Embed Size (px)
Citation preview
i
2
Kagamitan ng Mag-aaral
Kagawaran ng Edukasyon Republika ng Pilipinas
Ang kagamitan sa pagtuturong ito ay magkatuwang na inihanda
at sinuri ng mga edukador mula sa mga publiko at pribadong paaralan,
kolehiyo, at / o unibersidad. Hinihikayat namin ang mga guro at ibang
nasa larangan ng edukasyon na mag-email ng kanilang puna at
mungkahi sa Kagawaran ng Edukasyon sa [email protected].
Mahalaga sa amin ang inyong mga puna at mungkahi.
ii
Edukasyon sa Pagpapakatao – Ikalawang Baitang
Kagamitan ng Mag-aaral sa Ilokano
Unang Edisyon, 2013
ISBN: 978-971-9601-08-1
Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas
Pambansa Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang sipi sa ano mang akda
ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot ng
pamahalaan o tanggapang kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sa
pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing
ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon.
Ang mga akda/materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, ngalan
ng produkto o brand names, tatak o trademarks, atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa
nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagsikapang mahanap at mahingi ang
pahintulot ng mga may karapatang-ari upang magamit ang mga akdang ito. Hindi
inaangkin ng kinakatawan ng mga tagapaglathala (publisher) at may-akda ang
karapatang-aring iyon.
Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon
Kalihim: Br. Armin A. Luistro FSC
Pangalawang Kalihim: Yolanda S. Quijano, Ph.D.
Inilimbag sa Pilipinas ng
Department of Education- Instructional Materials Council Secretariat
(DepEd-IMCS)
Office Address: 2nd Floor Dorm G, Philsports Complex,
Meralco Avenue, Pasig City, Philippines 1600
Telefax: (02) 634-1054 or 634-1072
E-mail Address: [email protected]
Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaral
Consultant: Concordia A. Llobrera, Ed.D.
Editor: Modesta R. Bastian, Ph.D.
Mga Manunulat : Benilda M. Daytaca, Leah A. Pascual
Hedwig M. Belmes, at Henrietta A. Bringas
Tagaguhit: Philip L. Balaoro
Layout Artist/Encoder: Margie B. Gardingan at Aileen Tumalip-Espinas
iii
TABLE OF CONTENTS
Title Page
Yunit I Siak Ken ti Pamilyak
Leksyon 1 Magusgustuwan 2
Leksyon 2 Interes 6
Leksyon 3 Kaya 12
Leksyon 4 Pagkapsutan 16
Leksyon 5 Rikna 20
Lelsyon 6 Pannakipatang 25
Leksyon 7 Panagkanta 31
Leksyon 8 Panagdrowing 34
Leksyon 9 Panagsala 38
Leksyon 10 Agduduma a Kabaelan 42
Leksyon 11 Panangaklon ti Pagkapsutan 45
Leksyon 12 Panangaramid ti Kabaelan 54
Leksyon 13 Annuruten ti Panagurnos 59
Leksyon 14 Panangusar ti Banyo 65
Leksyon 15 Panagurnos ken Panagdalus 69
Leksyon 16 Usto nga Aramid 78
Leksyon 17 Naragsak a Pagtaengan 85
Yunit II Kapwa ko, Iginagalang at Minamahal Ko
Leksyon 1 Siak ken ti Kaarubak 108
Leksyon 2 Masakit ni Lola 116
Leksyon 3 No Adda Masaktan 122
Leksyon 4 No Adda Bisita 129
Leksyon 5 Ti Panagam-ammo 134
Leksyon 6 Gangganaet 139
Leksyon 7 Dumngeg Ka 146
iv
Leksyon 8 Sungbatan Daytoy 158
Leksyon 9 Ilocano Version 162
Leksyon 10 Ammuen 168
Leksyon 11 Basaenti Mysa nga Istorya 173 ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Yunit III Siak ken Dagiti Karbengak Patgek ken Pagyamanak
Leksyon 1 Makan Para Iti Pamilya: Maysa a Karbengan 179
Leksyon 2 Pagtaengan Rumbeng a Maited ti Pamilya 184
Leksyon 3 Panakaited ti Badbado/Aruaten:
Karbengan ti Maysa a Pamilya 187
Leksyon 4 Edukasyon Para sa Pamilya: Maysa a
Karbengan 190
Leksyon 5 Makmakan: Mangted Ragsak iti Pamilya 193
Leksyon 6 Pagtaengan: Proteksyon ti Pamilya 196
Leksyon 7 Badbado Wenno Aruaten Rumbeng nga Awaten 200
Leksyon 8 Panagadal: Karbengan nga Rumbeng Maamoan 203
Leksyon 9 Taraon Para iti Pamilya, Rumbeng a Pagyamanan 207
Leksyon 10 Natalged a Pagtaengan: Dakkel a Pagyamanan 210
Leksyon 11 Panagyaman Kadagiti Badbado nga Maited 214
Leksyon 12 Suporta ti Panagadal:Panagyaman Ited
Kadagiti Nagannak 219
Yunit IV Basura Ibelleng nga Nasayaat Tapno Agtalinaed a
Nasalun-at
Leksyon 1 Basura Nga Saan Malungsot: Ibelleng a Nasayaat 223
Leksyon 2 Nasayaat a Panagibelleng Kadagiti Basura nga
Malungsot 226
Leksyon 3 Nasayaat a Panagibelleng Kadagiti Natay
Nga Animales 230
Leksyon 4 Nadadael nga Alikamen Nga Saan a Mabalin
Simpaenen: Ania ti Aramiden? 233
v
Leksyon 5 Nadadael nga Alikamen nga Mabalin Pay
Simpaen: Ibelleng Wenno Tarimaanen? 236
Leksyon 6 Nasayaat a Panagibellkeng iti Basura:
Para ti Nasalun-at nga Aglawlaw 240
Leksyon 7 Saan Nga Nasayaat Nga Epekto
ti Panagibelleng iti Basura 243
Yunit V Panagayat ti Diyos ken Panagpili ti Kinasaya-at
Leksyon 1 Talentol, Usarek! 248
Leksyon 2 Kabaelakon, Kabaelamon 258
Leksyon 3 Siak, Sika Agtinnulongta 268
Leksyon 4 Talentadoak 278
1
Yunit I Siak ken ti Pamilyak
2
Magusgustuan
Lagipen ti napadpadasan iti pagadalan.
1. Ibaga dagiti inaramid mo a nangparagsak
kenka idi adda ka iti umuna a grado.
2. Ibaga no apay nga naragsak ka nga
nangaramid kadagitoy.
Sungbatan dagiti saludsod:
1. Ania ti marikrikna yo ita?
2. Ania ti narikna yo sakbay nga simrek kayo
ti pagadalan?
Kantaen daytoy. Ikumpas ti maiyannatup
a kumpas na.
Sika ket naragsak.
Siak ket naragsak.
Datayo amin ket naragsak. (2x)
Ima ikampay – kampay, siket ikinni – kinni
Saka ipagna – pagna, pusipos bassit
Leksyon
1
Ammuen
3
Naragsak dagiti ubbing gapu ta kaykayat da ti
ar-aramiden da. Mangipakita ti banag a
magustuan ket ibaga no apay a magustuan
daytoy.
Agpanunot ti banag a magustuan. Panunoten
no daytoy ket kasapulan wenno makursunadaan
laeng. Isurat ti naganna daytoy iti umno a batog
na kas ti sumaganad.
Kasapulan Kursunada
Kantaen daytoy.
Nangted ni nanang ko, ti l ima a piso Inggatang ko ti balloon, imbes a puto seko
Tinmayab ti balloon, nabtak ken napirsay
Naibus ti kuwartak, nabisinannak pay
Panunoten
Aramiden
4
Ipapuso
Agay-ayam. Adda bay-on ni maestra a nagyanan
ti agduduma a banag. Mangala ti maysa a banag.
No mausar daytoy tapno dumakkel a nasayaat,
ikabil daytoy iti amarilyo a bag. No saan met, ikabil
ti banag iti nalabaga a bag.
Makaited dagiti banag a magustuan
ti nasayaat. Masapul a pil ien ti ubing ti magustuanna
gapu ta kasapulanna daytoy.
Adda dagiti ladawan ti banag a naipigket iti board. Pil ien dagiti banag a magustuan.
Amirisen no makatulong daytoy ti ubbing.
Pigketan ti de-kolor a papel ti batog ti drowing
no makatulong tapno dumakkel a nasayaat.
Kayat dagiti ubbing ti sumaganad a
bambanag. Pilien ti rason kadagiti balikas a
mabasa iti baba ti nagan da.
1. tinapay
makapabussog
makapauma
2. ay-ayam
makaparagsak
makapabannog
Ibiag
5
3. bado
mangprotektar ti bagi
makaited ti sustansiya
4. sagad
mausar a panglinis iti datar
mausar a panglinis ti banyo
5. bag
mausar no mapan agadal
mausar no mapan maturog
Amirisen dagiti sitwasyon. Agibagbaga dagitoy ti kayat ti ubing. Isurat ti KA iti
papel no kasapulanna daytoy tapno dumakkel a nasayaat. Isurat ti KU no ti kayat ti ubing ket saan a
kasapulan.
1. Kayat ni Pepe ti relo a nadrowingan ti ladawan a Superman nga nabuyana
iti telebisyon.
2. Insibbo ni Lina ti baro nga bestida na ta
nadakkelannan tay paborito na a bestida.
3. Adda naawat ni Mara nga regalo a
sapatos. Nagustuwan na unay daytoy
isu nga kanayon na nga usaren no sumrek
idiay pagadalan.
Ibiag
6
Ammuen
4. Naigatangan ni Raul ti baro a bag idi
napan a lawas. Kayat na nga
agpagatang manen kenni Nanang
na ti sabali nga bag tapno agpada da
ti bag kenni gayyem na nga Kiko.
5. Magustuwan ni Danilo ti baro a
kamiseta a kagatgatang ni Tatang na
para kaniana.
Interes
Magustuan dagiti ubbing ti
agduduma a banag. Dagitoy a
bambanag ket kasapulan da tapno dumakkel da a
nasayaat.
Kantaen daytoy. Ikumpas ti maiyannatup a
kumpas na.
No sika ket naragsak, agpalakpak ka(2x)
No sika ket naragsak, pusom ket nasalun-at
No sika ket naragsak, agpalakpak
No sika ket naragsak, agsala ka (2x)
No sika ket naragsak, pusom ket nasalun-at
No sika ket naragsak, agsala ka.
Leksyon
2
7
Agay-ayam. No ti makita a ladawan
ket mangted ragsak kenka ken kasla kayat mo
daytoy, usaren ti tangan ket itudo ti ngato. No
saan, usaren ti tangan ket itudo ti baba.
1. 2. 3.
2.
4. 5.
Panunuten
8
6. 7.
Agkidem. Panunoten no kasano ti rukod ti
naragpat nga kinalaing iti magusgustuwan nga
aramiden.
No marikna a saan unay a nalaing, ipakita ti
rukod na. Isurat ti linya iti batog ti nagan agingga iti
umuna a pagsardengan.
No marikna a nalaing unayen, ipakita ti rukod
na. Isurat ti l inya iti batog ti nagan agingga ti
maikadua a pagsardengan.
Daytoy ti pagibasaran.
Nagan ti Ubbing
Pedro
Anton
Perla
Miyo
1
1
2
1
9
Saggaysa nga i-aksyon ti interes wenno ti
kaykayat nga ar-aramiden. Pugtuan dagiti
kaeskwela no ania daytoy.
Agtitipon babaen ti panagpapada ti
magusgustuan nga aramiden. Ipakita daytoy iti
sanguanan.
Makaited ti ragsak kadagiti ubbing dagiti
magusgustuan da nga aramiden. Masapul nga
agensayo tapno lumaing nga mangaramid iti
daytoy. Saan a rumbeng nga usaren ti
magusgustuan a makasakit ti pada nga tao.
Ania ngata dagiti magusgustuan nga aramiden
a maiyannatup kadagitoy a sitwasyon?
1. Adda maangay a programa no Hunyo 12.
Daytoy ti panangrambak ti Aldaw ti
Pannakawaya-waya.
Aramiden
Ipapuso
10
2. Flag Ceremony
Pilien no ania ti rumbeng nga maaramid
kadagiti sitwasyon.
1. Nalaing nga agsala ni Carlo.
a. Tartarimaanenna ti agsala no karaman ti
programa
b. Tartarimaanen ti agsala tapno ipakita nga
isu ti kalaingan
2. Kaya ni Lita ti kumanta ngem saan pay unay
nga nalaing.
a. Agkulong ni Lita idiay kuarto ta nalalaing
ni manang na nga agkanta.
b. Agpaisuro ni Lita kenni manang na tapno
lumaing nga agkanta.
Ibiag
11
Amirisen dagiti sitwasyon. Dagitoy ket
mangibagbaga ti interes ti ubbing. No ti mabasam
ket makaited ti nasayaat, idrowing iti papel ti rupa a
nakaisem . No daytoy ket saan a makaited ti
naimbag, idrowing ti nakamisuot a rupa .
1. Panagsala tapno ipakita kadagiti bisita
no adda okasyon iti balay.
2. Panagkanta tapno, no adda salip
ket makinayun.
3. Panagay-ayam ti computer games iti
uneg ti 6 nga oras ngamin makaay-ayo daytoy.
4. Panagay-ayam ti basketball kadua
ni Tatang tapno rumegta ti bagi.
5. Panagdrowing ti sabsabong iti diding
tapno pumintas ti balay.
Ibiag
12
Leksyon
3
Mainaig kadagiti kaya ti ubbing nga aramiden
iti interes da. Makatulong dagitoy tapno adda
mabaelan ti ubing. Maaramid na ti agduduma a
trabaho ti balay ken pagadalan.
Buyaen dagiti naipigket a ladawan iti freedom wall. Agistorya maipanggep
kadagitoy.
Mingmingan dagiti drowing. Panunoten no
ania ti maiyannatup nga ehersisyo. Tumakder ket
aramiden daytoy nga aggigiddan.
1. 2. 3. 4.
No panunoten a kabaelan nga aramiden,
sumurot ti bagi nga mangaramid ti daytoy.
Ammuen
PanunutenP
anunuten
Kaya
13
Agay-ayam ti Pantomime
Basaen a naulimek ti nakasurat iti papel.
Aramiden laeng daytoy. Saan nga agsasao.
Istrip 1. Kas pangarigan sika ni nanang. Saklot mo ni
ading mo. Nakasango ka ti panganan.
Kalpasan a mangan, tumakder ket mapan
agtugaw.
Istrip 2. Kas pangarigan sika ni tatang. Nakasango
ka ti panganan. Kalpasan a mangan,
tumakder ket mapan agtugaw.
Istrip 3. Kas pangarigan sika ti manang. Nakasango
ka ti panganan. Kalpasan a mangan, sika ti
agkunikon kadagiti plato. Punasam ti
lamisaan. Sagadam ti datar.
Istrip 4. Kas pangarigan sika ni manong. Nakasango
ka ti panganan. Kalpasan a mangan, sika ti
aginnaw kadagiti plato a nausar.
Aramiden
Aramiden
14
Ipapuso
Ipapuso
Dagiti kabaelan nga aramiden ti ubbing ket
makaited kaniada ti nasayaat tapno dumakkel da a
mapagtalkan.
Mausar dagiti kabaelan tapno makatulong nga
agtrabaho iti uneg ti balay. No met agkasapulan ti
gayyem, mabalin nga usaren daytoy. Kasta met ti
kaeskwela, matulongan no adda kabaelan nga
aramiden.
Agibaga ti kaya nga aramiden. Ibaga no siasino
ti kayat a tulungan. Ibaga no kasano nga usaren
ti kabaelan tapno makatulong. Basaen ti
pagtuladan.
Kayak ti __________________.
Mabalin a tulungak ni __________.
No makitak nga marigatan isuna,
_______________ ti aramidek.
15
Amirisen dagiti sitwasyon. Pil ien dagiti umno a
panangusar ti kabaelan. Isurat ti () idiay papel iti abay ti numero a kabatog na. Isurat ti (X) no saan
nga umno.
1. Agbasa ti l ibro – aramaten tapno lalo nga
lumaing iti panagadal.
Agidulin ti ay-ayam – aramaten tapno
tumulong nga agiyurnos iti uneg ti balay
tapno kanayon a naurnos ditoy.
2. Agpunas – aramaten tapno punasan
ti rabaw iti lamisaan kalpasan
ti pannangan.
3. Agdigos nga agmaymaysa – aramaten
daytoy nga agay-ayam ti bangka.
Ilukat ti gripo tapno agayos ti danum ket
tumpaw ti bangka.
4. Agay-ayam ti bola – aramaten tapno
lumaing nga agbasketbol. Agensayo
iti uneg ti balay.
Tapno dumakkel a mapagtalkan ken nanakman
nga ubing, usaren ti kabaelan. Mangisurat ti 2 nga
aramiden tapno usaren ti kabaelan.
Ibiag
16
Leksyon
4
No adda kabaelan nga aramiden dagiti
ubbing, adda met ti saan da a kabaelan.
Mingmingan dagiti ladawan. Ammuen ti kayat
nga ibaga dagitoy.
Ammuen
Pagkapsutan
17
Da Galdo ken Golda
Adda dua nga piyek nga annak ni Upa
Galya. Isuda da Galdo ken Golda.
Adda pagsupadian dagitoy nga
agkabsat. Ni Galdo ket nalaing nga agsala.
Ni Golda ket nalaing nga agkanta.
Kayat unay ni Golda nga agsala
kabayatan ti panagkanta na. Ngem isu ket
kanayon nga matumba. No namin-ano met
nga binulod ni Galdo ti mikropono ni Golda.
Kayat na met a padasen nga agkanta.
Tunggal rugianna ti agkanta, agtatakder
metten dagiti dutdot ni Golda. Kasla metten
bambanti ti itsuraenna. Gapu ti asi na ken
Golda, insardeng nan ti agkanta.
Kuna ni Nanang da a ni Galya, “Annakko,
adda dagiti bambanag nga saan yo pay la a
kaya nga aramiden itatta. Ngem no lumabas
dagiti panawen ken kabayatan ti
panagdakkel yo, mabalin ton nga kaya yo
nga aramiden daytoy. Masapul a tulungan yo ti bagbagi yo.”
Panunuten
Basaen ti istorya. Awaten ti kayat na nga ibaga.
18
Kas kada Galdo ken Golda, agibaga ti banag a
pagkapsutan. Ipalawag no kasano nga naamuan a
pagkapsutan daytoy.
Pilien no siasino dagiti ubbing a nasayaat ti
araramiden da. Adda magun-od da a gungguna
nga aggapu ti pagkapsutan da. Isurat ti nagan ti
ubing iti abay ti numero a nakaibatuganna.
1. Nakapsut da Ramona ken Nena nga makabirok ti
husto nga sungbat dagiti saludsod ti Math.
No nababa ti marka ti papel ni Nena ket ibasura
na daytoy. Madi na kayat a makita da Tatang
ken Nanang na ti grado na.
Ni met Ramona, ipakpakita na ti papel na nga
addaan nababa nga grado ken Nanang na. Ti
kasta, tulungan ni Nanang na ni Ramona tapno
maawatana a nasayaat ti leksyon.
2. Nakapsut ti bagbagi da Dan ken Ron’ Isu nga
saan da makanayon iti ay-ayam a tinnarayan.
Ti ar-aramiden ni Don ket makinaynayun latta
ditoy nga ay-ayam. Isuna ti mangkita ken
mangibaga no siasino ti immuna a nakadanun iti
pagpatinggaan.
Ni met Ron, agtutugaw latta diay uneg iti
pagadalan da kabayatan nga ur-urayenna a
malpas ti ay-ayam.
Aramiden
19
Ipapuso
Maamiris a pagkapsutan ti maysa a banag no
padasen nga aramiden daytoy. Dagitoy a
pagkapsutan ket mangted ti pigsa ti pakinakem
tapno agpursige nga agadal. Dagitoy a
pagkapsutan ket mangted ti pagsayaatan ti ubbing
tapno dumakkel a mapagtalkan.
Sungbatan.
1. Kasano ngata a mausar da Galdo ken Golda ti
pagkapsutan da tapno dumakkel da a
mapagtalkan?
2. Ania ngata ti aramiden ti madlaw a
pagkapsutan? Suroten daytoy.
Madlaw ko a nakapsutak ti _________; isunga ti
aramidek ket ____________.
Ibiag
20
Leksyon
5
Aramiden dagiti sumaganad:
1. No ti mabasa ket kabaelan nga aramiden,
agisem. No pagkapsutan daytoy, agmisuot.
2. Kitaen dagiti naipigket a rupa ti freedom wall.
Bilangen dagiti nakaisem.
3. Ti panagisem ket maysa a wagas tapno
maipakita ti rikna. Basaen ti daniw. I-aksyon ti
ibagbaga na.
No naragsak ti puso, nalibnos ti rupa
No naliday, saan a napintas a makita.
No naunget, ayna, agkuretret muging ta.
Ragsak ken kapya, makaaw – awis ti
kadwa.
Ammuen
Rikna
21
Panunuten
Panunoten ket ibaga ti rikna nga ipakpakita
dagiti ladawan.
1. 11 2. 3.
4. 5. 6. 7.
Matmatan dagiti ladawan. Ibaga ti numero ti
ladawan a maiyannatup kadagitoy.
1.
2.
Aramiden
22
3.
4.
Irap ti sumaganad.
Ti ubing a naragsak;
dumakkel a nasayaat.
No maminsan ket maitublak;
tumakder a naalibtak..
“Awan aniamanna kaniak,
kanayunek ton ti agannad.”
Agduduma ti marikna dagiti ubbing. Adda
ti ragsak, l iday, buteng, kigtot, ken danag.
Ti panangipakita ti rikna ket kadawyan laeng.
Ti kangrunaan, aramaten ti rikna tapno dumakkel
a mapagtalkan ken addaan tibker ti pakinakem.
Ipapuso
23
Ibaga ti rumbeng no ti rikna nga ipakpakita ti
sitwasyon ket makatulong tapno maiyugali ti ubing ti natibker a pakinakem. Ibaga ti madi no ti rikna nga
ibagbaga ti sitwasyon ket saan nga umno ken
maikaniwas daytoy.
1. Nakigtot ni Adela gapu ta adda nangngeg na
a kasla nabanitog idiay bubong ti balay da.
Pinaliiw na daytoy. Madamdama adda
nangngeg na nga uni ti pusa. Intuloy nan ti
naturog.
2. Madanagan ni Norman ta pagarup na ket
napukaw na ti maysa a l ibro na. Binirok na
daytoy iti uneg ti kwarto. Nasarakanna daytoy.
Nalipatanna gayam nga inkarga daytoy iti uneg
ti bag na idi naminsan a nagaramid iti assignment na.
3. Mabutbuteng da Nanding ken Nancy nga umuli
iti maikadua a tukad ti balay da ti naminsan a
rabii gapu ta saan a nakasindi ti silaw ditoy.
Imbaga ni Nanding kenni Nancy a saan da nga
agbuteng ta talaga nga nasipnget ti rabii.
24
Isurat ti Husto no ti rikna nga
ipakpakita ti sitwasyon ket makatulong tapno nasayaat ti maiyugali ti ubing. Isurat ti Madi no ti
rikna nga ibagbaga ti sitwasyon ket saan nga
makatulong kadagiti ubbing.
1. Naragsak a nagmano ni Allen ken Tatang na idi
makaawid idiay balay da.
2. Naliday nga nagpakada ni Karen ken Nanang
na gapu ta saan nga naikkan ti kwarta a
balonna.
3. Nakaunget ni Renren kenni ading na gapu ta
dinadael na ti ay-ayam na.
4. Naragsakan ni Ben gapu ti nakita na nga
pannakaitublak ni Ken.
5. Mabutbuteng dagiti ubbing ti nangngeg da
a napigsa a timek.
Mangisurat ti maysa a sitwasyon no
kaano nga marikna ti sumaganad:
1. Kigtot 2. Buteng 3. Danag
4. Ragsak 5. Liday
Ibiag
Ibiag
25
Leksyon
6
Malaksid ti panangipakita ti rikna,
maipakaammo ti maysa nga ubing ti adda iti
kapanunotanna babaen ti pannakipatang.
Matmatan dagiti ladawan. Adda rikna ken
balikas nga ipakpakaammo dagitoy.
Ammuen
Pannakipatang
26
Panunuten
Matmatan ti sumaganad a ladawan. Ibaga no
ania ti ar-aramiden dagiti ubbing. Uliten ti sumaruno
nga agibaga ti imbaga diay immuna. Ul iten ti
maikatallo ti imbaga ti dua nga immuna. Ti
maikapat nga agsao isu ti agirugi manen.
Ti pannakiay-ayam ket maysa a wagas tapno
makipatpatang iti dadduma a tao. Mangted daytoy
ti gundaway tapno maiyebkas ti rikna, kabaelan, ken
kapanunotan. Ti panangdagullit ti imbaga ti kadwa
ket mangipakita nga ammo ti agdengngeg.
Ti panagdengngeg ket kasapulan no
makipatpatang.
No makipatpatang kasapulan nga agpayso ti
ibagbaga. Nalawag ti pannakayebkas dagiti
balikas. Maiyannatup ti rikna nga ipakpakita no
makipatpatang.
27
Agpanunot ti maysa a balikas nga maiyannatup ti
daniw.
No nalaing nga _____________,
Saan a rumbeng nga agpalanguad
Usaren dagiti kabaelan ti wagas a
nasayaat
Tapno dagiti ugali lalo a pumintas
Da nanang ken tatang sigurado nga
naragsak
Mangibaga ti maysa a padas tapno
ipakita ti kaya. Ibalikas a nalawag ti ibaga tapno
nalawag a denggen. Ti ibingay ket nakapapati
para ti maysa nga ubing.
Daytoy ti pagtuladan.
1. Nakiraman a nagpabuya ti sala idi naselebraran
ti aldaw ti pannakawaya-waya. Sinayaat ko ti
nagsala.
2. Tinulungak ni Manang ko nga nagugas ti plato.
Nagyamanak kaniana ta insuro na kaniak ti
husto.
3. Aggrupo ti dua. Tunggal grupo ket mangibaga
ti balikas maipanggep kadagiti sumaganad. Ti
balikas ket kabaelan nga aramiden dagiti
ubbing.
Aramiden
28
Maka-awis kadagiti ubbing nga agaramid ti
rumbeng. Nalawag ti mensahe na daytoy.
1. Pakitinnulong nga agtrabaho idiay balay
2. Pannakimaymaysa kadagiti trabaho iti
pagadalan
3. Panagdayaw kadagiti nataengan
Pagtuladan.
Umuna a grupo: No mangan ti natnateng, ania
ngaruden?
Maikadua a grupo: Dumakkel ti ubing a natibker.
Ti pannakipatpatang ket maysa a kabaelan
nga aramiden dagiti ubbing. No makipatpatang,
masapul nga agpayso iti ibagbaga. Gapu ti daytoy,
mamati dagiti kapatpatang. Marespeto pay ti
agsasao.
Ania ngata iti ibaga kadagiti sumaganad a
sitwasyon?
1. Nagustuan ti sala ti kaeskwela.
2. Adda nasabat a kaeskwela ket nabaddekanna
ti sakam.
3. Imbaga ti kaeskwela nga kamali ti sungbat mo ti
saludsod ni maestra.
Ipapuso
29
Mangisurat ti maysa a balikas iti bakante nga
uged. Ti balikas ket isu ti mariknam a rumbeng nga
ibagam tapno makumpleto ti kaipapanan dagiti
sarita.
1. Kabaelak nga _______________ gapu ta kanayon
nga adda ni nanang a mangtarabay kaniak isu
nga nasursurok daytoy.
2. Kabaelak nga ____________ nga agmaymaysa
gapu ta kanayundak nga palagipan ni Nanang
isu nga nga nasursurok metten.
3. Kabaelak ti _______________ gapu ta insuro ni
Maestra no kasano ti husto nga panangaramid
daytoy.
4. Gapu ti panangtarabay da Nanang ken
Tatang, kayakon ti _________________ idiay
balay.
5. Tultulungannak ni Manong ko nga ___________
isu nga kayakon nga aramidek daytoy.
Ibiag
30
A. Mangisurat ti maysa a balikas a mainaig ti
sumaganad. Daytoy a balikas ket ti nariknam ken
napanunot mo kalpasan a binasam ti balikas.
Pagtuladan: Panagbasa kadagiti l ibro – agpalaing
1. Panangisagad ti agkaiwara a rugit
iti datar – _________
2. Panangikansyon ti magusgustuan
a kanta – __________
3. Panangtulad ti sala a nabuya iti
telebisyon – ___________
4. Pannangan ti natnateng ken
prutas – __________
5. Panagriing a nasapa tapno saan a maladaw ti
panageskwela – _____________
B. Mangisurat ti maysa a mensahe para kada
nanang ken tatang. Daytoy a mensahe ket
maipanggep ti inadal tatta nga aldaw.
Ibiag
31
Leksyon
7
Kas ti pannakipatpatang, ti panagkanta ket maysa
a wagas tapno maipakaammo ti kapanunotan,
interes ken kabaelan.
A. Sungbatan ti saludsod. Ikanta ti sungbat. Usaren ti
nangato ken nababa a tono. Basaen ti
pagtuladan.
Maestra: Kumusta ubbing?
Ubbing: Nasayaat Maestra
Maestra: Kayat yo ti agkanta?
Ubbing: Kayat mi unay Maestra.
B. Ibalikas ti daniw.
Ti ubing a nasingpet, dungdunguen ni Apo
Diyos.
No isu ket nagaget, no narigat ket aganus.
Amin a kaya na, usarenna a maki-urnos.
Ammuen
Panunuten
Panagkanta
32
A. Agkanta iti sanguanan. Mabalin a sagdudua,
sagtallo wenno sag-uppat. Urnusen ti
panagsasaruno nga mapan iti sanguanan.
B. Agrupo ti dua. Ikkan ti tono ti binasa nga daniw.
Mabalin nga usaren ti tono ti Ay, Ay, Salidummay,
Salidummay, Diway.
Ti panagkanta ti kadawyan a tono a mangngeg iti il i
ket maysa a wagas ti pannakikaykaysa. Maysa a
wagas daytoy tapno ipakita ti panangipateg ti
nainsigudan a kultura ken kaugalian.
Dagiti nalaing nga agkanta ket nalaing da meta
dumngeg. Marikna da ti kayat nga ipakaammo ti
kanta.
Ipakita ti rikna para ti sumaganad a sitwasyon. No
naragsak a kanta ti mangngeg para ditoy,
agpalakpak. No naliday, agulimek.
1. Kasangay ti kabsat
2. Kasar da uncle ken anti
3. Adda natay a kaarruba
4. Aldaw ti panagturpos dagiti adda ti maikanem
a grado
Aramiden
Ipapuso
33
5.
6.
1. Agpanunot ti linya ti kanta nga ipangngeg
kada nanang ken tatang inton agawid ka.
Tumakder ket kantaen daytoy tapno
mangngeg met ti kaeskwela.
2. Kumpletuen ti daniw. Ikkan ti magusgustuan a
tono. Kantaen daytoy ti sanguanan.
Ti nagan ti gayyem ko ket makaay – ayo
Isuna ni _____________________
3. Agbirok ti dua a kadua ket irap ti daniw.
Mabalin nga agusar ti patukar a mabirukan iti
uneg ti pagadalan.
Ti ubing a naragsak,
no kinnansyonan
saan nga agat-atras.
Ibiag
34
Panunuten
Leksyon
8
Mingmingan dagiti ladawan.
Amin nga makita ti aglawlaw ket adda
kaipapananna. Kasta met nga adda pakausaran
dagitoy.
Kitaen ti insurat iti assignment. No
binasa ti kaeskwela ti insurat mo, ugedan daytoy.
No saan pay a nangeg a binasa ti kaeskwela,
tumakder ket basaen ti insurat mo.
Ti saan a panangulit ti binasa ti kadua ket
maysa a wagas tapno maamuan ti panagpapada.
Saan na kayat a sawen nga awan ti serbi ti
kapanunotan ti dadduma.
Ammuen
Panagdrowing
35
A. Irap ti daniw. Kabayatan nga agrarap, idrowing
ti rupa iti papel. Saan a kitkitaen ti papel
kabayatan nga agdodrowing.
Tap – tap – tap – ti tudo agtinnag
Sabong nakaturog, inda agukrad.
Billit diay ngato inda tumayab
Ikankanta da ti Dios ayat.
B. Matmatan ti bukod a drowing. Ibaga ti
marikrikna para ditoy.
C. Agrupo ti tallo ken agsisinnango. Ipasa ti kaabay
ti drowing. Nayunan ti drowing nga naiyawat.
Ipasa-pasa agingga nga agsubli ti bukod a
papel.
D. Agdrowing ti kayat a banag mainaig kadagiti
paulo ti kanta a naisurat iti board. Agpil i laeng ti
maysa nga paulo. Ipaskil ti drowing iti freedom
wall.
Aramiden
36
Ti panagdrowing ket maysa a gundaway tapno
agbibinnulod ken agbibinningay ti kapanunotan.
Mausar pay daytoy tapno maikkan ti kaipapanan ti
kapanunotan. Lumaglag-an pay ti rikna no
agdodrowing.
Ti panangipateg ti kapanunotan ti kadua ket
maysa a kabaelan. Ti panangusar ditoy a kabaelan
ket mangted panagkaykaysa. Mapasiglat na pay
dagiti ubbing.
No ti ibagbaga dagiti sarita ket inaramid mo nga
husto, idrowing ti sinanpuso . No ti panangriknam
ket saan mo unay nga inaramid ta kurang ti
imbingay mo, idrowing ti natimbukel a sukog .
No met ti kapanunotam ket saan mo pulos nga
inaramid, idrowing ti sinankahon .
1. Naragsak ka a nairaman ti obra iti grupo.
2. Ninayunam ti drowing ti kaduam tapno ti
makakita ket agellek unay.
3. Impigket mo ti drowing mo ti nalawa a papel
tapno mainayun kadagiti inaramid dagiti
kakaduam ket agserbi daytoy a mangparang-
ay ti kapanunutan ti maysa ken maysa.
Ipapuso
37
4. Inikkak ti gundaway dagiti kagrupok nga
agibingay met ti kayat da.
5. Inusar ko nga nasayaat iti oras.
A. Kitaen ti ruar iti pagadalan. Ibaga dagiti
agduduma a maris a makita. Ipalawag no
kasano a papintasen dagitoy a maris iti
aglawlaw. Ibaga no ania ti itsura ti aglawlaw no
awan dagitoy.
B. Sublianan ti drowing nga immuna. Nayunan
daytoy no adda kurang na. Kartiben ket ipigket
iti nalawa nga papel. Urnusen tapno makaanay
a pagpigketan dagiti amin nga ubbing.
C. Mingmingan dagiti sukog a nakadrowing iti
board. Agpanunot ti maysa a banag a mainaig
ken mailadawan dagitoy a sukog. Isurat ti
nagan ti banag iti abay ti nagan ti sukog. Kitaen
ti pagtuladan.
Triangle – kayo a saleng
1. Triangle
Ibaga
38
2. Paatiddog a kawadrado
3. Eksakto kwadrado
4. Paatiddog a nagtimbukel
5. Nagtimbukel
D. Mangidrowing ti maysa a banag a nakita iti
nagpasyaran a lugar. Daytoy a banag ket isu ti
saan a malipatan.
Leksyon
9
Ti maysa nga ubing ket kasapulanna nga agkuti,
agtrabaho, ken agwatwat. Maysa a wagas ti
panagsala tapno agwatwat.
Agduduma ti tukar. Agduduma met ti wagas ti
panagsala tapno maiyannatup ti tukar. Kas koma ti
tayaw ken tadek ti Cordillera.
Ammuen
Panagsala
39
Panunuten
Agduduma met ti patukar. Kas koma ti gangsa
ken salibaw ti Cordillera, dongngadong ken kasay ti
Mountain Province, ken dadduma pay.
Denggen ti tukar. Agpanunot ti maysa a wagas
ti panagsala.
Panunoten a ti panagsala ket masapul met a
maikumpas ti tukar. Usaren ti lapayag ken rikna a
mangpanunot no ania ti isala.
Tumakder ket ikumpas ti wagas ti panagsala
nga napanunot. Ibaga ti nangnangngegan nga
awag ti daytoy.
Kantaen ti sumaganad.
Ni piyek nga Chona, singkit mata na
Ohh, nalibnos ka. (2x)
Agkuda-kudaig, agsippit – sippit
Kyap! (6x)Kyap!(6x)
Kyap! Kyap! Kyap! (2x)
Aramiden
40
Padasen nga ikumpas ti sala ti kanta. Mabalin
nga ikabil ti dua nga ima iti siket. Dagitoy ti
aramiden.
1. Step-close, step-close
(Ni piyek nga Chona, singkit mata na)
a. Ibaddek a pakannawan ti saka, isurot ti
kannigid a saka
b. Ibaddek a pakannigid ti saka, isurot ti
kannawan a saka
2. Heel and toe
(Oh, nalibnos ka. (2x))
a. Ibaddek ken ipasango ti kannawan a mukod
b. Isublat nga ibaddek nga pasango dagiti
ramay ti kanawan a saka
c. Aramiden ti 1 ken 2 ti kannigid a saka
3. Agkembot-kembot
(Agkuda-kudaig, agsippit-sippit)
a. No agkembot a pakanawan, agting-il a
pakanigid
b. No agkembot a pakannigid, agting-il a
pakannawan
4. Ikuti-kuti ti bagi
(Kyap! (6x)Kyap!(6x),
Kyap! Kyap! Kyap! (2x))
41
Ipapuso
Ibiag
Kabayatan nga agsalsala, kanayon nga
agannad. Panunoten nga adda ti maited a
pagsayaatan ti panagsala. Patibkerenna ti bagi.
Paragsakenna ti rikna. Mausar pay daytoy tapno
ipakita ti pannakikaykaysa. No agmaymaysa dagiti
agsalsala ti programa, napintas a buyaen daytoy.
1. Kaano nga nagpabuya kayo ti sala?
2. Kaano a nakabuya ka ti napintas a sala?
Denggen ti tukar. Tumakder ken
aggrupo ti saglil ima. Ipabuya ti
sanguanan iti ammo a wagas ti
panagsala. Ikumpas ti panagsala iti ayug ti tukar.
1. Aggrupo ti dua.
2. Ti maysa a grupo agkanta.
3. Ti maikadua a grupo agsala. Ti sala a ket
maiyannatup iti ayug ti kanta.
4. Ipabuya ti panagkaykaysa kabayatan ti
panagsala.
5. No nalpas a nagsinnublat iti inaramid,
agpalakpak. Iyampayag ti dua nga ima. Daytoy
ti tanda ti pangipakita ti panangtalek ti bukod a
bagi.
42
Leksyon
10
Denggen ti daniw. Sumublat nga idaniw daytoy
kalpasan a nangngegan.
Ita nga kanito, intayo buyaen
Agduduma a kabaelan dagitoy
nasaririt nga ubbing
Isagana yo ngarud dagita dua a dakulap
Ta kalpasan ti tunggal agpabuya,
Intayo agpalakpak.
Aggrupo batay ti panagpapada ti kabaelan.
Dagitoy ti aramiden.
1. Kadagiti agkanta, dua a linya laeng ti kantaen.
Agsinnublat nga agkanta.
Ammuen
Aramiden
Agduduma a Kabaelan
43
Ipapuso
2. Kadagiti agsala, isala ti wagas a magustuan.
Uray saan nga agpapada ti sala,
nangnangruna ti panangikumpas ti tukar.
3. Kadagiti agdrowing, idrowing ti disenyo a
magustuwan.
4. Kadagiti agdaniw, agibaga ti maysa naadal iti
pagadalan.
No mangngegan ti sumaganad a balikas,
sumublat a mangibaga.
Tantaraaaaannnnnn... Dadtuyen dagiti
kumakanta.
... sumasala... nasisiglat nga
agdrowing...nasisiglat nga agbitla.
Ti naipabuya ket maysa a wagas ti panangtalek
ti bukod a bagi. Naipakita met ti pannakikaykaysa.
Kasta met a naipakita ti kinaalibtak.
44
Pilien ti kayat nga ipakita iti sangwanan.
1. Agsala no makangngeg ti tukar
2. Agkanta no makangngeg ti agkankanta
3. Agibingay ti kapanunotan kas iti ladawan.
Ikabesa ti daniw ken aramiden iti inaldaw.
Ti panangipakita ti kabaelan
Ket maysa a gundaway
Tapno dagiti ubbing
Dumakkel a mapagtalkan
Ibiag
45
Leksyon
11
Agay-ayam
1. No mangngeg ti palakpak ni maestra,
agdapeg.
2. No mangngeg ti danapeg ni maestra,
agpalakpak.
3. Masapul saan nga maipada ti aramiden kenni
maestra. No tultuladen ni maestra, tumakder.
Mapaneknekan ti kinaalibtak ti maysa nga
ubing iti panagay-ayam. Ditoy, a mapadas no alisto
a makasurot. Ngem no saan a nakasurot, saan nga
agliday. Adu pay ti aldaw tapno agsanay ken
agadal.
Ammuen
Panangaklon ti Pagkapsutan
46
Usaren ti pagkapsutan tapno ad-adda nga
lumaing. Makatulong daytoy a mangpagaget iti
ubbing nga agadal.
Ipakita ti panangaklon ti pagkapsutan. Aramiden iti
ay-ayam.
1. No umananong ti sitwasyon, usaren ti tangan a
nakatudo ti ngato.
2. No saan, usaren ti tangan a nakatudo ti baba.
Dagitoy ti sitwasyon.
1. No saan a nalaing nga agkanta, saanen a
padasen
2. No nakapsut a mangbagkat ti bag, agusar ti
bag nga adda pil id na.
3. No saan a kaya nga agdigos nga
agmaymaysa, urayen ni yaya.
4. No nababa ti grado, damagen ken maestra ti
leksyon nga saan a naawatan.
5. No adda kayat a saludsuden kenni maestra,
situtured nga agsaludsod.
Panunuten
47
Matmatan dagiti ladawan.
48
Basaen ti istorya.
Adda ti dua nga babassit a dalag nga
aglinlinnumba idiay karayan Chico. Isko ken Iska
ti nagan da. Agkaarruba da iti igid ti karayan.
Nakadanun da Isko ken Iska idiay adalem a
paset ti karayan. Nagmula-mulagat da ngem
awan sabali a makita da. Nasipnget unay daytoy
a banda. Gapu ti buteng da, nag -innarakup da.
Kalpasanna, inalistuanda a nagpanunot no ania
ti aramiden da. Kayat da nga makapanaw
ditoyen. Nagkibin da nga dua sada naglangoy a
nagpangato. Naisab-it ni Iska iti nakapadiwakal
nga pungto ti lumot. Naibbatanna ti ima ni Isko.
Kayat ni Isko a panawan ni Iska. Nalagip na ti
imbaga ni Maestra da. Kasla mangmangngeg na
pay ti sao ni Maestra da.
Kuna ni Maestra da, “No adda ti narigat a
sitwasyon, panunoten a kayang-kaya nga
malasatan daytoy. Talken ti bagi ken agkararag.
Iti kasta, maikkan ti kinatured a manglasat ditoy.”
Siaalibtak ni Isko nga nagsubli. Nasabat na ni
Iska. Kabayatan ti panaglangoy da nga
agpaawid, nagistorya ni Iska. Nalagip na ngamin
ti pannursuro ni Maestra da. Naaddaan isuna ti
tured. Kinabaelanna a nakawaya -waya iti lumot
a nakaisab-itanna.
Aramiden
49
Ipapuso
Kantaen ti sumaganad a linya ti kanta.
Ti ayat ti maysa nga ubing,
nasamsam – it ngem Jasmine
Kasla sabong nga apag-ukrad,
Iti bulan ti Abril .
Dagiti ubbing ket si-aayat da nga agadal. Kayat
da nga adalen ti saan da pay a kabaelan. Iti kasta,
mas manaynayunan ti talek da ti bukod da nga
bagi.
No nakapsut ti panangaramid ti maysa nga
obra, iparuwar ti kinatured. Iparikna ken ipakaammo
daytoy. Iti kasta, makaala ti tulong. Aramiden a
sidadayaw ti panagkiddaw ti tulong.
Ania ngata ti aramiden iti sumaganad a
sitwasyon?
1. Naawagan ka nga agsala iti sanguanan. Saan
mo pay nga ammo ti sala nga naisuro.
2. Nagitugot amin nga kaeskwelam ti sabong para
kenni Maestrayo. Awan intugot mo ta nalipatam
idiay balay.
50
Ibiag
Makatulong ti panangtalek ti bukod a bagi
tapno aklunen ti pagkapsutan. No saan unay a
nalaing nga mangaramid ti maysa a banag,
agpaisuro. Saan a mabain nga agpaisuro. Dumawat
ti tulong kadagiti nakaammo.
Basaen ti sitwasyon. Pil ien ti nagan ti
mangiparparikna ti pagkapsutanna. No aklunenna ti
pagkapsutanna, isurat ti naganna. Sukogen pay ti
naganna ti sinanpuso.
Iti uneg ti pagadalan, agpapatang ti tallo nga
agkakaeskwela.
Benito: Nagpintas nga talaga ti
panagdodrowing ni Danica. Saan ko kabaealn
ti agaramid ti kastoy. Isuruan nak koma ni
Danica no kasano nga usaren dagiti
pangmaris.
Ella: Sika met Benito, naglaka lang dayta. No
saan mo nga ammo agdrowing, haan mon a
padasen. Baka mapabainan ka pay no padasem.
51
Pilien ti ubing a nangipakita ti naimbag a wagas
ti panangaklon ti pagkapsutan.
1. Sigagaget nga inaramid ni Marvin ti proyekto na,
sakbay a naturog. Kabigatanna idiay
pagadalan, awan metten maipasa na nga
proyekto. Nalipatanna nga awiten daytoy.
Imbaga na kenni maestra ti pannaka lipat na ti
proyekto. Napanunot na ti rumbeng nga
aramidenna. No addan to manen ti proyekto
nga ipaaramid ni maestra, ikarga na a dagus ti
bag na ti maaramid na.
2. Amin da Mara nga agkakaeskwela ket agkanta
iti sangwanan. Ti ammo laeng ni Mara a kanta
ket diay insuro ti maestra da idi kinder da. Isu
Fidel: Imbag ketdin a ta kayat na
makasursuro. Ammo na ti saan na a
kabaelan. Siak ngay, kaykayat ko nga
agsala. Magustuwak ti panagsala ni Gardo.
Padpadasek ngarud idiay balay a tuladen ti
panagsala na. Agpapaisuroak kenni
manang ko.
52
ngamin daytoy ti pirmi a kinaykayat na. Ababa
lang daytoy a kansyon. Ti kinanta dagiti
kaeskwela ni Mara ket atitiddog a kanta. Idi
isunan ti agkanta, inkapkapsut na ti boses na.
Saan unay a mangngeg ti kantana.
3. Agbasbasa da Maya, Margo ken Mando ti l ibro
iti uneg ti library. Inasitgan ni Minda isuda.
Nakinayon met nga agbasa. Lallalo a
nanaynayunan ti ammo ni Minda nga agbasa.
Insuro ni Margo no kasano nga ibalikas dagiti
atitiddag a sarita a mabasa iti l ibro. Dagitoy ti
saan na unay kaya nga basaen.
Nadayaw ti ubing a mangaklon ti
pagkapsutanna. Dumakkel a nasayaat ken
mapagtalkan.
No ti ibagbaga ti ubing ket nadayaw, idrowing ti
sinanbitwen. No saan met, idrowing ti
sinankahon.
1. Imbaga ni Ara kenni Tatang na nga
saannan a kayat ti agbasa. Saanna
ngamin a masurutan no kasano a solbaren
dagiti leksyon ti Math.
53
2. Kayat ni Tony a dumawat ti tulong kenni
Manong na. Saanna unay nga ammo ti
agdrowing ti rupa ti tao. Imbaga na daytoy
kenni Manong na.
3. Marigatan ni Roda a mangsurot no kasano
nga agkupin ti papel. Kayat na nga
agaramid ti sinantukak. Saanna nga
impadlaw ti kaabay na ti tugawan nga
marigatan isuna. Mabain isuna nga
agpatulong.
4. Agay-ay-ayam ni Lando ti basketbol iti
arubayan da. Namin-adu pinadas na nga i-shoot ti bola. Kanayon a mintis ti panag-
shoot na. Inasidgan ni Lando ni Tatang na
ket nagpaisuro.
5. Impakita ni Jaro ti nababa nga iskor na
kenni Manang na. Impkaawat met ni
Manang na no kasano nga alaen ti usto a
sungbat.
No kanayon nga aramiden ti maibagbaga,
idrowing ti naragsak rupa. Idrowing ti
seryoso a rupa no mammaminsan nga
aramiden. Idrowing ti nal iday a rupa no
saan pulos nga inaramid.
1. Ipadpadlaw kada Nanang ken Tatang
dagiti pagkapsutan. Kayat mo a tarabayen
ken isuro da ka.
2. Saan mo pay a naawatan ti paar – aramid
ni Maestra. Mababain ka nga agpaisuro ti
kaabay mo ti tugaw.
54
3. Ilemlemmeng mo ti papel mo iti sirok ti
tugaw mo. Ibatbatim pay dagitoy gapu ta
nababa ti grado na. Iti kasta, saan a
madlaw da Nanang ken Tatang ti nababa
a maal – alam.
4. Padpadasem nga adalen dagiti obra a
saan mo pay a kaya. Kayat mo nga
tumibker pay ti panangtalek mo ti bukod
mo a bagi. 5. Ipaar-aramid mo ti sabali ti assignment a
narigat nga ubraen.
Leksyon
12
Panangaramid ti Kabaelan
Adda dagiti pada a tattao nga naiyanak a saan
nga normal. Isuda dagiti adda pagkurangan da.
Maawagan da nga naisupsupadi. No pay kasta,
dayawen ken kaduaen tay latta ida.
Kantaen daytoy:
Naragsak no agkakadua, agkakadua,
agkakadua
Naragsak no agkakadua ken agdinnanggay
No agmaymaysa ka, ti pusom ket naliday
Naragsak no agkakadua ken agdinnanggay
Ammuen
55
Matmatan dagiti ladawan.
Dagiti ladawan ket mangipakita nga
dagiti naisupsupadi nga ubbing ket adda kabaelan
da nga aramiden.
Matmatan dagiti ladawan. Ibaga dagiti
madlaw kadagitoy.
Panunuten
56
Basaen ti istorya.
Saan a rason ti pagkurangan tapno saan a
dumakkel. Daytoy pagkurangan ket tumulong a
mangpatibker ti ubbing. Usaren daytoy tapno
agpursige nga agadal.
Adda ti tallo nga aggagayyem a
kulibangbang. Isuda da Mariposa, Marimar
ken Mark. Ti maris ti payak ni Mariposa ket asul
ken kahel. Ti maris ti payak ni Marimar ket
amarilyo ken ube. Ti met payak ni Mark ket
namarisan ti berde ken nalabbaga.
Ni Mark ti kabassitan kadakuada a tallo.
Ni Mariposa ti kadakkelan sumarsaruno ni
Marimar.
Iti maysa nga aldaw, napan da
nagpasyar idiay Park. Gapu ti kinabassit ni
Mark, kasla agbuteng isuna nga tumayab.
Saanna kaya nga dumanon agingga iti ungto
ti sanga. Kuyugen da Marimar ken Mariposa
tapno makadanon ditoy.
Ni met Marimar masisirap ti puraw a maris
ti bombilya. Saan pulos nga umasideg dagitoy
tallo iti bombilya. Ni met Mariposa, nakaro ti
buteng na ti sabong a gumamela.
Kadkaduaen ti dua nga agtayab-tayab iti
ayan dagiti sabong ti rosas.
57
Ipapuso
Aggrupo ti tallo. Agpanunot ti mabalin a kaya
dagiti Kulibangbang.
Ti umuna nga grupo isuda ni Mark. Ipakita
da ti panangaramid ti kaya da.
Ti maikadua nga grupo, isuda ni Marimar.
Ipakita da ti panangaramid ti kaya da.
Ti maikatlo nga grupo, ni Mariposa. Ipakita
da ti panangaramid ti kaya da.
Makita iti immuna nga linabag ti ladawan dagiti
naisupsupadi nga ubbing. No man kasta, makita nga
adda kabaelan da nga aramiden. Saan a rason ti
pagkurangan tapno awan maaramidan.
Isurat ti () no mariknam a rumbeng. Isurat ti (X)
no saan a rumbeng.
1. Aklonen a sipapakumbaba ti aniaman a
pagkapsutan.
2. Padasen nga aramiden dagiti pagkapsutan.
3. Agpaisuro kadagiti makaammo tapno
malasatan dagiti pagkapsutan.
Aramiden
58
Ibiag
4. Liklikan nga aramiden ti pagkapsutan. tapno
saan a mapabainan. Saan pay a madlaw ti
kaeskwela.
5. Usaren a rason dagiti pagkapsutan tapno
agpalimos.
Isurat ti nagan ti ubing nga agar-aramid ti
kabaelanna. No saan nga umno ti aramid ti
ubing, saanen nga isurat ti nagan na.
1. Ni Belen ket maysa nga bulag nga ubing.
Agdengdengngeg isuna ti programa ti
radio no adda iti balay. Iti daytoy adda
met pakaay-aywanna.
2. Ni Carlo ket maysa nga pilay nga ubing.
Walo ti tawenna. Saanna a kaya ti
tumakder nga agmaymaysa. Ti agay-ayam
ti computer games iti ub-ubraenna nga
agmalem. Mababain pay isuna nga
makiay-ayam kadagiti dadduma nga
ubbing.
3. Adda sakit ni Efraim a kanser. No mapan
agpaagas idiay ospital, agitugot ti l ibro.
Sanna na a maliwayan a basaen dagiti
libro na. Kayat na nga adalen dagiti isur-
suro ni maestra kabayatan a naglangan.
59
Ikabesa ken aramiden.
Amin a pagkapsutan ket malasatan,
No padasen nga aramiden
ken sisasagana a masurwan.
Leksyon
13
Annuruten ti Panagurnos
Kantaen ti sumaganad.
Naragsak kami nga pamilya ti pagtaengan.
Tatang, Nanang, Manang, Manong,
inaudian
Tapno naurnos dagiti ubbing iti uneg ti
pagadalan, adda dagiti annuruten Kas koma ti
pannakikaykaysa no agdalus. Mainayon pay ti
pannakikaykaysa no adda aramiden. Kasta met ti
pannakikaykaysa no agadal ti leksyon.
Kantaen ti sumaganad.
Lima nga tukak aglanglangoy da
Lumned, tumpaw dagiti bagbagi da
Kuna ni Nanang, inkayon agidda
Ogakgakgak, ogaligaligak!
Ammuen
60
Ibaga no kasano nga ur-urnusen dagiti
arawaten nga agadal idiay balay.
Agibaga ti nangnangegan a bil in ni nanang.
Iti uneg ti pagtaengan, adu ti ibil in dagiti
nagannak. Dagitoy ti ar-aramiden da nga
mangtarabay kadagiti annak. Kaspangarigan, adda
dagiti bil in tapno tungpalen dagiti annuruten.
Dagitoy nga annuruten ket mainaig ti panangurnos ti
pagtaengan.
Agay-ayam
Aggrupo ti 5-6 ti maysa a grupo.
Kantaen daytoy:
Aguk-ukrad ti sabsabong,
Agragragsak ti bulbulong
Agkikibin nga agrikos,
agtugaw nga naurnos.
Kalpasan ti kanta, agtugaw iti tugaw a
nabatugan.
Aramiden
Panunuten
61
Agay-ayam
Aggrupo iti tallo.
Ti umuna a grupo mangibaga ti
arawaten nga adda iti balay.
Ti maikadua a grupo agibaga no kasano
nga usaren daytoy.
Ti maikatlo a grupo, ibaga da no kasano
nga iyurnos daytoy.
Adda dagiti annuruten iti uneg ti
pagtaengan. Kas maysa a miyembro ti
pagtaengan, tungpalen dagitoy. Iti kasta,
dumakkel da a mapagtalkan. Ti panangurnos
kadagit usar ket panakikaykaysa iti pamilya.
Mangibaga ti usar iti balay. Ipalawag no kasano
nga usaren daytoy. Ibaga no kasano nga
iyurnos daytoy.
Saggaysa nga mangibaga ti usar iti balay. Idrowing iti board. Ipalawag no ania ti
indrowing.
Ipapuso
62
Ibiag
Ania ti aramiden ti sumaganad a sitwasyon?
1. Agkaraiwara ti ay-ayam nga inusar ni
ading.
2. Nalipatan ni nanang nga itugot ti pitaka
na. Nakarabaw daytoy iti lamisaan.
3. Nabannog ni tatang a nagawid.
Nagdiretso isuna nga nagtugaw iti salas.
Isurat ti Wen no ti mabasa ket umno nga
annuruten ti panangidulin kadagiti arawaten. Saan ti isurat no saan met nga naituding
dagitoy.
1. Dagiti inusar nga ay-ayam ket idulin iti
pagikabilan dagiti malabaan a badbado.
2. Urnusen dagiti nadalus a bado iti uneg ti
kabinet.
3. Ipan iti sirok ti pungan dagiti l ibro a binasa.
4. Ipan dagiti narugit a bado nga inusar iti
sirok ti kama.
5. Idulin ti inikkat a sapatos iti uneg ti kabinet
idiay kusina.
63
Isurat ti letra dagiti sarita no agibagbaga ti
rumbeng nga aramiden
1. Kalpasan nga uminom ni Feliza ti danum, ania ti
aramidenna ti baso nga inusar na?
A. Ibati iti lababo ta ugasan to ni Nanang.
B. Ugasan ti baso santo ikabil iti usto a
pagkabilan.
2. Agar – aramid ni Harold ti assignment na. Ania
ngata ti aramidenna no malpas na daytoy?
A. Maturog a dagus tapno saan a mapuyatan.
B. Ikabil dagiti inusar nga arawaten iti uneg ti
bag sakbay a maturog.
3. Agbuybuya ni Jack ti programa iti telebisyon.
Ania ti nasayaat nga aramidenna kalpasan nga
agbuya?
A. Panawan a nakalukat ti telebisyon ta agbuya
pay ni Manang na no damdama.
B. Iddipen ti TV. Ikkaten ti nakakabit a waya ti
TV iti saksakan ti kuryente .
64
Idrowing ti sinan bitwen no ti maibagbaga ket
kanayon nga ar-aramiden. No sagpaminsan
laeng nga ar-aramiden, idrowing ti nakaisem a rupa . No saan pulos nga inaramid daytoy,
idrowing ti sinan kahon.
1. Ipan ti bola diay pagkargaan ti bado a
malabaan kalpasan nga nagay-ayam
2. Sagudayen nga aramiden ti panangurnos ken
panangidulin ti arawaten. Urnusen iti uneg ti
bag dagiti itugtugot idiay pagadalan.
3. No agawid idiay balay sukatan ti bado.
Kupinen ken idulin ti nagsukatan iti uneg ti
kabinet.
4. Idulin ti sepilyo iti sirok ti pungan tapno saan a
mailaok daytoy ti sepilyo ti dadduma.
5. Ikabil ti medyas nga nausar iti uneg ti bag
tapno saan a marigatan nga mangbiruk
kadagitoy.
Ikabesa, panunoten ken aramiden.
Tungpalen ti naikeddeng a pagannurutan
No kasano nga urnusen uneg ti pagtaengan
Ikabil ti arawaten iti rumbeng a pagidulinan
Tapno dagitoy ket maaywanan
65
Ammuen
Leksyon
14
Panangusar ti Banyo
Agduduma dagit paset ti balay.
Tapno kanayon a naurnos daytoy,
adda dagiti annuruten. Situtulnog a
tumungpal dagiti kameng ti pamilya.
Maipangpangruna dagiti ubbing a mangaramid
kadagitoy tapno dumakkel da a mannakikaykaysa
ken mapagtalkan.
Ibaga no ayanna nga paset ti balay ti
pakakitaan kadagitoy nga arawaten
Aggrupo ti tallo ket agdrowing. Idrowing
dagiti ammo a paset ti balay. Ipigket ti drowing iti board.
66
Masapul nga urnusen nga husto dagiti usar
iti uneg ti balay. Kasta met nga urnusen dagiti
tunggal paset ti balay. Adda dagiti pagannurutan
tapno naurnos ti pagtaengan. Kas koma dagiti
mabalin nga aramiden iti tunggal paset. Dagitoy ti
mangtarabay kadagiti miyembro ti pamilya tapno
dumakkel nga responsable dagiti annak.
Dagitoy dagiti nadumaduma a pagannurutan ti
pagtaengan:
1. Sakbay nga agdigos, tayaen ti danum iti
balde.
2. No agdigdigos, saan nga iburburos ti
danum ti gripo.
3. Usaren ti naurnong a danum a naglabaan
a pangbuyatan ti rugit iti kasilyas.
Matmatan dagiti ladawan.
Aramiden
Panunuten
67
Ibaga ti rumbeng nga aramiden dagiti adda
iti ladawan.
Aggrupo. Mangidrowing ti maysa nga
annuruten no kasano nga usaren ti kasilyas.
Rumbeng a sagudayen ti husto a panangusar iti
kasilyas. Ti narugit a kasilyas ket paggapwan ti adu a
mikrobyo. Iti kasta, nadalus ken nasalun-at dagiti
agnaed iti pagtaengan.
Masapul suruan dagiti annak a tumulong ti
panagdalus. No mapagtalkan dagiti annak, adda
panagkaykaysa ti pamilya.
Isurat ti no rumbeng nga aramiden. Isurat ti X
no saan.
1. No agdigdigos, iburos ti danum ti gripo
kabayatan nga agsabsabon. Adu met
laeng ti danum iti tangke.
2. No agbawbawas iti kasilyas, tayaen ti
danum iti balde. Ditoy nga
pataptapawen ti ay-ayam a bangka.
3. Agay-ayam ti l innemmengan iti uneg ti
kasilyas.
4. Idulin dagiti ay-ayam iti uneg ti kasilyas.
Tapno ti kasta saan nga alaen ni ading.
Ipapuso
68
Ibiag
5. Usaren ti danum a naglabaan a
pangbuyat iti kasilyas.
Idrowing ti sinan bituen no kanayon nga
ar-aramiden daytoy. Idrowing ti nakaisem a
rupa no sagpaminsan laeng nga ar-
aramiden. Idrowing ti sinan kahon no
saan pulos nga inaramid.
1. Umanay ti bukod a bagi iti balde.
Pumispisok iti uneg ti balde no agdigos.
2. No agdigos, paburbureken ti sabon iti tabo.
Puypuyutan ti burek kabayatan nga
agdigdigos.
3. Iyur-urnos ti sabon iti rumbeng a
pakaidulinanna kalpasan nga agdigos.
4. Buyatan ti rugit iti kasilyas kalpasan nga
agbawas.
5. Itugtugot ti ay-ayam iti uneg ti banyo.
Naganas ngamin nga agay-ay-ayam
kabayatan nga agdigdigos.
Ikabesa ken panunoten.
Dagiti pamilya nga agkikinnaawatan
Agikedkeddeng da ti pagannurutan
Tapno dagiti aramiden ti uneg iti
pagtaengan
Ket makatulong kadagiti ubbing Tapno dumakkel da a mapagtalkan.
69
Leksyon
15
Panagurnos ken Panagdalus
Kantaen daytoy.
Agpanunot ka, maysa, dua, tallo (3x)
Sumurot kayo.
Suruten, suruten, surutendak (3x)
Sika met sumublat
Agay-ayam.
Kantaen a mamintallo ti kanta.
Tunggal panagkanta, adda agidaulo ti
aksyon iti sangwanan.
No siasino dagiti saan a makasurot,
agtakder.
Agkanta dagiti mapatakder kalpasan ti
ay-ayam.
Ti tunggal ay-ayam, adda dagiti annuruten.
Kasapulan a tumungpal dagiti karaman iti ay-ayam.
Kasta met iti uneg ti pagtaengan. No adda
naikeddeng a pagannurutan, tungpalen dagiti
miyembro. Dagiti annak masapul a sagudayen da ti
agtulnog.
Ammuen
70
Agay-ayam.
Da Samson ken Delilah
No kasla agpapintas ni maestra,
ipakpakita na ni Delilah.
No Delilah ni maestra, Samson met dagiti
eskwela.
Ti aramiden ni Samson, ipakita ti pigsa.
Ingato ti takyag tapno makita ti muscle.
Ti saan a makasurot, agtakder iti
sangwanan.
Agkanta dagiti napatakder.
No saan a tungpalen dagiti annuruten, adda
maipataw a dusa. Dagitoy a dusa ket mangted met
laeng ti adal. Kas ti panagtulnog ti annuruten tapno
nadalus ken naurnos ti balay. No saan nga
agtungpal dagiti annak, maikkan da ti dusa tapno
maadalan da.
Panunuten
71
Ay-ayam
Pantomime
Aramiden dagitoy.
o Adda nakita a rugit iti datar. Piduten
daytoy ket ikabil iti basuraan.
o Kalpasan nga agakas ti binilag,
kupinen dagitoy.
o Kupinen ti ules no bumangon iti
agsapa. Iyurnos met laeng dagiti
pungan.
o Punasan ti lamisaan kalpasan a
nangan.
o Ikabil ti husto a pagyanandagiti
kutsara ken tinidor.
o Idulin iti kuwarto ti bag nga us-usaren
idiay pagadalan.
Aramiden
72
Matmatan dagiti ladawan.
73
Basaen ti istorya.
Pilien no ania ti mangibagbaga ti rumbeng
nga annuruten.
1. Aglampaso ti uneg iti banyo tunggal
Sabado.
2. Sagadan ti rugit ti sirok ti kama.
3. Iyurnos dagiti l ibro nga binasa.
4. Ikarga dagiti basura ti rumbeng a
pagikabilan.
5. Punasan dagiti tapok ti tugaw iti salas.
Adda lima a kameng ti pamilya Kala. Da
Nanang Bay ken Tatang Baw ti nagannak. Ti
inaudian a ni Boy, ni Manang Bing ken Manong
Bong dagiti annak. Agnaed da iti baba ti Bantay
Uto idiay Bila. Maysa a kadawyan a balay ti
pagtaengan da.
Ti tunggal miyembro ti pamilya Kala ket
adda ubraen da nga inagsapa. Masapa da nga
bumangbangon. Rugian da a dagus ti
agtrabaho kalpasan nga agdiram-os da.
Agsagad ni Boy iti paraangan ti balay.
Aglampaso ni Bong iti datar. Punasan ni Bing
dagiti arawaten iti salas. Agluto met ni Nanang ti
pamigat. Iyurnos met ni Tatang ti papeles nga
itugot na idiay opisina. Kalpasan da a nakaubra,
nakaluto metten ni Nanang. Aggigiddan da nga
mangan.
74
Agtitinnulong dagiti agkakapamilya iti uneg ti
balay. Isuda ti mangmentinar ti kinadalus ken
kinaurnos daytoy.
Isurat ti rumbeng nga aramiden tapno
nadalus ken naurnos ti pagtaengan.
Ipakita babaen ti drama no ania ti aramiden
mainaig ti ladawan.
Mangibaga ti ar-aramiden tunggal Sabado nga
panagurnos ken panagdalus iti balay.
Aggrupo ti 2. Aramiden dagiti sumaganad.
Umuna a grupo – agibaga ti aramiden
tapno naurnos ken nadalus iti balay
Maikadua a grupo – ibaga ti annuruten a
mainaig ti imbaga ti immuna a grupo.
Binnunotan.
Basaen ti naisurat ti binnunotan. No
agibagbaga ti annuruten tapno nadalus
ken naurnos iti balay, basaen a napigsa.
Ipapuso
75
Amirisen dagiti sumaganad a sarita. Pil ien dagiti
mangibagbaga ti naikeddeng a pagannurutan.
Mainaig daytoy ti panangdalus ken
panangurnos iti pagtaengan.
1.Agdalus iti uneg ti
banyo tunggal Sabado.
2.Urnusen dagiti l ibro
kalpasan a binasa
3.Ikabil dagiti basura iti
basuraan.
4. Punasan ti tapok ti
tugaw idiay salas.
Basaen ti istorya. Isurat ti nagan ti miyembro ti
pamilya a tumultulong. Tungtungpalenna ti
naikeddeng a pagannurutan. Tumultulong
tapno kanayon a nadalus ken naurnos iti uneg ti
pagtaengan.
76
Ti pamilya Kaba ket agindeg da idiay Tapapan.
Tunggal Sabado, adda ti naikeddeng nga ubraen ti
tunggal miyembro. Da nanang Yuli ken tatang Yuni
ket aggiddan da a mapan idiay bangkag. Rugian
da nga gabyunen ti daga a mamulaan ti patatas.
Agisimpa ti nanganan ni Manang Yayo.
Kalpasanna, aglaba isuna. Ni manong Yoy ket
aglampaso ken agsagad iti datar. Ni ading Yeng ket
agurnos iti salas. Punasanna ti tapok dagiti tugaw.
Kargaana ti plorera ti kapurpuros a sabsabong.
Urnusenna dagiti basbasaen diay sirok ti mesita.
77
Kalpasan a makaubra dagiti annak ket
mangaldaw da. Kalpasan ti pinnangan, aggigiddan
da a mapan idiay bangkag. Mapan da tulungan
dagiti nagannak da.
Isurat ti Wen no umanamong. Iti kasta,
mamentinar ti kinadalus ken kinaurnos iti pagtaengan. Isurat ti Saan no madi nga
umanamong. Isurat ti rason no apay a madi
nga suruten.
1. Agsagsagad ka kadi iti datar idiay balay iti uneg
ti maysa nga aldaw?
2. Ipispisok mo kadi ti pinagsukatam a bado iti
pagkargaan dagiti malabaan a bado?
78
3. Pumpunasam kadi ti lamisaan kalpasan ti
pinangrabii yo?
4. Tultulungam kadi ni Nanang no agpumpunas iti
datar?
5. Iyur-urnos mo kadi ti ay-ayam mo kalpasan a
nausar?
Kumpletuen ti daniw. Ikkan ti maiyannatup a
balikas iti uged.
Adda dagiti naikeddeng a pagannurutan
A rumbeng a tungpalen iti uneg ti
pagtaengan
Kas koma ti _____________________
Dagiti ubbing dumakkel da nga mapagtalkan
Leksyon
16
Husto nga Aramid
Baliksen ti daniw.
No mangan ka ti itlog, ti bagim ket lumukmeg
No uminon ka ti gatas, ti bagim ket sumalun – at
No mangan ka ti kamatis, ti kudil mo ket kuminis
No agsida ti natnateng, ti tultulang mo ket
tumangken
Ammuen
79
Agay-ayam
Ipasa ti bola.
No nasippaw ti bola, ibaga ti kinnan itay
agsapa.
Matmatan dagiti ladawan.
80
No tunggal sumango iti pannangan, sagudayen
nga agyaman. Masapul a naragsak a
pagraranudan ti naidasar. Ipangpangruna ti salun-at
no agpil i ti kanen.
Adda dagiti annuruten a tungpalen kalpasan a
mangan. Dagitoy nga annuruten ket agserbi a
mangtarabay kadagiti ubbing. Iti kasta, husto ti ar-
aramiden da.
Aggrupo ti 5 kas ti bilang dagiti ladawan.
Agibaga ti tunggal grupo ti annuruten
mainaig iti nabatugan a ladawan.
Agibaga ti ar-aramiden idiay balay sakbay
a mangan.
Dagiti mabasa kalpasan ti drowing ket
mainaig ti husto nga aramiden iti
pannangan. Adda dagiti annuruten a
rumbeng a tungpalen. Basaen ken amirisen
dagitoy. Dagitoy ti aramiden.
Aramiden
Panunuten
81
Mingmingan dagiti letra a kabatog
dagiti balikas.
No ti binasa ket maysa a naikeddeng
a pagannurutan, isurat ti letra iti sukog
a nagtimbukel.
Nayunan dagiti sukog no agkurang ti
pagsuratan.
Saanen nga isurat ti letra ti saan a
rumbeng a tungpalen.
A. Sabsabunan ken ug-ugasan ti ima iti
nadalus a danum sakbay a mangan.
B. Basbasaen ti ima ii danum iti palanggana
sakbay a mangan.
C. Al-alistuan a mapan agtugaw iti lamisaan
no agayab ni Nanang a manganen.
D. Agkararag tapno ibaga ti panagyaman
sakbay a mangan.
Pagannurutan a
Naikeddeng Sakbay a
Mangan
82
E. Urayen dagiti kadkadwa ti pamilya sakbay
a mangan.
F. Bagkaten ti kanen ket itugtugot iti
sangwanan ti TV. Ditoy a mangan kalpasan
ti kararag.
Aggrupo ti dua. Ti maysa, agidrowing ti ar-
aramiden sakbay a mangan. Ti maikadua,
agidrowing ti aramiden kalpasan a mangan.
Ti pamilya nga agkaykaysa, adda annuruten a
tungtungpalen da sakbay ken kalpasan a
mangan da. Kas koma kadagitoy:
Ugasan ti ima sakbay a mangan.
Uminon ti danum kalpasan a mangan.
Tumulong nga agikunikon ti nanganan kalpasan
a mangan.
Agkararag ti panagyaman sakbay a mangan.
Agibaga ti dadduma pay nga annuruten
sakbay ken kalpasan a mangan.
Ipapuso
83
Pantomime
Ania ti rumbeng nga aramiden kadagitoy a
sitwasyon?
Kasangay ni inaudian. Adu ti bisita nga
immay nakipangan. Ania ti aramiden
kalpasan ti pinnangan?
Adda inyawid ni Tatang a litson a manok.
Imbaga ni nanang a mangan kayon. Ania
ti umuna nga aramiden yo?
Aramiden dagitoy.
Basaen ken amirisen dagiti sarita kalpasan ti
drowing.
Basaen ken awaten ti paulo.
Mingmingan dagiti letra sakbay dagiti
sarita.
Biruken dagiti pagannurutan a rumbeng a
tungpalen.
No ti binasa ket mangipakita ti husto nga
aramiden, isurat ti letra na iti sinan kahon a
sukog.
No saan a rumbeng a tungpalen, saanen
nga isurat.
Nayunan ti sinan-kahon a sukog no
agkurang.
Ibiag
84
A. Uminom ti danum kalpasan nga mangan.
B. Maturog a dagus kalpasanna nga nangan.
C. Ibelleng idiay basuraan dagiti nabati a makan.
Agluto met la ni nanang no madamdama.
D. Tumulong nga agkunikon ti nanganan. Idulin
dagitoy kalpasan a maugasan.
E. Punasan dagiti regreg iti lamisaan.
F. Ugasan dagiti ima kalpasan a nangan.
Pagannurutan nga Naikeddeng Kalpasan nga
Mangan
85
Leksyon
17
Naragsak a Pagtaengan
Aramiden dagitoy:
No ti sitwasyon ket mangparagsak, umisem.
No saan a mangparagsak, ipakita ti
malmalday a rupa.
o Gundaway a maki-ay-ayam ti
kaarruba
o Gundaway a makapasyar ti sabali nga
lugar
o Gundaway a kaduaan ni Nanang nga
agpalengke/makitienda
o Naidasar a magusgustuan
o Nadadael a telebsiyon
Agay-ayam.
Agala ti papel nga linaon ti basket.
Basaen ti nakasurat a klase ti makan.
Ibaga no naramananen. Iladawan ti raman
daytoy.
Ammuen
86
Naragsak iti uneg ti pagtaengan no agkaykaysa
dagiti agnaed ditoy. Maysa nga ar-aramiden iti
agkakapamilya ket agsasango da a mangan. No
agpapatang da, nasayaat a banag ti pagsasaritaan
da. No mapan da agpasyar, adda annuruten a
tungpalen da, tapno mayadayo da ti peggad.
Agay-ayam.
Kitaen ti dua a nagtimbukel a sukog.
Agpanunot ti kayat nga inayun ditoy.
Panunoten pay no kasano nga usaren
dagitoy.
Silpuan wenno nayunan tapno adda
maaramid a disenyo. Aramiden daytoy iti board.
Pugtuan ti ladawan nga agipakpakita ti naadal
a leksyon.
Nailinged a
ladawan
87
Agibaga ti aramiden a mainaig kadagiti
sumaganad.
Maiparikna ti pannakikaykaysa no
makisango iti panganan. Agibaga no
kasano nga maiparikna daytoy.
Tumibtibker ti panagiinnayat ti
agkakapamilya no agsasango da a
mangan. Agibaga ti rason no apay.
Tumibtibker ti panagkakadua dagiti
agkakapamilya no agsasango da nga
mangan. Agibaga ti rason no apay.
Pugtuwan
Pito wenno walo ti tawen na nga agad-
adal.
Us-usaren ti uneg ti pagadalan. Adu ti
linaon na nga kapanunotan. Pagkitaan no
adda kayat a maamuan.
Ar-aramiden sakbay a mangan. Ar-ramiden
sakbay nga agrugi nga agadal. Ar-
aramiden sakbay nga agawid kalpasan ti
panagadal.
Panunuten
88
Basaen dagiti sitwasyon. Idrowing ti napadasan
mainaig kadagitoy. Agpil i laeng ti maysa a
magusgustuan.
Panagpasyar idiay igid ti baybay.
Panagpasyar iti lugar a mabalin nga
paglangoyan.
Panagpasyar idiay sabali nga il i.
Panagpasyar idiay probinsiya nga ayan da
Lolo ken Lola.
Panagpasyar iti lugar nga adu ti tattao.
Panagpasyar iti lugar nga ayan dagiti adu
nga lako.
Agibaga ti aramiden para ti sumaganad a
sitwasyon.
Napan kayo nagpasyar idiay mall. Imbaga
ni nanang nga awan agpagpagatang.
Buyaen laeng dagiti lako. Adda
nangnangruna a gatangen ni Nanang.
Impapilit ti nagpagatang ti sapatos.
Ginatang ni nanang ta agpasugnod ka
metten.
Nagtulagan ti pamilya nga awan ti
agsagsagid ti laklako. Kabayatan ti
panagpasyar yo, nakursunadaam ti lako a
baso. Ineggemam daytoy.
Nagdesisyon ni Tatang nga agawid kayon.
Saan yon nga ituloy ti nagpasyar.
Agpapaanawa ngamin ti kabsat mo.
89
Aramiden
Basaen ti saritaan ti maysa a pamilya.
Mangiturturong: Intayo buyaen ita nga kanito ti
saritaan ti pamilya Banwar. Adda da iti uneg ti
pagtaengan da. Denggen a naimbag ket
amirisen. Panunoten no siasino da ti husto a
makiramraman iti saritaan tapno rumagsak dagiti
adda iti pagtaengan. Pansinen no siasino ti
naisupadi ti ibagbaga na. Isuna ket saan a
mangparag-o kadagiti kakadua ti pagtaengan.
Tatang: Annakko, nagsakit tay maysa a kadua mi
idiay opisina. Ngimmato ngamin ti dara na. Ti
inaramid ko, inpalpas ko diay ubrana.
Nanang: Annakko, nasabat ko itay diay manang
ni Pedro nga kaarruba tayo. Naggapu kano
isuna idiay sabali nga nasyon. Nakapalpas
gayam isunan ti kurso na.
Inaudian: Nanang, tatang, inyurnos ko ti ay-ayam
ko. Inusar ko dagitoy itay. Imparabaw ko dagitoy
iti tugaw idiay salas.
Manang: Tatang, Nanang, mapan kami kano no
bigat idiay il i. Siak ti napil i nga makikontes ti
kanta.
Manong: Tatang, Nanang, kayat ko koma nga
agpagatang ti kabarbaro nga cell phone. Siak
laengen ti saan nga uso ti cell phone na idiay
pagadalan mi.
90
No kaspangarigan maymaysa a pamilya iti
agkakaeskwela. Madama da a mangmangan.
Ania ti rumbeng nga aramiden dagiti annak
tapno naragsak ti pamilya?
Aggrupo.
Tallo ti maysa a grupo.
Agisurat ti tunggal grupo ti aramiden
kabayatan ti pannangan.
Ipalawag no kasano a naragsak ti
pagtaengan gapu ti insurat.
Aggrupo ti lima. Urnusen dagiti letra tapno
maammuan ti kaipapananna. Adda
pakainaigan dagiti sarita iti leksyon tayo.
Sagdudua a sarita ti urnusen dagiti uppat a
grupo. Tallo nga balikas ti maikalima.
Umuna nga grupo – A – A – A – A – A – A – R
– R – R – K – K – T – P – G – G – N – I
Maikadua nga grupo– E – E – A – A – K – K –
T – T – M – I – D
Maikatlo nga grupo – A – A – I – I – E – K – K
– N – N – M – G – B
Maikapat nga grupo – A – A – I – I – R – G –
S - K – T
Maikalima nga grupo – A – A – A – E – E – E –
N – N – N – G – G – G – P – T – T – I
91
Pagsisilpuwen dagiti balikas a naurnos. Daytoy ti
pagilasinan.
____
Matmatan ti simple nga mapa. Tuntunen ti
mapan pagpasyaran ti pamilya. Agusar
kadagiti kinartib a papel a sinantao.
92
Ipapuso
Matmatan dagiti ladawan.
Ipapuso
93
Pantomine
Aggrupo ti dua.
Umuna grupo: ipakita no kasano ti itsura ti
maysa nga ubing nga agkar-kararag.
Maikadua a grupo: Ipakita ti itsura ti maysa
pamilya nga agkarkararag
Basaen dagiti sumaganad a sitwasyon. Amirisen
ti ar-aramiden dagiti annak kabayatan a
mangmangan. Pil ien ti sitwasyon a
mangparagsak ti pagtaengan. Isurat ti letra na
daytoy.
1. A. Madama a mangmangan ti pangaldaw ti
pamilya Sidayaw. Kabayatan ti pinnangan da,
agpapatang da. Is-istoryaen ti anak a ni Jimbo dagiti nangato nga iskor a naala na iti test da.
B. Madama ti pinnangan ti pamilya Sibayan.
Kabayatan a mangmangan da, kinuna ti anak a
94
ni Jojo a saan na kaya nga ibusen ti kanen na.
Imbaga na pay a saan a naimasan ti naidasar.
2. A. Agal-almusal ti pamilya Pagtok. Naimasan nga
husto ti anak a ni Wanda. Inadobo nga manok ti
naidasar. Kinargaana ti plato na ti adu.
Nganngani awanen ti pakaikabilan ti innapoy iti
plato na.
B. Pansit ken dua a malukong nga innapoy ti kaya
a gatangen ni Tatang. Isu daytoy ti
pagsasanguan ti pamilya Pablo. Nabingbingay
ngarud ti makan kadagiti agkakapamilya. Lima
da nga annak mairaman pay da Tatang ken
Nanang. Kalpasan ti pinnangan, nakaisem nga
nagsao ti anak a ni Tanya. Imbalikas na ti
panagyaman na kenni Tatang.
Amirisen dagiti sitwasyon. Pil ien iti agibagbaga ti
mangparagsak ti pamilya. Idrowing ti naragsak a
rupa para ditoy. No saan, idrowing ti naliday a
rupa .
___ 1. Nagpasyar kadua ni Nanang. Imbaga ni
nanang a buyaen laeng ti magusgustuwan.
Nakitam nga ada kuwarta ni Nanang.
Gundawayan nga agpagatang.
___ 2. Simmurot ka iti opisina da Tatang. Mitiren dagiti
arawaten da. Adu ti kakadua ni Tatang. Saan
na ka a mapagungtan ta adda sabali a
makakita.
95
Annakko, nakitak ni Pareng Dante
itay. Kaeskuwelaak isuna idi.
Mayor gayam isunan.
Naimas gayam ti dinengdeng.
Naramanak tay sidaen ti
kaeskuwelak itay. Naimas nga
agluto ni Nanang na.
___ 3. No agpaspasyar, sagudayen ti agobserba,
tapno makagun-od ti adda kaipapananna
a kapadasan.
___ 4. No agpaspasyar idiay parke, purusen dagiti
sabsabong. Alaen dagitoy ket ited kadagiti
kapamilya.
___ 5. No agpasyar iti mall, likl ikan nga sagiden ken
mitiren dagiti laklako.
Pilien ti pamilya nga husto ti wagas ti
panagpapatang da.
96
Nangato ti naalak a marka iti
Matematika. Adu ti nakapasa
kadakami. Nagaget ngamin
nga mangisuro ni Maestra.
Immay itay ti anak ni Anti Dana
yo. Adda insangpet na a
pasalubong naggappu
Amerika.
Nanang, mabalin a
makiramanak ti kontes ti
panagkanta? Kayat ko
ngamin a mapadasan daytoy.
Ni Pareng Boy, di met
makagatang ti baro a
sapatos na. Inaldaw nga
ususarenna tay nangisit a
sapatos na.
97
Nakitak diay balon ti
kaeskuwelak. Biscuit lang
daytoy. Awan pay nakitak a
gimmatang ti tsokolate. Siguro
awan kuwarta da
Nagkapsut diay kinaay-ayam ko
ti basketbol. Natumba
kabayatan nga ag-agawenna ti
bola.
Ayna! diay manang ni Berta.
Nakadadaan ti uniporme na
kinatkatawaak a.
Nadlaw ko nga puro nateng ti
ginatang ni Mareng Bina. Saan
nan samet a kaya ti gumatang
ti karne.
98
Basaen ti istorya. Pilien no siasino nga pamilya ti
husto ti ar-aramiden da tapno naragsak ti
pagtaengan da.
Adda ti dua a pamilya nga agnaed idiay
Barangay Mabalite. Isuda ti pamilya Kaliwa ken
Pamilya Kanan. Adda ti maysa nga pagpadaan
dagitoy. Isu iti araramiden da a
panagpatpatang sakbay a maturog da ken
tunggal pinnangan. Agsupadi da met no ania ti
pagpapatangan da.
Ti patpatangan ti pamilya Kaliwa ket
maipanggep kadagiti nararagsak a
napadasan. Kas koma ti sitwasyon iti inaldaw.
Pagpapatangan da dagiti ad-adalen dagiti
annak da. Ibingbingay da dagiti natulungan a
kadkadua iti trabaho. Sarsaritaen da no kasano
ti panagrang-ay ti panagbiag ti gagayyem da.
Ti met pamilya Kanan, pagpapatangan da
ti madlaw da nga pagkurangan dagiti kaarruba
da. Kas koma iti itsura ti bado a suot ti kaarruba
da. Pagsasaritaan da pay ti pinalengke ti
kaarruba da. Pagarup da ditoy ket saan met a
naimas. Diay agdillaw ti dadduma a tao ti
kaykayat da. Kalpasan nga agsasarita da, ket agpaggaak da.
99
Amirisen dagiti balikas. No mangparagsak ti
pagtaengan, idrowing ti naragsak a rupa . No
met saan, idrowing ti naliday a rupa .
___ 1. Ipakpakita ti panagyaman kabayatan a
mangmangan.
___ 2. Makursunadaan ti naidasar a makan. Umuna a
mangala ket ad-aduwen ti ikabil iti plato.
___ 3. Bassit ti naidasar a makan gapu ta naibus ti
bagas. Saan ka a nabussog. Ibaga kada
Nanang ken Tatang a gumatang da ti bagas.
Ibaga pay nga agluto manen ni Nanang.
___ 4. Sika ti inaudian. Alaen ti sidaen ni Nanang
tapno mapnek.
___ 5. Ibusen ti makan nga inkabil iti plato.
Agibaga ti kararag para ti sumaganad a
sitwasyon.
Kasangay ni Manang no damdama.
Adda sakit ni Lola.
Asidegen ti aldwa ti panag-eksamen.
Ibiag
100
Amirisen dagiti balikas. Dagitoy ti mabalin nga
aramiden dagiti ubbing. No mangparagsak ti pamilya, isurat ti tsek ().No saan a rumbeng,
isurat ti ekis (X)
1. Kadua ti kapamilya iti uneg ti simbaan.
Mairaman ka ti panagkanta. Makinayun
nga agkararag. Denggen ti sermon.
2. Sumursurot kadagiti kapamilya a mapan
idiay simbaan. Kayat mo ditoy gapu ta
nalawa ti arubayan. Nagmayat nga
pagay-ayaman. Napipintas pay dagiti
sabsabong. Nakaay-ayo a purusen
dagitoy.
3. Sakbay a mangan, idadaulo ti
panagkararag. Ikarkararag ti insuro ni
Maestra a kararag.
4. Mairamraman nga agkararag kada
Nanang ken Tatang iti uneg ti kuwarto da.
Ikidkidem ti mata kabayatan nga
agkarkararag.
5. Ti idawdawat no agkararag ket awan
koma ti trabaho da Nanang ken Tatang.
Kayat mo gamin nga adu oras da nga
mangipasyar kenka.
101
Amirisen dagiti sitwasyon. Pil ien ti
mangibagbaga ti rumbeng nga karararagen.
Isurat ti letra na daytoy.
1. Agbiyahe ni Nanang no bigat nga agpaManila.
A. Maiyadayo ni Nanang iti aniaman a
kinadakes. Ikararag pay tapno makadanun
isuna idiay papanan na.
B. Saan koma makalipat ni Nanang. Kayat mo
gamin nga saan na a malipatan diay
ipagatgatang nga ay – ayam.
2. Agkasangay ni Ading no sumaruno nga aldaw.
A. Sapay koma ta dumakkel ni Ading a
nasingpet. Agbalin koma isuna a natulnog
nga ubing.
B. Sapay koma ta adu ti umay a bisita. Ad-adu
koma met dagiti regalo.
3. Imbaga ni Nanang a tunggal makariing iti agsapa
ket agkararag nga umuna.
A. Agyaman ta nakariing manen ti maysa nga
aldaw.
B. Sapay koma ta makapidut ti kuwarta ti
pagnaan.
102
4. Makibalubal ni Manang no bigat.
A. Sapay koma ta malipatan dagiti kabalubal ni
manang ti sungbat dagiti saludsod.
B. Sapay koma ta maikkan ni manang ti ad-
adu pay a laing ken pigsa para no bigat.
5. Nasakit ti ulo ni Tatang idi nagawid.
A. Sapay koma ta maiyaw-awan ti rikriknaen ni
Tatang.
B. Sapay koma ta makaturog ni Tatang. Iti
kasta maikkan ti gundaway nga agbuya iti
telebisyon.
Amirisen dagiti sitwasyon tapno naragsak ti
pamilya. Pil ien ti rumbeng nga aramiden no
agpaspasyar. Isurat ti letra na daytoy.
1. Agpaspasyar kayo idiay mall. Kayat ti kabsat mo
nga iggeman ti maysa a napintas nga ay-ayam.
A. Ungtan ti kabsat ket ipulong kenni Nanang.
B. Kasarita ti kabsat a nasayaat ket ibaga kenni
Nanang.
103
2. Kabayatan ti panagpasyar yo ket nariknam a
makaisbo ka.
A. Ibaga kenni Nanang nga makais – isbo. Isangit
daytoy no adayo ti pagisbuwan.
B. Ibaga kenni Nanang a makais-isbo ka.
Teppelan ti isbo agingga nga adda makita a
pagisbuwan.
3. Adda nakitam a maysa nga tao a narugit ti itsura
na. Kasla saan a limpyo daytoy. Kalkalkalenna ti
basuraan. Agbirbirok ti naibelleng a makan.
A. Asitgan ken kasarita isuna.
B. Kitaen laeng isuna. Ikararagan gapu ti
sitwasyonna.
Kadua ti kapamilya nga mapan agpasyar.
Agibaga ti aramiden. Kaspangarigan agpasyar
iti sumaganad a lugar:
Agpasyar idiay Parke kalpasan a
nakimisa.
Agpalengke kadua ni Nanang.
Sumurot kenni Tatang idiay opisina.
104
Ibaga iti aramiden a maiyannatup ti sitwasyon.
Inaig daytoy iti naragsak a pamilya.
Kasar da uncle ken anti. Adu a bisita iti
nakitarus iti balay. Inis-istorya da ti ar-
aramiden da iti il i da. Ania met ti istoryaem
kadakuada?
Sakbay kayo nga maturog, nagpapatang
kayo nga agkakapamilya. Ania ngata ti
istoryaem?
Isurat ti Wen no aramidem ti ibagbaga ti
saludsod. no saan mo pulos nga aramiden, isurat ti Saan.
___ 1. Adda nakitam nga ubing a naitublak.
Istoryaem kadi daytoy tapno agkakatawa
kayo nga agkakapamilya?
___ 2. Nabuyam ti napintas a sala ti kaeskuwelam.
Istoryaem kadi kabayatan a mangmangan
kayo idiay balay?
___ 3. Nagustuwam ti istorya ni maestra. Istoryaem
kadi daytoy kabayatan ti pannangan yo?
___ 4. Kayat mo a liwliwaen ti ading mo. Agsakit
ngamin isuna. Naabak ka iti kontes idiay
pagadalan. Istoryaem kadi kaniana a
nangabak ka ti kontes?
105
___5. Istoryaem kadi daytoy? Adda gayyem mo nga
prinsesa dagiti sirena. Nakitam daytoy idi
napan kayo nagdigos idiay karayan.
Amirisen ti saritaan dagiti kameng ti pamilya.
Matmatan met ti drowing a sinan balay. Bukelen
dagiti miyembro ti pamilya nga agnaed ditoy.
Masapul nga naragsak ti pamilya nga agnaed
ditoy. Ti nagan ti agibagbaga ti husto ti isurat ti
sinan balay.
Nanang 1: Ayna! Marurodak diay tindera idiay
palengke. Agasem ta tawtawarak ti lako
na. Madi na ketdin kayat ti agpatawar.
106
Nanang 2: Annak ko ida, nasabet ko ni Kumare
Linda itay. Kadua na dagiti annak na.
Nagdadakkel dan. Malagip mo kadi ni
Zaldo kagiddan mo a nayanak? Agad-
adal isunan ti kinamaestro.
Tatang 1: Annak ko ida, imbaga tay ap-apo mi a di
tay a naynayunanna kano ti tangdan ko.
Nadlaw na ngamin a nagagetak ti
trabahok.
Tatang 2: Annak ko, makapakatawa tay nakitak
itattay. Adu tay naiwara nga makan iti
dalan. Adda maysa nga tao nga nagpidut
ditoy. Di met la nga naaryeken nga
nangan ditoy.
Anak 1: Nanang, Tatang, dinanog ko diay maysa a
kaeskuwelak. Sinipdut na ketdin diay balon
ko nga tinapay.
Anak 2: Nanang, Tatang, nairamanak diay ay-
ayammi idiay pagadalan. Naabakak ngem
inaramid ko latta ti kabaelak.
107
Ikabesa ken aramiden.
Karkaro a tumibker ti panagiinnayat ti
agpapamilya
No tunggal oras ti pannangan ket
aggigiddan da
Aniaman ti maidasar ket naragsak a
pagraranudan
Tapno ti kasta dagiti ubbing dumakkel
da a nanakman
No agkukuyog ken agkakadwa
Nga agpaspasyar ti agkakapamilya
Tumibtibker ti panagiinnayat ken
panagkaykaysa
Sigurado pay a naragsak ti pagtaengan da
No makipatpatang kada Tatang Ken Nanang
Ken kadagiti dadduma pay a kameng iti
pamilya. Sagudayen nga ti ibingay dagiti
kapadasan
A naragsak ken addaan kaipapanan
108
Yunit II Kapwa ko, Iginagalang at
Minamahal ko
109
Siak ken ti Kaarrubak
Basaen tayo ti Istorya ( Big BOOK )
“Wow! Nagmayat ti kabarbaro nga balay tayo,
Nanang, Tatang”, kuna ni Lisa idi makitana ti baro a
balay da. Kaak-akar pay lang da Lisa ken ti pamilya
na iti baro a pagnaedan da manipud iti dati a lugar
da nga kanayun a malaylayus.
AmuenAma
muen
110
Gapu iti dayta, “Agrambak tayo ngarud” kuna
ni Tatang.
Napagtulagan dagiti nagannak na nga
agyaman da iti Apo kadagiti panangisalakan na
kadakwada kadagiti didigra ken kadagiti bendisyon
a patuloy a dumdumteng iti biag da.
“ Lisa anak,” kuna ni Mang Ado, ama ni Lisa,
“inka ayaban amin a kaarruba tayo ta mangaldaw
danto amin no bigat ditoy balay.”
“ Wen tatang,” inyannamung ni Lisa.
Nagrambak da ngarud ket napalalo ti ragsak ni
Lisa ta immadu ti gagayyem na ken immadu pay
dagiti am-ammona.
Napalalo met ti ragsak dagiti karruba da Lisa
agsipud ta naaddaan da manen iti baro a
kaarruba
111
Kopyaen dagiti balbalay a nakaisuratan dagiti
aramid nga mangipakpakita ti kinasayaat ti ugali
para kadagiti karruba. . Isurat ti nadalus nga papel ti
sungbat.
Saan nga ipalubos a
makadadael dagiti
dingwen tayo kadagiti
mula ti karruba.
Buyaen laeng dagiti
karruba nu adda
parambakda, saan a
kasapulan a dar-ayan.
Liklikan dagiti karruba
a kanayon a
dumawdawat ti
tulong.
Tulungan dagiti
kaarruba ti amin a
panawen
nangnangruna nu adda
masakit.
Awisen dagiti karruba nu
adda parambak ti
pagtaengan.
Ammuen
112
Tulungan dagiti Kaarruba
Adalen ti adda a nakaladawan. Isurat kadagiti
kuwadrado dagiti panagtitinnulong nga ar-
aramiden dagiti agkakarruba ti panawen ti didigra
lalo no adda napuoran ti pagtaengan na nga
karruba. Isurat iti nadalus nga papael ti sungbat.
“Dagiti aramiden ti agkakarruba ti
panawen ti didigra”
panunuten
113
Nasayaat wenno Saan
Ikkan ti tsek na ( √)ti bilang no nasayaat ti
ipakpakita ti agkakaarruba ket ikkan met ti
marka nga ekis (X) no saan a nasayaat . Isurat
ti nadalus nga papel ti sungbat.
1. Padawatan laeng dagiti kaarruba
kadagiti subsobra a makan.______
2. Bumulod iti al ikamen ti kaarruba ket isubli
a dagus no malpas nga usaren. _____
3. Bisitaen ti kaarruba no makita a madi
rumrumwar iti pagtaengan da.______
4. Liklikan ken saan a kasarsarita ti karruba
no maammuam nga adda sakit na.___
5. Padawatam ti bado nga saan mon nga
us-usaren dagiti agkasapulan lalo dagiti
kaarrubam.___
Aramiden
114
Kasano ti Kasinged mo ti Kaarrubam?
Ikkan ti naisem a rupa iti bilang no mayat
ti ipakpakita nga aramid iti kada bilang, ikkan met
iti namisuot a rupa no madi a nasayaat ti
aramid para iti karruba. Isurat iti nadalus nga papel
ti sungbat.
1. Pasyaren ken itugutan ti prutas ti kaarruba nga
adda sakit na.__________
2. Tulungan ti kaarruba nga makasapul unay ti
tulong. _________
3. Apaen ti kabarbaro a kaarruba. _________
4. Ipakita ti kinaragsak ken gayyemen ti baro a
karruba.__________
5. Awisen a dumar-ay iti parambak yo ti
managbabain nga karruba. __________
Ipapuso
115
AddaKadi Maitulong mo?
1. Kadagiti adda a ladawan, pumil i ti
kadagrupo ti maysa a kayat yo nga
ipakita a panagtulong ti kaarruba.
Ipalawag wenno idrama no kasano yo
nga aramiden.
Ibiag Ibiag
116
Masakit ni Lola
“Annak, masapa kami nga pumanaw nu
Sabado a”, inpadamag ni nanang kadagiti annak
na.
“ Apay, papananyo Nanang?”, dinamag ni
Ana.
“ Bisitaen mi man ni Lola yo idiay kabangibang
a baryo,” sil iliday ni nanang a nangipadamag.
“ Mabalin iti sumurot Nanang, tatang? Kayat mi
met a makita da lola ken lolo,” impakaasi dagiti
agkabsat.
“ Saanen annak ko, amangan nu mariribukan
da lola yo ket kumarkaro a dumegdeg ti kasasaad
da,” nakuna ti ina.
“ Ay! Saan Nanang, agsingsingpet kami. Umay
mi paragsaken ni Lola. Kantaan ken daniwan mi ida.
Urayta adu met ti nasursuro mi sadyay pagadalan.
“Sigurado a maragsakan da no adda kami,” inkari
dagiti agkabsat.
“Sige ngarud, masapul a masapa tayonto nga
agrubwat tapno makaawid tay met laeng a nasapa
iti kamalman na,” pammalubos ti ina.
Permi ti ragsak dagiti baket ken lakay idin ta
makita da dagiti naglalaing nga appoko da.
Napalalo met ti ragsak dagiti bimmisita idin ta makita
da a rimmagsak ti rupa ti agsakit.
Leksyon
2
Ammuen
117
Ayatem ti Kabagyam
Agdrowing ti no makaparagsak iti agsakit ti
aramid ket koloran met ti no saan nga
makaparagsak. . Isurat ti sungbat iti nadalus nga
papel.
1. Bisitaen ti masakit nga Lola wenno lolo.
2. Ikkan ida ti naimas a prutas ken
sabsabong.
3. Agay- ayam ken tumagari iti asideg
ti masakit.
4. Baybay-an nga agwaywayas wenno
awan kadua na ti masaksakit.
5. Painumen iti umno nga agas ti agsakit.
118
Masakit ngamin
A. Pagnunumuan kadagiti agkakagrupo nu
kasano nga aywanan ti lolo nga mapanen ti
tawen a panagkabaw. Ipakita dagiti nasayaat
nga aramiden.
B. Idrowing ti rupa ti nadalus nga papel no ti
nakasurat ket agipakpakita ti panangparagsak,
panangtrato a nasayaat kadagiti nataengan.
PanunutenPa
Ar
amiden ti
ibabaon ni
Lolo
Tulungan ni lola
no magna iti
agdan wenno
agpagnapagna
ti ruar ti
pagtaengan.
Riyawan ni
lolo no
agkabawen.
Agpupungtotno
kanayon nga
agibaon iti apo.
Baybay-an nga
agmaymaysa iti
agsakit.
119
Nasayaat Kadi?
Idrowing ti bitwen iti papel no dagiti ar-
aramid ket mangipakpakita ti kinasayaat
kadagiti nataengan.
Aramiden
Painumen iti agas wenno bitamina ti
lolo iti umiso nga oras no awan pay
dagiti nagannak
Panawan ti ruar ti nataengan no di
maisuro nga sumrek.
Ikkan kadagiti naiimas ken nasustansiya
nga makan kas koma iti prutas ti masakit.
Baybay-an nga agpagnapaga nga
agmaymaysa iti kalsada ti nataengan.
Kasarita ken paragsaken ti
masaksakit ken dagiti nataengan.
120
Ania ti Maaramid Mo?
Pagadalan iti adda nga nakaladawan. Isurat ti
papel mo no ania iti ipakpakita ti padam nga ubing
para ti kabagian na.
Ipapuso
Laglagipen:
Pagtalinaeden ti kinasinged ti agkakabagian.
Tulungan dagiti agkasapulan ng kakabagian.
Liklikan ti panagaapa dagiti agkakabagian. Ipateg dagiti nataengan nga kabagian.
121
No adda Masakit?
Ikkan ti tsek(/) ti bilang na dagiti mabalin nga
aramiden para ti masakit. Isurat iti papel mo ti
sungbat.
Ibiag
122
No adda Masaktan
Basaen ti sumaruno nga istorya. Kalpasanna,
sungbatan dagiti sumaganad a saludsod.
Oras ti recess. Nagay-ayam dagiti agad-adal ti
kinnamatan. Aksidente nga naipatakleb ni
Art. Nakita ni Mark nga nasugat ti tumeng na.
Inalistwan na nga binedbedan ti saka ti kaklase na
ket inawis na isuna ti klinika ti pagadalan.
Kalpasan dayta a pasamak, nagbalin a
nasinged nga aggayyem dagiti dua.
Sungbatan dagiti saludsod. Isurat iti papel ti sungbat.
1. Ania ti napasamak kenni Art?
2. Ania ti inaramid ni Mark a panangtulong ti
kaklase na?
3. Ania ti napasamak kadakuada kalpasan ti
napasamak?
Ammuen
Leksyon
3
123
4. Ania met ti maitulong mo ti kaklasem?
5. Kasano ti pannakigayyem mo ti kaeskuelaam?
Adda Parikut Ti Kaklasek
Basaen tayo ti istorya
Panagaawid idin ket saan pay nga
nakaempake ni Tom kadagiti arwaten na. Inruar na
ketdi amin a nagyan iti uneg ti bag.
“ Tom, apay madi ka pay nakarubwat.
Umaykan ta agawidtan. Dua ta laengen nga nabati
ditoy,” inyayab ni Dino iti gayyem na.
“Aguray biit, ta adda birbirukek,” insungbat ni
Tom.
“ Ania kadi dayta sapsapulem? Inamad na.
“Birbirukek tay ruler ko,” kinuna ni Tom. “Itay pay
nga birbirukek ngem diak met makita,” innayun na.
Inboluntaryo ni Dino ti tulong na.
Saan a nagbayag nasarakan da ti sapsapulen
ni Tom.Nakaipit gayam kadagiti kwaderno na.
Nagyaman ni Tom kenni Dino agsipud ta
kinaduaan na isuna nga nagsapul.
Panunuten
124
Adda Kadi Maaramid Mo?
Aramiden
Ania ti aramidem kadagitoy a sitwasyon?
1. Adda ubing a nakabitin iti sanga ti kayo.
_____________________________________________
2. Adda nakitam a nadungpar a tao.
_____________________________________________
3. Oras iti eksamen, nakitam nga awan lapis ti
katugaw mo.
_____________________________________________
4. Naitublak ket nasugatan ti kaeskwelam
_______________________________________
125
Masapul nga Agannad
Agdrowing ti puso no adda panangisakit ti
kaklase.Isurat ti ekis no saan. Isurat ti sungbat iti
nadalus nga papel.
1. Aisa, ipan mo laengen dita lamisaan
dayta kartib ko.
2. Saan mo nga patademen a nalaing ta lapis mo
Bert, Matudok ka.
3. Ipan mo ti balay na ta krayolam. Saan mo nga
itipon kadagiti natitirad nga banbanag.
4. Saan ka nga agtugaw dita gayyem ta narukop
dayta a tugaw.
5. Ibelleng mo lattan dita dalan dayta tudok ti
tinudok a kamote nga kinnan mo.
Aramiden
126
Saan nga Agim-imot
Kopyaen dagiti mabalin nga ipadawat ken
ipabulod. Isurat iti nadalus nga papel ti sungbat.
Aramiden
127
Maragsakan Ka Kadi?
Ikkam iti naragsak nga rupa ti papel mo
no wen ti sungbat mo. Ikkam met ti naliday a rupa
no saan ti sungbat mo.
1. Liklikam kadi ti kabarbaro nga
kaklasem?
2. Ayabam kadi ti baro a kaklasem nga
agmiryenda?
3. Kaduaem kadi iti sil id ti pagbasaan ti
baro nga kaklasem?
4. Butbutngem kadi ti kabarbaro nga
ubing iti uneg ti pagadalan?
5. Ayabam kadi nga agballog iti uneg
kompyuteran ti baro a kaklasem?
Ipapuso
128
Ti Naaramid Mo
Naaramid mo kadin dagitoy sumaganad?
Isurat mo ti K iti papel mo no kanayon mo nga
ar-aramiden, M no manmano ken isurat mo ti S
no saan mo pay nga inar-aramid. Isurat ti papel
ti sungbat.
1. Tulongak nga agsapul ti mapukpukaw
nga pares ti sinelas ti kaklasek.________
2. Pidutek nga isubli ti naregreg nga lapis ti
kaklasek._______
3. Isublik ti nabirukak a kuwarta nga
napukaw ti kaklasek._______
4. Ipan ko iti lugar nga naituyang nga
pagikkan kadagiti nabirukan nga
banbanag nga kukua dagiti
kaeskuwelaan. _____
Ibiag
129
No Adda Bisita
Basaen ti Istorya
Aldaw ti Sabado idi ket maringgoran dagiti
agkakabbalay ti panagdalus da iti pagtaengan
da. Nagbibingayan da dagiti trabaho da ket idin
ta nalpas ni Lyn ti batang na, napan isuna
nagtugaw ti sopa tapno aginana. Namrayan na a
linuktan ti telebisyon tapno buyaen na ti paborito
na nga programa. Saan nga nagbayag, dimteng ti
ur-urayen dagiti nagannak na nga bisita da, ti
prinsipal ti kabangibang nga eskuwelaan.
“Pare, daytoy ni Lyn, ti ibagbagak kenka
nga kakaisuna nga anak mi,” panangiyam-amo ni
Mang Ruben iti bisita da.
“ Naimbag nga bigat yo sir,” kinuna ni Lyn
sa timmakder ken iniseman na ti bisita da.
“ Nagsingpet metten iti anak yo Mare”
indayaw ni Mister Cruz.
“ Agyamannak sir. Mapanak pay diay silid
ko ,” kinuna ni Lyn.
Maragsakan unay dagiti nagannak ni Lyn iti
impakita na a kinadayaw.
Ammuen
Leksyon
4
130
Adda Bisita Tayo
Ikkan iti bituwen ti bilang nu inaramid
mo no adda bisita . Ikkan ti ekis X no saan mo
pay nga inaramid.Isurat ti sungbat iti papel.
Sumango no adda bisita ket sumalingbat
sagpaminsan.
Tumakder ket kablaawan ti bisita.
Liklikan ti pannakisango kadagiti bisita
lalo no saan daka nga palubusan dagiti
nagannak mo.
Tumakder ket sabaten ti bisita sa mapan
sapulen dagiti nagannak a kasapulan ti
bisita.
Kasarita nga addaan ti panagdayaw ti
bisita lalo no awan dagiti nagannak.
Panunuten
131
Mayannatup Kadi?
Basaen ket pagadalan dagiti sumaganad nga paspasamak: Isurat ti T iti papel no husto ti naaramid,
ket isurat ti M no madi.
________1. Napardas ti panagtaray iti ubing nga
limmabas ti sango dagiti nagannak na
ken dagiti bisita da.
________2. Agawid ka koman ta addan ti sundom
ngem nakitam ti bisita a mangsapsapul
kenni maestram. Kinaduaam ti bisita a
nangsapul ti maestro.
________3. Mabisin kan idi maangot mo nga aglutluto
ni nanang ti kanen dagiti bisita yo.
Dimmawat ka. Inikkan daka ti bassit ket
nagsangit ka.
________4. Nakarubwat kan a mapan agiskuwela.
Agdaldalus met ni nanang mo ti uneg. idi
makitam nga adda sumungad a bisita yo.
Sinabat mo ti bisita ket inbagam nga
awan dagiti nagannak mo.
Aramiden
132
No Adda Bisita Mi
Agdrowing ti puso iti uneg ti papel mo.
Isurat mo iti uneg ti puso dagiti naaramid mo a
naimbag para ti bisita ti pagtaengan wenno ti
pagadalan.
Ipapuso
Laglagipen:
Ipaayan ti naan-anay a panagraem dagiti
bisita.
Gayyemen ken respetuen tayo ida.
133
Siasino Dagiti Bisita Tayo
Lagipem dagiti amin a nagbalin a
bisitayo ti pagadalan man wenno ti pagtaengan.
Isurat mo iti maiparbeng nga batog dagiti nagan
da. Isurat mo ti mabalin mo nga aramiden tapno
maipakitam ti panagtalek ken pannakigayyem
kadakuada. Isurat iti papel ti sungbat.
Nagan ti Bisita Ania ti Nasaat nga Impakitam
Kenkuana
Kaspangarigan:Ikkan iti inumen na
a danom.
Ibiag
134
Ti Panagam-ammo
Basaen ti sumaruno nga istorya. Kalpasanna
sungbatan dagiti sumaganad a saludsod.
Ops! Blag!
Nakita ni Lita ti pannakaregreg dagiti karga iti
agdardaras nga ubing.Inalistuan na nga napan
tinulungan.
“Agyamanak”, kinunana sana binulunan iti
isem. “Siak gayam ni Linda,” Kinunana. Sika ngay
ania iti nagan mo?”
“ Siak met ni Lita, datiak nga taga ditoy. Sika
kabarbaro ka kadi ditoy?”, dinamag ni Lita.
“ Wen, isu nga agdardarasak ta sapsapulek iti
kasilyas ti pagadalan”, insungbat na.
“ Aya. Umayka ta kaduaen ka, medyo nalinged
ngamin manipud ditoy”, kinuna ni Lita ket kinuyog
na ti baro nga am-ammo na.
Dagiti saludsod. Isurat iti papel ti sungbat.
1. Sino ti naam-ammo ni Lita?
2. Kasano nga nagam-ammo da?
3. Apay nga agdardaras ni Linda?
4. Kasano nga tinulungan ni Lita ni Linda?
5. No sika ni Lita, ania ti aramidem kenni Linda?
Ammuen
Leksyon
5
135
Ti Baro nga Gayyem Ko
Pagadalan ti sumaganad nga pinag-sarita
dagiti dua nga agad-adal.
Bulan ti Disyembre,napan nagpasyar ti
pamilya da Nenet sadiay Baguio.Nakakita ni Nenet
iti kaedad na nga agsangsangit.
Nenet: Gayyem, apay nga agsangsangit ka?
Ubing: Nayaw-awannak. Saan kon a makita
da Nanang ko.
Nenet: Saan kan nga agsangit. Kaduaen ka.
Urayen ta ditoy ayan ti guwardia da Nanang
mo.
Apaman a nakadanon da iti ayan ti
guardia,nagin-innammo da. Naamuan ni Nenet ti
nagan, lugar, tawen ken tukad ti pagadalan nga
ayan da. Ket manipud idin, nagbalin da nga
nasinged nga aggayyem.
* Ipakita iti kaeskwela no kasano da a nagam-
ammo.
Panunuten
136
Idi Nagam-ammo Ta
A.Pumili iti nasinged nga gayyem ket
lagipenyo no kasano kayo nga nagam-
ammo. Ipakaammo kadagiti kaklase ti
kapadasan.
Dagiti pagbasaran a saludsod:
1. Kaano kayo a nagam-ammo?
2. Kasano ti pinagam-ammo yo?
3. Ania dagiti dinamag yo ti tunggal maysa?
4. Kasano kayo a nagbalin a nasinged nga
aggayyem?
Mangidrowing kayo iti dakkel a puso ti
nalinis a papel ket isuratyo iti uneg na dagiti sungbat
yo. Kulayan ti puso.
Aramiden
137
Inaramid Mo Kadin?
Kaanom nga inaramid dagiti
sumaganad.
Ikkam iti tsek () na ti batog ti sungbat mo.
Kanayon Sagpaminsan Saan
1. Iseman ti amin a
tao
2. Kablaawan ti baro
a naam-qmmo
3. Damagen laeng
dagiti nasisita a
detalye ti biag na.
4. Gayyemen ti baro
a maam-ammo.
5. Ibaga ti um-umno
nga detalye ti biag
Laglagipen:
* Irespeto ti baro nga naam-ammo.
* Ibaga ti ummo nga sungbat ti maki-am-
ammo.
* Ipakita ti kinaragsak nga naaddaan ti
baro a gayyem.
Ipapuso
138
Kasano Kayo Nga Nagam-ammo
A. Pumili ti kaklase. Ammuen kenkuana
no kasano nga naaddaan isuna ti
adu nga am-ammo ken gagayyem.
* Isurat mo ti papel nga nadalus ti
maammuam.
B. Iti pagtaengan yo, damagem kenni
nanang mo no kasano da nga
nagam-ammo ti nasinged nga
kumare na.
* Isurat mo iti naammuam iti papel.
Ibiag
DAGITOY TI NAADAL KO.
139
Ganggannaet
Basaen iti istorya ti baba.Sungbatan
dagiti sumaruno a saludsod.
Ti Koreano
“Nanang, adda nabaknang a bisita ti
karruba tayo”, kinuna ni Dondon.
“ Taga Korea kano dagita, annakko,”
insungbat iti ina.
“ Adu nga talaga ti gangannaet nga
umay pumaspasyar ditoy makaay-ayo ken
nadalus nga lugar tayo Nanang”,
insampitaw ni Jun.
“ Wen anak. Sapay koma ta pakitaan
yo ida iti nasayaat tapno saan da nga
kauma ti lugar tayo”, impalagip iti ina.
“Wen Nanang, kayat mi a maam-
ammo dagiti annak da tapno manayonan
ti gagayyem mi” naggiddan nga
insungbat dagiti agkabsat.
Ket nagbalin nga nasinged nga
aggayyem da Dondon, Jun kenni Carl, ti
anak ni Mr. Fu.
Ammuen
Leksyon
6
140
Dagiti saludsod:
Basaen ken sungbatan.
1. Taga-ano da Mr. Fu?
2. Apay nga adda da iti lugar da Dondon?
3. Ania ti inaramid ti pamilya da Dondon
tapno makasinnenged da dagiti
gangannaet?
4. No sika ni Dondon ken Jun, kasanom
nga maipakita ti kinasayaat ken
pannakigayyem mo iti tao nga saan mo
nga kalugaran?
Mangbukel ti grupo ket mangipakita ti
mabalin nga aramiden no adda makita
wenno maam-ammo a saan a katribo.
?
141
Kabarbaro Isuna Ditoy
Ania ti aramidem kadagitoy a
pasamak?
Kayat na ti makiay-ayam diay kaarrubam
a naggapu idiay sabali nga nasyon.
___________________________________
Dinamag iti estranghero ti dalan nga
agturong ti tiendaan.
___________________________________
Nakatugaw laeng ti sul i ti pagadalan ti
baro a kaeskwelaam nga taga sabali a
nasyon.
___________________________________
Panunuten
142
Nasayaat kadi?
Ania kadagitoy ti umno nga
aramidem no adda taga sabali nga
lugar a padam a tao? Agdrowing iti
bituen iti batog ti bilang nu
nasayaat. Agdrowing met iti mata
no madi. Isurat ti sungbat iti papel.
Panunuten
1.Awaten nga
naisusupadi kayo ti
pammati ken ugali.
2.Tulad-tuladen ti
panagsasao ti
gangannaet.
3. Pagadalan no kasano
nga makigayyem
kadakuada.
4. Pagustuan ti kalikagom
ti gangannaet a
makipagayam kenka.
5. Ipalawag a siraraem ti
kaugalianyo iti taga
sabali a lugar.
143
Paginnadalan Ta Man
A. Pumili ti kaklase ket paginnadalan dagiti
nasayaat nga aramid nga ipakita kadagiti
gangannaet.
* Ibaga kadagiti kaeskwelaam ti
napagtungtungan.
B. Ikkan ti tal i (I) ti lobo nga nakaisuratan ti
nasayaat nga aramid para kadagiti saan nga
kalugaran.
1.
Aramiden
Paunaen ti gangannaet kadagiti pagpipilaan.
Papanawen ti gangannet.
Pakibiangan amin nga ar-aramiden da
Pasangbayen ida
iti uneg ti pagtaengan no kasapulan.
Adalen ken tuladen dagiti nasasayaat nga kaugalian da.
144
Ti Kinamannakigayyem
Ikkan ti naragsak nga rupa ti linya
no nasayaat ti ipakita na nga aramid. Ikkan ti
naliday nga rupa no saan. Isurat iti nadalos
nga papael ti sungbat.
1. Kayat ti gangannet ti makiay-ayam kenka.
__________ Adaywam wenno isardeng mo ti
agay-ayam.
___________Awisen ken isuro dagiti aramiden ti
dayta nga ay-ayam.
2. Agdamdamag ti taga sabali nga lugar ti dalan
nga agturong iti tiendaan.
___________ Isuro ti dalan nga nawatiwat.
____________ Isuro wenno kaduaen nga mapan
iti tiendaan.
3. Naamoam nga sabali dagiti kankanen ti
gayyemmo nga gangannaet.
____________ Ilemmeng ti makan tapno saan na
nga makitkita.
____________ Ipaawat wenno iparaman ti
gayyem mo ngem saan nga piliten a mangan.
Laglagipen:
Pakitaan ti kinaragsak ken panagtalek ti
taga-sabali a lugar.
Saan nga uy-uyawen. Raemen ti pammati
ken kaugalian da. Ipakita ti napudno a
pannakigayyem.
Ipapuso
145
Saan nga Manglukluko
Basaen dagiti sumaganad a
paspasamak. Isurat iti nadalos nga papel
dagiti umno nga aramiden tapno maipakita ti
pannakigayyem a sipupudno ti taga sabali a
lugar wenno gangannaet.
1. Agpagna- pagna ti kabarbaro nga agad-
adal a kasla adda birbiruken na.
_____________________________________________
____________________________________________
2. Nasabat mo ti maysa a gangannaet nga
agbirbirok ti asideg a dalan nga agturong ti
simbaan.
_____________________________________________
_____________________________________________
3. Agbirbirok ti pakiturogan dagiti pamilya a
naperdyan ti lugan na.
_____________________________________________
_____________________________________________
Ibiag
146
Dumngeg Ka
Basaen Tayo ti Istorya:
Maikaduwa nga lawas ti Setyembre. Biningay ti
maestra ti klase na ti dua a grupo
“ Ubbing, inton maikalima nga aldaw ti Oktubre,
selebraran tayo ti naisangsangayan nga aldaw
dagit mamaestra iti intero a lubong. Kada grupo
ket agsagana para ti nasao nga aldaw,”
inpalawag ti mangisursuro.
“ Nasayaat no mangisagana tayo ti maysa a
pabuya para kadakuada,” insingasing ni Lucy, ti
lider dagiti agadadal iti eskuelaan.
“ Masapul nga agsaludsod tayo maipapan ti
kabibiag dagiti mangisursuro tayo tapno adda
idea tayo para iti drama,” insingasing ti maysa
nga agad-adal.
“ Agkolekta met ti dadduma kadagit litrato
dagiti mangisursuro tapno adda usaren tayo para
iti “video presentation” nga ipaaramid tayo,”
insingasing met ti maysa nga agad-adal.
Leksyon
7
Ammuen
147
“ Amin tayo ket agaramid ti kard para kadagiti
mangisusuro”, insingasing met ti maysa.
“ Nalaing! Mayat amin dagiti insingasing yo,”
insungbat ni Lucy.” Sigurado a maparagsak tayo
amin ida iti dayta nga aldaw,” innayon na pay.
Sungbatan dagiti sumaganad nga saludsod.
