs (editörler)
Globalization: 71ıeory and Practice •n: Pinter. Jan Aart (1998)
"The Globalization of World hn Baylis ve Steve Smith (editörler)
71ıe • of World Politics. An Introduction to Re/ations Içinde.
Oxford: Oxford University
Adam (1992) 71ıe Idea of Civil Society. Free Press. 1thony D.
(1995) Nation and Nationalism ina ambıidge: Polity Press. Villiam
H., Jr. ve Christiano, Kevin J. (2000) :ıTheory: The Course of a
Concept", William :. ve Daniel V. A. Olson (editörler) 71ıe ·
Debate içinde. New York: Rowrnan and
Utılefield. Taguieff, Pierre Andre (1995)
"Racisme·racismes:ele-
ments d'une · problematisation", Magazine Litteraire No. 334
Tam, Henry (1998) Communitarianism: A New Agenda for Politics
and Citizenship. London: Macmillan.
Voye, Uliane (2000) "Secularization in a Contex of Advenced
Modernity", William H. Swatos, Jr. ve Daniel V. A Olson (editörler)
71ıe Secu/arization Debate içinde. New York: Rowman and
Uttlefield.
Walzer, Michel (1983) Sphere ol Justice. New York and London:
Basic Books and Harper Collins Publishing.
Walzer, Michel (1995) "The Communitarian Cıitique of Uberalism",
Amitai Etzioni (editör) New Communitarian Thinking içinde.
Charlottesvilje and London: University Press of V'ırginia.
Waters, Malcom (1995) Globa/ization. London: Routledge.
Wieviorka, Michel (1992) El espacio del racismo. Barcelona,
Buenos Aires and Mexico: Ediciones Paidos.
JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH, VOL: 16, NO: 2, 2003
: .. .ı . .
ı 1
J . ' i i -~ 1 f
.. ;
' . ·, ·ı J
~ ,, ·ı
ı
i ı ' .. ~ (
j ] ;'
t i
(
l f
1.
. t t· ı
1
r l
t 1· L
! ~
Button55: Button54: Button53: Button52: Button51: Button50:
Button49: Button48:
