ENVER HOXHA

TITISTET

Shenime historike

INSITTUTI 1 STUDIMEVE MARKSISTE-LENINISTE

PRANG KQ TE PPSH

SHTEPIA BOTUESE -8 NENTORI-TIRAN,E, 1982

ENVER HOXHA

DUKE U NGRITUR MBI ARMIQ1SIT1 E VJETRA

Ne vend te hyrjes

Veshtrim i shkurter ne histori n Vendimi i ko-munisteve shqiptare per te hyre ne lidhje me PKJ nKralet e Serbise dhe knjazet e Malit te Zi fajtoretkryesore per marredheniet e hidhura midis popujveshqiptar , serb , malazez etj . ne te kaluaren n Njenga padrejtesite me te medha te ketij shekulli neEvrope - me 1913 Shgiperia u nda arbitrarishtpergjysme n Gjenocidi serbomadh ne viset shqiptarete Jugosllavise ne periudhen midis dy lufterave nPse komunistet shgiptare hyne ne lidhje me PKJne kohen e Luftgis NacionalVlirimtare?

Vendimi i komunisteve shgiptare ne veren e vitit 1941per te hyre ne lidhje internacionaliste me Partine Komunistete Jugosllavise tregonte pjekurine qe kishte arritur levizja

komuniste e asaj kohe ne Shgiperi. Perfagesuesit me te mire te

grupeve komuniste qe me 1939 kishin filluar luften kunderpushtuesve fashiste. Ata ashtu sie po ngriheshin me guxim e

me vendosmeri mbi grindjet dhe per^arjet midis tyre e poshkonin me bindje drejt themelimit te Partise Komuniste teShgiperise, po ashtu, me guxim e me pjekuri, po ngriheshin

edhe mbi armigesite e vjetra, grindjet dhe hendekun e thelle

qe ishin krijuar ne shekuj ne marredheniet e vendit tone mefginjet jugosllave.

Fakt i njohur, i padiskutueshem dhe i pranuar nga kushdo

3

eshte se marredheniet midis dy vendeve tona para 1941-shit

ishte pak t'i quaje te hidhura. Ne tere tablone e tyre ato

permbajne drama e tragjedi nga m te rendat, t mbushurame agresione, vrasje e grabitje, te mbuluara me gjak e me

krime qe luheshin sheshit ne Evropn moderne mbi trojetdhe mbi fatin e nje populli te vogel, por trim e te pamposh-

tur, mbi popullin shqiptar.Nuk ishte faji i popujve per kote bagazh t hidhur qe

ishte krijuar per dekada te tera e sidomos populli shqiptarnuk ka pasur kurr e ne asnje rast faj per to. Fajin e kishin

politika gllaberuese dhe antishqiptare e kraleve te Serbis dhe

e knjazeve te Malit t Zi, politika e dhuns, e ekspansionitdhe e gjenocidit q ata, t nxitur e te mbshtetur, hapur apo

fshehur, nga Fugite e Medha t asaj kohe, kishin ndjekur

ndaj popullit shqiptar e ndaj trojeve shqiptare.Pa gene aspak nevoja te futemi thell ne histori, nga te

gjith dihet tragjedia e re dhe e madhe qe nisi te luhej nekurriz te popullit shqiptar, ve^anerisht nga gjysma e dyte e

shekullit te kaluar.Kur u duk garte se i smuri i Bosforit kishte rene ne

shtratin e vdekjes, u rriten me shpejtsi si shpresat dhe mun-dsit q populli shqiptar te fitonte pavaresine, t eilen po ekerkonte me arme prej shekujsh, ashtu edhe lufta e per-

pjekjet e tij per ta bere sa me t afrt kete dite. Por, tamamkur Shgiperise po i afrohej dita te flakte tej zgjedhen e sun-

dimit otoman, armiq te rinj, t egr e me synime njelloj si

t osmanllinjve, menduan se u kishte ardhur koha ta hidhninShqiprin e vogl ne kthetrat e tyre. Mbreterit dhe kralet e

Italise e L Austro-Hungarise, t Gregise e t Serbis, te Malitt Zi dhe te Bullgarise u lshuan te rrmbenin ^'te mundninnga ajo qe ata e quanin periferi e Perandoris Osmane. Ishte

ky nie shperblim teper i rende e i dhimbshm qe po i jep-nin fginjet popullit trim e te paperkulshem shqiptar, i cili e

kishte derdhur gjakun rreke duke ngritur nje mur te fortekunder avancimit te metejshem te hordhive osmane drejt

Evropes. Ishte kjo mosmirenjohja me e thelle ndaj atij popu-

lli, i cili, si ne betejat e popujve fqinj per mbrojtjen nga

4

sulmet osmane , si ne levizjet e kryengritjet e tyre per glirim,nuk i kishte kursyer bijte e vet me te mire per te dhenejeten njelloj sikur mbronin lirine e popullit te vet.

Ne menyre te veVante hordhite serbe e malazeze, te nder-syera nga klikat reaksionare te asaj kohe, u leshuan drejt to-kave shqiptare duke vrare , grabitur e shkaterruar g'gjenin per-para. Kronikat e asaj kohe jane te mbushura me ngjarje ngame rregetheset . I ndodhur nen zjarrin e shume armiqve qeluftonin, here secili per hesap te vet , here ne ujdi per ta

ndare bashkerisht prene, populli shqiptar iu pergjigj gjendjesse re me lufte te panderprere . Por forcat ishin ndare ne atemenyre qe , pas lumenjve te gjakut, popullsia shqiptare de-tyrohej te linte me dhimbje pjese te tera te vatanit te vetne kufirin me Serbine e me Malin e Zi. PerveV mijera tevrareve e te djegurve , dhjetera mije shgiptare u debuan ngatokat e tyre e u shtyne drejt Jugut, ose u nisen si muhaxhireneper Evrope e Azi . Te dhenat flasin se, ne fund te shekulli'tte kaluar , si rezultat i pushtimit te krahinave skajore te Ko-soves nga Serbia , nga Mali i Zi dhe nga Austro-Hungaria, ushperngulen me dhune dhe u vendosen ne brendesi vetem tevilajetit te Kosoves e te Shkodres rreth 300 000 shgiptare.

Domordo , ky gjenocid i pashembullt e rrezik ne zhvillim,qe kanoste mbare Shgiperine , do te ngjallte urrejtjen me temadhe dhe do te ngrinte ne kembe mbare vendin per t 'u bi^reballe edhe osmanllise , edhe shkjaut me te zi se osmanllia,siq shprehej ndaj pushtuesve serbe populli ne ate periudhe.Famemadhja Lidhja Shqiptare e Prizrenit u themelua dhezhvilloi veprimtarine e saj te pashlyeshme historike, tamamne kete periudhe te rende , duke i vene per gellim vetes edheluften per te fituar lirine e pavaresine , edhe luften per mbroj-tjen e teresise tokesore kombetare , per mbrojtjen e se drejteslegjitime te nje populli qe kanosej nga shfarosja.

?'nuk bene patriotet dhe populli shqiptar per te paranda-luar rrezikun qe vinte nga Veriu! Ata ishin te gatshem t'i vi-nin kapakun gjithe se kaluares dhe nuk munguan asnjehermesazhet per migesi e fginjesi te mire me popujt vellezerserb , malazez , maqedonas e te tjere.

5

Por fakt eshte se etja e shovinisteve, e mbreterve dhe e

knjazve te vendeve fqinje s'kishte kufi dhe kjo beri qe rre-ziku nga Veriu te ishte perhere e me i papermbajtur, me anti-shqiptar. Ne mbshtetje te tyre gendronte reaksioni m i zievropian. Serbia, me politiken qe ndoqi, u be, ne ndergjegjene shqiptarit liridashes, simbol i armikut te betuar.

Gjak u derdh me oke nga te dyja palet, neper grykat e

maleve e ne fushat tona lane kockat mijera e mijera serbe,

malazez e te tjere dhe, kuptohet, mbi kete gjak te derdhurs'mund te mbinte lulja e migesise, por do te lindte e do te

rritej gjembi i urrejtjes e i armigesise. Veg s'ishin shgiptaret

ata qe derdhnin gjakun ne trojet e Serbise apo te Malit teZi, s'ishin shgiptaret ata qe dyndeshin me zjarr e me hekur

ndaj vendeve e popujve fginje. Ndodhte e kunderta. Shgip-taret mbronin trojet e tyre, femijet dhe grate e tyre, shtepine

dhe katandine e tyre.

Kjo gjendje vazhdoi keshtu gjer me 1912, kur fitorja emadhe - Pavaresia e Shgiperise, u pasua shpejt me nje ngapadrejtesite me te medha te ketij shekulli ne Evrope: Shgi-peria u nda pergjysme - Kosova dhe vise te tjera shqiptare

iu aneksuan prdhunisht Jugosllavise. Natyrisht, te ndash

pergjysme trupin e nje vendi e te nj populli dhe gjysmen t'iangjitesh artificialisht nje krijese tjeter, nje akt i tille s'mundte sherbente si nje -ure pajtimi, migsie, vllazerimi.

Por, sikur e gjithe kjo te ishte akoma pak, edhe pas 1912--1913-s u intensifikua ne te gjitha format e drejtimet politika

antishqiptare e KaragjorgjeviQeve dhe gjithe reaksionit te pa-skrupull serbomadh. Politika e shfarosjes, e diskriminimit dhee shkombetarizimit te popullsise shqiptare, qe ishte vene nenpushtimin serb, u pasua nga planet e fshehta per aneksimine pjeseve te tjera te Shgiperise. Traktati i fsheht i Londresi vitit 1915, qe dy vjet me von e nxori ne shesh dhe e de-

noncoi Lenini i madh, perben nje deshmi tjeter te politikesfamekege te pandcrprere antishqiptare jo vetem te Fuqivete Medha reaksionare te asaj kohe, por edhe te shtetit te ate-

hershem jugosllav, krijese e imperializmit. As denoncimi bo-terisht i ketij Traktati grabitqar nuk ia zverdhi e nuk ia skuqi

6

faqen shovinizmit serbomadh . Pak me pas Jugosllavia i sank-

sionoi edhe nje here de jure te drejtat e saj per trojet

shqiptare te pushtuara dhe, me me zell, u fut ne rrugen eshkombetarizimit te popullsise shqiptare qe kishte vene nen

pushtim.Ne te njejten kohe ajo perpigej te gjente rruge te reja

per te realizuar endrren e saj te vjeter per gllaberimin e krejt

Shgiperise . Ishin pikerisht mbreterit serbe ata qe u vune neperkrahje te Zogut te arratisur nga Shgiperia ne qershorin e1924-es, ishin ata qe e mbajten, i gjeten mercenare, e pajisen

me armatime e me forca dhe i krijuan te gjitha kushtet qesatrapi i ardhshem te realizonte ne Shgiperi , ne dhjetor 1924,

kunderrevolucionin . Si shperblim Zogu, fillimisht , u fali ser-

beve pjese te tjera te trojeve shqiptare , si: Vermoshin e Shen-

-Naumin e, me siguri, me kohe do t'u jepte krejt Shgiperine,sikur lodra e madhe e te medhenjve te mos e kishte hedhur

mbretin kukull perfundimisht ne prehrin e Italise fashiste eta fuste vendin ne rrugen e kolonizimit fashist italian.

Por edhe pas kesaj, nje histori e tere, e hidhur , e hapur

dhe e maskuar , u zhvillua nga geverite reaksionare te Ju-

gosllavise te sunduar nga Serbia , ne drejtim t shtetit shqiptar.

Kur geverite reaksionare serbe pane se karten e Zogute shtin ne dore te tjere, vune ne sherbim agjenturen e tyrebrenda vendit tone dhe emigracionin reaksionar shqiptar neJugosllavi e bene lloj-lloj perpjekjesh per te krijuar brendambreterise shqiptare nje situate shperthyese ; mandej, nen

masken e nje kryengritjeje kunder tiranise zogiste, agjentetserbe t'u drejtoheshin per ndihme po atyre qarqeve serbe qevite me pare kishin sjelle Zogun ne fuqi.

Keto qarqe shoviniste gjithmone te gatshme per nje in-vazion ndihme, stervitnin e mbanin ne gatishmeri regji-mente te tera rrotull kufijve te Shgiperise. Ne pararoje teketyre regjimenteve u grumbulluan mercenare te hurit e telitarit , jugosllave e jo jugosllave , te eilet , te stolisur me gjitherekuiziten e veshjes kombetare shqiptare , ne momentin e

pershtatshem do te vershonin te paret drejt kufijve. Por fakt

eshte se keto plane, me gjithe rekuizitat e tyre, mbeten ne

7

karte. Kjo ndodhi jo vetem se Italia fashiste dhe reaksioni

nderkombetar, qe gendronte pas saj, per interesat e veta, nuk

do te lejonin, sig nuk lejuan, qe molla shqiptare te shuante

etjen e serbomedhenjve, por edhe per faktin se agjenturae propaganda serbe ne Shgiperi mund te gjenin terren vetemne disa elemente te degjeneruar e pa kurrfare influence, por

kurrsesi ne shtresa te gjera e, ca me pak, ne popull. Per mizo-rite qe kishte kryer, Serbia ishte kthyer me kohe ne ndergje-gjen e shqiptarit ne sinonim te se keqes.

Akoma m te thelle e bente urrejtjen dhe me te pamundursdo shenje pagesimi, politika shkombetarizuese qe ndiqej nga

serbomedhenjte ndaj Kosoves dhe ndaj popullsise shqiptare

ne Mal te Zi e ne Maqedoni. Prej 1913-s e ketej regjimi sho-vinist i borgjezise serbomadhe vuri ne perdorim metodat e

mjetet me gnjerezore, politike, ekonomike, ideologjike dheushtarake, per shkombetarizimin dhe per sllavizimin e terri-

toreve shqiptare te aneksuara. Vetem gjate viteve 1913-1927,

ne Kosove dhe ne viset e tjera shqiptare ne Jugosilavi, ne-permjet te ashtuquajturit shkombetarizim nepermjet zhduk-

jes fizrke u vrane mbi 200 000 shgiptare, u burgosen dhje-tera mije te tjere, u shfarosen fshatra te tera shqiptare. Fa-

shizmi qe po ngrihej ne Evropen e atehershme, po gjente teserbomedhenjte nie pararendes e bashkudhetar te denje. Sto-

jadinovigi i Serbise pergatiti me Musolinin planin per ndarjene Shgiperise1.

Por as shfarosjet barbare ne mase, te shogeruara me mje-tet e tjera po aq barbare, siv ishin shkombetarizimi nepermjetreformes agrare kolonializuese2, shkombetarizimi nepermjet

1 1'shte fjala per pazarlleget e ministrit te Jashtem te Italise fashiste,Vianos, me kryeministrin e mbreterise jugosllave, Stojadinovig, te eiletne bisedimet dypaleshe ne vitet 1937-1939 thuren plane per copetimindhe per pushtimin e Shgiperlse.

2 Ne baze te dokumenteve dhe te dhenave statistikore jo te plota,nepermjet kolonizimit, midis dy lufterave boterore 1919-1941, ne Kosoveu vendosen mbi 58 000 kolone serbe e malazez e u krijuan mbi 370fshatra kolonistesh. (Sipas revistes shkencore HPerparimi nr. 4 e 5, viti1970, nr. 10, vitt 1971 dhe Gjurmime albanologjike, botuar nJ Prishtine,viti 1972.)

shpernguljesi etj., etj. nuk po u jepnin serbomedhenjve re-

zultatet e deshiruara. Jo vetem qe ndjenja kombetare shqip-

tare ne Kosove e ne viset e tjera nuk shuhej as me barut e

as me flake, por me e keqja per serbomedhenjte ishte se edhenumri i popullsise shqiptare ne trojet e veta ishte shtuar me

teper ne raport me shtimin e elementit serb e malazez ne ke-to troje.

Te pangopur ne mizorite e tyre dhe te terbuar nga deviza

e shgiptareve: Vdesim por vendin nuk e leshojme, scrbo-

mgidhenjte vune ne veprim shkencen e shfarosjes, ideolo-gjine dhe mjetet e pogromit. Tamam kesaj faze i perkasin

veprat gnjerezore te serbomedhenjve me damke te tipit teVaso Cubrilloviqit, Atanasije Urosheviqit e te tjera monstra

te tilla te te ashtuquajturit Klubi Serb i Kulturgis ne Beograd,

krijese e zeze e borgjezise reaksionare serbe ne vitet 1937--1939 e, per fat te keq, sig do te mesonim shume me vone,pararendes i institucioneve te se njejtes platforme ne Jugos-

llavine e viteve 1945 e ketej. Nuk eshte ketu as vendi, as q--llimi i shenimeve te mia, te ndalem gjate ne programet e

teorite shfaroseee te ketyre neomaltusianeve, te eilet, me pas

regjimi i Titos do t'i ruante e do t'i ngrinte gjer ne rangjet

me te larta te institucioneve shkencore te Jugosllavise socia-liste. Dua vetem te theksoj se, ne baze te asaj qe ata hodhnne leter, popullsise shqiptare iu shkaktua nje dem tjeter i

pallogaritshem dhe u thellua akoma me shume hurrnera e

merive dhe e armigesive qe ndanin prej dekadash popullirrshqiptar, nga njera ane, dhe popujt serb, malazez e te tje-re, nga ana tjeter.

E verteta eshte se keto vepra shkencore e platforma-

Po ashtu , sipas raporteve tgi Drejtoriatit te Lartgi te Reformgis Jugn-sllave , gjate viteve 1920-1940 , vetem ne disa rrethe te Kosoves e te Mage-donise u jane rrembyer shgiptareve e u jane dhene koloneve, nepunesve,.xhandareve, Setnikeve e tgi tjereve 381 245 hektare toke.

1 Ne vitet 1913-1941, si pasojd e sundimit dhe e terrorit serbomadh,nga Kosova e viset e tjera shgiptare ne Jugosllavi u debuan me dhungirreth 500 mije shgiptargi (shumica ne Turqi, pjesa tjeter ne Shniperi e-ne vende te tjera).

9

te perpunuara e te miratuara , ne atehere as i dinim , as kishim

degjuar gje per autoret e tyre, por shihnim dhe degjonim me

dhimbje zbatimin e tyre ne praktike. Ne radhet e grupevetona komuniste atehere militonin nje numer shokesh nga Ko-

sova. Keta ishin ose bij familjesh te shperngulura, ose qe vete

kishin mundur te largoheshin fshehurazi nga Kosova e kishin

ardhur ne Shgiperine meme per t'u shpetuar ndjekjeve teserbomedhenjve, per te vazhduar ndonje shkolle, apo per te

gjetur ndonje pune. Tabloja jone per marredheniet midispopujve tane ne pergjithesi e per gjendjen ne Kosove ne ve-

^Vanti, me tregimet e faktet rregethese qe na paraqitnin sho-

ket, behej me e plote.Keshtu na gjeti viti 1941, kur ne gjithe vendin vazhdonte

rezistenca e popullit tone kunder pushtuesve fashiste e para

nesh shtrohej domosdoshmeria urgjente e themelimit te Par-

tise Komuniste te Shgiperise.

Ne nje situate te tille, merret me mend , te kerkoje lidhje

me Partine Komuniste te Jugosllavise, nuk qe nje gje e lehtedhe e thjeshte. Por per ne, komunistet, problemi ishte i garte.

Ne, ne parim, kurrsesi s'mund ta lidhnim komunizmin meshovinizmin dhe as Partine Komuniste t Jugosllavise me po-

litiken shoviniste e reaksionare te geverise jugosllave ndaj

Shgiperise.E verteta eshte se si une , ashtu edhe Vasil Shantoja,

Qemal Stafa e, pas nje sere hezitimesh, edhe Ko^o Tashkoja,

qe u beme iniciatoret per te hyre ne lidhje me PKJ, shumepak, per te mos thenb fare pak, dinim mbi jeten, veprimtarine

dhe gjendjen ne kete parti. Kishim degjuar se ishte krijuar

pas Revolucionit Socialist te Tetori't, se ne 10-15 vjetet e pare

te jetes se saj kishte kaluar permes nje sere peripecish, grind-

jesh e fraksionesh, se kuadro te ndryshem te saj, herb pashere, gene goditur nga Kominterni per gendrime e vije anti-marksiste, trockiste, nacionaliste etj., se vitet e fundit ishte ri-

organizuar e thuhej se qe vene ne vije te drejte. Nuk njihnim

asnjerin nga udhehegesit e saj, bile as kishim degjuar se kushgene e si quheshin, por fakti qe Partia Komuniste e Jugoslla-vise ishte anetare e Kominternit, fakti qe ishte shprehur per

10

lufte te hapet kunder rrezikut fashist e, pas prillit 1941, kurmbreteria jugosllave kapitulloi , Partia Komuniste e Jugoslla-vise kishte hedhur parullen per t 'u ngritur rreth saj gjithepopujt e Jugosllavise ne lufte kunder pushtimit nazifashist, nashtynte te lidheshim me te, si me nje parti moter qe luftonteper ate geshtje te madhe, e cila ishte edhe ^;eshtja jone.

Si komuniste mendonim dhe besonim se Partia Komunistee Jugosllavise , gjersa ngrihej ne lufte per nje Jugosllavi tere, do te shkepuste e do te derrmonte perfundimisht edhe gji-the bagazhin e Jugosllavise se vjeter, pra, edhe shovinizmine saj, edhe antishqiptarizmin e saj te lashte , te eger e te pa-skrupull. Per kto, lidhjet me PKJ ne i quanim nje veprimte drejte e te pjekur nga ana jone . Keshtu mendonim dhe drejtmendonim.

Por, e thashe , kjo na takonte ne komunisteve. A do tena kuptonte populli ne kete mendim e synim tonin? A do tena ndiqte pas ne kete hap qe do te merrnim ? Duhej t hidhejposhte nje bagazh i tere i krijuar prej dhjetera e dhjeteravjetesh dhe, sig permenda m lart, ky s'qe bagazh i krijuarthjesht nga fjale apo nga deklarata , por nga lumenj gjakute derdhur, nga fshatra e qytete te shkaterruara , nga djem evajza t keputura perfundimisht ne lulen e rinise , nga nenate lena qyqe , nga shgiptare te goditur gjer ne kocke, ne koc-ken e tyre te pathyeshme te liridashjes , te atdhedashurise.Tani ne do t ' u thoshim atyre : Ne, komunistt shgiptare, dote krijojm lidhje te ngushta , vellazerore me Partine Komu-niste te Jugosllavise , me at parti ne radhet e se ciles mili-tojne serbe, malazez , maqedonas , kroate , sllovene , boshnjakee te tjere.

Nga sa u tha me siper kuptohet pse shqiptari e ka parkserbin me difidence . Por ne geme te vendosur ta benim ketehap dhe menduam se keshtu qe e mira te behej. Nese nje-rezit tank s'do te na kuptonin ne fillim, shpejt do te binde-shin e do te na kuptonin.

Lidhjet me PKJ i shihnim te natyrshme , lidhje midiskomunistesh , midis vellezerish te idealeve te perbashketa. Me

ta do te shkembenim pervoje e do te ndihmonim njeri-tjetrin

11

ne luften e shenjte per lirine dhe per pavaresine e vendeve

tona, me ta do te zgjidhnim drejt, ne baze te marksizem-

-leninizmit, gjithgka te shemtuar kishte lene historia ne ma-

rredheniet midis popujve tane. Popujt jane liridashes ne thel-bin e tyre. Populli yne veQanerisht kurre s'u ka rene te tje-reve ne gafe dhe ka respektuar trimat e popujt qe kane luf-

tuar kunder pushtuesve. Tani popujt e Jugosllavise ishin nelufte kunder te njejtit armik, nazifashisteve te huaj e rea-

ksionareve te brendshem, prandaj ishim te bindur se populli

yne i mire do te na kuptonte e do te na mbeshteste. Kesisoj

me aktin qe merrnim persiper te benim, ne hidhnim hapine pare jo vetem per te zhdukur Ido pengese eventuale ne

mobilizimin e popujve te vendeve perkatese ne luften perVlirim, por hidhnim edhe hapin e pare te madh e te vertetedrejt zgjidhjes edhe te padrejtesive historike dhe te hedh;es

poshte te bagazhit te armigesive te krijuara ne te kaluaren.

Ne morem persiper ta sqaronim popullin shqiptar, t'iathoshim hapur, sie ia thame, mendimin tone. Populli na kuptoi,

populli yne i mrekullueshem qe kurre s'i jan errur syte ngaparimet e semura te shovinizmit. Besonim, bile kishim bindjen,

se keshtu mendonin, gjykonin edhe shoket jugosllave. Ndaj

ne vendosem te lidheshim me ta. Koha do ta vertetonte sesa ishin ata vertet marksiste-leniniste, nese ata do t'i zbatoninne jete ato qe nuk i kursenin ne deklaratat.

Ne hapin qe ndermorem duke vendosur te viheshim nelidhje me PKJ ne ato momente, veg te tjerash, na paraqitej

edhe nje veshtiresi shume e madhe, shum e rende per t'uperballuar. Nen ^izmen e fashizmit e per interesat e fashizmit

ishte realizuar ideja e asaj qe proklamohej me buje si ^li-

rim i trojeve shqiptare nga zgjedha serbe, formimi i Shgipe-

rise se madhe. Nuk mund te fshihet qe kjo demagogji tru-Ilosi shume njerez ne Kosove dhe genjeu edhe disa neShgiperi, qe e quanin veten nacionaliste.

Natyrisht, ne s'do te binim dhe nuk rame ne kete loderte fashizmit, prandaj i thame popullit garte e sakte: Ne nukduhet te genjehemi nga glirimi dhe nga propaganda e ketijpushtuesi qe e heq veten ,?lirimtar(!), por qe ne fakt ka ro-

12

beruar gjithe Shqiperine. Veshtjet tona , te vogla apo te me-dha, kurre nuk presim t'i zgjidhe armiku me i eger i lirisedhe i pavaresise se popujve, nazifashizmi, kurre s'mund t

presim te mira nga ai fashizem qe na ka hedhur nen kthetrate roberise me te zeze, nga ai qe po vret e pret djemte e vajzatme te mira te popullit, nga ajo murtaje qe i ka vene vetesper gellim te shkaterroje njerezimin . Lufte te papajtueshmekudo e ne Ido gast atij - kjo eshte detyra jone imediate.