1. Apay nga miniting ti maestro dagiti ubbing?
2. Sino ti l ider dagiti ub-ubbing?
3. Ania iti inaramid dagiti ubbing kalpasan a
miniting ida ti maestro?
4. Ania iti inaramid dagiti ubbing no adda
agsarsarita a kaklase da?
5. Apay a masapul a dumngeg nu adda
agsasao?
148
Dayawem ti Padam nga Ubing
Basaen dagiti sumaganad a sitwasyon.
1. Inikkan ni Luz ti naluom nga istroberi ti
kaklase na.
“Agyamanak Luz”, kinuna iti ubing.
2. Madama iti eksamen. Awan ti maisurat ni
Berto ket kayat na nga agsakar ti kaabay
na. Saan na nga inagaw wenno kinopya ti
sungbat ti katugaw na.
3. Nakaturog ti kabsat ni Rosie. Nagin-inayad
isuna a nagna tapno saan a makariing ti
kabsat na.
Pagadalan Tayo.
a. No sika ni Luz, ania iti ibagam?
b. No sika ni Berto, ania ti nasayaat nga
aramidem?
c. Apay nga saan ng kinopya ni Berto
sungbat ti katugaw na?
d. Ania ti naipakita ni Rosie ti panagin-
inayad na?
Panunuten
149
Pagpanpanunotam
Pagadalan dagiti sumaganad. Isurat mo ti MAYAT iti papel mo no nasayaat. Isurat mo ti MADI
no saan a nasayaat.
1. Kayat mo nga usaren ti arwaten ti kaklasaem
ngem madi na kayat nga ipabulod.
2. Gimmatang ni nanang mo ti baro a bag. Inted
mo ti daan kadagiti awan bag na.
3. Inikkan naka ni lolom ti dua a pulo a pisos. Inted
mo amin iti awanan a kaklasem.
4. Adda tallo nga lapis mo. Inlemmeng mo ti dua
tapno dida a buloden.
5. Padawatam ti kaarrubam ti masida no awan sida
da.
Aramiden
150
Ti Maki- at Paki
Ti paki- ken maki- ket nasayaat nga usaren
No adda ipaaramid ti kadua wenno gayyem
Makipagnaak man, pakitulungannak man
Nasayaat ti panagdenggeg, sao a nadayaw.
Basaen ken imula ti kapanunotan ti l inaon ti
daniw.
Laglagipen:
Raemem t i karbengan t i padam nga ubing.
Ipapuso
151
No adda Awatem
Ikkan ti tsek () no ti nakasurat ket
mangipakpakita ti panangipabulod iti arwaten iti
kapada nga tao,ikkan met iti ekis (X) no saan.
1. Ana, adda ditoy ti maysa nga lapis ko
bulodem pay laeng. _______
2. Ay, despensarem Beth, madi ngamin ni
nanang ko a maksayan daytoy papel
ko.___
3. Joy, pagbingayan ta daytoy naimas a
tinapay a balon ko._____
4. Ay! intugot mo koma tay librom a tapno
adda usarem._____
5. Nena, adda ditoy ti pangkulay ko,
aramatem pay laeng.___
Ibiag
152
Kasano ti Umno nga Panagayab
Ikkan ti naragsak nga rupa ti nasayaat
nga aramid, ken ikkan met ti naliday nga rupa
no saan nga nasayaat ti aramid.
1. Hoy! Umay ka man ditoy.
2. Babai, labaam man
daytoy.
3. Palatitit, ay-ayaban na ka
ni Golayat.
4. Ayaban ti nagan a Pily ti
ubing nga pilay.
5. Rosemarie, kumusta kan?
153
Ti Kinadayaw
Ikkan ti tsek na ( ) ti umiso nga panagayab
kadagit pada nga tao.
Ana, umasideg ka man ditoy.
Tuleng, pumanaw ka dita baka matinnag ka.
Betty, idiay sango ti pagtugawam.
Kitaem ni Gorio nga rusngiit. Nakangiit
manen.
Awan tay tigre nga katugaw ko.
Kantaen tayo ti sumaruno nga kanta.
Tono: „Leron-leron Sinta‟
No adda nagan mo,
adda met nagan ko
Ayabannak iti nagan ko,
kastaak met kenka,
„Di nak ay-ayaban
Ti sabali nga nagan
Raemem ti sabali,
Tapno raemen da ka
Ibiag
154
Ti nadayaw nga anak
Nasursurwan ti nagannak
Sasao a nadadayaw
Kanayon a usaren
Kadagiti nataengan
Wenno uray siasino man
Lider ti pagadalan
Kanayon nga padayawan
Ti Ginoo ken Ginang
Binibini, sir at Ma‟am
Sasao nga nadadayaw
Usaren a kanayon
155
Sungbatan Daytoy
Ikkan iti umno nga pagtawag dagiti
sumaganad.
.
Leksyon
8
Ammuen
156
Tungtungpalem Kadi?
Marisam ti berde ti kahon no ti
nakasurat ket agipakpakita iti
panagtungpal, marisam ti mara- daga
(brown) no saan.
1. Piduten a dagus ti supot ken ipan iti
umiso a basuraan.
2. Ipurwak iti kalsada ti nagukisan ti saba.
3. `Pagtitipunen dagiti amin a klase ti
basura.
4. Ti sangkabassit nga basura ket ikabil ti
basuraan.
5. Ibelleng ti kumporme nga disso ti
basura.
6. Naruam nga ti basuraan ti
pangipanan kadagiti rugit.
Panunuten
157
Kaanom nga Inaramid
Ikkan iti tsek () ti l inya ti sungbat
mo no kaanom nga inaramid dagiti sumaganad.
Ikabil ti nadalus nga papel ti sungbat.
Kaanom nga
aramiden dagiti
sumaganad?
Kanayon Sagpaminsan Saan
pay
1. Sayaaten nga
ibelleng ti
basura.
2. Liklikan ti
agrugit ti saan
nga umno
nga lugar.
3. Agpila ti
tiyendaan ti
eskuwelaan.
4.Kanayon nga
sibugan ken
aywanan
dagiti
mulmula.
5. Isubli ti umiso
nga lugar ti
inusar nga l ibro.
Aramiden
158
Kanayaon Ko nga Tungpalen
Aramiden:
Naaramid yo kadi met laeng dagiti sumaganad.
Ikkan iti naragsak nga rupa no naaramid
mo, ken ikkan ti naliday nga rupa no saan.
Ikabil iti papel ti sungbat.
____ Tumarayak nga umasideg iti siasino man nga
mangibaon kanyak.
_____ Aramidek nga dagus ti aniaman nga
ipaaramid da kanyak.
_____ Siraragsak ko nga aramiden iti amin nga
ipaaramid da kanyak.
_____ Aramidek a naimpapussuan ti ipatrabaho
da kanyak.
_____ Sumurotak a sidadayaw kadagit amin a l ider
iti pagadalan.
Aramiden
159
Ania ti Nasayaat nga Aramiden
Pagadalan daditi ladawan.
Ikkan ti tsek ( ) dagiti kahon no ti
ipakpakita na ket panagtungpal kadagiti
pagannurotan.
Ipapuso
160
Dagiti Empleado
Ikkan ti tsek (√ ) ti espasyo no adda panagraem
nga ipakpakita na kadagiti agin-inana.
1. Agin-inayad nga magna iti sango ti kuwarto no
adda agmimiting nga mangisursuro._____
2. Urayem a makariing dagiti agin-inana a
maestra no adda saan unay nasisita a
damagem.______
3. Pukkawan ti maestro tapno damagem
kenkuana no mabalinen iti agawid. ______
4. Pigsaam ti sangit mo uray agisursuro ni
maestra.______
5. Buludem ket ibatim iti sadinoman nga suli ti
pagadalan ti arwaten ti maestra.______
Laglagipen:
Dagiti mangisursuro ken empleayado
ti pagadalan ket maikadua a nagannak
mo. Raemem ida. Tungpalem dagiti ibil in
da kenka tapno makaleppas ka ti
panagadal mo.
anagadal mo.
161
Ti Nadayaw nga Ubing
Kopyarem iti nadalus nga papel
dagiti rumbeng nga aramid ti maysa nga ubing nga
addaan panagraem kadagiti mangyun-una iti
pagadalan.
1. Saan nga agdaddadael wenno agrugrugit iti
uneg iti pagadalan.
2. Agintuturay tapno parmeken dagiti naub-
ubbing nga agad-adal.
3. Tumulong nga mangpapintas iti uneg ken ruar iti
pagadalan.
4. Kontraen dagiti paglintegan nga inyetnag
dagiti opisyales ti “PGO”.
5. Dayawen laeng dagiti mamaestra ta isuda ti
mangisursuro.
6. Suratan dagiti tugtugaw ken diding ti
pagadalan.
7. Tumulong nga mangkita ti kinadalus ken
kinaurnos ti uneg ken aglawlaw iti pagadalan.
8. Iyun-una ti panagpuros kadagiti amin a bunga ti
mula iti pagadalan.
9. Ilako dagiti bote ken lata nga ur-urnungen
dagiti gunglo iti pagadalan.
10. Ay-ayamen ti danum ti gripo.
Ibiag
162
Ilocano version
Dumdumngeg ka met laeng( 2x)
Ken maestram(2x)
Nu agisursuro, dumngeg ka husto
Ket lumaing kan tu (2x)
Dumdumngeg ka met laeng( 2x)
Ken prinsipal(2x)
Nu agsarsarita, wenno agbitbitla
Ket denggem, ken awatem
Leksyon
9
Ibiag
163
Barya Lang
Basaen ti daniw.
Palimos Po
Ting!ting! kling! Kling!
Saniweng ti lata
Nu maminsan napigsa
Nu awan pay karga na
Palimos manang,
Palimos manong,
Uray sangkabassit
Uray bassit nga barya
Pagadalam dagiti sumaganad nga saludsod.
1. Sadino ti pakakitaan kadagiti
agpalpalimos?
2. Apay nga agpalpalimos da?
3. Kasanom a matulongan dagiti nakurapay?
4. Kayat mo kadi ti agpalimos? Apay?
Ammuen
164
Tulung-tulong
Ikkan ti tsek na ( √) nu umno ti aramid. Ikkan met ti X na nu madi.
1. Tulongam ti agpalpalimos. ____
2. Padawatam ti makan ti agpalpalama nu
awan iti kuwartam._____
3. Ay-ayamen ti lata ti agpalpalama._____
4. Tulungan ti pada nga tao nga bulsek
nga lumasat iti kalsada.______
5. Labas-labasan ken katawaan ti
agpalpalama.______
Panunuten
165
Managparabor
Agdrowing ti naragsak nga rupa no mayat
ti aramid na. Agdrowing ti naliday nga rupa no
madi.
________ 1. Ipabulod ko ti dadduma nga lapis ko iti
kaklasek nga awan ti lapis na.
________ 2. Adda gayyem ko nga nabaknang isu a
saan nakon nga agtrabaho.
________3. Paramanak dagiti pada a tao iti adu
wenno bassit a sanikuak.
________4. Liklikan dagiti napapanglaw a kaklasek.
________5. Umadayoak kadagiti nababaknang nga
kaklasek baka uyawen dak.
Aramiden
166
Ipabulod
Pagadalan dagiti sumaganad. Isurat mo ti MAYAT no nasayaat. Isurat mo iti MADI no saan nga
nasayaat.
1. Kayat mo nga usaren ti arwaten ti kaklasem
ngem madi na kayat nga ipabulod._________
2. Gimmatang ni nanang mo ti baro a bag. Inted
mo ti daan kadagiti awan bag na._________
3. Inikkan naka ni lolom iti dua a pulo a pisos. Inted
mo amin iti awanan a kaklasem.________
4. Adda tallo nga lapis mo. Inlemmeng mo iti dua
tapno dida nga buloden._______
5. Padawatam ti kaarrubam iti masida no awan
sida da._______
Laglagipen:
Amin nga tao ket agpapada iti biang ni Apo Dios
Saan mo nga ap-apalan ti nabaknang.
Saan ka nga agim-imot no adda sanikwam.
Ipapuso
167
Ania ti Aramidem
Isurat iti papel dagiti sungbat mo.
A. 1.Ania ti maaramid mo a nasayaat para iti
padam a tao no maysa ka a nabaknang?
1. Ania ti maaramid mo a nasayaat para ti
padam a tao no maysa ka a
napanglaw?
B. Agkanta Tayo
Tono ng Leron-leron Sinta
Ti bassit nga barya
Nu pagtitipunen
Adda maitulong na
Panglaban ti bisin
Nu adda makitam
Nakaiggem iti lata
Nu adda diperensiya na
Ikkam ti tulong na
________________________________________________________________
________________________________________________________________
_______
________________________________________________________________
________________________________________________________________
_______
Ibiag
168
Immasenso iti siyudad ti Baguio. Gapu na
immadu dagiti tao nga immay nagnaed iti lugar.
Naduma-duma nga lugar ti naggapuan da.
Agsasabali ti ugali ken pammati da. Naduma-duma
pay ti pagsasaoda.
No maysa ka kdagiti agnaed iti nasao nga
lugar, ania ti aramidem? Ikkan ti tal i ti lobo no
maaramid mo ti nakasurat.
Ada
Gayyemen ken
raemen t i kasupadi
it i pammati.
Saan nga katawaan ti
kadua no sabali ti
pammati ken ugali na.
Damagen no ania ti madi
ken naimbag nga makan
para kadakuada.
Leksyon
10 Ammuen
Adalen t i ugali t i
baro nga
kalugaran
169
Agduduma Tayo
Kulayan ti bubong ti balay no
nasayaat ti ugali nga ipakpakita na. Idrowing iti
papel ti sungbat.
Ammuem ti rikna ti katugaw mo no naitipon
isuna iti taga sabali nga lugar, sabali nga
grado,wenno sabali nga balay.
Ipakaammo iti amin nga kaklase ti naammuam
Raemen ti relihiyon wenno pammati ti pada a tao.
Katawaan ti wagas nga panagsao ken panagkararag ti pada a tao.
Pasangbayen iti pagtaengan ti dayuhan nga awan matuluyan na.
Saan nga uyawen ti sabali nga panagar-arwat ti pada nga ubing nga sabali ti naggapuan na nga lugar.
Panunuten
170
Pilien ti umiso nga aramid para iti
pada nga tao. Isurat iti papel ti letra ti
sungbat.
1. a. katawaan
b. Raememen
c. Liklikan
2. a. Buyaen
b. Tubngaren
c. Danggayan
3. a.Awisen
b. Pil iten
c. Bay-bay-an
4. a. Andingayen
b. Gayyemen
c. Katawaan
5. a. Likl ikan
b.
Pakikaduaan
c. Tubngaren
____ ti kanen ti
pada nga tao.
______ ti pada
nga ubing nga
nauyaw.
______ ti
pada nga tao
nga sabali ti
pammati na.
______ ti ubing
nga aguy-
uyaw.
______ ti baro
nga kaklase
nga taga
sabali nga
lugar.
Aramiden
171
Ikkan iti naisem nga rupa no umiso ti
aramid a naipakita. Ikkan iti naliday a rupa no
saan a maiparbeng.
1. Katawaan ti naidumduma a panagarwat
ti taga sabali a rehiyon a kaklase.
2. Agulimek nu madama nga agkararag ti
taga sabali a relihiyon.
3. Intrimisen ti kaklase a nagayad ti
pinagbadbado na.
4. Damagen a siraraem ti ugali ti baro a
gayyem a taga sabali a lugar.
5. Tul-tuladen ti beng-at ti taga sabali a
lugar
Ipapuso
172
Ania ti Aramidem
Isurat mo iti uneg ti dakkel nga puso
dagiti nasayaat nga aramid. Isurat iti uneg ti
kahon dagiti saan a rumbeng nga aramiden.
1. Sabali ti relihiyon ti kaklasem.
2. Sabali ti pagilyan ken ugali ti kaarrubam
Ibiag
173
Basaen ti maysa nga istorya:
Nakalugan ni Danny iti bus. Kadua na ti
kabsat na a ni Eva. Nakatugaw da iti asideg ti
ruangan. Idi adda limmugan a lakay a pilay,
timmakder ni Danny ket inyawis na ti
pinagtugaw ti nasao a pasahero iti tugaw
na.Napunno ngaminen ti bus.Napalaus ti
yaman ti lakay kenni Danny.
.
Leksyon
11
Ammuen
174
Naawatam met laneng ti istorya?
Ituloy iti sumaruno nga page.
Sungbatan dagiti sumaganad a saludsod:
1. Siasino dagiti nakalugan iti bus?
2. Sadino nga parte ti uneg ti lugan ti
nagtugawan da?
3. Apay nga timmakkder ni Danny?
4. Ania nga ugali ti naipakita ni Danny iti
dayta nga gundaway?
5. Ania dagiti mabalin tayo nga aramiden a
pabor para kadagiti nataengan ken dagiti
addaan ti diperensiya?
Ti Kaya nga Aramiden
Ibagam kadagiti kaeskwelam ti
maaramid mo no:
a. Adda agkabawen nga lolom wenno lolam;
b. Nakakita ka iti bulsek nga nakatugaw iti igid
ti dalan;
c. Napukolan ti saka ti kaarrubam;
d. Saanen nga makanggeg ni tatang wenno
nanang mo;
e. Napilay ti gayyem mo.
Panunuten
175
Husto Wenno Kamali
Isurat ti sao nga Pudno iti nadalus nga
papel no umno ti ibagbaga na. Isurat ti sao nga
Saan no madi.
1. Paunaen ti linya dagiti nataengan ken dagiti
adda diperensiya na.______
2. Tulongan a makaballasiw ti kalsada ti maysa
nga pilay._____
3. Iturong ti nataengan ti madi a dalan. ____
4. Katawaan dagiti nataengan nga adda kabaw
na._____
5. Pagserbian dagiti nataengan ken dagiti saan a
makabael. _____
Aramiden
176
Inaramid ko
Ania kadagitoy ti naaramid mon? Kopyaen
iti kwaderno dagiti saan mo pay nga inaramid
ket. Ipamuspusam a matungpal. Ireport mo ti
klase no ania iti nariknam apaman a naaramid
mo.
1. Patugawen iti makinsango a tugaw ti senior
citizen.
2. Atibayem ti bulsek nga magna no awan iti
kadua na.
3. Raemen a kanayon dagiti nataengan ken
dagiti adda diperensiya na.
4. Tulongan iti materyal a banag dagiti adda
diperensiya na agingga iti kabaelan.
5. Saan nga umsien dagiti umel, tuleng, pilay
wenno bulding.
.
Laglagipen:
Amin nga tao, natengan man wenno adda
pakapilawan na it i pisikal ket ay-ayaten ni Apo Dios.
Ayaten tayo met isuda.
Ipapuso
177
Ipangpangruna Tayo
Basaen ken amirisen. Isurat iti nadalus nga papel
ti sungbat.
1. Dagiti nataengan ket patugawen iti _____ ti bus.
a. sango b. l ikod c. tengnga
2. Rumbeng nga agpila dagiti _________.
a. nataengan
b. adda diperensiya na
c. awan diperensiya na
3. Maikkan iti ______ nga agas dagiti senior citizen.
a. adda diskwento na b. nangina c. nalaka
4. Dagiti nataengan ket _________kadagiti ub-
ubbing.
a. agdepdepende b. makaunget
c. awan talek na
5. Tulungan ken ____________ ti marikrikna dagiti
nataengan ken adda diperensiya na
a. katawaan b. maawatan c. baybay-an
Ibiag
178
Yunit III Siak ken Dagiti Karbengak
Patgek ken Pagyamanak
179
Leksyon
1
Makan Para iti Pamilya: Maysa a
Karbengan
Ania dagiti nadumaduma a karbengan a
rumbeng nga maawat yo ?
Kitaem dagiti ladawan ti tsart ket pil ien dagiti
makan. Isurat ti sungbat ti papel.
Ammuen
180
Naamuamon nga karbengam ti maikkan ti
makan.
Masapul kadi nga maited kaniam dagiti
kasapulam a makan? Apay?
Rumbeng kadi nga ti maysa nga aldaw, maited
ti makan ti tallo a beses, pammigat, pangaldaw
ken pangrabii?
Karbengan ti tunggal miyembro ti pamilya nga
maikkan ti makan.
Panunuten
181
Kitaen dagiti nadumaduma a makan manipud
iti tsart.
Pumili para iti mabalin nga isagana ti nagannak
para ti balon mo ti pagadalan.
Mangpil i ti para ti mabalin nga kanen ti para
recess ket isurat ti papel.
Aramiden
182
Sungbatan dagiti sumaganad nga saludsod.
Ikkan ti tsek() ti batog ti namnamaen nga sungbat.
Kanayon Sagpa
minsan
Saan
1. Isagsagana
dagiti nagannak
ko iti kanek.
2. Ilutlutoan dakami
dagiti nagannak
mi tunggal
pannangan.
3. No sumrekak iti
eskuwela, ik-ikkan
dak iti balon ko.
Isurat iti sungbat iti papel.
Ipapuso
183
Imbaga ni nanang wenno ni manang mo nga
mangisagana ka ti makan para ti pammigat.
Ania dagiti mabalin mo nga isagana.?
Panunoten a dagiti makan nga inka isagana ket
napnoan sustansya. Isurat ti maysa a papel
Ibiag
184
Leksyon
2
Pagtaengan Rumbeng a maited ti pamilya
Kitaen dagiti nadumaduma a ladawan
Adda kadi balay a pagnanaedan yo?
Aggugrupo iti uppat ket ikkan kayo ti puzzle
cards. Pormaren dagiti puzzle cards ti maysa a
balay.
Ammuen
185
Aramiden
Ania a karbengan ti maawat ti maysa a
miyembro ti pamilya no agnaed da iti maysa a
balay?
Mabalin nga ti pagtataengan yo a balay ket
bukod yo nga binangon ti pamilya wenno
agbaybayad kayo.
Sungbatan ti sumaganad nga tseklis. Ikkan ti
bituen ( ) no ti sumaganad ket karbengan ken
bulan ( ) no saan.
1. Agnaed ti maysa a pamilya ti bassit a kubo nga
naaramid ti kawayan ken nipa.
2. Agnanaed laeng ti pamilya ti sirok ti kayo.
3. Uray ul ila ti maysa a pamilya, agnanaed dagiti
annak ti balay a binangon dagiti nagannak da.
4. Naragsak nga agnanaed ti maysa a pamilya ti
dakkel a balay.
5. Tallo nga agkakabsat iti agnanaed iti karton ti
abay ti maysa a bakod
Isurat ti sungbat iti papel.
Karbengan ti tunggal pamilya nga agnaed ti
maysa a balay, binangon man wenno
agbaybayad ti renta.
Panunuten
186
Importante ken karbengan ti maysa a pamilya
ket agtaeng ti maysa a balay a mangprotektar
kaniada manipud kadagiti kalamidad kasla bagyo
ken gingined. Idrowing ti maysa a bond paper ti kayat mo nga
pagtaengan para ti pamilya.
Aggugrupo iti uppat ken pagpapatangan no
ania ti mapasamak ti pamilya nga agnaed kadagiti
sumaganad: Ireport ti klase
1. Maysa a balay a naaramid ti nagsisilpo a karton
2. Maysa a kubo
3. Maysa a nakaaplag nga ikamen iti abay ti
bakod
4. Maysa a balay iti tuktok iti kayo. Ireport it klase
Ipapuso
Ibiag
187
Leksyon
3
Panakaited ti Badbado/Arwaten :
Karbengan ti Maysa a Pamilya
Kitaen dagiti kaklase yo.
Ania ti mangpappapintas ken
mangpagpaguwapo kadakuada?
Sino kadagiti kaklase yo ti napintas ti bado na?
Agrupo ti duwa, mangala ti dua nga stick
puppets (lalaki ken babai), ikkan ti ladawan ti
badbado nga maiyanatop kadagitoy. Ipakita ti
klase.
Ammuen
188
Denggen ti maysa a daniw:
Napintas toy badok Nakaragragsakak
Nadalus ken baro Regalo para kaniak
Inted ni Nanang ko Kas panangay-ayat
Maysa a regalo Nagannak kaniak
Masapul nga maikkan ti maysa nga anak
kadgiti aruaten or bado nga maiyanatop kaniana.
Makaaw- awat kayo kadi met kadagiti
nadumaduma nga arwatem a kasapulam a bado?
Adu dagiti kayat yo nga napipintas nga bado a
maited kadakayo aglalo no ada napintas nga
selebrasyon nga inkayo atenderan.
Idrowing ngarud ti maysa a bond paper ti
kaykayat yo unay nga bado a maited kaniayo.
Tunggal miyembro ti pamilya ket karbengan na a
maikkan iti arwaten wenno maiyanatop a bado.
Panunuten
Aramiden
189
No dumteng ti kasangay tayo, ket kaaduan nga wish tayo ket maikkan iti napintas nga bado.
