i

Filipino

sa Piling Larang

Tech-Voc

Kagamitan ng Mag-aaral

Kagawaran ng Edukasyon

Republika ng Pilipinas

Ang aklat na ito ay magkatuwang na inihanda at sinuri ng

mga edukador mula sa mga publiko at pribadong paaralan,

kolehiyo, at/o unibersidad. Hinihikayat namin ang mga guro at

ibang nasa larangan ng edukasyon na mag-email ng kanilang

puna at mungkahi sa Kagawaran ng Edukasyon sa

action@deped.gov.ph.

Mahalaga sa amin ang iyong mga puna at mungkahi.

ii

Filipino sa Piling Larang - Tech-Voc

Kagamitan ng Mag-aaral

Unang Limbag 2016

Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas

Pambansa Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-sipi sa ano mang

akda ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot

ng pamahalaan o tanggapan kung saan ginawa ang isang akda upang magamit

sa pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga gawain ng nasabing

ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon ang

sinumang lalabag dito.

Ang mga akda/materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan,

ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, palabas sa telebisyon,

pelikula, atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng

mga iyon. Pinagtibay sa isang kasunduan ng Kagawaran ng Edukasyon at Filipinas

Copyright Licensing Authority (FILCOLS), Inc. na ang FILCOLS ang kumakatawan sa

paghiling ng pahintulot sa nagmamay-ari ng mga akdang hiniram at ginamit dito.

Hindi inaangkin ni kinakatawan ng tagapaglathala (publisher) at mga may-akda

ang karapatang-aring iyon.

Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon

Kalihim: Br. Armin A. Luistro FSC

Pangalawang Kalihim: Dina S. Ocampo, PhD

Inilimbag sa Pilipinas ng __________________________

Department of Education – Bureau of Learning Resources (DepEd – BLR)

Office Address: Ground Floor Bonifacio Bldg., DepEd Complex

Meralco Avenue, Pasig City

Philippines 1600

Telefax: (02) 634 – 1072; 634 – 1054; 631 – 4985

Email Address: blr.lrqad@deped.gov.ph * blr.lrpd@deped.gov.ph

Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaral Corazon L. Santos Santos, PhD

April J. Perez Tagasuri ng Sining ng Pagtuturo: Lilibeth Oblena Tagasuri ng Wika: Jayson Petras Pabalat: Teresa Bernadette L. Santos

Tagapamahala ng Kagamitan ng Mag-aaral

Bureau of Curriculum Development Bureau of Learning Resources

iii

TALAAN NG NILALAMAN

KABANATA 1: Ang Kawikaan sa Tech-Voc………………….. 1 Introduksiyon ……………………………………………………………………… 2

1. Mga Varayti ng Wika ………………………………………………………… 3

2. Ang Rehistro ng Pagluluto: Panimulang Pagsusuri ng

Varayti ng Filipino sa Ilang Piling Cookbook ……………………………… 25

3. Pagsusuri sa Rehistro ng Wika ng mga Mananahi ………………………. 39

KABANATA 2: Manwal at Liham-Pangnegosyo ……………. 48 Introduksiyon ………………………………………………………….................. 49

4. Manwal

Manwal ng Anti-Korupsyon para sa mga SMEs ……………………... 50

Saklolo para sa mga Dayuhan sa Oras ng Sakuna at Kalamidad:

Manwal ng mga Katanungan at Kasagutan .................................... 65

Handbook ng Benepisyo ng mga Manggagawa Ayon sa Batas … 70

5. Liham-Pangnegosyo

Liham Kahilingan ……………………………………………………… 149

Liham Pag-uulat ………………………………………………………. 151

Liham Pagkambas ……………………………………………………. 154

KABANATA 3: Flyers/Leaflets, Promo Materials ………….. 156 Introduksiyon …………………………………………………………………… 157

6. Flyers/Leaflets

Tungkol sa mga Modern Methods ng Family Planning ……….... 158

Kalusugan ng Bata …………………………….. …………………… 160

Tamang Kaalaman sa Pag-aalaga ng Hayop ……………………... 162

Pag-aalaga ng Baboy sa Natural na Pamamaraan ………………… 164

Paano Mag-aapply para sa Supply/Paglilipat o

Transfer at Terminasyon ng Account …………………………………169

7. Promo Materials …………………….....………………………………...... 171

iv

KABANATA 4: Deskripsyon ng Produkto at Dokumentasyon

sa Paggawa ng Isang Bagay/Produkto ………….....… 174 Introduksiyon ……………........................................................………… 175 8. Deskripsyon ng Produkto

Isang Espesyal na Durian ………………………………………. 176

Mga Uri ng Binhi para sa Organikong Paggulayan.......................... 178

Makina sa Pag-ani …………………………………………………… 182

9. Dokumentasyon sa Paggawa ng Isang Bagay/Produkto

Pagtanim ng Organikong Talong…………………………………. 187

Pag-install ng SIM Card at Baterya ………………………………… 190

Ang Paggawa ng Parol ………………………………………………. 192

KABANATA 5: Feasibility Study at Naratibong Ulat ……... 195 Introduksiyon ........................................................................................... 196

10. Feasibility Studies

Pagtatasa sa Pisibilidad ng Publiko-Pribadong Pagtutulungan

(Public-Private Partnership)sa Lagay ng Kalusugan sa Pilipinas 197

Panukalang Upper Sepaka Micro-Hydropower Project ………… 202

11. Naratibong Ulat

Ulat Tungkol sa Pangkalahatang Orientation-Workshop

sa Programang Abot-Alam ………………………………………… 210

TESDA Sorsogon ………………………………………………....... 216

Hinggil sa Pagdiriwang ng Araw ng mga Guro 2013

ng DEPSTEA ……………………………………………………….. 218

KABANATA 6: Paunawa / Babala / Anunsiyo

at Menu ng Pagkain ..................................................... 220 Introduksiyon ………………………………………………............. 221 12. Paunawa/ Babala /Anunsiyo

Babala ng PHILVOLCS ukol sa Bulkang Mayon………………….. 223

Babala Para sa iyong Kaligtasan ………………………………… 225

Anunsyo: Mamasapano, Media, at Wika ng Digmaan …………… 228

Talasalitaan: Isang Paglulunsad at Panayam ……………………. 231

Buwan ng Wika 2014 ……………………………………………….. 233

13. Menu ng Pagkain

Magluto Tayo ..…………………………………………………………. 236

P99 Food Trip Meals …………………………………………………. 239

Bibliograpiya……………………………………………………………………… 240

1

KABANATA 1.

Ang Kawikaan sa

Tech-Voc

2

Introduksiyon

Bago pa talakayin ang iba’t ibang uri ng mga sulating panteknikal-

bokasyunal, napakahalagang malaman ng mga mag-aaral ang hinggil sa

kalikasan ng wika at ang mga batayang konseptong may kaugnayan dito.

Hindi maitatangging wika ang magsisilbing sandata ng mga mag-aaral upang

makabuo ng mga sulating may kinalaman sa kanilang piniling larangan at

espesyalisasyon. Makatutulong ang malinaw na pagkaunawa sa wika tungo

sa angkop at wastong pagbuo at pagpapakahulugan sa mga babasahing

ihahain sa mga mag-aaral. Pasulat man o pasalitang paraan, ang wastong

paggamit ng wika ang isa sa pangunahing batayan ng tagumpay at pagiging

epektibo ng mensaheng nais iparating ng isang indibiduwal.

Binubuo ang kabanatang ito ng mga babasahing isinulat ng mga guro

at mag-aaral ng wika.Makatutulong ang pagkatuto ng mga varayti ng wika sa

piniling larangan ng mga mag-aaral gayundin upang maunawaan ang iba’t

ibang jargon nito. Bukod pa rito, may kalakip na babasahing tumatalakay sa

rehistro ng wika sa pagluluto gayundin sa rehistro ng wika sa pananahi.

Kaugnay nito, inaasahang makasulat at makasuri din ang mga mag-aaral sa

hinaharap ng mga katulad na sulatin na may kaugnayan sa kani-kaniyang

larangan.

3

1.

Mga Varayti ng Wika

Nilo S. Ocampo

Sa pagbabasa ng mga aklat na tumatalakay sa isang wika maaaring

magkaroon ng ideya na tila na ang lahat ng mga tagapagsalita ng wikang

iyon ay gumagamit sa wika sa unipormadong paraan.

Ngunit dapat tandaan na ang bawat wika ay magkakaroon ng mahigit

na isang varayti, lalo nasa anyong pasalita. Ang pagkakaiba-iba ay

napakahalaga at kinikilalang bahagi ng pang-araw-araw na paggamit ng wika

ng iba’t ibang komunidad na rehiyonal at panlipunan. Ganito mangyari pa ang

binigyang daan ng mga dalubhasa, halimbawa ni George Yule (2010) sa

kaniyang batayang aklat na The Study of Language. Isinaalang-alang niya

matapos ang mga panimulang pagtalakay sa mga katangian ng wika, na may

dalawang uri ito ng baryasyon. Una ang naimbestigahan sa pamamagitan ng

geographic linguistics, nagdidiin sa mga rehiyonal na varayti, at ang ikalawa,

ang mga sangkot na salik sa panlipunang baryasyon sa gamit ng wika.

Karamihan sa sumusunod na pagtalakay ng paksang ito ay isinalin at/o

hinalaw sa naturang awtor.

Ang Istandard na Wika

Una, tukuyin natin ang partikular na varayti na karaniwang kahulugan

kapag ginagamit ang mga pangkalahatang terminong tulad ng English,

French, German, Chinese, Bahasa, Filipino at iba pa.

Kapag inilalarawan natin ang mga tunog, salita at pangungusap sa

Ingles at iba pang malaganap o pambansang wika, tumutuon tayo sa isang

varayti lamang, karaniwang tinatawag na Standard English o Istandard

Ganito/Ganoon. Ito ang varayting bumubuo sa batayan ng nakalimbag na

Ingles sa mga pahayagan at aklat, sa mass media at ang itinuturo sa mga

eskuwelahan. Ito ang varayting karaniwang itinuturo sa mga gustong matuto

ng Ingles o iba pang wika bilang pangalawang wika. Ito rin ang varayting

itinuturing ng ilang tao bilang tanging uri ng wastong Ingles at kasi nga,

kailangang mapanatiling ‘dalisay’ o ‘puro’. Isang malinaw na bersiyon ng

4

punto de bistang ito ang institusyonalisado sa France kung saan isang

pangkat ng mga iskolar, nakilala bilang French Academy, ang regular na

nagkikita at nagpapasiya kung ang isang partikular na salita, halimbawa, ay

bahagi ng Standard French o hindi. Sa mga pagtatangka nilang mapanatiling

‘puro’ ang French, karaniwang nagpapasiya ang French Academy laban sa

mga salitang nahiram sa ibang wika. Sa kabila ng mga desisyong ito,

nagiging palasak rin ang mga katawagang le whiskey at le weekend sa

naiisip nating Standard French.

Punto (Aksent) at Dayalek

Iniisip mo man o hindi na nagsasalita ka ng Standard English (o

anumang wika), siguradong magsasalita kang may punto o aksent. Hindi

totoong may punto ang ilang nagsasalita samantalang wala ang iba. Litaw o

madaling mapansin ang mga punto ng ilang nagsasalita pero hindi naman sa

iba, gayunman bawat gumagamit ng wika ay may punto. Sa gamit teknikal

nito, ang terminong punto ay nakalimita sa mga aspekto sa pagbigkas na

nagpapakilala sa indibiduwal na tagapagsalita kung saan siya galing,

rehiyonal o panlipunan. Dapat ipagkaiba ito sa terminong dayalek na

naglalarawan ng mga sangkap ng gramar at bokabularyo, gayundin ng

aspekto ng pagbigkas. Halimbawa, tila pareho lang ang pangungusap na You

don’t know what you’re talking about sa punto man na American o Scottish.

Kapuwa gagamit ng anyong Standard English ang dalawang tagapagsalita,

bagama’t magkaiba sa pagbigkas. Gayunman, ang susunod na pangungusap

– Ye dinnae ken whit yer haverin’aboot – ay parehong kahulugan sa nauna,

pero isinulat bilang aproksimasyon ng kung paano magsasalita ang taong

may isang dayalek ng Scottish English. Siyempre, may mga pagkakaiba sa

bigkas (hal. Whit, aboot) pero may mga halimbawa rin ng magkaibang

bokabulayo (ken,haverin) at isang kaibang anyong gramatikal (dinnae).

Samantalang madaling makilala ang mga pagkakaiba sa bokabularyo,

mas hindi naitatala ang mga baryasyong dayalektal sa kahulugan ng mga

kontruksiyong gramatikal. Halimbawa, ang isang palitan ng dalawang ispiker

ng British English (B at C) at isang ispiker mula sa Ireland (A) na naganap sa

Donegal, Ireland:

5

A. How long are you here?

B. Till after Easter.

(Mukhang nalilito si Ispiker A)

C. We came on Dunaday.

D. Ah, you’re here a while then.

Malinaw na ang konstruksiyong “How long are you’re here” sa

dayalek ni ispiker A, ay ginagamit na may kahulugang malapit sa estrukurang

“How long have you been here,” gamit sa ibang dayalek kaysa sa

interpretasyong panghinaharap na ginawa ni ispiker B.

Sa kabila ng paminsan-minsang kalituhang ganito may isang

pangkalahatang impresyon ng pagkakaunawaan sa pagitan ng mga ispiker

ng iba’t ibang dayalek, o varayti ng Ingles. Ang importanteng puntong dapat

tandaan ay mula sa punto de bistang lingguwistik, walang varayting ‘mas

mabuti’ kaysa sa isa pa. Simpleng magkaiba lang sila. Mula sa punto de

bistang panlipunan, mangyari pa, ang ilang varayti ay nagiging mas

prestihiyoso. Sa katunayan, ang varayting nadevelop bilang Wikang Istandard

ay karaniwang dayalek na prestihiyoso sa panlipunan, orihinal na konektado

sa isang sentrong politikal o kultural (hal. London para sa British English, at

Paris para sa French). Pero palaging may ibang varayti ng isang wika na

sinasalita sa ibang mga rehiyon.

Mga Dayalek na Rehiyonal

Malawak ang pagkilala sa pagkakaroon ng mga iba’t ibang dayalek na

rehiyonal at madalas na pinanggagalingan ng ilang katatawanan sa mga

naninirahan sa ibang rehiyon. Kaya, sa United States, isang taga-Brooklyn ang

magbibiro tungkol sa depinisyon ng taga-South ng sex na sex is fo’ less than, sa

pinakamagaling na gaya nito sa punto ng South. Ang taga-South naman, bilang

ganti, ay magtataka kung ano ang tree guy sa Brooklyn, yayamang naringgan

nila ang mga ispiker sa Brooklyn ng doze tree guys. Sa Pilipinas makikita ito sa

mga patutsada kung ang tumatawag ba ay si Jiji o si Jeyjey o sa paghaharap ba

ng ebidensya sa impeachment trial ni Pangulong Estrada, exhibit KiKiKi (tripul K)

ang ilalabas. Malinaw na may kakabit na istiryotayp na bigkas ang ilang dayalek

na rehiyonal.

6

Hindi ganoong kainteresado gayunman ang mga sangkot sa

seryosong pagsisiyasat ng mga dayalek na rehiyonal sa mga gayong

istiryotayp, at nag-ukol ng masinsing saliksik sa identipikasyon ng mga

konsitent na katangian ng pananalitang natatagpuan sa isang survey na ito

ng mga dayalekat tumatrabaho sa loob ng napakaispesifik na pamantayan sa

pagtukoy ng mga katanggap-tanggap na mga informant. Kasi nga,

importanteng malaman kungang taong kinukunan mo ng pananalita sa teyp

recording ay tunay na tipikal na kinatawan ng dayalek ng rehiyon. Mas

madalas mangyari tuloy na ang mga nakukuhang informant ng survey ng

dayalek ay karaniwang nakahimpil, matatanda, rural, at lalaki. Napili ang mga

ganitong ispiker dahil pinaniniwalaang mas kaunti ang mga impluwensiya sa

kanila na galing sa labas. Isang di-kanais-nais na resulta ng paggamit sa

ganitong kraytirya ay ang pagkalarawan ng dayalek na mas totoo sa isang

panahong bago pa ang imbestigasyon, dati pa at hindi ang pangkasalukuyan

o sa oras ng pagsisiyasat. Gayunman, sa mga ganitong paraan nakuha ang

detalyadong impormasyon na nabuo bilang Lingguwistik na Atlas ng bansa –

(hal. England) o mga rehiyon (hal. Ang lugar na New England ng U.S).

Isogloss at Dayalek na Hanggahan

Tingnan natin ang ilang halimbawa ng rehiyonal na baryasyon sa isang

survey, yaong nagresulta sa Linguistic Atlas of the Upper Midwest of the

United States. Isa sa mga layunin ng ganoong survey ay tumukoy sa mga

makabuluhang pagkakaiba sa pananalita ng mga naninirahanan sa iba’t

ibang lugar at gawan ng tsart kung saan ang mga hangganan, sa puntong

dayalek, sa pagitan ng mga lugar nito. Kung natuklasan halimbawa, ang

karamihan ng mga informant sa isang lugar ay nag-uuwi ng kanilang

halimbawa, ang karamihan ng mga informant sa isang lugar ay nag-uuwi ng

kanilang groseri sa isang paper bag, karaniwang gumuhit ng isang linya sa

mapa na maghihiwalay sa dalawang lugar, gaya ng naipapakita sa kalakip na

ilustrasyon. Tawag dito sa linyang ito ay isogloss at kumakatawan sa pagitan

ng mga lugar tungkol sa isang partikular na lingguwistik na aytem, gaya ng

preferens ng pail sa hilaga ay bucket naman sa timog,isa pang isogloss na

pwedeng mag-overlap ang maiguguhit. Kapag natipon na ganito ang ilang

bilang ng isogloss, makakadrowing nang mas makapal.

7

Gamit itong impormasyon ng dayalek na hanggahan, makikita nating

may isang lugar ng dayalek na panghilaga na kasama ang Minnesota, North

Dakota, kalakhan ng South Dakota at Northern Iowa. Ang natitira sa Iowa at

Nebraska ay nagpapakita ng mga katangian ng dayalek na Midland. Ilang

mga kapansin-pansing pagkakaiba sa bigkas at bokabularyo ang nakalista

dito.

(taught) (roof) (creek) (grave)

Northern: [C] [U] [I] [s]

Midland: [a] [u] [i] [z]

Northern: paper bag pail kerosene slippery get sick

Midland: paper sack bucket coal oil slick take sick

Kaya, kung binibigkas ng isang ispiker ng American English ang

salitang greasy bilang [grizi] at nag-uuwi ng groseri sa isang paper sack, hindi

siya maituturing na lumaki at naninirahan nang matagal sa Minnesota. Dapat

pansinin na ang mga anyong karakteristik na nakalista dito ay hindi ginagamit

ng lahat ng nakatira sa rehiyon. Ginagamit ang mga ito ng mga malaking

porsiyento ng mga taong nakapanayam para sa survey ng dayalek.

North Dakota Minnesota

South Dakota

Nebraska Iowa

- - - - = isoglass = use of paper bag + = use of paper sack

8

Ang Katuluyang Kontinuun na Dayalektal

Isa pang pag-iingat ang kailangan. Matulungin ang pagdodrowing ng

mga isogloss at dayalek na hanggahan sa pagtukoy ng malawakang

pananaw ng mga dayalek na rehiyonal, pero napagtatakpan nito ang

katunayang naghahalo-halo rin ang iba’t ibang varayti sa mga lugar

dayalektal. Habang naiisip ito, puwede nating tanawin ang isang rehiyonal na

baryasyon na nakalugar sa isang katuluyan o kontinuum, at hindi iyong may

kapansin-pansing patlang sa magkakatabing wikang magkakaugnay sa mga

politikal. Sa paglalakbay mula sa Holland tungong Germany, makakakita ka

muna ng mga konsentrasyon ng mga ispiker ng Dutch, pagkatapos ay mga

lugar kung saan naghahalo ang mga dayalek ng Dutch at German, hanggang

sa mapunta sa mga lugar na mas maraming ispiker ng German.

Isang kaparehong sitwasyon ang naidokumento sa tinatawag na

kontinuum ng dayalek sa Scandinavian, na humahanga sa mga itinuturing na

magkakaibang wika, kaugnay ng iba’t ibang bansa. Sa pananaw na ito,

maituturing ang mga ispiker na Norwegian at Swedish na gumagamit ng

ibang rehiyonal na dayalek ng iisang wika. Isang kampante sa pagsasalita sa

kapuwa Swedish at Norwegian ay puwedeng tawaging

bidialectical(‘nagsasalita ng dalawang dayalek’). Gayunman, dahil nag-uusap

tayo tungkol sa karaniwang itinuturing na dalawang wika, ang ispiker na iyon

ay mas tatawaging bilinggual (‘nagsasalita ng dalawang wika’).

Bilingguwalismo

Sa maraming bansa, hindi lang simpleng dalawang dayalek ang

rehiyonal na baryasyon, subalit isang bagay ng dalawang magkakaiba at

magkalayong wika ang Canada, Halimbawa, ay bansang opisyal na

bilingguwal, opisyal na wika kapuwa ang French at English. Hindi nagkaroon

ng pagkilala sa istatus panlingguwistik ng mga tagapagsalita ng French,

kalakhan sa Quebec, nang walang malaking sigalot pampolitika. Sa kalakhan

ng kasaysayan nito, sa esensiya, nagsasalita sa Ingles ang Canada, na may

maynoriting nagsasalita ng French. Sa gayong sitwasyon sa puntong

indibiduwal, mas nagiging katangian ng maynoriti ang bilingguwalismo. Sa

anyong ito ng bilingguwalismo, lumalaki ang isang miyembro ng maynoriti sa

isang komunidad na lingguwistik, pangunahing pagsasalita sa isang wika

tulad ng Gaelic (gaya sa kaso sa maraming taon sa Scotland) pero natuto ng

9

isa pang wikang tulad ng Ingles, para makabahagi sa mas malaki, mas

dominanteng komunidad na lingguwistik.

Ang indibiwal na bilingguwalismo, gayunman, ay simpleng resulta lang

ng pagkakaroon ng dalawang magulang na magkakaiba ang wika. Kung

sabay na nakukuha ng isang bata ang French na wika ng kaniyang ina at ang

Ingles na sinasalita ng kaniyang ama, baka hindi man mapansin ang

distinksiyon sa pagitan ng dalawang wika. Mayroon lang na dalawang paraan

ng pagsasalita iyon sa taong kinakausap. Gayunman, dito rin sa tipong ito ng

bilingguwalismo, lumilitaw ang isang wika bilang mas dominant, ang isa

naman, napangingibabawan.

Pagpaplanong Pangwika

Siguro, dahil karaniwang natatagpuan ang bilingguwalismo sa Europe

at North America sa mga pangkat ng maynoriti, inaakala ang isang bansang

tulad ng United States of America na isang magkakaparehong komunidad ng

pananalita kung saan nagsasalita ng Ingles ang lahat gamit ang lahat ng

estasyon sa radio at TV at pahayagan ang Standard English. Maling

pananaw ito. Hindi nito isinasaalang-alang ang pagkakaroon ng malalaking

komunidad na hindi Ingles ang pangunahing wika. Halimbawa, ang majority

sa populasyon ng San Antonio, Texas ay mas makikinig sa brodkast sa radio

sa Espanyol kaysa Ingles. Malaki ang implikasyon ng katunayang ito sa punto

ng organisasyon ng mga kinatawang lokal sa pamahalaan at sa sistemang

pang-edukasyon. Dapat ba sa Espanyol o Ingles ang pagtuturo sa

elementarya?

Ikonsider ang kaparehong tanong sa konteksto ng Guatemala na,

bukod sa Espanyol mayroong 26 na wikang Mayan na sinasalita. Kung sa

ganitong sitwasyon, pinili ang Espanyol bilang wika ng edukasyon, hindi ba

agrabyado sa pangunang edukasyon sa lipunan ang mga ispiker ng Mayan.

Kailangang sagutin ang mga katanungang ganito batay sa ilang uri ng

pagpaplanong pangwika. Kailangang aktibo ang pamahalaan, ang mga

pangkat panlegal at pang-edukasyon sa pagpapaplano kung anong varayti ng

mga wikang sinasalita sa bansa ang gagamitin sa latangang opisyal. Sa

Israel, sa kabila ng katunayang hindi Hebrew ang pinakagamit na wika sa

populasyon, ito ang pinili bilang opisyal na wikang pampamahalaan. Sa India,

pinili ang Hindi, pero sa maraming rehiyong hindi nagsasalita ng Hindi, may

mga kaguluhan laban sa desisyong iyon.

10

Mas malinaw na makikita ang proseso ng pagpaplanong pangwika

kapag yugto-yugto itong naipatutupad sa lakad ng mga taon. Isang

magandang halimbawa ang dulot ng pagpili ng Swahili bilang pambansang

wika ng Tanzania sa East Africa. Marami ang mga wikang tribu at naroroon

pa ang kolonyal na impluwensiya sa wikang Ingles, pero dahan-dahan nang

naipasok ang Swahili bilang opisyal na wika sa larangang pang-edukasyon,

legal at pamahalaan. Ang proseso ng ‘pagpili’ (pagtukoy ng opisyal na wika)

ay sinundan ng ‘kodipikasyon’ kung saan ginagamit ang batayang gramar,

diksiyonaryo at mga modelong sulatin para itanghal ang varayting Istandard.

Sunod ang proseso ng ‘elaborasyon’, ang varayting Istandard na nililinang

para gamitin sa lahat ng aspekto ng buhay panlipunan, kasama na sa

pagpapalitaw ng katipunan ng mga akdang pampanitikang nakasulat sa

Istandard. Ang proseso ng ‘implementasyon’ ay katungkulan dapat ng

pamahalaan sa pagtutulak nito sa paggamit ng Istandard, at ‘pagkatanggap’

ang huling yugto kung saan ang mayorya ng populasyon ay gumagamit ng

Istandard at iniisip ito bilang pambansang wikang gumaganap ng bahagi hindi

lang sa panlipunan, kundi sa pagkakakilanlang pambansa.

Mga Pidgin at Creole

Sa ilang lugar, ang napiling Istandard ay puwedeng orihinal na walang

mga katutubong ispiker. Halimbawa, sa New Guinea, karamihan sa ugnayang

opisyal ay ginagawa sa Tok Pisin, isang wikang inilalarawan minsan na

Pidgin Melanesian. Ang Pidgin ay isang varayti ng isang wika(hal. English) na

napaunlad sa mga kadahilanang praktikal, tulad ng pangangalakal, sa mga

pangkat ang mga taong hindi alam ang wika ng iba pa. Dahil dito, wala itong

katutubong ispiker. Sinasabing nanggaling ang salitang Pidgin sa isang

bersiyon ng Pidgin Chinese ng salitang Ingles na ‘business’. Mayroon pang

ilang Pidgin English na ginagamit hanggang ngayon. Natatangi sila sa isang

kawalan ng anumang komplikadong morpolohiyang gramatika; at limitadong

bokabularyo. Mas madalas palitan ng mga functional morphemes ang lugar

ng mga inflectional morphemes na natatagpuan sa pinanggalingang wika.

Halimbawa sa halip na palitan ang anyong you sa your, tulad sa pariralang

Ingles na yourbook ginagamit ng mga Pidgin na batay sa Ingles ang anyong

tulad ng bilong, at pinapalitan ang pagkakasunod ng mga salita para

makalikha ng mga pariralang tulad ng buk bilong yu.

Puwedeng mga parirala mula sa ibang wika ang pinanggalingan ng

maraming salita sa pidgin, tulad ng isang salitang gamit para sa ‘ruin, destroy’

11

na bagarimap (hango sa pariralang Ingles na bugger him up), o para sa ‘lift’

na baisimap (mula sa ‘hoist him up’) o para sa ‘us’ na yumi (mula sa ‘you’

dagdag ang ‘me’). Ginagamit na malikhain ang mga panghihiram para

maging iba ang kahulugan tulad ng salitang ars na ginagamit para sa ‘cause’

o ‘source, gayundin na ‘bottom’, at nanggaling sa salitang Ingles na arse.

Puwedeng ibang-iba ang sintaks ng Pidgin sa mga wikang hiniraman at

hinanguan nito, tulad ng sumusunod na halimbawa ng Tok Pisin:

Bimeby hed bilongyu i-arrait gain

(by and by) (head) (belong, you) (be, alright) (again)

‘Your head will soon get well again’

Tinatantiyang may mga 6 hanggang 12 milyong katao pa ng nagsasalita ng

mga wikang Pidgin, at mula 10 hanggang 17 milyon ang gumagamit ng mga

nanggaling sa Pidgin na Creole. Kapag nadevelop ang Pidgin lagpas sa tungkulin

nito bilang wika ng pangangalakal at naging unang wika ng isang pamayanang

panlipunan, inilalarawan ito bilang Creole. Mas tama nang sabihin ngayon

halimbawa, na isa nang Creole ang Tok Pisin. Hindi tulad ng Pidgin, maraming

katutubong ispiker ang mga wikang Creole. Madalas silang nalinang at naitatag na

sa mga dating alipin na populasyon sa mga dating estadong kolonyal. Kaya, may

mga Creole na French na sinasalita sa Haiti at Lousiana, at Creole na Ingles sa

Jamaica at Sierra Leone.

Wika, Lipunan, at Kultura

Natukoy sa itaas na sa pamamaraan ng iyong pananalita, may napapansing

bakas kung saan ka namalagi sa iyong mga unang taon sa buhay, kung

isasaalang-alang ang puntong rehiyonal o dayalektal. Gayunman, puwedeng may

iba pang katangian ang iyong pananalita na hindi kaugnay sa baryasyong

rehiyonal. Ang dalawang taong lumalaki sa parehong lugar na heograpiko sa

parehong panahon ay puwedeng magkaibang magsalita bunga ng ilang

panlipunang salik. Mahalagang hindi maisantabi ang panlipunang aspekto ng wika

dahil, sa maraming paraan, ang pananalita ay isang uri ng panlipunang identidad

at ginagamit, malay ohindi malay, para tukuyin ang pagkabilang sa iba’t ibang

panlipunan pangkat o iba’t ibang komunidad ng pananalita.

12

Mga Panlipunang Dayalek Sa mga makabagong pag-aaral ng baryasyon ng wika nagbubusisi

nang husto sa pagdodokumento, karaniwan sa pamamagitan ng

palatanungan o questionnaires, sa ilang mga detalye ng panlipunang

katangian ng mga ispiker. Dahil sa ganitong pagpansin sa mga detalye,

nakakagawa tayo ng pag-aaral sa mga panlipunang dayalek, ng mga varayti

ng wikang ginagamit ng mga pangkat na tinutukoy ayon sa uri, edukasyon,

trabaho, edad, kasarian, at iba pang panlipunang sukatan.

Edukasyon, Okupasyon, at Uring Panlipunan

Importanteng malaman, halimbawa, kung magkakapareho ang

kasanayang edukasyonal ng isang pangkat ng mga ispiker. Sa ilang survey

ang dayalek, natuklasan na doon sa mga umaalis sa sistemang pang-

edukasyon sa murang edad, mas may pagkiling ang mga puti na gumamit ng

mga anyong hindi ganoong gamitin sa pananalita ng mga tumutuloy sa

kolehiyo. Mas komon halimbawa ang pananalitang Them boys throwed

somethin’ sa unang pangkat kaysa doon sa huli. Ang taong mas matagal na

nag-aaral papuntang kolehiyo o unibersidad ay mukhang may bigkas na

pananalitang mas nakuha sa matagal na pakikipag-ugnayan sa wikang

nakasulat. Makikita ang matingkad na anyo ng ganitong impluwensiya sa

angal na “parang librong magsalita (talks like a book)” ang ilang propesor.

Kaugnay sa edukasyon ang mga pagkakaiba sa okupasyon at

panlipunang uri na may ilang epekto sa pananalita ng mga indibiduwal. Bawat

okupasyon ay may sangkap na jargon na hindi basta maiintindihan noong

mga hindi ganoon ang okupasyon. Isang matingkad na halimbawa ng

pananalitang naitatakda ng okupasyon ang tawag ng weyter na “Bucket of

mud, draw one, hold the cow” sa isang karinderya – isang baryasyon ng order

ng kostumer na “a chocolate ice cream and coffee without cream”.

Isang tanyag na pag-aaral ang nag-ugnay ng mga elemento ng lugar ng

okupasyon at istatus na sosyo-ekonomiko sa pagtingin sa mga pagkakaiba

ng bigkas ng mga salespeople sa tatlong department store sa New York City,

Saks (mataas na istatus), Macy’s (panggitna) at Klein (mababa). Talagang

may nakikitang pagkakaibang masusukat. Sa British English, kung saan mas

litaw ang pagkakaibang panlipunang uri ng mga pananalita kaysa United

States, ang gamit ng [n] taliwas sa [k] para sa tunog--ing sa hulihan ng mga

salitang tulad ng walking at going ay nakitang mas komon sa mga ispiker na

13

manggagawa sa iba’t ibang varayting rehiyonal, kaysa sa mga ispiker ng

panggitnang uri.

Edad at Kasarian

Maski na sa loob mismo ng mga pangkat ng parehong uring

panlipunan, may mga pagkakaiba pang natatagpuan na nauugnay sa mga

salik tulad ng edad o kasarian ng mga ispiker. Maraming mas batang ispiker

na naninirahan sa isang partikular na rehiyon ang madalas tumitingin sa

resulta ng isang survey ng dayalek ng kanilang lugar (sa mga matatandang

informant karamihan) at nagsasabing ginagamit nga ng kanilang mga lolo’t

lola ang mga salitang iyon, pero sila hindi. Pinakapansin-pansin ang

baryasyon ayon sa edad ng mga lolo/lola/apo. Samantalang gamit pa ng lolo

ang icebox o wireless, malilito naman siya sa pananalita ng kanilang apong

tinedyer na gustong mag-pig-out sa kung anuman ang nasa fridge habang

nakikinig sa kaniyang boombox.

Maraming saliksik ang paksain ng ganitong pagkakaiba ayon sa

kasarian ng mga tagapagsalita. Isang pangkalahatang konklusyon mula sa

mga survey ng dayalek na mas gumagamit ang mga babaeng tagapagsalita

ng mga mas prestihiyoso na anyo kaysa sa mga lalaking tagapagsalita na

pareho ang katayuang panlipunan. Ibig sabihin, mas matatagpuan ang mga

anyong tulad ng “I don’t it” at “he ain’t” sa mga pananalita ng mga lalaki, at “I

did it” at “he isn’t” naman para sa mga babae. Sa ilang mga kultura, mas

markado ang pagkakaiba sa pananalitang lalaki at babae. Iba’t ibang bigkas

ng ilang mga salita ng lalaki, at babae ang naidokumento sa ilang wika ng

naengkuwentro ng mga Europeo ang iba’t ibang bokabularyo ng pananalitang

lalaki at babae sa mga Carib, nag-ulat sila na magkaiba ang pananalita ng

lalaki sa babae. Sa katunayan, ang natuklasan nila ay isang malalang

bersiyon ng baryasyon sa kasarian ng ispiker.

Etnikong Kaligiran

Puwede namang magkaroon ng mga pagkakaiba ng pananalita sa

loob ng isang lipunan dahil sa magkaibang etnikong kaligiran. May kapansin-

pansing katangian, halimbawa, ang pananalita ng mga bagong migrante at ng

kanilang mga anak. Sa ilang lugar, kung saan may malakas na katapatan sa

wika ng orihinal na wika ng pangkat. Ilang malalaking bahagi ang nadadala

14

sa bagong wika. Puwedeng banggitin ng wika ng mga itim na Amerikano,

tinawag na Black English. Kapag medyo napahiwalay ang isang grupo sa

loob ng isang lipunan, gaya ng historikal na diskriminasyon sa mga

Amerikanong itim, nagiging mas markado ang mga pagkakaiba sa

panlipunang dayalek. Nagiging problema dahil dito, mula sa punto de bistang

panlipunan, na ang resultang varayti ay nagkakaroon ng istigma na

“masamang salita/‘bad speech’”. Isang halimbawa ang madalas na

pagkawala ng copula (mga anyo ng verb ‘to be’) sa Black English, gaya ng

pahayag na they mine o you crazy. Sa Standard English, dapat ginagamit

ang verb form na are sa mga ganitong ekspresiyon. Gayunman, hindi

gumagamit ng copula sa mga gayong estruktura ang maraming dayalek ng

English at malaking bilang ng mga wika (hal. Arabik, Russian) ang may

parehong estruktura na walang copula. Sa puntong ito samakatwid, hindi

puwedeng “masama” ang Black English, dahil “masama” din kung gayon ang

Russian o Arabik. Bilang isang dayalek, simpleng may katangian ito na

konsistent na iba sa Standard.

Isa pang aspekto ng Black English na pinuna, minsan ng mga

edukador, ang gamit ng konstruksiyong double negative tulad ng “he don’t

know nothing” o “ain’t afraid of no ghost”. Ilohikal daw ang mga ganoong

estruktura. Kung ganoon nga, ilohikal din ang French dahil karaniwang

gumagamit ito ng dalawang-bahaging anyong negative, tulad ng il NE sait

RIEN (he doesn’t know anything) at ang Old English na may double negative

din sa Id NAHT singan NE cuoe (‘I didn’t know how to sing’). Sa katunayan,

malayo sa pagiging ilohikal, mahusay na paraan sa pagdidiin ng diwang

negative ng mensahe ng estrukturang ito. Sa kabuuan, isa itong katangian ng

dayalek, natatagpuan sa isang dayalek na panlipunan ng Ingles, minsan

natatagpuan rin sa iba pang dayalek, pero hindi sa Wikang Istandard.

Idyolek

Siyempre, magkakasama ang lahat ng mga aspekto ng pagkakaiba sa

dayalek na rehiyonal at panlipunan sa mga anyo nito sa pananalita ng bawat

indibiduwal. Ginagamit ang term na idyolek para sa dayalek na personal ng

bawat ispiker na indibiduwal ng isang wika. May iba pang salik, tulad ng

kuwaliti ng boses at katayuang pisikal, na nakapag-aambag sa mga

katangiang nagpapakilala sa pananalita ng isang indibiduwal, pero marami sa

mga panlipunang salik na nailarawan na ang nagdedetermina ng idyolek ng

15

bawat tao. Mula sa pananaw ng panlipunang pag-aaral ng wika, tunay ngang

kung ano ang salita mo, iyon ikaw.

Register

Lahat ng mga panlipunang salik na isinaalang-alang natin hanggang

dito ay kaugnay sa baryasyon ayon sa gumagamit ng wika. Isa pang

pinanggalingan ng baryasyon ng pananalita ng indibiduwal ay depende sa

mga sitwasyon ng paggamit. Hindi lang kaso ito ng kung sino tayo kundi kung

anong mga sitwasyon ang kinapapalooban natin. Tradisyonal na nilalapitan

ang tipong ito ng baryasyon sa konsepto ng register, natutukoy din na estilo o

stylistic variation. Batayang nosyon na sa anumang pagkakataon,di-

maiiwasang kakabit ang wika sa konteksto ng sitwasyon at ang iba’t ibang

sitwasyon ay nangangailangan ng iba’t ibang pagharap. Napakasensitibo ng

wika sa konteksto ng sitwasyon nito kaya nakahahalaw tayo mula sa mga

napakasimpleng halimbawa. Sa sumusunod, siguradong maraming

mambabasa ang makakakilala ng bawat sitwasyon:

1. I’m going to give you a prescription for the pain.

2. Cream together butter, sugar and beaten yolks until.

3. New Tubifast. The tubukar dressing retention bandage. No sticking.

No typing. No pinning.

4. Beauty of Velvet at truly Budget Prices. In 16 colors. Send now for

full details and actual fabric samples.

Mahihinuhang doktor-sa-pasyente ang usapan sa (1); mula naman sa

resipi ang (2); at galing sa magazine advertising ang (3) at (4). Ibig sabihin,

kaya natin nakikilala ang mga pahayag at nailalagay sa konteksto ay may

partikular na gamit ng wika sa iba’t ibang sitwasyon, nakikita sa aktuwal na

bokabularyo(“prescription” na gamit ng doktor o maiikli at maulit na

pangungusap sa kaso ng advertising).

Tenor

May mga antas ng estilo ng pananalita, mula sa napakapormal

hanggang sa napakaimpormal. Patungo sa interbyu para sa trabaho,

sasabihin ng Amerikano marahil sa isang sekretarya ang Excuse me, is the

16

manager in his office? I have an appointment. Kataliwas naman, kung

kaibigan ang kausap tungkol sa isa pang kaibigan, puwedeng hindi ganito

kapormal ang mensaheng lalabas: Hey, is that lazy dog still in bed? I gotta

see him about something.

Mas pormal na nakatala ang ganitong tipo ng baryasyon sa ilang mga

wika. Sa Japanese halimbawa, may iba’t ibang tawag na ginagamit sa taong

kinakausap, depende sa kung gaanong paggalang o pagyuko ang nais

gawin. May dalawang pronouns ang French (tu at vous), katumbas ng Ingles

na you, ang una reserbado sa mga malalapit na kaibigan at pamilya. May

similarna pagtukoy na nakikita sa mga anyong you sa German (du atsie) at

sa Spanish (tu at usted).

Bagama’t wala nang ganoong distinksiyon sa pronoun ang English,

mayroon pang mga tiyak na pagpipilian depende sa angkop na katayuan ng

taong kinakausap.

May iba’t ibang pangalan o ‘titulo’ na ginagamit ng iba’t ibang tao, sa

iba’t ibang panahon, para makuha ang ating atensyon. Para maipaliwanag

ang aspekto na itong tinatawag minsan na lipat-estilo(style-shifting), depende

sa katungkulan, isipin ang sarili sa bawat isa sa mga panlipunang

‘katungkulang’ naipapakita sa listahan sa ibabang kaliwa, at isaalang-alang

kung anong anyo (o mga anyo) ng pagkausap ang pinakagamitin mo sa

taong ang iba’t ibang ‘pangalan’ ay nakalista sa kanan (dating pangulo ng US

na si Ronald Reagan – puwedeng subukin sa iba pang sikat na tao):

1. sastreng tumatawag para sabihing tapos na ang kaniyang amerikana

Ron

2. mabuting kaibigan ng ilang taon Mr Reagan

3. kaniyang batang apo Ronald

4. kaniyang drill sergeant sa army Gramps

5. kaniyang dating gusto sa elementarya

Reagan

6. detektib sa tindahan na inakalang shoplifter siya

Ronnie,baby

7. dati niyang Hollywood agent Hey, you

Pansinin din ang kung paano kausapin ng isang tao (si A) ang isa pa

(si B) tungkol sa pagbukas sa pintuan.

1. Maaari kayang buksan mo ang pintuan? 2. Puwede kayang buksan ninyo ang pinto?

17

3. Maaaring buksan ninyo ang pinto, di ba? 4. Puwedeng buksan mo ang pinto, di ba? 5. Pakibuksan nga po ang pinto. 6. Pakibuksan nga ang pinto. 7. Buksan mo ang pinto. 8. Ang pinto! 9. Ba’t di mo buksan ang pinto? 10. Di mo ba bubuksan ang pinto?

Iisa lang ang gustong matupad ni A kay B pero malinaw na iba’t ibang

pamamaraan. Kaugnay ang mga ito sa mga panlipunang relasyon nina A at

B. Mas magalang ang ibang halimbawa samantalang halata naman ang ilan

kung sino ang mga makapangyarihan o sino ang inaasahang obligadong

sumusunod. Inilalarawan ng ilang iskolar ito bilang tenor o tono at kasama

nito ang pagkamagalang, antas ng pormalidad at relatibong katayuang

panlipunan ng mga kalahok.

Nadadala sa wikang nakasulat ang pagkakaiba sa estilo, magandang

halimbawa ang mga sulat sa mga kompanya (hal. I am writing to inform

you…) versus sa mga sulat sa kaibigan (Just wanted to let you know…)

pangkalahatang patern, gayunman, na mas magiging pormal sa estilo ang

nakasulat na anyo ng mensahe kaysa sa katumbas na pabigkas. Kung

nakakita ka sa MRT na kumakain, umiinom at may radyo, puwede mong

sabihing bawal ang mga ito at maghihintay siyang bumaba sa sasakyan. O

kaya naman, puwede mong ituro sa kaniya ang mas pormal na wika ng

nakalimbag na paalala na ganito ang laman:

The city recently passed an ordinance that expressly

prohibits the following while aboard public conveyances:

Eating or Drinking orthe Playing of Eletronic Devices.

Ang mga salitang expressly prohibit at electronic devices, hindi basta

nagagamit ito sa wikang sinasalita dahil may pagkapormal.

Larang/Field

Pinag-aaralan din ang register ayon sa larang/field o sa aktibidad at sa

bokabularyong sangkot. May mga espesyalisadong bokabularyong lumilitaw

para sa mga larangan o propesyon, tulad ng software, disk-drive, data-

storage para sa computing o shaft drive, rising rate monoshock rear

18

suspension, air-adjustable front forks tungkol sa mga motorsiklo. Madalas

tinatawag itong teknikal na bokabularyo, pero medyo nakaliligaw ito dahil

naituturing na makabagong agham at teknolohiya lamang halos ang

nangangailangan ng gayong bokabularyo. May register na relihiyoso na

maaasahan nating hindi na maeengkwentro kung saan pa, tulad ng Ya shall

be blessed by Him in time of tribulation. Sa isang pang register,

makakaengkuwetro tayo ng mga pangungusap na The plaintiff is ready to

take the witness stand o Your honor please, I would like to make a

manifestation. Register ito ng propesyon ng batas, na tiyak hindi naman

makikialam sa mga pahayag na The morphology of this dialect contains

inflectional suffixes ng register ng lingguwistiks. Mayroon din ang

panggagantsilyo o sa high fashion/haute couture: boned, strapless bodices,

black crepe dress with latin godet inset, draped decolette backs. Dahil

mukhang esklusibo ang bokabularyo sa bawat larangan, mukhang mas

angkop na tawagin ang mga itong bokabularyong-espesipiko-sa-larang(field-

specific).

Paraan (Mode)

Bukod sa mga konsiderasyon ng katayuang panlipunan at larangan

sensitibo rin ang wika sa mga pamamaraang gamit sa komunikasyon.

Kamangha-mangha kung paano ito sa iba’t ibang kultura at panahong

pangkasaysayan, mula sa mga bloke ng bato at dahon ng papyrus hanggang

sa mga signal na usok o bayo sa tambol. Pangunahing distinksiyon sa

pagitan ng mga daluyan ng komunikasyong ito kung kagyat ang kontak ng

mga kalahok o nagpapahintulot pa ng palugit sa mga ito. Pangunahing

katangian ng distinksiyong ito sa kultura ng Europe (at sa atin na rin) ang

pananalita at pagsulat.

Sa kabila ng katunayang kahit ang mga pinakaaral sa atin ay mas

gumugugol ng kanilang oras sa midyum ng pananalita, ang midyum na

nakasulat pa rin ang mukhang nagkokondisyon sa pananaw natin sa wika.

Malaki kasi ang pagkakaiba kung paano nakakamit ang kontrol ng dalawang

paraan. Nalilinang na sa pinakamusmos na edad ang kakayahan nating

magsalita na bahagyang mulat lang sa mga prosesong sangkot at walang

litaw na pagtuturo. Ang pagsusulat, sa kabilang banda, ay bihirang nakakamit

kung hindi sa litaw na pagtuturo at bilang pokus ng matamang atensiyon.

Kaya nga pangunahing komponent ito ng panimulang kurikulum sa eskuwela

at nagkakamit ng papuri o pagtuligsa depende sa relatibong tagumpay o

19

pagkabigo sa paghawak sa paraang ito. Mas madaling husgahan ang

paraang nakasulat dahil sa relatibong pagkapermanente nito kaiba sa

kalikasang transitori ngpananalita. Dahil nariyan lang ang pananalita, saklaw

ang lahat, parang hindi na ito napapansin. Sapagkat parang palaging

nakikipagbuno sa paraang nakasulat ng wika, itinuturing naman itong

kongkreto bagama't isa-isang bahagi lang ng kabuuang kakayahang

lingguwistik.

Katangian ng mga Pananalitang Espontanyo

Bihira tayong maging malay sa kung paano tayo magsalita kaya

interesanteng na busisiin ang isang halimbawa ng espontanyong usapan

sapagkat sa ganitong paraan, lumilitaw nang husto at napapatingkad ang

mga katangian. Sa wikang Ingles muna ang ating halimbawa (tingnan din

natin sa ating kultura pagkatapos bilang gawain sa klase):

A. What about erm Stephen do you?

B. He comes to Aikodo with me now (A: o yea) I try er encourage

him to do it (.) I’ve tried the painting a bit on ‘em all (A: yea)

painting I’ve tried you know (A: yea) tried to find there’s anything

there you know anything that’s been passed on (.) Sally’s quite

good(.) for her age like you know (A: mm) (.) erm she seems to

be able to put things in the right place(.) which is something (.)

which is the main thing really. Er(.) I try and get them to do the

things you know but (.) you know they sort of go their own

way(.) you know

Makikita natin ang mga katangian ng tuloy-tuloy, di-pinag-isipang

pananalita sa: (1) mga patlang at/o pampunong bigkas na nailalagay dito

panandang tulad ng (.) o ers/ ems, yea, mm sa pagitan ng mga pangungusap

o sa loob mismo; (2) mga markerng pagkaunawaan o simpatya sa nag-uusap

tulad ng youknow, sort of; (3) mga pag-uulit tulad ng l’ve tried,painting,

anything; at (4) mga pagtatangka sa pagbabago ng pangungusap. Mukhang

lumalabas na pabara-bara ang paraang pananalita, subalit hindi tamang

konklusyon ito sapagkat sinusuri dito ang isinulat na pananalita na lumabas

na parang walang kaayusan. Sa katunayan, hindi napapansin ng mga

kalahok ang mga patlang at pag-aalinlangang ito at nakikitang lohikal na

20

sangkap ng paraang iyon. Nabibigyang-diin lang ang kaibahan ng dalawang

paraan ng kapuwa may saliring sistema at lohikal.

Nagsimula ang mga katangiang ito ng pananalita dahil sa dinamiko at

interaktibong aspekto ng paraang ito. Lalo na sa harapang sitwasyon na

impormal, kapuwa biglaan at mapagtulungang pakikiugnay ito ng mga

kalahok. Kasabay ang proseso ng pagpaplano at pagbubuo ng sasabihin sa

aksiyon mismo ng pagsasalita, at gayundin ang proseso ng interpretasyon,

sapagkat hindi na mababawi ang produkto.

Samantalang relatibo ang transitori at di-permanente ang pananalita,

relatibong nakahimpil at permanente naman ang produkto ng pagsusulat.

Puwede ritong mapaghiwalay ang mga kalahok sa oras at sa lugar.

Puwedeng mahaba ang proseso ng pagbubuo, yugto-yugto at maraming

rebisyon habang lumilitaw ang tapos na produkto. At dahil relatibong nakatigil

ang produkto, puwede ring mahaba, matagal-tagal, mababalam-balam ang

interpretasyon, ilang beses binabasa-basa. Ang nakasulat ay nakasulat na,

kaiba sa pananalita na may dagdag na konteksto o asal-paralingguwistik ang

kahulugan ng isang binigkas.

Magkahalong Paraan

Sa mga dahilang ito natutukoy na magkaibang-magkaiba ang

dalawang paraan kung malapit na pinaghahambing. Magiging mali,

gayunman, kung pagpipilitang may absolutong pagkahati sa lahat ng

nakasulat sa unang banda, at sa lahat ng pananalita sa kabila. Mayroon

namang mga kasong nasa gitna o pagitan tulad ng inihandang lektyur o

madramang dayalog, naisulat nabago pero babasahing malakas; o sa kabila

naman, ng panayam o talakayang inirekord na itatranskrayb para ilimbag. Sa

katunayan, unti-unti nang pinalalabo ng elektronik midya ang kaibhan sa

pagitan ng dalawa. Inilulugar ng mga telephone-answering machine,

halimbawa, ang ispiker sa kakatwang posisyon na bumubuo ng produktong

bigkas para sa ipinagpalibang kontak sa isang makikinig na wala pa kung

kaya ipagsasaalang-alang ang mga kahingian ng paraang karaniwang

naeengkuwentro doon sa isa pa.

Kung gayon, ang pag-unlad at pagpapalawak ng mga alternatibong

paraan ng komunikasyon sa loob ng isang komunidad ng pananalita ay

magkakaroon ng alingawngaw sa anumang paraang ginagamit na at

21

mangyari pa, sa kabuuan ng kultura mismo (re: kasakuluyang text

messaging). Puwersang malakas ang paglitaw at malawakang paggamit ng

isang paraan ng nakasulat para sa mga anyong lingguwistik sa paraang

pananalita. Sa kasaysayan ng Ingles, halimbawa, ang pagkuha sa dayalek ng

Timog-Silangang Midlands bilang norm para sa mga nakasulat na dokumento

ay nakatulong nang malaki para maadap ito bilang istandard na dayalek ng

‘edukadong’ pananalita. Nagkakaroon lalo ng prestihiyo ito habang nakikita

sa paraang nakasulat at nagtatamasa ng mga pakinabang. Samakatwid, sa

loob ng isang komunidad ng pananalita, hindi naman ganap na magkahiwalay

ang isa sa isa.

Bilang suma, nagkakaroon ng pagkakaiba sa gamit ng wika depende

sa sitwasyon kung saan may kaakibat na tenor, larangan at paraan, lahat ng

ito bumubuo sa nosyon ng register.

Diglossia

Sa pagtalakay sa mga naunang bahagi, mawawari nating mukhang

napakahirap na panlipunang pagkilos ang pagsasabi ng tamang bagay sa

tamang tao sa tamang panahon. Sa ilang bagay, mukha nga. Isa itong

kasanayang dapat kamtin ng mga gumagamit ng wika lagpas sa iba pang

kasanayang lingguwistik na bigkas at gramar. Sa ilang lipunan, gayunman,

mas naging hayag na ang gagamiting angkop na anyong lingguwistik dahil sa

diglossia. Ginagamit ang salitang ito para ilarawan ang isang sitwasyong may

dalawang napakaibang varayti ng wika sa loob ng isang komunidad ng

pagsasalita, bawat isa may malinaw na katungkulang panlipunan. Normal na

mayroong varayting ‘Mataas’ para sa mga bagay na seryoso at pormal, at

varayting ‘Mababa’ para sa usap-usap o gamit impormal.

Isang anyo ng diglossia ang umiiral sa karamihan sa mga bansang

nagsasalita ng Arabik kung saan may mataas, o klasikal sa varayting gamit

sa mga lektyur, talumpating relihiyoso at pormal na talumpating politikal,

samantalang ang mababang varayti ay ang lokal na dayalek na kolokyal na

Arabik. Sa Griyego, mayroon ding varayting mataas na varayti. Sa mahabang

panahon ng kasaysayan ng Kanlurang Europa, isang sitwasyong diglossia

ang umiiral kung saan Latin ang mataas na varayti samantalang mabababa

ang mga lokal na wika tulad ng French at Ingles. Sa Paraguay, Espanyol ang

mataas samantalang Guarani (isang wikang katutubo) ang mababa.