T gjitha keto e t tjera si keto i diskutuam ne ato ditte veres 1941, kur ne vendosem te hynim ne lidhje interna-

cionaliste me Partine Komuniste te Jugosllavise. Kishim bind-jen se keshtu jepnim kontributin qe duhej per Veshtjen eluftes se madhe kunder fashizmit e per realizimin , krahasluftes Vlirimtare, edhe te revolucionit social, revolucionit qdo te zgjidhte gjithgka.

Keshtu mendonim nga ana jone dhe keshtu vendosem tebenim, duke kryer me kete nje veprim te denje per komu-niste te vertete e te pjekur, per komuniste me mendje tekthjellet e me zemer te paster.

Perpara kishim praktiken , jeten, luften. ?'do te na tre-gonin keto?

E verteta eshte se fillimi i lidhjeve tona me Partin Ko-

muniste te Jugosllavise ishte nje fillim i gezueshem e prem-tues. Sig do te flas hollesisht me poshte, kjo kishte te bente

me gjithe ate periudhe kur mes nesh u ndodh komunisti in-ternacionalist, Miladin PopoviVi, sidomos me periudhen kurakoma s'kishin nisur te vinin ne Shgiperi te derguarit e Ti-

tos. Por, duke filluar nga marsi i vitit 1943, kur i derguarii pare i Titos, Bllazho Jovanovic, do te leshonte pretendimine pare absurd e antimarksist ne adrese te Partise sone e, per5-6 vjet me radhe me pas, ne hap pas hapi do te hynim nekonflikt me njerezit e Titos, do te ndesheshim me ta, do t'ikundershtonim e do te na kundershtonin. Ishin keta 5-6 vjette njohjes reciproke, njohje e cila kaloi permes nje lufte te

rrepte, tepr te veshtire e te nderlikuar, permes nje lufte plotkurthe e komplote te kurdisura nga udheheqja jugosllave, per

13

Pte na nenshtruar e per te na kthyer ne vegla te bindura te saj.

Te gjitha faktet e dokumentuara vertetojne se udhehe-

gesit e PKJ, me Titon ne krye, kishin bere plane per te nen-shtruar Partine Komuniste te Shgiperise, ta vinin kete nendrejtimin e drejtperdrejte te tyre dhe, si rrjedhim, Lufta jone

Nacionalclirimtare te ishte nje bisht i luftes se tyre. Me gli-rimin e Shgiperise ata kishin menduar e planifikuar qe kudote kishin njerezit e tyre dhe me Shgiperine te vepronin ner,do drejtim, politikisht, ekonomikisht, ushtarakisht, organi-zativisht dhe ne planin nderkombetar, ashtu sie deshironinata. E gjithe kjo veprimtari fshihej, natyrisht, nen petkun egellimeve te perbashketa te Luftes Nacionalrlirimtare kunderpushtuesve, nen drejtimin e dy partive komuniste, qe ishinlidhur si mishi me thoin me Bashkimin Sovjetik, me PartineBolshevike dhe me Stalinin.

Jugosllavet ishin aq mendjemedhenj dhe kishin krijuarper vete e per luften e tyre nje pikepamje megalomane, qei bente te nenvleftesonin luften tone, sa kishin arritur derine ate grade qe te mendonin se pa ta s'do te kishte Parti Ko-

muniste ne Shgiperi e nuk do te kishte Lufte Nacionalglirim-tare . Kjo mendjemadhesi e bente udheheqjen jugosllave teminimizonte luften tone dhe te mos interesohej per t'u in-formuar e per te studiuar realisht kushtet tona objektive, si-tuatat shogerore, ekonomike, luften e klasave, bazat e push-tuesit, te kaluaren e lavdishme revolucionare te popullitshqiptar. Ajo i shmangej nje analize te tille edhe per arsye tendjenjave e te gellimeve shekullore antishqiptare te serbevedhe ne pergjithesi te ekspansionizmit pansllav. Te njejtin qen-

drim udhehegja jugosllave ka mbajtur edhe ndaj shgiptarevete Kosoves, te eilet, jo vetem nuk i ndihmoi te merrnin pjese

si duhej ne lufte Runder pushtue:sve, por dhe e sabotoi luftene tyre, i terrorizoi, i vrau dhe i torturoi kurdohere.

Te gjithe njerezit qe dergonte Titoja dhe udhehegja ePartise Komuniste te Jugosllavise te ne, gjoja per te na ndih-muar dhe per te shkembyer eksperience, vinin me plane tparapergatitura , me direktiva qe na i diktonin dhe ne duhejt'i zbatonim, vinin si ustallare te revolucionit dhe te Luftes

14

Nacionalglirimtare te giraket. Megalomania dhe arroganca

e tyre nuk kishin kufi, duke filluar qe nga Bllazho Jovano-,

vigi, Vukmanovig Tempoja , Dushan Mugosha, Velimir Stoi-nigi, Nijaz Dizdarevigi dhe deri tek ata qe erdhen pas Clirimit,Josip Gjergjia , Savo Zllatigi , Sergei Kraigeri , gjenerali Kup-

reshanin e te tjere.Me te gjithe keta njerez , per shume geshtje parimore,

ne, qysh ne kontaktet e para me ta , kemi gene ne kunder-

shtim dhe jemi grindur . Kuptohet se, nga ana jone, kjo behejper geshtje pune dhe ne menyre shogerore, sepse i gjykonimte padrejta dhe pa vend per ne, shume mendime e vleresimete tyre, gofte ne lidhje me gjendjen e -ushtrise , me organizi-min e Partise, gofte me politiken e Partise , me Frontin etj.

Kurse ata na urrenin dhe, sig doli garte nga veprimtaria etyre, studionin te ne elementet me te pershtatshem per taqe do t 'u sherbenin per realizimin e synimeve . Pra, udhe-

heqja jugosllave punonte me kohe dhe kishte vendosur tespastronte nga radhet e udhehegjes sone kedo qe vinte nekundershtim me planet e saj, me qellim q ta kishte rrugente lire.

Veganerisht pas Plenumit te 2-te te KQ te PKSH ne Berat,

ne nentor 1944 e ne krejt periudhen nga Clirimi e ketej lufta eperpjekjet e tyre antimarksiste e antishqiptare u bene mete hapeta e m te egra.

Pshte e veshtire , per ata qe nuk kane jetuar sidomos pe-riudhen gjer ne vitin 1948, ta kuptojne e ta perfytyrojne sakteluften teper te nderlikuar qe na eshte dashur te zhvillonimnie titistet ne ato vite . Na duhej te zbulonim luften subver-sive qe na bin ata qe hiqeshin e reklamoheshin si miq, tezbulonim armigte e vertete e te eger jo vetem te Partise ete popullit tone , por armiqte e betuar te marksizean- leniniz-mit, te teorise dhe te praktikes se revolucionit.

Sapo ishim futur ne rrugen e re te ndertimit te shogerisesocialiste dhe, kuptohet , na mungonte pervoja ne kete drej-tim. Fare lelhte mund te gaboje padashur nga mosdija e, dukeu kapur pas saj, migte, me dashje, me gellim, duke naofruar aidihmen, pervojen e tyre, perpigeshin me te gji-

15

tha forcat te na qorrollisnin, te na futnin ne shtigje te shtre-

mbra e fatale. Me mundim, me perpjekje e me sakrifica nedo t'i benim balle, siv i beine, kesaj se keqeje.

Ishte kjo ndeshja jone e pare me revizionizmin modern.Por edhe ketu na mungonte pervoja. Akoma me teper e nder-

likonte luften fakti q keta armiq i kishim, si t thuash,

brenda shtepise. Ishim tradhtuar rende ne besimin qe u

kishim dhene, ne ndershmerine tone komuniste, ne singerite-tin proletar qe kishim treguar ndaj tyre. Rrjeta e meriman-ges titiste ishte shtrire, pra, edhe brenda radheve tona. Ate

gka Titoja me njerzit e tij s'e benn dot nga jashte ., e

kompensonin njelloj agjentet e tyre qe ishin pergatitur me

kohe nga Dushan Mugosha, Vukmanovii^ Tempoja e VelimirStoiniVi e ishin ndersyer ne sulm brenda radheve te udhe-heqjes son me te larte, brenda Byrose sone Politike. Na du-

hej, pra, te zbulonim, te saktesonim e te shpartallonim kom-

plotin titist ne kushtet jo me te mungeses se unitetit, por tenje lufte te ashper qe perplasej nga jashte e nga Brenda tru-

pit t shendoshe te Partise sone. Por edhe kete lufte e bemedhe e kurorezuam me sukses.

Per fatin e madh te Partis-e, te atdheut e te socializmit,ne Shgiperi, komploti titist, tamam atehere kur dukej se kishte

shtene ne dore gjithi^ka, u demaskua e u shpartallua. Ma-

rredheniet ne mes nesh dhe Partise Komuniste e RepublikgisFederative Popullore t Jugosllavise kishin arritur ne thike

e ne pike. Letrat e Stalinit drejtuar PK te Jugosllavise ho-

dhen drite mbi vijen e veprimtarin antimarksiste e revizio-niste te kliks se Titos. Shume gjera qe kishte bere e po bente

Titoja me shoke ndaj Partis e vendit tone, tashme per ne

u bene fare te qarta. Mundimet, prpjekjet, gabimet dhe suk-

seset e asaj lufte do te ktheheshin, siq u kthyen, ne nje shko-

lle te madhe te lartsimit politik e ideologjik t komunistevee te popullit tone, ne nje prvoj kolosale q do t na sher-bente, siq na sherbeu, ne betejat e reja q do t na impono-

heshin ne te ardhmen e deri ne ditt e sotme, duke ia djeguredhe kartat e fundit q ruante agjentura jugosllave per dite

me te mira a me t kqija qe do te paraqiteshin per te.

16

Se si e qysh u zhvillua nga Partia jone kjo lufte e ma-

dhe dhe e ashper per te dalluar e per te goditur revizioniz-

min titist, flet nje histori e tere. Ne shume dokumente e ma-teriale kryesore te Partise sone, qe i perkasin asaj kohe dhe

krejt periudhes pasardhese, eshte analizuar e pergjithesuar

gjithe procesi dialektik nga lidhjet e para e gjer ne momen-tin kur ne shkeputem njehere e pergjithmone Ido lidhje emarrdhenie me Partine Komuniste te Jugosllavise. Une vete,

si pjesemarres direkt ne kete lufte, qe nga momentet e parate saj, i jam kthyer e rikthyer shpesh asaj periudhe. Mesimet

qe kemi nxjerre nga ajo periudhe ndeshjeje e lufte parimore,

ne plan ideologjik, politik, ekonomik, organizativ e deri ushta-rak mbeten perhere aktuale dhe te pashtershme. E kaluara

kurdohere u sherben se sotmes e te ardhmes. Prandaj po i

kthehemi periudhes 6-7-vjei^are kur ne zbuluam prapa udhe-hegesit te shquar Tito, renegatin me damke Tito, kur prapa

internacionalizmit te tij e te njerezve te tij zbuluam nacio-

nalizmin e shovinizmin , kur prapa migesise se tyre zbuluam

litare te nie skllaverie te re, kur prapa komunizmit te tyre

zbuluam revizionimin ne teori e ne praktike te marksizem-

-leninizmit.Luftgin qe kishim nisur prej kohesh kunder revizionisteve

jugosllave , pas ksaj ne e zhvilluam dhe e guam kurdohere em prpara dhe nuk u stepem e nuk u terhogem as ne vitet

50-te, kur Hrushovi me shoke u futen ne rrugen e tradhtisee u puthen me Titon, as ne vitet 70-t, kur Mao Ce Duni i rane gjunj renegatit plak t Beogradit. Ne nuk u terhogem

e nuk u stepm as m 1981, kur, pas ngjarjeve ne Kosov,t shkaktuara nga shtypja e egr shoviniste serbomadhe, pert prballuar kete situat brenda Jugosllavise e ne opinionin

boteror, pasardhesit e Titos kurdisn komplotin m monstruozper t turbulluar gjendjen ne Shgiperi e per te prmbysur

udhehegjen e shendoshe te Partis sone, ashtu sig deshn tbenin q ne Berat ne prag te Clirimit te vendit, ne nentor

1944.Per afro 40 vjet revizionistet jugosllav kan gabuar e

kane deshtuar ne planet e hapeta e ne komplotet e fshehta

2-67 17

ndaj Shgiperise dhe akoma nuk po vene mend se kalaja e

Partise dhe e Shgiperise socialiste nuk merret dot as nga

jashte me ushtri, me presione e me provokacione te Ido lloji,as nga Brenda, te r,faredo kalibri qofshin agjentet e tyre, qekane pergatitur e mbajtur rezerve per me se 40 vjet ose qe

kane marre hua nga CIA, nga KGB-ja, nga Intelixhens Ser-visi ose nga agjentura te tjera.

Partia jone e zhvilloi dhe do ta zhvilloje kurdohere mekonsekuence luften ideologjike kundr revizionisteve jugos-

llave, sepse ajo e njeh mire fytyren e tyre te vertete prejantimarksistesh, shovinistsh dhe agjentesh te regjur te impe-rializmit. E gjithe historia e marredhenieve midis Partise sone

dhe udhehegjes jugosllave ka gene dhe mbetet historia e kom-

ploteve te vazhdueshme te klikes titiste per nenshtrimin ePartise sone, per likuidimin e pavaresise se vendit tone, his-toria e rezistences heroike te Partise se Punes te Shgiperisee te popullit tone kundr planeve djallzore te kesaj klike,

kunder kercenimeve dhe shantazheve te saj te pambarim.Pikerisht, kesaj historie, veGanerisht periudhes se pare te

saj, u kushtohen edhe keto shenime te miat.

Korrik 1982

18

I

NGA KONNTAKTET E PARA - TE DYSHIMIFTDHE FERKIMET E PARA

Letra e pare c Titos, leter e keshillave te vonu-

ara n E verteta mbi pretendimin titist se PKSH

gjoja eshte krijuar nga PKJ n Svetozar Vukma-

novig Tempoja ne Shgiperi: Kam ne koke nje ide

qe perfshin Jugosllavine , Shgiperine , BullgarinZi e

Gregine. Grindje e ashper me Tempon ne veren

e 1943 -shit. Kogi Xoxe - rekruti i pare i Tem-

pos n Titoja kerkon te ruaje domenet c Jugosllavise

se vjeter. Ceshtja e Istrias dhe geshtja e Kosoves n

Konferenca e Bujanit e dhjetorit 1943 n Dushan Mu-

!zosha i bie krvq e terthor terrenit dhe fillon re-

krutimet ne sherbim te jugosllaveve.

Lidhjet tona te para me komuniste jugosllave flitninper nje fillim premtues. Ne vjeshten e vitit 1941 u ndodh

mes nesh komunisti internacionalist malazez, Miladin Po-

povigi.Ai ishte zgjedhur sekretar i Komitetit Krahinor te por-

sakrijuar te PKJ per Kosoven dhe ne veren e vitit 1941, pas

nje aksioni ne Mitrovice, u arrestua nga fashistet e u dergua

ne nje kamp internimi ne Shgiperi. Ishin momentet kur ne,

19

perfagesuesit e tri grupeve kryesore komuniste ne Shgiperi (i

Korces, i Shkodres dhe i Te Rinjve ), kishim reue dakord neparim per themelimin e PK te Shgiperise dhe nje nder aksio-net e para te perbashketa qe ndermorem ne ate periudhe per(Zelikosjen e lidhjeve midis grupeve, ishte edhe ai per lirimin eMiladin Popovi^it nga thonjte e fashizmit . Sig kam shkruarme hollesi ne librin me kujtime Kur lindi Partia1 aksionine kryem me sukses dhe qysh nga momentet e para te njohjesme Miladinin e vazhdimisht, ne pame tek ai nje komunist tebrumosur, me shpirt te gjalle e luftarak , nje mik te vertetete Partise e te popullit tone, te gatshem te jepte edhe jetenper vuarjen perpara te ^Zeshtjes sone. Miladin PopoviQit imungonte prvoja e nje udhehegesi te nivelit t lart, por nuki mungoniin as vendosmria per te msuar, as gatishmeria perta thene fjalen e tij me kujdes e pjekuri, pa kurrfare mega-

lomanie apo nderhyrjeje e tendence imponimi ndaj nesh.

Doemos, duke i njohur kto e te tjera cilesi te Miladinit, neve

na rritej respekti per t dhe vetvetiu kjo bente te na rritej

respekti edhe per Partin Komuniste te Jugosllavis . Vrtetne, gj-er ne fundin e vitit 1942 , s'kishim njohur e s'kishim pa-sur asnje lloj lidhjeje, direkte apo indirekte , me asnjrinnga udhehegesit e PKJ , por, siv thashe , duke njohur Mi-ladinin , nganjehere thoshim me njeri -tjetrin: Kushedi c'kua-

,dro te brumosur e me prvoj do te kete kjo parti, ne radht

e se ciles ka milituar nje komunist i tille si Miladin'PopoviQi.

Ne kete periudhe ishte te ne edhe Dushan Mugosha, te,cilin e njihnim disi dhe pershtypjet e para i kishim te mira.Pa diskutim , Dushani s ' mund te krahasohej me Miladinin asper nga pervoja , as per nga pjekuria e aftesite e, ca m pak,per ndonje cilesi organizative apo drejtuese . Por per ketos'mund ta ngarkonte askush me faj . Dukej tip i vendosur,aktiv dhe i pelgente t dilte ne terren , qarqeve. Sa merrte

1 Shih : Enver Hoxha. -Kur lindi Partia ( Kujtime), botim i dyte,f . 116 -133. Tirane, 1982.

20

vesh se ndonje nga shoket taue te Komitetit Qendror Pro-

vizor do te nisej ne ndonje qark, kerkonte dhe Dushani te

ikte me te qe te njoh bazen e te thyej gjuhen, sir, na thoshte.

Ne keto pasione ne atehere s'shihnim asnje te keqe, per-

kundrazi ia plotesonim me kenagesi deshiren. Shoket nga-

njehere na raportonin se andej nga shkonte kishte manine tedukej, te fliste me vend e pa vend edhe n raste kur s'i ta-

konte te hapte gojen fare; ne V1ore na ngaterroi keshillat me

sovjetet, por per keto s'kishim pse dyshonim per keq. Kaq

ia pret, kaq ben, mendonim duke u nisur nga pershtypja e

mire qe kishim per te dhe me kujdes perpigeshim t ndreq-

nim ati i^ka ai na prishte me nxitimin, kokekrisurine e sek-

tarizmin e tij. Por, sie thashe, ai fare pak gendronte prane

nesh, keshtu qe me teper shgetesoheshim se mos nga pakuj-

desia binte ne duart e armikut, sesa te na shkonte nder mend

te shihnim se mos fshihej ndonje gje tjeter prapa veprimevete tij shpesh te guditshme. Shkurt, gjer ne fundin e vitit 1942

ne kishim pershtypjet e mendimet me te mira si per dy sho-ket jugosllave qe kishim mes nesh, veganerisht per Miladinin,

ashtu edhe per PK te Jugosllavise.Pikerisht ne keto momente na erdhi lajmi se kishte hyre

ne Shgiperi e se shpejti do te mberrinte te ne nje i derguar

i KQ te Partise Komuniste te Jugosllavise. Emrin nuk ia di-

nim, vetem na u tha se ishte nje kuader qe vinte direkt nga

shtabi kryesor i udhehegjes jugosllave dhe na sillte njoftime

te rendesishme per Partine tone. Ky lajm na gezoi, sepse, sig

do te flas me poshte, kishim 7-8 muaj qe pritnim, ne mos ne-permjet nje te deleguari, te pakten me Vdo rruge tjeter temundshme, pergjigje per kerkesen qe i kishim bere Komin-

ternit nepermjet udhehegjes jugosllave per te njohur Partine

tone te re Komuniste. Morem te gjitha masat qe t'i sigurohejmikut nje udhetim me sa me pak rreziqe dhe, ne ditet e fun-

dit te dhjetorit 1942, mberriti shendoshe e mire ne Labinot

te Elbasanit i deleguari i KQ te PKJ. Ky ishte Bllazho Jo-

vanovii;i.Ardhja e ketij te deleguari ne Shgiperi shenoi kontaktin e

pare zyrtar midis udhehegjes se Partise sone dhe vete Miladin

21

Popovivit me udhehegjen e Partise Komuniste te Jugosllavi-se. Per fat te keq ky kontakt i pare shenon edhe fillimin eferkimeve dhe te ndeshjeve midis dy partive tona.

Kush ishte, pra, dhe g 'solli te ne i derguari i pare i Ti-tos - Bllazho Jovanovigi?

E verteta mbi nje pretendim absurd

Ne Konsulten e Pare te Aktivit te PKSH, ne prill te vitit1942, ne kishim vendosur te vinim ne dijeni Kominternin per

themelimin e Partise Komuniste te Shgiperise, per rezultatete para ne organizimin dhe ne forcimin e radheve e te jetesse saj si dhe vijat e pergjithshme te programit t saj lufta-rak. Me kete rast ne i parashtronim udhehegjes se Komin-ternit kerkesen tone qe PKSH te pranohej anetare e Inter-nacionales Komuniste dhe mendimin qe, ne nje te ardhme teafert , te organizonim Konferencen e Pare te Vendit t PKSH.Gjykuam se rruga me e mire per t'i komunikuar Kominternitketo vendime e propozime ishte udhehegja e PK te Jugoslla-vise dhe ngarkuam shoket Vasil Shanto e Dushan Mugosha

qe t'i gonin atje ku ndodhej udhehegja jugosllave. Ne te njej-ten kohe ne shprehem deshiren qe KQ i PKJ, nese e shihtete mundshme , te na dergonte edhe nje te deleguar te tij perte marre pjese , si i ftuar, ne Konferencen e Pare te Vendit tePartise sone.

Dushan Mugosha sa s'fluturoi nga gezimi kur i komuni-kuam misionin me te cilin e ngarkonim. Mendova se ajo qe egezonte me teper ishte fakti qe po i jepej rasti te takohej meudhehegesit kryesore te partise e t'u mburrej per udhetiminteper te veshtire e plot rreziqe e per misionin e larte qe ikishim ngarkuar . Sa per Vasil Shanton, mjeshtrin e vertetete veprimeve te suksesshme konspirative, ai, si gjithmone, epriti gjithe getesi e seriozitet detyren dhe nisi nga pergatitjae iidhetimit.

99

I nisem, pra, shoket qe ne majin e atij viti per ne Jugos-llavi dhe ne korrik Vasil Shantoja, per habine tone , u kthye.

- Si? - e pyeta . - Kaq shpejt e kryet detyren?

- Vetem fillimin ! - na tha Bete-gete. - Me mbeti te

beja vetem zakonin e malesive tona . Nova Dugin1 shendoshe

e mire, gjersa rame ne lidhje me nje repart partizanesh ju-

gosllave ne Mal t Zi e, pas kesaj , ai me tha : Kthehu

mbrapsht ! Misionin do ta kryej vetem.

Ndonese ishte tip shume i permbajtur , i gjere e qe s'mbante

rezerva , vura re njefare pakenagesie ne menyren si u pergjigj.

- Shume mire qe u ktheve, - i thashe duke i rene su-

peve. - Ne ketu kemi kaq e kaq pune!- Dakord, shoku Taras, - me tha , - veg mendoj se

kur me nisi Komiteti yn Qendror , kishte parasysh qe propo-

zimet e tij te rendesishme t'i Vonte ne vend nje komunist

shqiptar...E ndieja edhe vete qe Vasili kishte te drejte, por, sido-

gofte , ne sjelljen e Dushanit s'pash ndonje shkelje te rende.Mendova se mania per t'u dukur, per te marre persiper barrete renda e speciale (ne fund te fundit ne rastin konkret

ishte thjesht nj korrier), per ta prqendruar vemendjen eatyre qe do t takonte vetem mbi veten e vet etj ., keto e

bene ate t'i thoshte Vasil Shantos kthehu. Me vone do te

bindesha se si ne kete rast , si ne udhtimet e tij te (Zuditshme

ne terren te ne, ashtu edhe ne humbjen c gjate, 5-6-mu-

jore pas mberritjes ne shtabin e Titos , fshiheshin gellime e

veprime te erreta , te menduara e te planifikuara me kujdes

nga ai dhe nga ata qe e kishin derguar me mision te ne. Porketo do t'i mesonim e do t'i vleresoni.m ashtu siS duhej me

von. Ishte akoma fillimi , koha kur ne ende s 'kishim pasur

rast te hynim ne lidhje e ne kontakte direkte me udhehegjen

e PK te Jugosllavise.Dhe ja, pas kaq muajsh pritjeje, i derguari i pare i udlie-

heqjes jugosllave mberriti dhe, (Z 'eshte e vrteta, na solli njof-

time vertet t rendesishme e te gzueshme : njohjen e Partise

1 Pseudonimi i Dushan Mugoshes.

23

Bone nga Kominterni dhe direktivat e Komitetit Ekzekutiv

te Internacionales per Luftgin tone Nacional^lirimtare. Me vete

Bllazhoja solli edhe nje leter te Titos per KQ t Partise sone,edhe autorizimin si perfagesues i KQ te PKJ ne Konferencen

e Par te Vendit t PKSH, na solli, ne mos gaboj, edhe njea dy broshurka e, pa dyshim, edhe Dushan Mugoshen.

E pritem mikun me te gjitha nderet qc mund te realizo-hen ne kushtet e renda t ilegalitetit e, ca me teper, ne njekasolle te varfer me Vati dushku ne Shmil te Elbasanft. I fo-lem shogerisht ne vija te pergjithshme per gjendjen e punevete ne, ashtu siV na foli edhe ai per situaten e partise e t luftesne Jugosllavi e, veganerisht, gjendjen e veshtire ne Mal te Zi.

Natyrisht, me kete rast e falenderuam me gjithe zemer

per rrugen plot mundime e veshtiresi qe kishte marre per t

mberritur gjer te ne, per te kryer kete detyre internacionaliste.Ne bisede dukej i kujdesshem dhe i arsyeshem dhe, me

perjashtim te nje ferkimi te vogel qe patem ditet e para,gjithVka tjeter eci normalisht. Ferkimi kishte te bente me atoVka na shkruante e na keshillonte Titoja ne letr.^n e tij.

- Letra e shokut Tito, - na tha Bllazhoja dy-tri ditepas mberritjes, - permban orientime e keshilla t nevojshme

e me rendesi per ju. Une jam ne dijeni t tyre dhe mund tediskutojme.