Kayat yo kadi nga maamoan dagiti nagannak yo?
Agaramid ti surat para kadagiti nagannak yo.
Ikabil ti surat nga kayat yo ti maikkan iti bado para iti aldaw ti panagkasangay wenno birthday. Ikabil iti
surat iti maysa a papel.
Ania iti aramiden tapno nabayag nga usaren ti
badbado? Mangted ti dua nga wagas. Isurat ti
papel
Ipapuso
Ibiag
190
Leksyon
4
Edukasyon Para iti Pamilya: Maysa
a Karbengan
Kitaen dagiti ub-ubbing ti ladawan.
Nakaragragsak da nga sumrek ti pagadalan.
Idi agtawen kayo ti l ima wenno innem, ania iti
imbaga dagiti nagannak yo nga sumrekan yo?
Denggen iti maysa a kanta ti tono ti:
“Magtanim ay Di Biro”
Naragsak ti panagbasa
Mapan tayo agbasa
Maadal nadumaduma
Adu nga adal maala
Panagsurat,panagbasa
Malpas panagbasa
Napipintas nga istorya
Magun-od tay namnama
Ania dagiti maadal no mapan kayo agbasa
wenno sumrek ti pagadalan? Ibaga ti klase.
Ammuen
191
Tunggal ubing nga madanon na ti tawen nga
lima wenno innem, rumbeng ken karbengan na a
sumrek ti pagadalan.
Ania ti karbengan nga inna maawat?
Ammok a tunggal maysa kadakayo ket addan
panpanunoten na a pagbalinan.
Tunggal maysa ngarud kaniayo ket ibaga na no
ania ti kayat na a pagbalinan no dummakel.
Maikkan kayo ti dua a minuto nga agpapatang.
Karbengan iti tunggal maysa nga miyembro iti
pamilya aglalo kadagiti annak nga maibaon iti
eskwela wenno agbasa.
Panunuten
Aramiden
192
Sungbatan iti sumaganad nga “Self Assessment
Checklist”. Ikkan ti tsek () ti batog iti maiyannatop
nga sungbat. Isurat ti sungbat iti maysa a papel.
Agaramid ti maysa nga role play nga ipakita ti
maysa nga pamilya. Ibagbaga dagiti nagannak
kadagiti annak da a rumbeng sumrek da ti
pagadalan.
1. Sumsumrekak iti eskwela iti
inaldaw.
2. It-ited dagiti nagannakko ti
kasapulak iti eskwela
3. Awan ti suporta nga maaw-
awatko ti
panagadalko.
4. Subsubaybayan ti nagannakko ti
panagadalko.
5. Awan iti al ikamek nga
sumsumrek iti eskwela.
Wen Saan
Ipapuso
Ibiag
193
Leksyon
5
Makmakan: Mangted Ragsak iti
Pamilya
Malpas a makita ken maadal
ti ladawan, ania ti ar-aramiden ti
pamilya. Ania ngata ti marikna
dagiti miembro ti pamilya nga mang-
mangan?
Denggen ti maysa a rap:
Naragsak kam ita Tanda‟t panagayat
Makan nadumaduma Dagiti nagannak
Ada nateng, prutas Karbengan maited
Ken ada pay gatas Nagannak kaniak. Nagustuan yo ti rap tayo?
Ania dagiti it-ited iti nagannak kadagiti annak da?
Ammuen
194
Karbengan ti tunggal maysa nga miembro ti
pamilya ti maikkan ti makan. Naragsak nga aw
awaten ti pamilya daytoy a karbengan.
No ik-ikkan na kayo dagiti nagannak yo ti
magusgustoan yo a makan, ania ti rikna yo?
Kasano yo nga ipakita ti kinaragsak yo?
Kitaen dagiti nadumaduma a ladawan ti
makan wenno taraon. Ania kadagitoy ti kaykayat yo
a maragsakan kayo unay no maikkan kayo?
Idrowing ti papel ti magusgustuan a makan.
Karbengan ti tunggal miembro ti pamilya a
makaawat ti makan wenno taraon ket daytoy
mangted ti kinaragsak ti pamilya.
Panunuten
Aramiden
195
Kasano yo nga iyebkas ti kinaragsak yo nga ik-
ikkan da kayo dagiti nagannak yo kadagiti
makmakan wenno taraon. ? Agaramid iti “note “ para kadagiti nagannak.
Iyebkas ti kinaragsak a maik-ikkan kayo ti makan.
Isurat ti papel.
Manipud kadagiti ladawan ti taraon, ania ti
kayat mo met nga ited ti gayyem mo nga ammom
nga isuna ket maragsakan. Idrowing iti papel.
Ipapuso
Ibiag
196
Leksyon
6
Pagtaengan: Proteksyon ti Pamilya
Agnanaed kayo kadi ti maysa a pagtaengan?
Ania a klase ti balay wenno pagtaengan ti rumbeng
a pagnaedan ti maysa a pamilya?
Agporma ti tallo nga grupo ket agaramid ti
balay babaen kadagiti maited kaniayo nga
materyales.
1. Lima nga Istiks
2. Nadumaduma nga korte iti cartolina paper
3. Lima nga meta strips
Ania iti napormar yo? Ipakita ti klase.
Ammuen
197
Panunuten
Kalaksidan ti taraon/makan ken
aruaten/badbado nga maited ti pamilya, ania pay ti
rumbeng nga maawat na tapno natalged laeng
nga agbiag?
Kayat yo ti makaaramid ti maysa nga balay?
Ikkan kayo ti nadumaduma a puzzle cards, biruken ti
kapareha tapno makaporma ti maysa nga balay
Ania ti marikna yo nga nakaporma kayo iti
maysa a balay?
Karbengan ti pamilya ti maikkan ti pagtaengan
ket dakkel a proteksyon daytoy ti pamilya.
Aramiden
198
Denggen ti maysa a kararag ti maysa nga ubing
Apo Diyos nga Ama mi, agyamanak ta adu pay
lang mangtultulong kaniak para iti kanek babaen iti
tattao nga mangtultulong kaniak. Maysa lang apo ti
innak dawaten, adda pamilya ang makakita ken
mangtulong kaniak tapno saanak nga agtalinaeden
iti kalye ket maikkanak napintas a pagtalinaedak.
Amen.
Ania ti kararag daytoy nga ubing?
Ania dagiti pagyamyaman na?
Ania ti kayat na a dawaten?
Ania ti marikna na no maited iti dawdawaten na?
Ipapuso
199
Ania iti ar-aramiden ti pamilya yo tapno
mapapintas ti pagnanaedan yo?
Ipakita ti kinaragsak nga naaddaan kayo ti
pagtaengan babaen ti panangidrowing yo ti balay
yo. Nayonan kadagiti panangpapintas ti balay yo.
Pagbalinen nga maysa a balay a kas kayat yo nga
pagbalinan.
Ibiag
200
Leksyon
7
Badbado Wenno Arwaten Rumbeng
nga Awaten
Kitaen dagiti nadumaduma a ladawan.
Adda kadi met kastoy nga arwaten yo? Sino ti
nangted kaniayo?
Ania a karbengan ti maawat ti pamilya no ada
dagiti arwaten na?
Agay-ayam tayo iti Dressing Relay. Aggugrupo
kayo ti dua ket tunggal grupo aglil innumba nga
mangikawes wenno mangisuot kadagiti maited nga
arwaten. Iti umuna a makalpas ket isu ti mangabak.
Ania ti marikna yo nga nangabak kayo ken
naisuot wenno naikawes yo nga nasayaat dagiti
nadumaduma a badbado?
Ammuen
201
Naragsak tayo no maikkan tayo ti napintas nga
bado wenno arwaten.Aglalo no ti tiempo iti intay
panagkasangay wenno panagbirthday ket
maregaloan tayo.
Napadasan yo kadin ti naikkan iti bado?
Kaano? Istoryaen man ngarud iti klase.
Ammok a naragsak kayo ti mait-ited kaniayo
nga badbado.
Agporma kayo ti lima.
Agaramid kayo ti maysa nga cheer para ti
nagannak kas panangiyebkas ti kinaragsak yo.
Ikkan ti actions na.
Kalpasan na ipakita ti klase.
Karbengan ti tunggal miembro ti pamilya a
maawat na ti badbado wenno arwaten.
Naragsak ti pamilya no maawat na dagitoy.
Panunuten
Aramiden
202
Aramiden ti sumaganad nga concept map,
mangted ti naduma duma nga wagas nga
mangipakita ti kinaragsak ti maaw-awat nga
arwaten wenno badbado nga usaren.
Ilista ti papel ti tallo a wagas no ania ti nasayaat
nga aramiden kadagiti arwaten wenno badbado
nga mait- ited kaniayo.
Ipapuso
Ibiag
203
Leksyon
8
Panagadal: Karbengan nga
Rumbeng Maamoan
Kitaen dagiti sumaganad:
Kayat yo kadi ti makaawat kadagitoy?
Ania dagiti maaw-awat yo nga suporta manipud
nagannak para ti panagadal yo kas panakaited
dagiti kasapulan yo?
Denggen ti maysa nga daniw:
Importante iti panagadal wenno panagbasa
Karbengan nga intay manamnama
Mangparparagsak kadagiti amin a nagannak
Panagipasnek ti panagadal amin nga annak
Ania ti importante nga intay maawat kadagiti
nagannak tayo? Apay nga rumbeng nga maawat?
Ammuen
204
Agbasbasa kayo ken sumsumrek kayo ti
pagadalan gapu ti suporta dagiti nagannak yo.
Kasano ti panangipakita ti kinaragsak kadagiti
it-ited dagiti nagannak yo para ti panagadal yo?
Naragsak kayo kadi nga sumsumrek iti pagadalan?
Agad-adal ken sumsumrek kayo ti
pagadalan gapu ti supporta dagiti
nagannak yo. Naragsak kayo gapu
ta it-ited da dagiti kasapulan yo ti
panagadal.
Panunuten
205
Agaramid ti maysa nga slogan nga mangipakita ti
kinaragsak yo ti panangsupsuporta dagiti nagannak
ti panagadalyo. Isurat ti strip nga maiwaras kaniayo.
Daytoy ti mabalin a pagtuladan
Panangipasnek ti Panagadal,
Panagyaman kadagiti Nagannak
Aramiden
206
Ania ti aramiden yo? Tapno makaawat ti
medalya, ribbon, ken diploma.
Mangted ti lima nga aramiden tapno makagun-
od kadagiti ada iti ladawan. Isurat ti papel.
Agporma ti tallo nga grupo ket agaramid ti sala
babaen ti kanta nga”Leron-Leron Sinta.” Bayat ti
panagsala, adda iggem ti tunggal maysa a placard
a naisurat daytoy:
“EDUKASYON wenno PANAGADAL”. Ipabuya iti
uneg ti tallo a minuto laeng.
Ipapuso
Ibiag
207
Leksyon
9
Taraon para iti Pamilya,
Rumbeng a Pagyamanan
Ania dagiti paborito yo a kanen? Apay nga paborito
yo?
Ibaga ti klase iti uneg ti maysa a minuto laeng.
Mangala iti uneg ti kahon ti puzzle card. Biruken ti
kapareha tapno maporma dagiti makan nga adda
ti ladawan.
Ammuen
208
Aramiden
Ammok a naragsak kayo no maited kaniayo ti
paborito yo a makan. Kasano yo nga iyebkas ti
panagyaman yo?
Kas panangipakita ti panagyaman, pumil i ti
kapareha ket ipakita ti “role play” ti
panangiparaman ti makan ken panagyaman.
Ipakita iti klase iti uneg ti dua a minuto.
Agyaman tayo ta adda taraon wenno makan a
mait- ited iti pamilya tayo.
Panunuten
209
Ipapuso
Pumili kadagiti colored papers ken daan nga
nga cards.
Agaramid ti “thank you card” para ti nagannak
yo kas panagyaman kadagiti makan nga mait-ited
kaniayo.
Istoryaen ditoy klase no kasano nga isagsagana
dagiti nagannak yo iti kanen yo. Isurat ti papel.
Ibiag
210
Leksyon
10
Natalged a Pagtaengan:
Dakkel a Pagyamanan
Ania ti pagnanaedan yo? Ipadamag ti klase. Agay-ayam tayo iti “Pass the Ball” ti maysa a tukar,
pagpipinnasaan ti bola ket no agsardeng ti tukar,
agpatang ti nakaiggem ti bola. Ipadamag na ti
maipanggep ti balay da.
Denggen iti maysa a daniw:
Agnanaedak ti maysa a balay
Saan unay a dakkel ngem adu iti inna ipaay
Naurnos ken adda kinaragsak
Dagiti nagannak ken annak.
Naragsak kayo kadi?
Iti balay nga inkay napili
Mangpapintas, ken mangpasayaat
Balay a naisangrat
Ammuen
Panunuten
211
Nagustoan yo kadi iti daniw. Ikabesa ket idaniw
to no bigat.
Rumuar tayo ti kuwarto tayo ket kitaen tayo
dagiti balbalay ti aglawlaw tayo. (No adayo ti
eskwela ti balbalay mangipakita ti ladawan ti
balbalay)mangala ti kapareha ket pagpatangan
dagiti nakita. Iti uneg ti tallo a minute, ipadamag
wenno ireport ti klase.
Aramiden
Intay pagyamanan ta adda balay nga intay
pagnaedan nga inted dagiti nagannak tayo.
212
Sungbatan ti papel ti sumaganad nga tseklis.
Sungbatan ti wen wenno saan dagiti sumaganad
Wen Saan
1. Naragsakak nga ada balay mi ket
innak pay ipadpadamag iti sabali
nga tao.
2. Is-istoryaek kadagiti gagayyem ko
maipanggep iti pagtaengan mi.
3. Awan ti maibagbagak
maipanggep ti pannaka-papintas
ken pannakasimsimpa iti
pagtaengan mi.
4. Kas panagyaman, tumultulongak
nga mangpapapintas iti
pagtaengan mi.
5. Saan ko ipadpadamag wenno is-
istoryaen kadagiti gagayyem ko
maipanggep iti pagtaengan mi.
Ipapuso
213
Ibiag
Kas panagyaman, istoryaen ti klase dagiti ar-
aramiden ti pamilya yo tapno mapapintas ken
mapasayaat iti agdama pagnanaedan yo.
Isurat iti papel.
214
Ammuen
Leksyon
11
Panagyaman Kadagiti Badbado nga Maited
Ania ti ibagam no maregaloan ka ti bado a
napintas?
Mangala ka ti kapareha ket kantaen ti
sumaganad:
Kumusta ka, naragsak ka ita
Agpalakpak, aglikos ka
Bado ipakita.
Magustuan yo kadi ti kanta tayo? Naragsak
kayo kadi a mangipakita ti napintas a bado yo?
215
Kasano ti panangiyebkas da Ana ken Gino ti
panagyaman da ti panakaited ti badbado da?
Agyamyaman kayo kadi met kadagiti nagannak yo
ti panangted da iti badbado yo?
Panunuten
Siak met ni Gino, nadalus ti
badok nga inted ni Nanang ko.
Naguwapoak kadi ti daytoy
Amarillo nga polok ken asul
nga pantaloon ko?
Agyamanak ken Nanang ko ta
adda isuna nga mangas
asikaso kadagitoy badbado
nga us-usarek.
Siak ni Ana, naragsakak a
sumsumrek iti
pagadalan gapu ta
tartaripatoen ni Nanang
ko iti arwatek nga bado.
Napintas kadi iti badok
nga dinait ni Nanang ko?
216
Agporma ti tallo a grupo. Agaramid ti maysa
nga rap nga mangiyebkas ti panagyaman kadagiti
bado nga mait-ited kaniayo. Kalpasan na ipabuya ti
klase iti uneg ti tallo nga minuto. Agaramid ti surat
kenni mestra yo ket istoryaen maipanggep ti
panagyaman para kadagiti suporta nga maaw-
awat manipud kadagiti nagannak yo.
Agyaman tayo kadagiti nagannak tayo ta mait-
ited dagiti badbado tayo.
Aramiden
217
Agaramid ti maysa nga a note para kadagiti
nagannak yo nga mangipekpeksa ti panagyaman
kadagiti bado nga maaw-awat yo. Mabalin a
tuladen daytoy:
Tatang/Nanang, Agyamanak unay‟
kadagiti badbado nga inkay impapaay.
Magusgustuak unay dagitoy.
Ipapuso
218
Sungbatan ti papel. Ikkan ti dagiti
sumaganad no agipekpeksa iti panagyaman ken
no saan.
______1. Saan a kayat ni Esa nga isuot ti bado nga
inted ni Manang na.
______2. Imparammag ni Rico ti polo nga inted ni
Nanang na.
______3. Inistorya ni Liza ken ti kaklase na nga
nakaawat ti bado manipud ken tatang
na.
______ 4. Insuot ni Dina ti baro a bado na ken
inarakup na ni tatang na iti ragsak na.
______ 5. Inistorya ni Leo kenni mestra na nga
nakaawat ti t-shirt nga naggapu ken
nanang na.
Ibiag
219
Leksyon
12
Suporta ti Panagadal: Panagyaman
ited Kadagiti Nagannak
Sino ti mangsupsuporta ti panagadal yo? Ania ti
ipapaay da kadakayo a makatulong ti panagadal
yo?
Agporma ti tallo nga grupo. Agaramid kadagiti
sumaganad maipanggep kadagiti maaw-awat nga
suporta manipud kadagiti nagannak para iti
panagadal
Umuna a gropo-slogan
Maikadua a grupo-cheer
Maikatallo a grupo-yell
Ammuen
220
Ania ti karbengan nga maaw-awat no
supsuportaran dagiti nagannak yo iti panagadal yo?
Agporma iti uppat nga grupo. Bumunot ti kahon
ti papel. Aramiden ti nakakabil ti papel. Agaramid ti
sala ti tono ti ” Bahay Kubo”. Bayat ti panagsalsala,
nakaiggem ti plakard nga nakaisuratan ti
“Panagadal, Pagyamanan”
Dakkel nga intay pagyaman kadagiti
nagannak tayo dagiti suporta nga it-ited
da iti panagadal tayo.
Panunuten
Aramiden
221
Kas panagyaman kadagiti rigat ken suporta
dagiti nagannak, maipakita ti panagyaman babaen
kadagiti panangawat ti pammadayaw. Tapno
makaawat ti nadumaduma a pammadayaw, ania
dagiti aramiden yo kas agbasbasa.
Mangilista ti tallo nga napintas nga aramiden.
Isurat ti papel.
Agaramid ti poster nga mangipakita ti
panagyaman kadagiti nagannak babaen ti
panagadal nga nasayaat. Ikabil ti poster ti maysa a
coupon bond.
Ipapuso
Ibiag
222
YUNIT IV
BASURA IBELLENG NGA NASAYAAT
TAPNO AGTALINAED A NASALUN-AT
223
Leksyon
1
Basura Nga Saan A Malungsot:
Ibelleng A Nasayaat
Nas
Ania ti makuna a basura? Ania dagiti makita yo a basura ditoy uneg iti classroom tayo?
Rumuar tayo ket kitaen tayo ti lugar nga
pagibelbellengan tayo kadagiti basura tayo.
Ania dagiti makita yo a basura? Malungsot kadi
dagitoy?
Ania dagiti basura nga saan a malungsot?
Ania kadagiti basura a nakita yo iti
pagbasuraan ti makuna nga basura a saan
malungsot?
Nasayaat kadi ti pannakaibelleng da?
Basura a saan malungsot, kitaen a nasayaat ti
rumbeng ti pannakaibelleng da.
Ammuen
Panunuten
224
Kitaen dagiti ladawan. Pilien laeng dagiti basura
nga saan a malungsot, isurat ti papel iti sungbat.
Ilista dagiti pagkakaanan ti tiempo ti recess nga
mabalin nga ibelleng iti basuraan nga saan a
malungsot.
Aramiden
225
Ibiag
Agaramid ti plakard nga mabalin nga ipaskil
kadagiti nadumaduma a parte ti eskuwela, tapno
makatulong tayo a nadalus ti aglawlaw tayo.
Ti ikabil ti placard ket pakdaar no kasano
ibelleng dagiti basura nga saan a malungsot.
Ikkan ti bituen ( ) dagiti sumaganad no
ipakpakita na ti husto nga panagibelleng iti basura
nga saan a malungsot ken nagbubukel(O) no saan.
_______ 1. Inbelleng ni Manang Celia iti plastik bag
idiay kanal.
_______ 2. Inkabil ni Tatang dagiti plastik a bote iti
maysa a sako.
_______ 3. Nagmulaan da dagiti nagyanan iti gatas.
_______ 4. Inbelleng da iti basura dagitay nagyanan
iti juice ken amin a nagukisan iti prutas.
_______ 5. Inbelleng da idiay karayan amin nga
basura a naaramid iti plastic
Ipapuso
226
Panunuten
Leksyon
2
Nasayaat a Panagibelleng Kadagiti
Basura nga Malungsot
No adda basura nga di malungsot, adda met
dagiti basura nga malungsot. Ania dagitoy? Adda
kadi makita tayo ditoy uneg iti eskwela wenno ditoy
uneg ti kuwarto tayo?
Kitaen ti aglawlaw ti pagadalan wenno
eskuwela tayo, agil ista ti l ima nga basura a
malungsot.
Dagiti basura a malungsot ket marunaw.
Mabalin nga ikali wenno ikabil iti daga tapno
malungsot a mairaman ti daga kas dagiti bulbulong,
naggukisan ti prutas ken natnateng. Iraman kadi no
agibelleng tayo kadagiti basura nga saan a
malungsot?
Ammuen
Ibelleng dagiti basura a malungsot a nasayaat.
Saan nga itipon kadagiti basura nga saan a
malungsot.
227
Agil ista ti lima nga basura nga malungsot nga
inkay ibelbelleng iti inaldaw.
1.
2.
3.
4.
5.
Aramiden
228
Bukelan dagiti ladawan a makita iti uneg ti
kahon nga basura a malungsot.
Ikkan kayo iti activity sheets.
Agaramid kadagiti poster nga mabalin nga
intay iplastar kadagiti nadumaduma a parte ti
eskuwelaan. Dagitoy ket tapno makatulong kadagiti
ub-ubbing nga mangibelleng nasayaat kadagiti
basura da a malungsot.
Ipapuso
229
Ibiag
Ikkan ti iti husto a wagas ti panagibelleng iti
basura nga malungsot ken no saan.
_______ 1. Pinagtipon ni Nana Rita nga inbelleng
dagiti nanganan nga prutas ken ukis ti
kendi.
______ 2. Pinuoran ni Tatang dagiti basura nga
papel ken nagango nga bulong.
_______ 3.Biningay dagiti ubbing iti basura, maysa a
sako ti nagikabilan da iti nagango a
bulong.
_______4. Inurnong ni Mang Pedro iti maysa a lugar
diay balay dagiti napukan a kayo.
_______ 5. Pinuoran a sigud ni Tatang dagiti naala na
nga bulong manipud iti bubong iti balay.
230
Leksyon
3
Nasayaat a Panagibelleng Kadagiti
Natay nga Animales
Kitaen ti ladawan, ania ti makita yo ti ladawan?
Ania dagiti natay? Nasayaat kadi ti panakaibelleng
da?
Mangala ti kapareha ket pagpatangan
maipanggep kadagiti aywan nga animales. Inayon
pay ti padas nga natay ti animales ket no ania ti
inaramid yo.
Ireport ti klase ti pagpatangan iti uneg ti tallo a
minuto.
Ammuen
231
Tapno nasayaat ti panakaibelleng dagiti natay
nga animales, masapul nga kitaen nga saan nga
maikabil lang diay kanal wenno estero. No
agkaiwara ket mangted ti sakit.
Iti sumaganad nga “ladder map” isurat dagiti
agsasaruno nga aramiden ti panangibelleng
kadagiti natay nga animales.
Panunuten
Tapno nasayaat pannakaibelleng dagiti natay
nga animales, kitaen nga saan nga isupot ket
ibelleng ti kanal wenno kumporme a lugar.
Rumbeng nga ikali dagitoy.
Aramiden
232
Dakkel a problema no agkaiwara dagiti natay
nga animals, mabalin a makaited ti sakit.
Makatulong kayo kadi uray no ub-ubbing kayo para
ti nasayaat a panakaibelleng dagiti natay nga
animales?
Agaramid ti jingle nga mangipalagip nga
rumbeng nga ibelleng nga nasayaat dagiti natay
nga animales.
Mabalin a tuladen daytoy:
Natnatay nga animales
Ibelleng saan nga ilemmes
Tapno ti aglawlaw
Nadalus ken nasin-aw
Agdamag kadagiti nagannak wenno dagiti
nataengan ti pamilya. Damagen no ania pay ti
napintas a wagas ti panagibelleng kadagiti natay
nga animales. Ireport ti klase, isurat ti papel.