22

Wika at Kultura

Marami sa mga salik na nagpapalitaw sa mga baryasyong lingguwistik

ay minsan natatalakay base sa mga pagkakaibang kultural. Hindi kakatwang

makatuklas na tinutukoy ang mga katangiang lingguwistik bilang aspekto ng

‘kultura ng uring manggagawa’ o ‘Black culture’, halimbawa. Sa maraming

bagay, naimpluwensiyahan ang pananaw na ito ng mga trabaho ng mga

antropologo na medyo tinatrato ang wika bilang isang elemento sa hanay ng

tulad ng maniniwala na kaalamang nakamit sa lipunan.’ Dahil sa proseso at

paglilipat ng kultura kung saan nakakuha ang wika, mukhang matino nga

namang bigyang-diin na kakabit ang baryasyong lingguwistik sa pag-iral ng

iba’t ibang kultura. Sa pag-aaral ng mga kultura ng daigdig, kitang-kita naman

na hindi lang iba-iba ang wika ng iba’t ibang sabihin, hindi lamang walang

katumbas sa kutura ng mga Aztec ng katulad ni Santa Claus, wala rin silang

salita para dito. Sa puntong sinasalamin ng wika ang kultura,

napakaimportanteng obserbasyon ito at hindi dapat balewalain ang pag-iral

ng ibang pananaw sa mundo kung pinag-aaralan ang ibang wika o varayti.

Isang maimpluwensiyang teorya sa koneksiyon ng wika at pananaw sa

mundo ang mas nagtatakda sa bagay na ito.

Determismong Lingguwistik

Kung talagang mukhang magkakaibang-magkaiba ang dalawang wika

sa paglalarawan kung ano ang daigdig, siguro, habang natutuhan mo ang isa

sa mga wikang iyon, maitatakda ng paraan kung paano naorganisa ang iyong

wika kung paano mo titingnan ang pagkakategorya sa kung ano ang nakikita

mo, at kung gayon, mahihila kang tingnan ang daigdig doon lamang sa mga

kategoryang iyon. Mayroon ka samakatwid na teorya ng wika na tinawag na

Determismong Lingguwistik na nanghahawak sa pinakamasidhing bersiyon

nito na “itinatakda ng wika ang pag-iisip”. Sa madaling sabi, makapag-iisip ka

lamang sa mga kategoryang pinapapahintulutan sa iyo ng iyong wika.

Isang madalas banggitin na halimbawa ng pananaw na ito ang

maraming salitang ginagamit ng mga Eskimo na tinatawag sa Ingles na snow.

Kapag isang ispiker ng Ingles ang titingin sa tanawing winter, makakakita siya

ng iisang entiting tinatawag na snow. Ang Eskimong tumitingin sa parehong

tanawin ay makakakita ng iba’t ibang entity, at ganoon ang ginagawa niya,

sabi na nga, dahil pinapahintulutan ng kaniyang wika na magkategorya sa

nakikita na iba sa ispiker ng Ingles. Babalik tayo sa halimbawang ito.

23

Ang Haypotesis na Sapir-Whorf

Ang pangkalahatang ideyang isinasaalang-alang natin ay bahagi ng

nakilala nang haypotesis na Sapir-Whorf. Argumento nina Edward Sapir at

Benjamin Whorf noong mga 1930, na sa mga wika ng mga katutubong

Amerikano, naiba ang pagtingin nila sa daigdig kaysa doon sa mga

katutubong Amerikano, naiba ang pagtingin nila sa daigdig kaysa doon sa

mga nagsasalita ng mga wikang Europeo. Tingnan natin ang isang

halimbawa ng pangangatwirang ito. Inihayag ni Whorf na iba ang pagtingin ng

mga katutubong Hopi ng Arizona kaysa sa mga ibang tribu,(hal. Tribung

nagsasalita ng Ingles) dahil pinapangunahan sila ng kanilang wika. Sa

gramar ng Hopi, may distinksiyon sa pagitan ng ‘gumagalaw/animate’ at;di-

gumagalaw/ inanimate’, at kasama sa set ng mga bagay na ‘gumagalaw’ ang

mga ulap at bato. Konklusyon ni Whorf na naniniwala ang mga Hopi na ang

bagay na gumagalaw ay ang mga ulap at bato at ang wika nila ang

nagsasabing ganoon na nga. Wala sa Ingles ng ganitong pagmamarka sa

gramar nito sa mga ulap at bato, kaya hindi nakikita ng mga ispiker ng Ingles

napareho ang daigdig tulad ng mga Hopi. Sa salita ni Whorf, “(b)inubusbos

natin ang kalikasan sa mga pamantayang inihatag ng ating mga katutubong

wika”.

Maraming mga argumentong iniharap laban sa pananaw na ito. Narito

ang isang galing kay Sampson (1980). Wariin ang isang tribung may

pagmamarkang gramatiko sa kanilang wika sa pagkakaiba ng kasarian kaya

may espesyal na marka sa mga terminong gamit para sa babae. Ngayon,

matatagpuan ding ginagamit ang mga ‘espesyal na markang’ ito para sa bato

at pinto. Magagawa nating konklusyon kung gayon na naniniwala ang tribung

ito na pambabae ang mga bato at pinto tulad ng kadalagahan at kababaihan.

Tila hindi naman kaiba sa iyo ang tribung ito. Ginagamit nila ang mga

terminong la femme (women), la poerre(stone) at laporte (door). Tribu itong

naninirahan sa France. Sa palagay ba ninyo, naniniwala ang mga French na

kaparehong ‘pambabae’ rin ang mga bato at pinto tulad ng women?

Problema sa mga konklusyong ito, may kalituhan sa pagitan ng mga

kategoryang lingguwistik (‘gumagalaw’, ‘pambabae’) at kategoryang

biyolohiko (‘buhay’, ‘babae’). Siyempre, madalas may tumbasan sa mga wika

sa pagitan ng mga kategoryang ito, pero puwede namang wala. At saka, hindi

ka naman pinupuwersa ng mga kategoryang lingguwistik na balewalain ang

kategoryang biyolohiko. Mayroon ngang partikular na kategoryang

24

lingguwistik ang mga Hopi para sa ‘bato’, hindi naman ibig sabihin nito na

iniisip na ng mga Hopi na nakapatay sila ng isang buhay na nilalang kapag

nasagasaan nila ito ng kanilang sasakyan.

Balik tayo sa mga Eskimo at snow, natatanto natin na wala ngang

maraming iisang salita ang Ingles para sa iba’t ibang uri ng snow. Gayunman,

nalilikha ang ispiker ng Ingles ng mga katawagan, sa pagmamanipula ng

kanilang wika, para tumukoy ng wet snow, powder snow, springsnow at iba.

Kaibang-kaiba nga marahil ang pagtingin sa snow ng karaniwang ispiker ng

Ingles kaysa sa karaniwang ispiker ng Eskimo. Repleksiyon iyon ng kanilang

natutuhang wika ang magkaibang kaligirang kultural. Maaaring bahagyang

totoo na itinatakda ng wika ang pinag-iisip, sa isang `paraang napakalimitado,

pero hindi nito maipaliwanag ang katunayang hindi nagmamana ang mga

gumagamit ng wika ng isang naririyan ng patern na magagamit. Minamana

nila ang kakayahang magmanipula at kamukha sa isang wika, para

maipaliwanag ang kanilang mga persepsiyon.

Kung ganap ngang naitatakda ng wika ang pag-iisip at persepsiyon,

imposible kung gayon ang konsepto ng pagbabagong pangwika. Kung

walang salita ang mga Hopi sa bagay na tinatawag nating bus, mabibigo ba

siyang makita ang bagay na iyon? Hindi ba niya kayang maisip iyon? Ang

gagawin ng Hopi kapag nakatagpo siya ng isang bagong bagay ay palitan

ang kaniyang wika para maiangkop ang pangangailangan tukuyin ang

bagong bagay. Mani-manipula ng tao ang wika, hindi kabaligtaran.

Sanggunian Fergusson, Charles. 1959. Diglossia Word. 15:325-340.

Fishman, Joshua, et al., eds 1986. The Fergussonian Impact. Berlin: Mouton de Gruyter.

Gregory, Michael and S. Carroll. 1978. Language and Situation: Language Varities and Their Social Context. London: Routledge and Kegan Paul.

Sapir, Edward. 1921. Language: An Introduction to the Study of Speech. New York: Harcourt, Brace ang Co.

Wardhaugh, Ronald. 1986. An Introduction to Sociolinguistics. Oxford: Basil Blackwell.

Yule, George.2010. The Study of Language. 4th ed. Cambridge: Cambridge University Press.

25

2.

Ang Rehistro ng Pagluluto:

Panimulang Pagsusuri ng Varayti

ng Filipino sa Ilang Piling Cookbook

Odessa N. Joson

Ang pagkain sa hapag kainang Pinoy ngayon ay isang

gastronomikong pagsasalaysay ng kasaysayan ng bansa… Ano

kung gayon ang pagkaing Pilipino? Paano ito naging Pilipino?

Ito’y pagkaing ipinakilala at iniangkop ng kasaysayan at lipunan:

inilapat sa panlasa ng mga tao at pinatuloy sa kanilang mga

tahanan at restawran. Larawan ng pinagkaisang kultura ang

kontemporaryong pagkaing Pinoy.

Doreen Fernandez

Introduksiyon sa The Food of the Philippines Authentic Recipes

from the Pearl of the Orient (akin ang salin).

Sekreto sa Kusina bilang Pamanang Kultural

Mahaba ang tradisyon ng pagluluto sa Pilipinas. Lahat ng rehiyon sa

bansa ay may kani-kaniyang kultura at kalinangan pagdating sa hapag-

kainan. Nakasandal ang putaheng ihahain sa kapaligirang pagmumulan ng

mga sangkap. Sa loob ng mga isla ng Pilipinas, laganap ang mga pagkaing

pinayaman ng mga bundok, kapatagan, karagatan, at mga ilog.