- Po, - i thashe , - ne e lexuam letren dhe i pame mekujdes edhe keshillat e shokut Tito dhe per keto e falenderoj-me. Por, shoku Bllazho, ju do t gendroni ketu gjersa ne temblidhemi ne Konferencen tone t Partise. Gjate kesaj koheju vete do ta shihni e do ta njihni me mire gjendjen e punevete ne dhe, ju siguroj, s'do t'ju mbetet asgje e pagarte.

- Mire, mire, - kembenguli Bllazhoja, - por fjala eshteper orientimet dhe per keshillat e shokut Tito. Jeni dakord

me to, apo jo?! - pyeti pastaj me nje ton sikur t'u drej-

tohej kuadrove q kishte ne varesi. (Ishte komisar ose ko-mandant i nje njesie partizane ne Mal te Zi.)

S'doja kurrsesi qe te prishej atmosfera migesore , prandaj,duke qeshur , e kaperceva efektin e keq te pyetjes se tij dheme getesi i thashe:

24

- Jo vetem tani qe Partia jone eshte akoma e re, por

edhe ne te ardhmen gjithmone do t'i degjoje me kujdes e kon-

siderate mendimet e keshillat shogerore te miqve. Kjo, pa

diskutim, gendron edhe per Jetren e shokut Tito. Por, shoku

Bllazho, ne i kuptojme drejt rrethanat e kushtet ne te cilateshte shkruar kjo letrr. Sie e dini edhe vete, ajo eshte shkruarne fund te shtatorit, e sollet te ne ne dhjetor dhe u referohetproblemeve qe i takonin Partise sone perpara prillit te vitit

1942. Ne te njejten kohe, ajo u referohet atyre problemeve qe

ne vete i ngritem ne Konsulten e Pare te Aktivit te Partise

ne muajin prill e, qe, nepermjet Dushanit, vume ne dijeni

edhe udhehegjen e Partise suaj.- Domethene, sipas jush, shoku Tito vetem ka perse-

ritur Vka keni ngritur ju! - tha Bllazhoja i pezmatuar.- Nuk thashe ashtu. Ne materialet qe derguam per Ko-

minternin, ne treguam si e qysh ishin punet te ne. Titoja,duke gjykuar mbi to, na jep nje sere keshillash. Ne e fale-

nderojme per preokupimin dhe interesimin.- Vetem per keto ju vlen letra? - pyeti Bllazhoja me

te njejtin ton.

- Na kuptoni drejt, ju lutem, - i thashe. - Tani eshte

janar i 1943-shit dhe, kuptohet, qe nga muaji prill i 1942-shit

ne s'kemi gendruar ne vend. Perkundrazi, jo vetem proble-met e asaj periudhe, por edhe ato qe na kane lindur me pasne jemi perpjekur t'i zgjidhim drejt dhe tash, duke i ballaf a-

quar me direktivat e Kominternit, qe ju sapo na sollet, s'mund

te mos gezohemi kur shohim se me te vertete kemi vepruarashtu siv duhej.

Ne vazhdim te bisedes u ndala konkretisht ne ato Vkana shkruante Titoja ne Jetren e tij, shpjegova ecurine e ngjar-jeve dhe, ^'eshte e verteta, Bllazhoja na degjoi e u bind persa i thame. Me kaq ky problem u quajt i mbyllur dhe pervite te tera nuk erdhi puna te zihej me ne goje letra e paree Titos. Ndoshta s'do t'ia vlente ta zija fare ne goje as ketu ateleter, por fakti qe me pas propaganda jugosllave e ka ngriturdhe e ka leshuar ate si nje mesazh shpetimtar, si nje kon-tribut te shquar te Titos ne favor te Partise e te Luftgis Na-

25

.cionalclirimtare Shqiptare etj., etj., me ben t ndalem pakezedhe nje here mbi kete dokument, te ashtuquajtur te shquar.

Duhet te them se me i miri vleresim per Jetren e parel

te Titos s'mund t jete tjeter vevse ta quash letr e keshi-Uave t vonuara. Konkretisht: Ne dhjetor t vitit 1942 (kur

na mberriti letra) Titoja e kshillonte Partine tone qe te-spastronte radht e veta nga elementt grupashe e fraksio-

niste qe kishin mundur t depertonin brenda radheve tsaj e te lanim hesapet me ta!

SiV dihet, qysh ne Konsulten e Prillit t Partise e me pas,,ne Konferencen e Jashtezakonshme te Partise, ne gershor1942 (kur Titoja rrezik se s'dinte qe qe krijuar PKSH), ne ekishim prfunduar me konsekuence at detyre.

Perpiquni te krijoni lidhje me prfaqsuesit e grupeve e-te rrymave te ndryshme qytetare dhe krijoni se bashku me taFrontin Naciona1V1irimtar! - ishte kshilla tjeter e Titos.

Por, qoft ne dhjetor 1942, kur na mberriti karta e Ti-tos, qofte me 22 shtator 1942, kur ai u ul dhe shkroi, keshi-

ala e tij s'mund te shkaktonte te ne tjetr gj vegse buzegesh-je. Parullen per bashkimin e popullit ne e kishim hedhur qe me

7 prill 1939 dhe populli e rinia qene ngritur ne demonstrata.e ne protesta; ne nentor 1941, Partia e porsaformuar, thirrjen

e pare zyrtare e bente per bashkimin e popullit ne Luftgin

Antifashiste dhe me pas kishte lshuar direktiva t sakta dheishin arritur suksese te rendesishme ne kt drejtim. tshtefakt i njohur historik q ne shtator 1942 ne kishim organizuar

edhe Konferencn e Pezs, ku u hodhen bazat politike e or-ganizative t Frontit Naciona1Vlirimtar e te pushtetit te ardh-

ahem popullor, kishim zgjedhur Keshillin Antifashist Nacio-

nal^lirimtar dhe organizata e Frontit rritej e forcohej ngadita ne dit!

Natyrisht, per kt mosnjohje te gjendjes sone s'mund t

benim fajtor Titon, por as ne s'kishim faj qe s'pritem ke-

1 Kjo leter gjendet ne AQP. Ne kuadrin e propagandes se shfrenuarantishqiptare, vete udhehegja jugosllave e ka botuar kote leter, midis te'tjerash edhe ne te ashtuquajturin Liber 1 Bardhe - Marredheniet jugo--sllavo-shgiptare'. Dokum. nr. 83 . Beograd, 1961.

26

shillat e tij e pastaj te benim punet. Perkundrazi, faji ynedo te ishte i pafalshem, vetem sikur te rrinim ne pritje teorientimeve nga jashte.

Por, nese orientimi per geshtjen e Frontit dhe, identikme te, edhe per 9eshtjen e keshillave nacional^lirimtare na

shkaktoi buzegeshje, diska tjeter me poshte na shtyu te qesh-

nim, ne shoket e udhehegjes dhe bashke me ne edhe Miladini.Trockistin Zai Fundo, na orientonte Titoja nga Gllamori

ne shtator 1942, duhet ta demaskoni para anetareve te PKSH

dhe t'i njoftoni anetaret e saj se ai eshte armik i hapet i In-

ternacionales dhe i Partise!Kesaj i thoshin, hajde baba te te tregoj arat! Trockistin

Fundo ne vete e kishim demaskuar si te tille qe me 1939 kur

ai mberriti ne Shgiperi dhe, qysh atehere, i kishim lare per-

fundimisht hesapet me tel.

- Ndoshta Titoja s'i ka ditur keto, - menduam filli-misht, - prandaj nga mosdija na ka shkruar keshtu.

Por shpejt u kujtuam: Ne i kishim derguar Titos Rezo-

lucionin e Mbledhjes Themeluese te Partise dhe atje hapur e

garte Zai Fundo eilesohej armik i deklaruar i klases2. Ti-toja ne leter na shkruante se e kishte lexuar Rezolucionin.

Atehere si? Nuk e kishte lexuar ate paragraf? Apo ngageduhej te na shkruante di^ka, shkroi Q'i erdhi per mbare?! E

,Vuditshme! Por akoma m teper do te na shtohej i^udia rreth

problemit Tito-Fundo ne shtatorin e vitit 1944. Forcat tonate Ushtrise Naciona1V1irimtare qe luftonin per i^lirimin e Shgi-perise se Veriut e kapen rob Zai Fundon, i cili ndodhej nenje Vete banditesh me Gani Kryeziun e anglezet ne krye. Dha-

me urdher qe Fundoja te merrte denimin e merituar. Kurfare papritur, po ai Tito e njerezit e tij, qe me 1942 na jepnin

keshillen e vonuar te lanim hesapet me Fundon, tash u vune

ne mbrojtje te tij, bile kerkuan t'ua dorezonim atyre.Se si vepruam ne kote rast kam shkruar edhe gjetke si

edhe ne librin Rreziku anglo-amerikan per Shgiperine e s'ka

1 Shih: Enver Hoxha. Kur lindi Partia (Kujtlme), botim i dyte,f. 23-31 . Tirane, 1982.

2 Shih: Dokumente kryesore te PPSH , vell. I, botim 1 dyte, f. 20.Tirane, 1971.

27

nevoje te zgjatem. Fjalen ketu e kishim te letra e 1942-shit.

E tille ishte ajo nga fillimi gjer ne fund - letrr e keshillaveteper te vonuara. Vetem ne fund fare, si kalimthi, si mege

ra fjala, Titoja na bente edhe kete kerkese: Rezoluta qedo te perpiloni ne Konference duhet te jete sa me e shkur-

ter... Gjithashtu na dergoni karakteristiken e anetareve terinj te Komitetit Qendror me emrat e tyre se duhet t'ia der-

gojme Kominternit (?!).

Na beri pershtypje kjo kerkese, pyetem njeri-tjetrin see'mund t'i duheshin valle Kominternit karakteristikat e ane-tareve te KQ te PKSH (?!), par, ngage s'dinim si ta shpjego-nim, e gjetem arsyen: i di Titoja keto pune! Ndoshta keshtue ka orientimin!

Ja, pra, e tille ishte krejt letra e Titos qe propaganda

jugosllave e ngre si nje kontribut te rendesishem per ndjek-jen e nje vije te drejte nga Partia jone! Kjo si -argument

ne favor te pretendimit te tyre se gjoja atyre ua dedikon

PKSH rritjen e saj! Por verberia dhe instinktet e pakontro-Ilueshme shoviniste i ^ojne ata ne vetedemaskim. Po te ishin

me gjakftohte, edhe thjesht per pretendimin e tyre armigesor,ata as duhej ta zinin kurr ne goje kete letrr.

Ajo eshte deshmitare e pakontestueshme e faktit se, tepakten gjer ne fund te vitit 1942, kur mberriti letra, PartiaKomuniste e Shgiperise s'pati nga ana e KQ te PKJ asnjendihme, asnje udhezim, asnje orientim. Ne te njejten koheajo deshmon se edhe keshillat e orientimet e fundit te1942-shit, mberriten ne Shgiperi si kofini pas te vjelave e, perpasoje, s'kishin me asnje viere.

Por le te kthehemi ne fillimin e vitit 1943, ne ditet kur

mes nesh kishim Bllazho Jovanovi^in, e te shohim kontribu-

tin qe na dha ai. Pasi na transmetoi ato qe i kishin thene,

fakt eshte se ai u tregua i matur dhe gendroi, si te thuash,

i terhequr per te kryer edhe detyren e fundit per te eilenkishte ardhur, te pershendeste ne emer te KQ te PKJ Kon-

ferencen e Pare te Vendit te Partis sone. Ai e shihte vetese si geme te angazhuar ne pune e ne lufte, dite e nate, i

shihte udhetimet me koke ne traste qe benim nga Elbasani

28

ne Tirane e anasjelltas, mbledhjet e takimet qe organizonimdhe, g'eshte e verteta, ne asnje rast nuk na shfaqi ndonje

shenj pakenagesie. Natyrisht, kishte raste kur angazhohej dhe

ai ne bisedat qe benim per njerin ose per tjetrin problem, vetene e pyetnim per ndonje nga (;eshtjet qe do te trajtonim ne

referatet e Konferences dhe ai e shfaqte hapur mendimin e

tij. Nuk shkelgente ne ato qe thoshte dhe shpejt u binda se,sidomos per problemet e organizimit, te drejtimit e te jetes

se partive ne teresi, nuk dinte shume. Ndoshta kjo vinte ngafakti qe ishte marre kryesisht me probleme ushtarake. Sido-

gofte, gjate gjithe kohes gjer ne Konference, Bllazhoja qen-droi brenda kompetencave te tij, nuk kerkoi te na imponohej

ne ndonje gje, ashtu si edhe nuk kishte te na jepte ndonje

gje, kur e pyetnim. Shkurt, kaloi 2-3 muaj prane nesh nemarredhenie normale, shpesh pa u ndier fare, por sidogofte

ne nje atmosfere migesore.Dhe ja, tamam ky Bllazho Jovanoviq, na ngrihet ne Kon-

ferencen e Pare te Vendit, ne mes delegateve te ardhur nga:gjithe Shgiperia e, fare papritur, na leshon nje xhevahir:

- Partin Komuniste te Shgiperise e kane krijuar dykomuniste jugosllave!

Bente aluzion per Miladin PopoviQin e Dushan Mugoshen.