Ipapuso
Ibiag
233
Leksyon
4
Nadadael nga Alikamen nga
Saan a Mabalin Tarimaanen:
Ania ti Aramiden?
Ania dagiti al ikamen nga nadadael wenno
naperdi nga saan a mabalin nga tarimaanen?
Adda kadi kastoy nga alikamen yo diay balbalay
yo? Mangted ti lima. Ilista ti papel.
Adu dagiti al ikamen nga naperdi a saan nga
mabalin a traimaanen.Ania ti aramiden kadagitoy?
Ibelleng kadi lattan?
Ammuen
Panunuten
Alikamen nga naperdi nga saan a mabalin a
tarimaanen, masapul nga ibelleng a nasayaat
wenno agpanunot pay ti sabali nga pamay-an
Mabalin nga ilako tapno maaddaan ti kuwarta.
234
Aramiden
Kitaen dagiti ladawan iti uneg ti kahon.
Bubuklan dagiti al ikamen nga rumbeng nga ibellengen. Ikkan kayo iti activity sheets.
235
Ibiag
Naamoan yon nga adda dagiti alikamen nga
saan a mabalin nga tarimaanen ket ibelbellengen a
basura. Ania ti husto a panangibelleng kadagitoy
wenno panangtaripato tapno saan da maibelleng
lattan.
Ania ti mabalin pay nga aramiden? Adda pay
kadi maaramid a sabali nga saan a basta ibelleng?
Agdamag kadagiti nagannak wenno nataengan ti
pamilya ket ireport ti klase.
Ibaga ti aramiden kadagiti sumaganad:
1. Nabuong nga plato ken baso.
2. Natukkol nga kutsara ken tinidor.
3. Nauram nga planggana ken timba.
4. Napisang pisang nga abbong wenno mantel ti
lamisaan.
5. Namantsaan ti pinta nga kurtina.
Ipapuso
236
Leksyon
5
Nadadael nga Alikamen nga
Mabalin pay a Tarimaanen:
Ibelleng wenno Tarimaanen?
Ania dagiti al ikamen nga makita ti ladawan?
Ania a klase iti al ikamen dagitoy? Mabalin kadi nga
tarimaanen dagitoy? Agilista kadagiti alikamen nga
naperdin ngem mabalin pay a tarimaanen. Kitaen
dagiti adda iti uneg ti kuwarto tayo wenno dagiti
adda iti uneg ti balbalay yo.
Ammuen
237
Panunuten
No adda dagiti naperdi nga alikamen nga
saan a mabalin nga tarimaanenen, ada kadi met
dagiti mabalin pay a tarimaanen?
Adda dagiti al ikamen nga naperdin ngem
mabalin pay a tarimaanen. Saan nga ibelleng
lattan ta adda pay mabalin a pakausaran
dagitoy.
238
Aramiden
Isurat iti sungbat ti papel.
Pilien ti batog ti linya B iti aramiden kadagiti
adda a banbanag ti batog ti l inya ti A.
A B
1. Naperdi a timba
2. Nabuong nga baso
ken plato
3. Naperdi a tugaw
A. Ikabil iti sako ken
ilako ti junkshop
B. Tarimaanen iti
naperdi nga tugaw
C. Aramiden a
pagmulaan iti mula
Bubuklan dagiti al ikamen nga mabalin pay nga
tarimnen
239
Adu dagiti al ikamen pay nga naperdi ngem
mabalin pay nga tarimnen.
Adda dagiti kasapulam ti pagadalan nga
mabalin a saan mo nga gatangenen ngem aggapu
kadagiti al ikamen nga naperdi. Adda kadi?
Mangted kayo man ti sag dudua kayo.
Ibaga ti ania ti mabalin nga aramiden kadagiti
sumaganad:
1. Naperdi nga saka ti tugaw.
2. Natukkol ng pagikabilan ti badbado.
3. Namantsaan ti suka nga kurtina
4. Naabutan nga pagbasuraan.
5. Nakuppil nga abbong ti timba.
Ipapuso
Ibiag
240
Leksyon
6
Nasayaat a Panagibelleng iti Basura:
Para ti Nasalun-at nga Aglawlaw
Adu dagiti nadumaduma a klase ti basura tayo
. Ket no nasayaat ti panakaibelleng da ket napintas,
nadalus ken nasalun-at ti aglawlaw tayo.
Kayat yo kadi ti aglawlaw a kastoy?
Ania ti makita ti ladawan ? Ania a klase ti
komunidad ti makita? Adda kadi basura a makita
yo?
Ania ti inubra dagiti agnanaed ti daytoy nga
lugar ta kastoy ti komunidad da? Mangala ti
kapareha ket pagpatangan yo daytoy.
Ammuen
241
Panunuten
Aramiden
No nasayaat ken husto ti panakaibelleng dagiti
basura, napintas kadi ti aglawlaw?
Naadal yon nga ti basura ket mapil i tapno saan
nga agtitipon ti basura nga malungsot ken saan a
malungsot. Makatulong daytoy tapno nasayaat
panakaibelleng dagiti basura. Aramiden ti
sumaganad ket isurat ti sungbat ti papel.
Agil ista iti saglil ima nga basura ti batog ti
nakalista.
Saan nga Malungsot Malungsot
No husto ti pannakaibelleng ti basura, nadalus,
nabanglo ken nasalun-at ti aglawlaw.
242
Ikkan ti tsek dagiti sumaganad nga
mangipakpakita ti napintas nga epekto ti husto a
panagibelleng iti basura. Isurat ti sungbat ti papel.
______ 1. Naurnos ken nadalus iti aglawlaw
______ 2. Adu ti ngilaw nga agtatayab.
______ 3. Awan makita nga agkaiwara nga basura
______4. Adu dagitia basura nga saan nga maus-
usar.
______5. Iti aldaw ti panagibelleng iti basura ket
masursurot.
Agaramid ti poster iti maysa nga bond paper.
Ipakita ti poster yo ti maysa a nadalus ken nasalun-at
nga aglawlaw a kayat yo a pagnaedan.
Ipapuso
Ibiag
243
Leksyon
7
Saan a Nasayaat nga Epekto ti
Panagibelleng iti Basura
Kitaen ti ladawan, ania ti makita yo?
Ania ti napasamak daytoy a komunidad ta kastoy ti
makita? Mangala ti kapareha ket pagpatangan.
Isurat iti papel ti resulta ti pagpatangan ket ireport ti
klase.
Ammuen
244
Denngen ti maysa a daniw:
Basura Basura
No dagiti basura agkaiwara
Adu iti intay maubra
Adu a ngilaw, lamok agparada
Panagibelleng nga nasayaat
Agsangbay saksakit a saan tay makontra
Aglaw-law nga ditay kayat
Mangted problema iti pamilya
Magustuan yo kadi ti daniw tayo? Ania a klase ti
aglawlaw tayo no saan nasayaat panakaibelleng
basura?
Panunuten
Saan a nasayaat ti epekto na ti aglawlaw no
saan a nasayaat panakaibelleng basura.
245
Ikkan kayo ti activity sheets ket sungbatan yo.
Ikkan ekis X dagiti sumaganad nga mangibagbaga
nga saan nga nasayaat ti epekto ti panakaibelleng
ti basura.
________1. Nadalus nga aglawlaw.
________2. Adu ti ngilaw kada sabal i nga
agtatayab.
________ 3.Agakaiwara ti basura.
________4. Napresko ti angin ti aglawlaw.
________5. Nabangsit ti aglawlaw.
Aramiden
246
naa
Naadal ken naamoan yon no ania ti
mapasamak ti aglawlaw no saan a nasayaat ti
pannakaibelleng dagiti basura. Agaramid ti pakdaar
nga mabalin ikabil ti lugar yo nga mangipalagip nga
rumbeng a nasaayat pannakaibelleng dagiti basura.
Ikabil ti gudua ti maysa nga cartolina paper.
Agaramid ti poster ti maysa a komunidad nga
saan a nasayaat ti pannakaibelleng ti basura. Ikabil
ti maysa a bond paper.
Ibiag
Ipapuso
247
Yunit V
Panagayat Iti Diyos ken
Panagpili ti Kinasaya-at
Dagiti talentok
usarek ken
Pasayaatek ida,
Kas pagyaman ti
Apo a namarsua
248
Talentok, Usarek!
Matmatan dagiti ladawan
Isurat ti sungbat iti kwaderno.
Ania ti Makita iti ladawan?
Sinno ti nalaing nga agkanta kania yo?
Sinno ti nalaing nga agsala?
Sinno met ti magustwanna ti isports?
Leksyon
1
249
NI RONA
Ubing pay ni Rona ket magustuannan ti
agkanta. Sumursurot kadagiti nagannak
kaniana iti pannakimisa iti Domingo. Naragsak
ni Rona no kantaenda iti “Agyamanak kenka
Apo Hesus...” Maysa isuna a miyembro iti
“choir”.
Idi adda iti umuna a grado kanayon isuna
nga agkankanta.
Ita, Cariñosa ti naited nga salaenda.
Nakigtot ni Rona. Pinili ni maestro nga agsala.
Maysa isuna iti maikapat nga pares nga
agsala.
Rinugianda ti praktis iti dayta met la a
malem. Narigatan idi damo ni Rona. In-inot
nga nasurotanna ti panagsala.
Nakigtot ken naragsakan dagiti kaklase
ken nagannak kenkuana. Saan la gayam a
panagkanta ti kabaelan ni Rona. Nalaing pay
nga agsala.
Insuro ngarud ni Rona dagiti kaklasena.
Ammuen
250
Sungbatan dagiti saludsod iti kwaderno:
1. Ania iti ammo ni Rona nga aramiden?
2. Ania ti simrekanna a grupo?
3. Ania ti nasursuro ni Rona nga aramiden
malaksid ti panagkanta? Kasano nga
inaramat na daytoy?
4. Kasano nga ipakita ni Rona ti kaya na nga
aramiden?
Panunuten
251
Isurat ti sungbat iti kwaderno. Idrowing ti
star no daytoy ket mangipakita ti panagyaman
iti laing/talento babaen ti panangusar wenno
panangaramat
1. 2.
3. 4.
Aramiden
252
Basaen ti daniw
Agyamanak
Biagmo inbuwismo idi iyanaknak
Nasapa nga agriing tapno makaluto
ka pammigat
Aglaba ti bado, agdalus ti balay
Nanang, kenka agyamanak!
Panagmula ti natnateng ken bagas
Panagtiliw ti lames iti taaw
Ti panagayat mo a nasin-aw
Ama, kenka agyamanak!
Panangtulongmo no adda
“assignment”
Ti panangkuyog mo kaniak sadiay
pagadalan met
Mannakaawat nga kaay-ayam
Manang, manong kadakayo
agyamanak man!
Nanang, tatang, manang, manong
Ti panangited mo kadaduada kaniak
Apo Dios rumbeng sika pagyamanak!
Aramiden
253
Mingmingan ti collage. Agaramid ti kastoy nga
mangipakita kadagiti laing, kinasirib wenno dagiti
magustwan nga aramiden. (Sample collage
ni Philip L. Balaoro)
Mingmingan ti poster. Agaramid ti kastoy nga
mangipakita kadagiti laing, kinasirib wenno dagiti
magusgustwan nga aramiden.
(sample poster)
Poster by: PH ILIP L . BALAORO
Aramiden
Aramiden
254
Idrowing ti no daytoy ket
mangipakita ti panagyaman ti Diyos iti intedna a
talent, idrowing ti no daytoy ket saan a
mangipakita ti panagyaman ti Diyos iti inted na a
talento. Isurat ti sungbat iti kwaderno
______1. Panagsala laeng no adda idiay balay.
______2. Pannakiay-ayam no tiempo iti intrams.
______3. Sipapasnek a panagkanta iti Lupang
Hinirang.
______4. Panagaramid ti “THANK YOU” card para
ken nanang.
______5. Saan nga panagkanta ti programa uray
no nalaing nga agkanta.
Aramiden
255
Ipapuso
Aramiden
Ipapuso
Sungbatan iti kwaderno.
Iparis dagiti balikas iti A sadiay B. Letra laeng ti isurat.
A B
1. Nanang a.) aywanan naka no
aglutluto ni nanang
2. Tatang b.) insuro naka nga
agay-ayam ti
basketbol
3. Manong c.) nakatiliw ti lames
sadiay taaw
4. Manang d.) nagluto ti pammigat
5. Apo Dios e.) nangted iti Amin
Laglagipen:
Amin tayo adda kinalaing wenno sirib nga
inted ti Dios. Adda kaniatayo nga mangtakwat
ken mangusar kadagitoy. Lagipen ti
panagyaman kadagiti nangisuro kadatayo ken
usarentayo dagitoy para iti pagsayaatan iti amin
saan la a bukod a bagi.
256
Ibiag
Sungbatan ti kwaderno
Suratan ti () ti kannawan na ti nakasurat ket nalpas
mon a pinagyamanan.
Tao () Apay a
Pagyamanan?
Tatang
Nanang
Manang
Manong
Tiyong
Tiyang
Lolo
Lola
Maestra /
Mangisursuro
Gayyem
257
Agaramid iti maysa a card para ken Apo Dios.
Pagyamanan isuna. Isurat no ania ti aramiden
kadagiti laing ken sirib nga intedna kenka.
Sungbatan iti kwaderno.
Isurat ti () ti kwadrado no daytoy ket padasen
nga aramiden ken (X) no daytoy ket saan a
padasen nga aramiden.
1. 2. 3.
4. 5.
258
Leksyon
2
Kabaelakon, Kabaelamon
Matmatan dagiti ladawan
Sinno dagiti adda iti ladawan?
Ania dagiti ar-aramidenna?
Ania ti makita ti rupa ni nanang?
No adda ar-aramiden ni nanang, ania met ti
mabalin mo nga aramiden?
259
NABANNOGEN NI NANANG
Alas singko pay laeng iti agsapa.
Nakariingen ni Nanang Ingga. Agluto ti
pammigat ti pamilya. Kalpasanna isaruno na ti
panagdalus ti balay.
Pinaturog na nga immuna ni Ping. Idi
nakapaturogen naglaba ti bado.
Dandanin sumangpet ni Tatang Isco
manipud idiay taltalon. Dandani met malpas ti
klasen ni Clara. Masapul nga makaluton iti
pangngaldaw ni Nanang.
Aysus! Nariing ni Ping. Nagsangit ti napigsa.
Saan pay a nalpas tay lutlutwen ni Nanang.
Simmangpet ni Clara. Inawisanna ni Ping
nga agay-ayam.
Gapu ken Clara nalpas ni nanang ti
nagluto. Nakapangaldaw ngarud iti amin.
Ammuen
260
Ammuen
Sungbatan:
Siasinno dagiti tao iti istorya?
Ania dagiti masapol nga aramiden ni nanang?
Sino ti timmulong ken nanang?
Ania dagiti ar-aramidenyo sadiay balay yo?
No makitam nga adu iti ar-aramiden ni nanang
tultulongam kadi isuna?
Panagkasangay ni Dona
Kaaldawan ti pannakaiyanak ni
Dona. Adu ti nakabitin nga lobo. Adda pay
naduma-duma ti marisna nga natingra a
papel. Adun ti dimteng a bisita. Agkarruba
ken aggayyem da Robin ken Dona.
Nakitana nga adun ti bisita.
Dagus a napan ni Robin iti balay da
Dona.
Mangrugin ti pasken ti
panagkasangay ni Dona. Awan mayat
nga mangrugi nga agkanta. Timmakder ni
Robin. Innalana ti mikropono sana inrugi ti
nagkanta ti “Happy Birthday”. Simmurot a
nakigiddan nga nagkanta dagiti bisita.
Kasta unay ti ragsak ni Dona ken nagannak
kenkuana.
261
Sungbatan:
1. Siasinno iti agkasangay?
2. Sino dagiti dua nga aggayyem?
3. Ania iti inaramid ni Robin?
4. Ti kadi panagkanta ni Robin ket maysa a
pannakiraman/pannakigamulo nga inusarna ti
laingna?
Agdrowing ti puso no daytoy ket
mangipakpakita ti panagyaman iti talento/kinalaing
babaen ti pannakigamulo . Isurat ti sungbat iti
kwaderno.
1. 2. 3.
Panunuten
Aramiden
262
Pilien ken isurat ti numero ti kwaderno dagiti
masapul iti panagsagana iti maysa nga programa a
kas panagyaman ken pannakikaysa /
pannakigamulo.
Aramiden
263
Isurat ti kwaderno:
Ikkan / suratan ti abay ti letra nga daytoy nga
sarita ket mangilad ladawan ken nanang.
N -
A -
N -
A -
N -
G -
Aramiden
264
Agaramid ti komik strip: (Agsurat ti
panagpatangyo iti adda iti ladawan nga
mangipakita iti pannakigamulo wenno
pannakiraman) Isurat ti sarita ti kwaderno.
1. Sika kenni manong 2. Sika kenni
tatang
3. Sika kenni nanang
Aramiden
265
Agdrowing ti iti kwaderno no daytoy ket
kinalaing/talento nga inaramid ket mangipakita ti
panagyaman kadagiti nangisuro kadagitoy:
1. Panagsala
2. Panagkanta
3. Panagdrowing
4. Panagbasa ti l ibro
5. Panagsibog iti mula
6. Panagugas ti plato
7. Panagsibog ti mula
8. Panagdengngeg iti radio
9. Panagay-ayam ti basketbol
10. Panagtulong ti panagaramid ti assignment ti
ading
Laglagipen:
Ti panangusar ti sirib wenno kinalaing
babaen ti pannakigamulo/pannakiraman
mangted ragsak iti pagtaengan.
Ipapuso
266
Isurat iti kwaderno.
Ikkan / Suratan ti () ti linya no daytay ket aramiden
ken (X) ti linya No saan daytoy nga armiden.
1. Tumulongak nga agugas ti plato kas
panagyaman ko ken nanang kadagiti
adu nga ar-aramidenna para kaniami a
pamilya iti inaldaw aldaw.
2. Maymaysak laengen nga agay-ayam ta
awan karirik.
_________3. Agyanak laengen ti maysa a sul i no saan
ko a kaya ti maysa a banag.
_________4. Isurok /tulungak ni ading ti banag nga
saanna nga ammo nga aramiden tapno
maipakitak ti panagyamanko ti kaadda
ti talentok.
5. Idulinko / ipaknik iti ay-ayam ko no
nalpasen nga inusar a kas panagyaman
ko ti Diyos kadagiti adu a paraborna
kaniak.
267
Ibiag
Idrowing iti bagi a makigamgamulo ti pagtaengan.
Ilista dagiti mabalin nga aramiden nga
mangipakita iti pannakigamulo/pannakiraman nga
mausar ti kinalaing: (Isurat ti sungbat ti kwaderno)
Diay
Pagtaengan
Diay Eskwela Diay Purok
268
Sika, Siak Agtinnulongta
Matmatan dagiti ladawan:
Ania ti makita ti ladawan?
Ania ti mabalinmo nga aramiden no adda dagitoy a
pasamak?
Leksyon
3
269
Ammuen
NASINGPET NI IMANG
Adda ti maikadua a grado iti elementarya
ni Imang. Adu ti kayana nga aramiden a
trabaho ti balay.
Sabado ita. Adu ti masapul nga lippasen
ni nanang. Adu dagiti bado nga malabaan.
Narugit iti uneg ken ruar ti balay. Agluto pay ni
nanang ti pangngaldaw. Kalpasanna mapan
sadiay pageskwelaan para ti PTA miting.
Iniyaban ni Pita ni Imang tapno agay-
ayamda. Nagpanunot ni Imang. Simmungbat
ni Imang ket kinunana; “Saanak nga
makaumay ita Pita. Masapulko nga tulungan ni
nanang kadagiti aramidna. Mapan makaPTA miting into no malem.”
270
Sungbatan iti kwaderno:
1. Sinno dagiti tattao iti istorya?
2. Ania dagiti masapol nga aramiden ni nanang?
3. Sino ti nangayab ken Imang?
4. Ania iti inaramid ni Imang?
5. Sino ti tinulongan ni Imang?
6. No sika ni Imang, aramidem met kadi ti
inaramidna? Apay? Naragsak ka kadi no
aramidem daytoy?
Panunuten
271
Biruken ken isurat ti kwaderno ti maporma a
sarita nga maipanggep ti panagtulong:
R A G T I N N U L G
A G T N N U L O N Y
B T U Y T R K T Y R
S I P K A N A U N T
T N B K A B N O P U
T N R A T N N Y T V
G U A N R K A L P B
A L D O A A Y Y R O
X O E N B N O O O P
V N X E A A N N O N
Z G I D H U Y Y P Y
T A G T I N U L O G
Aramiden
272
Tulungan ni ading mo nga makasangpet iti
pageskwelaan. Bilangen no mamin-ano nga
agsikko sakbay a makadanun diay
pagiskwelaan iti kabiitan a panawen. (Saan
nga suratan daytoy. Usaren iti ima.)
Aramiden
273
Kopyaen dagiti sarita ti uneg ti lobo no ti
nakasurat ket kaya nga aramiden a kas
panagtulong iti pada a tao. Isurat ti sungbat ti
kwaderno.
Agipakniak
iti ay-ayam
Itulodko ni
adingko iti
kwarto ti
pageskwelaan
Agsagadak
ti paraangan
Agsibugak
ti mula
Pidutek ti
rugit
Aramiden
274
Agdrowing ti no ti adda ti ladawan ket
ar-aramiden a kas panangtulong iti pada a tao.
Aramiden
275
Idrowing ti no daytoy ket aramiden ken no
saan nga aramiden. Isurat ti sungbat iti kwaderno.
_______1. Ikabilko ti nanganak a plato sadiay
lababo/paginnawan.
_______2. Tulungak ni nanang nga agkupin ti bado
nga linabaan.
_______3. Makiay-ayamak ti kaarruba nga
agmalmalem.
_______4. Agaywanak ti kabsatko kabayatan nga
aglutluto ni nanang.
_______5. Ibatik dagiti basura sadiay salas ngamin
masapul nga maki-ayayamak ti
kaarruba.
Ipapuso
276
Idrowing ti papel ti bagi nga tumultulong ti
pagtaengan.
Ipapuso
Laglagipen:
Ti panangaramat ti laing wenno sirib
tapno makatulong ti pagtaengan,
eskwela ken purok ket mangipakita ti
panagyaman iti Apo ken panangpil i iti
kinasayaat para ti pagimbagan iti amin.
277
Sungbatan ti Tsart iti kwaderno:
Tao nga Tinulungan Tulong nga Inaramid
Tatay
Nanay
Ate
Kuya
Isurat ti sungbat ti kwaderno.
SITWASYON SUNGBAT
Ania ti mabalin nga
aramiden no:
1. Nauram amin a bado ti
kaarruba
2. Inyanod ti danum ti
layos ti libro ti kaklase /
inyanod ti layos ti l ibro ti
kaklase.
3. Marigatan ti kaklase nga
mangkarga ti bagna ta
nasemento ti imana idi
nagingined.
Ibiag
278
Leksyon
4
Talentadoak
Agbuybuya ka kadi ti programa?
Siasinno dagiti agakakem?
Ania dagiti ubobraenda?
279
Ti programa/salunan adu iti agakem.
Adda agakem nga emcee, mangidaulo ti
panaglualo ken kanta para ti pagilian, dagita agsala
kada agkanta ken dadduma pay.
Sungbatan
1. Ania ti talento/laing nga inka impakita iti
programa/salunan?
2. Ania ti masapul nga aramiden kadagitoy a
talento/laing? Kaano nga aramiden daytoy?
Apay?
Ammuen
Panunuten
280
Aramiden
Ipapuso
Ipakita ti laing/talento ti programa nga
insagana. Iplastar dagiti naaramid nga poster, collage, ken dadduma pay nga produkto para iti
eksibit.
Isurat ti sungbat ti kwaderno.
talento/kinalaing Ikkan ti no ti
talento/kinalaing ket kaya
nga aramidenen
no daytoy
ket saan pay unay a kaya
ken no daytoy ket saan
pay a pinadas nga
aramiden
Panagaramid iti Daniw
Panagdaniw
Panagaramid iti Poster
Panagaramid iti Collage
Panagsala
Panagkanta
Sayawit Panag-arte ti skit
Panagaramid ti Thank
You card
281
iag
Isurat ti kwaderno no anya ti aramiden ti
paglaingan/talento nga saan pay nga pinadas nga
inaramid.
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
Ibiag
Laglagipen:
Amin nga tao pinaraburan ti Dios ti
kinalaing/talento. Adda kaniatayo nga
pasayaaten dagitoy ken takwaten dagiti
dadduma pay nga paglaingan/talento
tapno ti ragsak agari ti pusotayo.