Prshtypjen teper te rende qe shkaktoi kjo deklarate ma-

rrezie nuk e la te vazhdonte gjate Miladin PopoviVi. U ngritsa mbaroi fjalen Bllazhoja dhe iu drejtua atij e neve:

- Askujt nuk duhet t'i shkoje nder mend, - theksoimidis te tjerash Miladini, - se Partine Komuniste te Shgipe-

rise e kemi krijuar ne, dy shoke te Partine Komuniste te Ju-

gosllavise. Jo, e verteta eshte se Partine Komuniste te Shgi-perise e krijuat vete ju, komunistet shqiptar dhe, nese duhet

folur per rolin tim, ose te ^dokujt tjetr t jashtem, ky rols'eshte gje tjeter vegse ajo qe ne marredheniet midis partive

motra quhet ndihme e perkrahje internacionaliste, vellaze-rore. Partine tuaj Komuniste ju do ta krijonit, siV e krijuat,

edhe sikur te mos ndodheshim ne ketul.

1 Nga procesverbali i Konferences se Pare te PKSH. AQP.

29

Bllazho JovanoviVi u zverdh pas kesaj deklarate te forte,mblodhi buzet , por gojen nuk e hapi as ate gast dhe as atopak dite qe gdndroi pasi mbaruam Konferencen.

Ne vete , me gjithe habine dhe pershtypjen shume te keqeqe na ngjalli aludimi i tij , nuk i dhamd rendesi nje theniejete tille, e cila , si komunistd qe ishim e si i konceptonim gjerat,na u duk vetdm si nje lajthitje e rastit , prandaj nuk e pamdte arsyeshme as te rremonim me tej se si e pse i shpetoiBllazhos nje gje e title . Tashme i njihnim goftd kapacitetin,goftd natyrdn e tij dhe menduam se edhe ky absurditet hyntend kuadrin e thenieve e te tezave ne hava qe leshonte herepas here.

Megjithatd , nje sere pikpyetjesh na linden. Bllazhojakishte mbi dy muaj qe ndodhej mes nesh , kishim biseduar met kaq e kaq herd e, si(Z thashd, edhe nje ferkim me td kishimpasur . Si nuk i shpetoi kjo gafe ne keta dy muaj e ca, portamam ne Konferencen e Pare t Partise?! Po te ishte ajo njethenie, apo mendim qd i erdhi papritur thjesht atij, atc-here md e natyrshme do te qe t'i kishte lindur ne nje bisedeapo ferkim te rastit . Kurse ai e tha tamam kur nuk fliste enuk diskutonte ne emrin e vet, por kur pershdndeste ne emdrt KQ te PK te Jugosllavise. Ateherd si? Ishte, pra, kjo nje gjeqe i shpetoi , apo Bllazhoja ishte i porositur ta leshonte, gofteedhe si rastesisht, perpara forumit kryesor te Partise sone?

Por, keto ishin vetem pikdpyetje qe na linden ato ditd es'kishim as arsye, as ndonje fakt tjeter qe te mendonim se the-nia nuk ishte e vete Bllazhos . Titoja ne Jetren qd permendas'bente as aluzionin me td larget ne kete drejtim ; vete Blla-zhoja , pas kunderpergjigjes Hake per flake t Miladinit, e qepigojdn dhe ne e lame me kaq , me besimin se ishte thjesht njelajthitje e t ddrguarit.

Do te rridhnin punet e do te vinte dita kur do te binde-shim se, goftd pershtypja e keqe , gofte pikepyetjet tona temarsit 1943 , rreth aludimit te Bllazho Jovanovi(jt , nuk ishinpa baza. Do te vinte , pra, dita kur Titoja me njerezit e tijhapur e me egersi, ne kuadrin e kaq e kaq akuzash e shpifjeshkunddr nesh , do t pomponin edhe njd nder pretendimet me

30

absurde e me te paskrupull - pretendimin se gjoja Partine

Komuniste te Shgiperise na e paskan krijuar ata, jugosllaveti'Qysh nga momenti kur ky pretendim na u tha hapur e

gjer me sot, jo vetem me indinjate, sie e meriton pergjigjemnje marrezi e ti11e, por edhe me urtesi e me argumente e kemi,

hedhur poshte kote fabrikim te titisteve, kemi shpjeguar pse-ne e gjerave dhe, sidomos, kemi zbuluar e kemi denoncuar-

gellimet e mbrapshta, megalomane e hegjemoniste q jane-

fshehur pas tij. Per kete flasin gjithe dokumentet e Partisesone qe i referohen ketij pretendimi. Une vete, ne nje serefjalimesh, raportesh, artikujsh dhe ne shenimet e mia, e kam,trajtuar gjeresisht te verteten rreth tij. Por, mege objekti

kryesor i ketyre shenimeve e kujtimeve jane marredheniet

tona me titistet, e shoh te arsyeshme te ndalem edhe nje herembi te verteten rreth ketij pretendimi. Ca me te nevojsheme ben kete fakti qe, pikerisht ky pretendim u ka sherbyertitisteve si baza , si shtylla qendrore mbi te cilen eshte ngri-tur krejt propaganda dhe veprimtaria e tyre antishqiptare.

Ne radhe te pare, pretendimi i titisteve se gjoja ata epaskan krijuar Partine Komuniste te Shgiperise nuk gendronne kembe nga pikepamja teorike, parimore . Ai ne kete aspekteshte nje shkelje me te dyja kembet e ligjesise se zhvillimit

ne teresi dhe e parimeve mbi te cilat lindin, krijohen e for-cohen partite komuniste ne veQanti.

Dihet se marksizem-leninizmi gjithmone sheh e vlereson'si percaktues dhe kryesor ne lindjen dhe ne evoluimin e Idofenomeni shkakun e brendshem, faktorin e brendshem. Ngaky ligj nuk mund te beje kurre perjashtim as procesi i lindjesdhe i formimit te nje partie komuniste, s'mund te bente per-jashtim, pra, as procesi i themelimit te Partise sone Komu-niste. Po te mos ekzistonte faktori i brendshem, ai shqiptar,po te mos ekzistonin e te mos ishin pjekur kushtet tona tebrendshme, atehere jo me dy e dhjete, por gjithe udhehegjajugosllave te vinte ne Shgiperi, parti komuniste ketu s'mund'te krijohej. PKSH nuk u krijua, pra, se keshtu iu tek, apokeshtu kerkoi njefare Titoje nga Jugosilavia, por u krijua selindjen e saj e kerkonte si nie domosdoshmeri populli shqip-

31

tar, levizja komuniste shqiptare qe kishte mbi nje dekade e

ca qe perpigej per kete rezultante, e kerkonte momenti his-

torik ne te eilin kalonte vendi, e kerkonte e kaluara, e ate-hershmja dhe e ardhmja e vete Shgiperise.

Kete e deshmon edhe kjo: kur Titoja me shoke na pas-

keshin gene kaq te forte e te zotet sa te krijonin nga

jashte nje parti komuniste ne Shgiperi, prrse nuk e bene

bete gje, ta zerre, me 1935 apo me 1937, me 1939 apo me1940 ?! Apo mos vetem me 1941 zbuluan se ne kufi me

Jugosllavine na ekzistonte edhe Shgiperia, e cila na pristekrijuesin Tito te thoshte te behet partia, ashtu si bota, si-

pas Bibles priste krijuesin e madh te thoshte te behet jeta?!Nese ne kete aspekt te problemit ka vend per te thene

di;ka, atehere s'eshte faji yne qe vend mbetet vetem per

ironi. Asgje tjeter nuk meriton logjika absurde e krijuesve

te tille.Pretendimi i titisteve ne rastin konkret nuk bie poshte

vetem nga pikepamja e teorise. Vete praktika e themelimit te

Partise Komuniste te Shgiperise eshte nje argument tjeter qeu perplaset atyre ne fytyre.`shte me te vertete qesharake, pa-

si titistet nga nje ane ngrene me te madhe pretendimin gji-

gant se Partin Komuniste te Shgiperise e krijuan ata,kurse nga ana tjeter nxjerrin per kete nje argument liliput:faktin se ne Mbledhjen Themeluese te Partise sone u ndodh

e mori pjese edhe komunisti jugosllav - Miladin PopoviiZi e,si perkthyes e shogerues i tij, edhe Dushan Mugosha.

Pranine e ketyre dy shokeve ne Mbledhjen Themeluese

e pas saj, Partia jone as e ka fshehur, as e ka mohuar kurre,ashtu sig nuk ka mohuar e nuk ka fshehur asgje tjeter nga

gendrimi dhe puna e tyre ne Shgiperi. Jane Titoja me shokeata q, per kete problem kane fshehur e kane mohuar me

gellim aspektet me kryesore. Konkretisht:Se pari, udhehegja jugosllave gjithmone ka kaluar ne

heshtje faktin themelor se Miladin Popoviri nuk u dergua ne

Shgiperi as nga Titoja , as nga udhehegja e PK te Jugosllavise.

Ai doli ne ilegalitet ne Kosove nga gjiri i malazezo-shqip-

tareve. Ne veren e vitit 1941 u arrestua prej fashisteve ita-

32

liane dhe u dergua ne Shqiperi, ne kampin e internimit tePeqinit. Ne nje aksion e Vliruam ate nga internimi dhe kjondodhi pikerisht ne ato momente kur ne, perfagesuesit e trigrupeve kryesore komuniste, kishim rene dakord te mblidhe-

shim per themelimin e Partise Komuniste te Shgiperise. Sig

kam shkruar hollesisht edhe ne librin me kujtime Kur lindi

Partia, ne ate periudhe ne kishim marre initiativen te hynimne lidhje me Partine Komuniste te Jugosllavise dhe shprehem

deshiren qe ajo te na dergonte nje shok per te asistuar e perte na ndihmuar ne ngjarjen e madhe qe kishim perpara. Mege

rasti e solli, pra, ta i;lironim ne Miladin Popovigin e ky ndo-

dhej ne Shgiperi, ne iu lutem ketij te gendronte per njefare

kohe si nje i trete, i paanshem midis nesh. Pasi rame da-kord me te, kerkuam per kete edhe autorizimin e udhehegjes

se PK te Jugosllavise. Autorizimin e solli aty nga fundi i te-

torit 1941 Dushan Mugosha dhe, pas kesaj, Miladin Popovi9iu lidh me teper me ne e me punet tona e, ne kete kuader,mori pjese edhe ne Mbledhjen Themeluese.

Se dyti, Miladin Popovigi jo vetem nuk u dergua te nenga shtabi i Titos, por ai mori pjese ne Mbledhjen tone The-meluese pa pasur asnje orientim , direktive , udhezim etj. ngaudhehegja jugosllave per ndonje rol te vei^ante ne kete

ngjarje. Ishim vete ne, komunistet shgiptare, pjesemarres ne

mbledhje, qe i drejtuam e i zhvilluam punimet nga fillimine fund ashtu sie na mesonte marksizem-leninizmi . Nuk patematje kurrfare orientimesh apo udhezimesh nga jashte, asnga partia jugosllave , bile as nga Partia Komuniste e Bashki-mit Sovjetik dhe as nga ndonje parti tjeter. Vete propagandaantishqiptare e titisteve, te pakten gjer tani , asnjehere s'kafabrikuar ndonje dokument qe te vertetoje te kunderten.

Atehere, si na u krijoka nje parti komuniste nga nje ane-

tar i nje partie tjeter, ca me teper kur ky as eshte derguar

direkt prej saj dhe as ka pasur ndonje orientim apo udhezim

prej saj?!

Kete vetem logjika e titisteve mund ta zbertheje.Se treti, vete Miladini, siq permenda mc lart e siAZ verte-

toi gjate gjithe gendrimit te tij ne Shgiperi, asnjehere nuk i

3 -s1 33

ka veshur vetes merita qe nuk i takonin e s'mund t'i tako-

nin. Perkundrazi, ai me indinjate e me vendosmeri hidhteposhte edo aluzion apo perkedhelje dinake q mundoheshin

t'i benin te derguarit e Titos per t'i atribuar nje rol qe s'mundta kryeje jo me nje person, por as nje parti e tere e jashtme.

Shkurt, Partine Komuniste te Shgiperise e krijuan vetem

ata qe mund dhe u takonte ta krijonin, komunistet shgiptare.

Pretendimi i jugosllaveve ne kete problem s'eshte, pra,

gje tjeter, vetse marrje persiper e meritave te pamerituara.

Por te kembengulja e perhershme e revizionisteve t Beo-gradit per te marre persiper nje rol qe nuk u takon, nuk Bu-

het pare thjesht mania per mburrje, per nam, per ta perdorur

kete si nje xhingel tjeter ne gjoksin e tyre plot dekorata he-roizmash te medha. Jo, sie vertetoi nje histori e tere, ata ia

veshen vetes rolin e krijuesit te PKSH, me gellim qe krije-sa te sillej ndaj tyre si foshnja para prindit, te edukohej e te

rritej me frymen e tyre, te behej, pra, vegel qorre dhe e bin-

dur ne sherbim te partise matke - PK te Jugosllavise. Gji-

the historia e marredhenieve te PKSH me PKJ, veganerisht

duke filluar nga vera e vitit 1943 e gjer ne fillim te vitit 1948

e me vone, eshte histori e luftes midis synimeve, perpjekjeve

e komploteve nenshtruese, skllaveruese te PKJ e te shtetitjugosllav ndaj Partise sone, shtetit te ri popullor shqiptar, dhe

gendreses heroike te udhehegjes se ketyre, jo vetem per temos iu nenshtruar, por edhe per ta goditur balle per balle

tradhtine pa asnje pushim e pa asnje hezitim. Kete do ta sho-

him me poshte.Ketu eshte vendi te theksoj se, ashtu sie eshte absurd dhe

pa asnje baze pretendimi i jugosllaveve mbi faktin se kush ekrijoi PKSH, po aq absurd e pa asnj baz eshte edhe preten-

dimi tjeter i tyre, se Partia jone gjoja ia detyroka PK te Jugo-

sllavise rritjen, forcimin dhe vijen e saj gjate viteve te LuftgisNacionalelirimtare. Edhe kete pretendim e mbeshtetin ne ro-

lin e te derguarve te tyre ne Shgiperi.Sie thashe, gjer ne fund te vitit 1942 as udhehegja e

PKSH, as Miladini e askush tjeter nder ne, s'patem asnje llojtakimi, s'morem asnje lloj letre apo materiali nga ana e PKJ,

34

bile s'kishim as ndonje lajm se c'benin e si i kishin punet sho-

ket e partise moter.

Me kete nuk dua te them kurrsesi se na kishte mbetur

qejfi qe per nje vit e ca ata nuk u bene te gjalle e nuk na

dhane asnje lloj ndihme. Jo, ne i merrnim me mend kushtet e

veshtira ne te cilat u duhej te luftonin dhe deshironim e uro-

nim me zemer qe punet t'u ecnin sa me mbare per te miren e

popujve vellezer jugosllave, per te miren e Partise Komuniste

te Jugosllavise, per te miren e luftes clirimtare te koalicionit

antifashist boteror. Natyrisht, as nuk dua te them se ne s'ndie-

nim nevoje per shkembim pervoje me shoke te nje ideali, ca

me teper ne kushtet kur Partine e kishim t re, shoket pa

ndonje pervoje e kushtet ne te cilat luftonim teper te veshtira.

Por, ama, te mos besh asgje e te pretendosh se ke bere

gjithcka, sic ndodhi ne rastin konkret me udheheqjen e PKJ,kete ne nuk e kemi pranuar e s'do ta pranojme kurre.

Kasnecet e Titos, per t'u mbushur mendjen njerezve per

-kontributin e tyre do te na permendnin edhe rolin e BllazhoJovanovicit, sidomos ne Konferencen e Pare te Vendit tPKSH. Eshte edhe ky nje pretendim, i cili, nga njerez me ze-mer te paster e gjykim t shendoshe, nuk duhet zene fare negoje. Bllazho Jovanovici, me perjashtim te asaj qe tha mbi kri-jimin e PKSH, nuk dha asnje kontribut tjeter jo me perne, por as per ata qe e kishin derguar.

Ashtu si gjithcka tjeter edhe punen per pergatitjen dheper zhvillimin e Konferences se Pare te Partise e kishim ma-

rre persiper ne dhe e cuam gjer nie fund ne, komunistet shgip-

tare, tash te organizuar ne radhet e nje partie qe kishte mbinje vit e ca pervoje ne zjarrin e luftes. Kam shkruar me ho-11esi mbi punen qe beme ne per kete Konference1, ndaj ketu

s'eshte nevoja te perseris ato qe dihen. Dua te shtoj vetemdicka: me pas, sidomos ne situaten e rende qe na krijuan nje-

rezit e Titos para dhe gjate Plenumit t Beratit ne nentor

1944, midis te tjerash m ngriten mua, por edhe te tjereve,

1 Shih: Enver Hoxha. -Kur lind! Partia (Kujtime)-, botim i dyte,

. 325-394. Tirane, 1982.

1 l^

nje gabim te rende qe paskeshim lejuar ne Konferencen e

Pare te Vendit - proceduren e zgjedhjeve te Komitetit Qe-

ndror te Partise!

C,'perfageson ne vetvete ky gabim qe u hiperbolizua

aq shume, sa i derguari i Titos, Velimir Stoini9i, qysh sa mbe-

rriti ne Shgiperi, ne fund te gushtit 1944, na e tundte sikurkushedi i^'gjeme kishim bere?!

E verteta eshte se menyra si vepruam ne per zgjedhjet

ne Konferencen e Pare te Vendit te PKSH, veganerisht per

kushtet e atehershme, nuk ishte ndonje gabim kushedi (Zfare

dhe, me kryesorja, nuk pati parti pris ne proceduren qe ndo-

qem. Vetem se kandidaturat u propozuan para delegateve jo

me emra, por me rruge konspiracioni, me flete karakteristike.

Ne t shenohej se propozohet nje shok qe ka keto e ato cilsi,

ka keto e ato t mira ose te meta, ka kete te kaluar, ka prirje

ne kete sektor, ka dobesi ne keto drejtime etj. Delegatet apro-

vuan ata qe iu duken me te miret.

Kjo, ta zerre, mund te ishte edhe nje procedure e gabuar,por fundi kjo ishte nje pune e brendshme per Partine tone e

qe na imponohej nga kushtet e nje ilegaliteti te rende.Rendesi kishte fakti qe ne niseshim nga parimi se Ido ko-

munist eshte nie udheheges dhe me sinqeritet mendonim seduke mos u permendur emri, por cilesite. kjo gje ishte me de-

mokratike, me me pak mundesi gjykimi subjektiv. Keshtu ar-

syetonim se qe me mire dhe keshtu beme. Ne te njejten kohene e pranojme, nuk kishim pervojen e duhur per proceduren

e zgjedhjeve ne forume te tilla te larta. As neve, as Miladinit,

nuk na shkoi nder mend se po vepronim keq. I vetmi personqe ishte midis nesh e qe kishte pervoje ne kete (Zeshtje ishteBllazho Jovanovi(Zi, por ai nuk na tha asgje. Por koha do te

sqaronte se Titoja me te derguarit e tij do te kapeshin pas ke-

tij gabimi, jo se u dhimbej shkelja e rregullave proceduria-le nga ne. Arsyeja kryesore gendronte gjetke: menyra kon-

spirative si vepruam ne me zgjedhjet nuk ia plotesonte Titos,ashtu si donte ai, kerkesen per t'i derguar emrat e mbiemrat

dhe karakteristikat e anetareve te Komitetit tone Qendror.

Pikerisht ketu ne, padashur, e kishim prekur Titon atje

36

ku s'duhej dhe ai, kur me pas dergoi Stoinigin ne Shgiperi,

s'harroi ta porosiste qe t na godiste rende per gabimin emarsit 1943.

Puna arriti gjer atje sa, kur me Stoinirin u bashkuan edhe

Nako Spiru, KoVi Xoxe, Sejfulla Maleshova e te tjere, ky

-gabim procedurial erresoi krejt suksesin e padiskutueshem

te vete Konferences. SiV dihet, Konferenca u organizua ne

rregull, delegatet u zgjodhen sipas te gjitha normave e me nje

procedure demokratike me gjithe rrethanat e veshtira qe pa-

raqiteshin. Fryma e referateve dhe e diskutimeve ishte me se

e shendoshe, secili kishte te drejte te ngrihej, te pyeste, te

nderhynte, te diskutonte, te kritikonte, te propozonte.

Por akuza e Titos per proceduren e zgjedhjeve i takon

nje periudhe tjeter, per te eilen do te flas hollesisht m posh-te. Ketu desha vetem te theksoj te verteten se, duke perfshire

edhe Konferencen e Pare te Vendit te PKSH, pra, gjer nefund te marsit te vitit 1943, ndihma e KQ te PKJ ndaj Partise

sone ishte krejt inekzistuese. Natyrisht, as do ta zinim kurre ne

goje nje gje te tille, nese nga ana e Titos dhe e njerezve te tij nuk

do te ishte pretenduar e trumbetuar me te madhe e kunderta.

Ambasadori shetites i Titosshtrin fijet e rrjetit neper Ballkan

Sapo kishim perfunduar me sukses punimet e Konferen-

ces se Pare te Vendit dhe ishim angazhuar ne zgjidhjen e de-

tyrave te medha qe na shtroi Konferenca. Delegatet ishin ni-

sur ne qarqe, ne Vetat e ne batalionet. Po ashtu, pasi moren

udhezimet e orientimet e duhura, ishin nisur ne terren per

udheheqjen direkte te puneve edhe pjesa me e madhe e sho-

keve te zgjedhur ne Komitetin Qendror e ne Byrone e Komi-

tetit Qendror te Partise. Tamam ne nje nga keto dite, kur

isha duke punuar nje material (me duket se po beja korri-gjimet e fundit mbi tekstin e Rezolucionit te Konferences),

37

papritur e ne rrethana krejt te panjohura, na mbiu ne La-

binot te Elbasanit nje jugosllav. Them na mbiu jo aq perfaktin se gjer ate gast as qe dinim kush ishte, nga vinte, pse

e per ku shkonte ky njeri ne ato kohe te veshtira, por sido-

mos per telashet, per ngaterresat e per akuzat e kurthet e

pafund qe na krijoi, qe nga momenti i njohjes e per vite meradhe me pas. Antishqiptar dhe antimarksist i dores se pare,

i terbuar ne dellin e tij prej shovinisti serbomadh, megalomandhe i eger, i tille do te na shfaqej figura e tij edhe tre-kater

muaj pas takimit te pare, edhe ne vjeshten e veshtire te atij

viti, edhe me 1945 e me 1947. Ky mafioz politik (nuk e teproj

aspak nese e quaj keshtu), ashtu sic do te na hynte papriturne pranveren dhe veren e 1943-shit ne udhehegjen e Partise dhe

do te hidhte farat e percarjes e te diversionit, po aq papriturpas Clirimit do te gjente menyren te hynte e te diktonte gjerne organet e larta te ushtrise sone. Do te shkonin vite, punet

do te merrnin ate rrjedhe qe moren dhe, kur per ne ishtekrejt i harruar, ai po aq papritur, si ne marsin e 1943-shit, do

te na shfaqej perseri ne nje nate tjeter te zeze, vec kete radhe

mijera kilometra larg Shgiperise, ne Moski*. Vone, pas mesit

te nates do te binte plot alarm zilja e telefonit dhe zeri i

Anastas Mikojanit do te me njoftonte se me kerkonte takim

Svetozar Vukmanovicil, njeriu i marsit 1943!Shume shpejt do te bindesha se gendrimi i tij i rende e

fodull i castit te prezantimit, nuk kishte ardhur ngage e lashe

ca te priste (sie thashe kisha ne duar nie material). Jo, e tille

qe natyra e perhershme e tij.- Duke u kthyer nga Maqedonia e zonat greke me iti-

nerar per ne Mal te Zi e ne Kosove, mora vesh se ndodheshit

ketu. Pa te shohim c'bejnP keta shgiptaret, mendova dhe ven-dosa t'ju bej nje vizite te shkurtcr, - tha rende-rende e priti,

si duket, t'i shprehja falenderimet. Une vetem heshta per t'ilene te kuptonte se duhej t'i korrigjonte shprehjet... keta

shgiptaret.

1 Shih : Enver Hoxha . Hrushovianet (Kujtime) . botim i dvte,

f. 129 -131. Tirane, 1982.

38

Por ai as u prek fare . Na tha (ne konfidence !), se ishte i

deleguari kryesor i udhehegjes se PKJ dhe i Shtabit te Pergjith-

shem te UN?L te Jugosllavise per Magedonine dhe vazhdoi:

- Mege Maqedonia , per vete historine e saj te kaluar e

aktuale, eshte Geshtja ky^ e Ballkanit, me duhet, ne njefaremenyre, te merrem me krejt kete treve ku nderthuren Bull-garia , Greqia , Maqedonia , Shgipbria, Serbia . Kohe te veshtira

dhe probleme teper te veshtira , por s'kemi ^ 'bejme, do t'ua

dalim mbane, - e mbylli hyrjen me po ate ton qe e filloi dhe

nisi te verente se q'efekt na kishte bere njohja me tere kete

barre t rende qe na i kishte leshuar historia mbi supe ke-

tij 30-vjegari!Mendjemadh dhe fodull - kjo ishte pershtypja e pare,

qe me shkoi nder mend , aty per aty , per njeriun e Ballka-

nit. Sidogofte , na kishte ardhur si mik, ndoshta lodhja e vesh-

tiresite ia kishin sjelle ne maje te hunds dhe per nje gast

s'e kontrollonte dot veten. Prandaj , per ta zbutur atmosferen,

e mora fjalen une. E falenderova per viziten e rastit q na be-ri, i thashe se per ne eshte gezim kur takohemi me komuniste

nga partite motra dhe , pavaresisht nga funksionet qe kryejne

ne partite e tyre , ne e quajme shume t rendesishme shkem-

bimin e mendimeve me ta , ndihmen reciproke , njohjen m

mire te njeri-tjetrit.- Nuk dua t'ju mbaj gjate se jeni per rruge te larget, -

i thashe ne vazhdim dhe shtova: - Ver, kini parasysh njegje: ne ju rente rasti te kaloni perseri neper Shgiperi, mos

kuturisni si kete herb . Per ne s'do te jete mire te marrim vesh

se fashistet kane kapur diku ne Shgiperi nje komunist t nje

partie moter, ca mb teper , nje shok qe mban gjithe ato per-

gjegjesi qb na permendet. Dorezohuni te ne, - i thashe du-

ke qeshur, - dhe shoket tane qe ndodhen kudo do t'ju vojne

atje ku ju duhet.U duk sheshit qe iu be qejfi. Me fale>nderoi per ndihmen

qe i shpreha dhe meniehere shtoi:- Une ne rruge jam, nga njeri vis ne tjetrin. Nuk e ki-

sha planifikuar ketb takim , por do t me ndihmonte shume

ne punbn time njohja disi e eiendjes te ju. Mund te shkem-

39

bejme mendime edhe per gjendjen ne Maqedoni, ne Bullgarie ne Greqi. Une andej vij dhe s'besoj se per ju problemet etyre jane pa interes. Jeni dakord?!

Nuk kishte asnje arsye pse te kundershtonim nje shkem-bim te lire mendimesh. Ca me teper, pas fjaleve te mia, u dukse e uli disi shkallen e kapadaillekut.

Fillimisht i bera nie pasgyre te shkurter te jetes dhe te

veprimtarise se Partise sone qe nga themelimi i saj, i fola di(;ka

per punen me Frontin, me keshillat nacionalglirimtare si dhe

per Betat, batalionet e njesitet e tjera partizane. Di(;ka me gje-

re, u ndala ne punimet e Konferences se Pare te Vendit te

Partise e ne vendimet e saj shume te rendesishme, sidomos

per fazen e re, me te larte, ku kishte hyre lufta jone, per or-

ganizimin dhe per forcimin e Ushtrise sone Naciona1V1irimtare,

per krijimin se shpejti te Shtabit te Pergjithshem te Ushtrise etj.

Jo pa gellim i fola shum shtruar, me sinqeritet, dukepasur parasysh te vija ne dukje edhe sukseset e arritura e luf-

ten e bere per to, por edhe te metat e dobesite e verejturasi dhe gendrimin tone kritik ndaj tyre. Veprova keshtu me

gellim qe t'i hapja udhe mikut e t'i lija te kuptonte se ne nekete fryme bisedojme me shoket dhe kete fryme shogerore

kerkojme edhe nga ata. Por e gjitha kjo mbeti vetem nje de-shire e mire.

- Nga ekspozeja qe na beri shoku Sekretar i Pergjith-shem, - nisi Tempoja sikur te fliste ne ndonje takim midispartish, - e shoh qe keni ecur perpara. Per kete me behet

qejfi. Do verejtje (perkthente, me duket, Ramadan '?itaku),kam per punen tuaj te gjertanishme, por me pare desha t'ju

bej nje pasgyre te gjendjes ne Magedoni e te kuptimit te ka-

rakterit te luftes nga shoket bullgare e greke.

Nga gjithe ato qe na rokanisi ne kete bisede te pare,ashtu si dhe ne dy a ne tri raste te tjera, gjate veres se atij

viti, donte ta paraqiste veten jo thjesht si nje ekspert i (Ze-shtjeve te Ballkanit, por si nje politikan i madh i Ballkanit,si njeri qe aty per aty ishte ne gjendje te arrinte ne konklu-

zione e' gendrime te rendesishme e vendimtare! Qofte ngatoni si fliste, gofte nga menyra e prere , e instanceS se fundit

40

si i leshonte frazat, te jepte pershtypjen se perpara kishe nje-

riun qe mbante ne duar fijet e Ballkanit dhe se e sotmja dhee ardhmja e ketyre vendeve varej vetem prej tij!

Ne menyre te ve^ante pershtypje te thelle na beri mun-gesa e hapet e respektit te ketij njeriu ndaj udhehegjeve tedy partive motra, asaj te Bullgarise dhe te Gregise, si dheperdorimi prej tij , nga fillimi ne fund , i termave shabllone shabllonizem . Shpejt do te mesonim se ku rrihte.

- Shoket bullgare, - na tha midis te tjerash , - nuk ve-projne sipas situatave , por imitojne ne menyre shabllone ek-speriencen e kaluar , t mesuar nga librat . Presin t'u shper-thejne grevat e demonstratat ne qytete , si ne Rusi mc 1917,e pastaj te fillojne fazen tjeter , kryengritjen e armatosur! Ke-saj i thone t'i japesh fund luftes kunder pushtuesit , pa e fi-lluar fare . Po kete gje po bejne edhe greket. Jane perqendruarvetem ne qytete e presin ta marrin pushtetin me pas, me bi-sedime parlamentare . Keto jane gomarllege ! - shfryu pa piketurpi (shpejt do te mesoheshim me kete terminologji qe kyserbo-malazez e kishte ne maje te gjuhes). - Dihet, - vazh-doi, - se nje njeri me mend duhet te shohe tej hundes setij, por ama , jo me shabllonizem , jo duke mos pare ose dukenenvleftesuar ate qe eshte, si te thuash , prane hundes. E kamfjalen, - tha gjithe mburrje, - per eksperiencen e partisesone e te shtabit tone te pergjithshem . Ne jemi ne male, pobejme luften e madhe, pa pritur grevat e demonstratat e bull-gareve e te grekeve! Ky eshte shembulli qe duhet ndjekur, si-domos ne kushtet e Ballkanit , - tha. - dhe ne nuk do t'iakursejme askujt!

Heshti pak , pastaj m'u drejtua mua:- Ja, me vjen mire qe edhe te j u ka nisur lufta ne male,

lufta partizane . Kjo eshte nie shenje e mire, por Buhet teshpejtoheni . Keni mbetur akoma me Beta e me njesite guerile.Lerini njesitet guerile ne qytete , mbushini malet me partizane.Sepse , e thashe. po u pergendrua lufta vetem ne qytete, ate-here bihet ne shabllonizem , kopjohet verberisht eksperienca ete tjereve , gofte kjo eksperience e cilitdo revolucion...

Shume perpjete e kishte marre ky komunist kapadai! Flis-

41

te keshtu , kaq brutalisht dhe me fodullek se e kishte zakon,

apo mos na quante ne te rinj e mendonte se mund te na

leshonte g't'i vinte ne koke? Nuk mund ta lejoja te vazhdonte

keshtu me ate ton e me ato fjale.- Ne, - i nderhyra, - nuk i njohim nga afer partite

motra te Bullgarise dhe te Gregise dhe nuk kemi pasur rast

e mundesi te dime hollesi per gjendjen e tyre aktuale. Per

kete nuk e quaj me vend , bile, as te flasim ketu per to e per

vijen e tyre . Por, meqe ju e thate tuajen , me duhet t ' ju them

edhe une mendimin tim.- E paraqita vetm si shembull, pa pasur per gellim te

diskutojme per to, - desh te shfajesohej Tempoja . - Eshte

thjesht nje bashkebisedim i lire.- Lirisht do te flas dhe une, - i thashe dhe vazhdova.

- Si dy parti komuniste , anetare te Kominternit, ne kemi

ushqyer e ushgejme per to te njejtat ndjenja e mendime si

edhe per partine tuaj e per Ido parti tjeter komuniste. Vega-

nerisht per udheheges te tille , si shokun Dimitrov , kemi pasur

dhe kemi mendimet me te mira . Jua them kete sepse s'ka si temos na habite menyra si folet ju per udhehegjen e kesaj partie.

- Edhe ne kemi respekt per shokun Dimitrov , - u hodh

Tempoja, - por ne rastin konkret dhe ai eshte per ndjekjen

e nje vije shabllone ne Geshtjet e luftes kunder pushtuesit.

Ndoshta kjo vjen ngage punon ne Moske, ne Komintern, dhes'njeh pervoje tjeter perveq asaj te revolucioneve te mepar-

shme dhe te luftes se Ushtrise se Kuqe . Tamam ketu shab-

llonizmi...- Shume e permendni termin shabllon dhe, me v'shoh,

me te nenkuptoni , ne radhe te pare , pervojen e Revolucionit

te Tetorit, - i thashe prere. - Apo gaboj?!- Ne njefare menyre edhe ate, por , te kuptohemi...

- Me ndjeni, - e nderpreva, - por per ne Revolucioni

1 Tetorit dhe krejt pervoja e tij jane digka e shenjte . Ndoshta

s'u kemi hyre puneve kaq thelle sa ju, - iu drejtova jo pa

ironi , - por nje gje dime mire : Revolucioni , vei?anerisht ai i

Tetorit , eshte nje gje e madhe, nje eurer, nje fenomen boteror

qe mbi cdo gib te kujton permbysjet rrenjesore ne shogeri.

42

Ai s'perfshin vetem grevat e demonstratat, sig that ju, por

mbi te gjitha permban ne vetvete luften finale me mjete tetilla autoritare si pushket, topat, mitralozat. Revolucioni per

ne eshte, pra, lufte qe zhvillohet gradualisht e pa nderpre-rje me te gjitha format, menyrat dhe mjetet, qe nga atome fillestaret e gjer te kryengritja e pergjithshme e arma-

tosur.- Nuk i mohojme keto, - nderhyri, - por ju u futet

ne teori. Fjalen e kisha per luften aktuale.- Per te e kam edhe une, - i thashe, - dhe aspak

thjesht ne fushen e teorise. Desha te them se ne ne te gjithe

vijen tone mbeshtetemi dhe mesojme, mbi te gjitha, nga per-voja e pazevendesueshme e Revolucionit te Tetorit, natyrisht,

duke u perpjekur ta njohim at sa me mire e ta pershtatimne perputhje me kohen, me rrethanat, me kushtet e situates

se sotme.Vura re se mezi po priste te mbaroja. Me nje thuper tha-

ne godiste gjithe nervozizem e padurim i;izmet.- U keqkuptuam krejt, - tha. - E kisha fjalen gjetke,

por, le ta leme kete teure. Problemi eshte qe...- Edhe dig^ka ne lidhje me ato qe thate per shoket bull-

gare e sidomos per shokun Dimitrov, - ia ktheva. - E per-

seris, ne nuk kemi pasur asnje lidhje direkte me ta dhe nuki njohim konkretisht gjendjen e punet e tyre. Por mendoj se

gaboni kur thoni se shoku Dimitrov eshte kunder zhvillimitne gjeresi e menjehere te luftes se armatosur kunder pushtimit

nazifashist.- Une flas per ato qe pashe e degjova, - u hodh Tempoja.

- Para pak muajsh, - e kundershtova , - neve na er-

dhen direktivat e Kominternit per vijen e Partise sone ne

Luftgin NacionalVlirimtare . Jam i bindur se ne percaktimin e

orientimeve e te direktivave qe jep Kominterni ka fjale e vendkryesor edhe shoku Dimitrov.

- Pa diskutim! - tha Tempoja. - Ai merret direkt me

Kominternin.

- Atehere, - ia ktheva, - si ta kuptojme ate qe thate

ju, kur ne direktivat qe na dergohen neve, nuk na thuhet

43

pritni ne qytete, merruni vetem me grevat, por na thu-

het zhvilloni e thelloni luften, mobilizoni gjithe forcat neluften e armatosur kunder pushtuesit fashist?!

Tempoja u skuq dhe perseri kembenguli ne te tijen, duketheksuar se s'i njihte direktivat qe na kishin ardhur neve, porrealitetin konkret ne vijen e shokeve bullgare.

M tej nuk lejova te flitej per te tjeret dhe ai vete u ter-

hoq, duke perseritur se nuk e hapi ate teme per te pergo-juar te tretet, por thjesht, per nje konsultim midis sho-kesh.

Erdhi radha te na leshonte do verejtje per punen tone.

Qysh ne verejtjet e para pashe se s 'qe i painformuar pergjendjen tone, siv pretendoi e na u hoq ne fillim. Pasi lau

gojen e na beri qejfin per nje sere suksesesh, e gjeti te

udhs te na rreshtonte verejtjet:

- E para, - tha, - jane dukur tendenca e gendrime

sektashe nga ana e Partise per bashkepunim e afrim me

shtresa e grupe njerezish me influence ne popull; e dyta, Bu-

het lidhur me ngushte karakteri i luftes ^lirimtare me proble-

min e zhdukjes se regjimit te vjeter, pra me krijimin e kshi-

Ilave nacionalvlirimtare; e treta, Betat e njesitet partizane s'du-

hen konsideruar Veta te Partise; e katerta...

- Te denoncojme trockistin Zai Fundo si armik te Parti-

se! - i nderhyra une aty per aty.

Tempoja u trondit e u hutua nga nderhyrja, por shpejt uperpoq ta marre veten.

- Po, - tha, - edhe per te do te flas!

- Shoku Tempo, - ia ktheva gete, - keto qe po na per-

mendni ju, i kemi lexuar dy-tre muaj me pare ne Jetren qe

na dergoi shoku Tito dhe me Bllazhon kemi diskutuar gjate.

Si duket edhe ju keni gene i mirinformuar per to. S'ka si te

mos na vije mire nga ky interesim i pergjithshem juaji per

ireshtjen tone.

- Pse, juve ju vjen keq qe interesohemi? - pyeti i iri-

tuar. - Nuk keni nevoje per ndihme? Apo nuk i quani me-

vend verejtjet tona?

Fare shkurt i fola dhe atij se si ne i diskutuam e si i

44

cilesuam ato qe na shkruante Titoja dhe, per t'ia ulur ca hun-den, i thashe fare shkoqur:

- Ne parim ato verejtje edhe mund te qendronin, por na