Sa pagdaan ng panahon, nagkaroon ng ugnayan ang mga Pilipino sa

mga mangangalakal mula sa ibang bansa. Ang pakikipagkalakalan ng

Pilipinas sa mga Tsino, Indian, Briton, lalo na ang pananakop ng Espanya at

Estados Unidos ay naghatid sa Pilipinas ng iba’t ibang paraan ng pagluluto,

sangkap, at mga putahe na lalong nagpalinamnam sa pagkaing Pinoy. Sa

katunayan, ang masasayang pagtitipon at mga pista ay panahon ng mga

pagkaing tulad ng relyeno, morkon, paella, callos, embutido, caldereta, at iba

pa. Ramdam din ang impluwensyang Tsino sa mga paboritong pansit na

bihon, miki, sotanghon, mami, lomi, at miswa. Bagaman nagmula sa ibang

26

bansa itong mga pagkain, tinanggap na ang mga ito sa mesa at panlasa ng

mga Pilipino.

Ang mga putahe ay nagiging tatak din ng isang probinsiya at lugar na

maaaring ipagyabang at ipagmalaki. Halimbawa, sa Bulacan at Laguna ay

kilala sa mga matamis at panghimagas. Tatak ng pagkaing Bikolano ang

pagiging maanghang at paggawa ng gata. Ang lechon de Cebu ay pamoso

hindi lang sa Pilipinas kundi maging sa labas ng bansa. Gayundin,

mayamang balon ng mga sangkap ang kaligirang pinagmulan ng isang

putahe. Ang paghahalo ng mga panlasa ay maghahatid sa pagkilala sa mga

katangian ng bawat sulok ng bansa. Halimbawa, ang Pansit Malabon ay

nilalagyan ng talaba at pusit dahil ang Malabon ay kilalang sentro ng

kalakalan ng isda at lamang-dagat. Samantalang ang Pansit Marilao ay

nilalagyan ng pinipig dahil bigas ang pangunahing produkto ng Bulacan.

Ang mga lutuin sa bawat bahay at pamilya ay nagiging larawan ng

tahanan: isang bagay na binabalik-balikan. Ang lutong-bahay ay hinahanap-

hanap, ipinapabaon at minamana sa loob ng pamilya. Ang mga resipi

aymaingat na ipinapasa sa iba’t ibang henerasyon. Sa kasalukuyan, ang mga

resiping ito ay nailathala sa anyong cookbook. Ipinagyayabang na minana pa

at naging “sekreto” ng kani-kanilang pamilya sa pagluluto.

Sabihin pa ang kusina ay nagiging sityo ng artikulasyon ng iba’t ibang

kultural na danas na hindi lamang nakakabusog ng tiyan kundi nagpapalusog

sa kulturang pinagmulan nito.

Kaalinsabay ng tradisyon ng pagluluto ang mayamang baul ng mga

salitang kaugnay ng proseso, sangkap, at kagamitan sa pagluluto nakakabuo

ng sariling varayti ng wika ang pagluluto sa Pilipinas. Pinakamatingkad dito

ang rehiyonal na varayti o diyalekto kung saan bawat lugar sa Pilipinas ay

nakakabuo ng sari-sariling varayti. Halimbawa nito’y ang pagluluto ng adobo.

Ang bawat rehiyon ay may kani-kaniyang bersiyon ng adobo. At kaakibat ng

putahe ang iba’t ibang rehiyonal na terminolohiya sa sangkap at proseso ng

pagluluto nito. Isa pang anyo ng varayti ng Filipino sa pagluluto ay ang sosyal

na varayti, kung saan nakakalikha ng rehistro o jargon ang pagluluto na lalo

pang nagiging makulay dahil sa rehiyonal na identidad at katangian ng

tagapagsalita/tagaluto. Sa gayon, ang rehistro na nabubuo ay hindi lamang

payak na listahan ng mga salita sa kusina kundi isang putahe ng iba’t ibang

sangkap mula sa tagapagsalita.

27

Sa kalahatan, layunin ng pag-aaral na ito ang pagtukoy ng rehistro ng

pagluluto sa Filipino gamit ang limang cookbook na nailathala mula taong

2000 hanggang 2006. Pokus ng pag-aaral ang pagsusuri sa paraan ng

pagbuo at paggamit ng wika rehistro sa cookbook. Sa partikular, diin ng pag-

aaral ang lingguwistikong aspekto ng pagluluto biglang proseso. Susuriin ng

pag-aaral na ito ang mga katangian ng rehistrong nakapaloob sa mga

cookbook. Kasabay ng glosari sa mga cookbook, sisinupin din ng pag-aaral

ang paglilista sa pamamagitan ng mga talasalitaan ng mga salitang

matutukoy bilang varayti ng pagluluto. Sa huli, inaasahang makapag-aambag

ang papel na ito sa pag-aaral ng varayti ng wikang Filipino.

Wika ng Pagluluto: Baryasyon at Rehistro

Kaugnay ng sosyolingguwistikong teorya ang ideya na ang wika ay

heterogenous. Bunga ito ng magkakaibang lugar na tinitirhan, interes,

gawain, pinag-aralan ng mga indibiduwal at grupong gumagamit nito.

Pinaniniwalaan na ang wika ay hindi lamang simpleng instrumento ng

komunikasyon na ginagamit ng indibiduwal kundi isang puwersang kultural

(Constantino 2002).

Ayon kay Fishman (1972), mahahati sa dalawang dimensyon ang

pagkakaroon ng baryabilidad ng wika. Una, heograpikal na tinatawag ding

diyalekto. Ikalawa, sosyal na tinatawag naming sosyolek. Ang dalawang ito

ay nagkakasama-sama sa iisang komunidad ng mga gumagamit ng wika.

Halimbawa, ang dimensyon heograpikal ay makikita sa iba’t ibang diyalekto

ng mga bayan sa Katagalugan. Samantalang ang dimensyong sosyal ay

mababakas din sa mga bayang ito na mayroong rehistro/jargon o sosyal na

varayti ng wika, halimbawa nito ang wika ng bakla, rehistro ng rehiyon, at iba

pa.

Ang rehistro ay nagmumula sa baryasyon ng pananalita ng indibiduwal

na nakasandal sa mga sitwasyon ng paggamit nito. Batay ito sa nosyon na sa

anumang pagkakataon, hindi maiiwasang nakakabit ang wika sa konteksto ng

sitwasyong hinaharap nito. Ang iba’t ibang sitwasyon ay nangangailangan ng

iba’t ibang pagharap (Ocampo 2002). Ang kontekstong tinutukoy rito ay hindi

lamang limitado sa sitwasyon kundi maging sa konteksto ng kultura. Kapuwa

nakakaimpluwensiya ang mga ito sa mga salita at estruktura na ginagamit ng

tagapagsalita.

28

Ang pagluluto ay isang sitwasyong pangwika na nagdudulot ng

baryasyon sa wikang Filipino. Sa pag-aaral ng rehistro ng pagluluto, ilang

obserbasyon ang mabubuo sa varayti ng wikang Filipino sa mga cookbook.

1. Pagkabit ng Afiks

Nagkakaroon ng pagdaragdag sa salita sa pamamagitan ng afikasyon.

Ang pangngalan ay nagiging pandiwa o pang-uri. Madaling maintindihan ito

dahil sa ang pagluluto, bilang isang kultural na praktis ay nakalubog sa

proseso. Sa gayon, nagiging matingkad at nananaig ang paggamit ng mga

pandiwa o pang-uri.

Halimbawa:

nanganganinag timplahin kaliskisan

haluhaluin mantikaan ikutsara/ kutsarahin

ipalaman patuluin papulahin

ginataan ihalabos pagmantikain

palaputin sapinan palaparin

dampian magsarsa magyelo/pinagyelo

2. Panghihiram

Ang mga salitang napabilang sa cookbook ay gumamit ng mga

salitang nagmula sa mga diyalekto sa Pilipinas at wika sa labas ng bansa. At

ayon kay Halliday (1978), mas madalas na pinagsasabay ng isang

tagapagsalita ang kasanayan niya sa diyalekto sa rehistro isang symbiotic

relationship and nabubuo kung saan ang varayti ng rehistro ay pinapayaman

ng diyalekto at vice versa.

Samantala, ayon kay Liwanag (1998) ang panghihiram ay isang

paraan kung saan nagkakahalo ang mga varayti tungo sa isa pang varayti.

Karamihan sa mga salitang ginamit sa mga cookbook ay mga salitang Ingles

na walang katumbas sa wikang Filipino. Halimbawa nito ay ang pangalan ng

sangkap at pagkain tulad ng hamburger, pizza, taco, French fries, at mga

29

salitang dala ng pagbabago sa teknolohiya tulad ng blender, microwave oven,

food processor, at iba pa.

Mula sa mga rehiyonal na wika:

1) Ihalayhay (Bik, Hil, Seb, War, Tag) – pagtabi-tabihin, tulad ng

pag-aayos ng mga isdang nasa palayok o kaldero

2) Ligisin (Bik, Kap, Hil, Seb, War) – durugin upang maisama ang

pampaasim sa sinigang

3) Pinitpit (Kap, IIK, Pan, Tag) – diniinan ng sandok o kutsara

4) Ibilot (Pag, Tag) – pinagulong na balat ng lumpia kapag may

laman o palaman na

5) Isangkutsa (Bik, Hil, Seb, War, Tag) – pagluluto hanggang

lumabas ang katas nito nang hindi nagdaragdag ng tubig

Mula sa Espanyol:

Arnibalin – Esp arnibal tinunaw na asukal

Adornohan – Esp adorno palamutian

Banyo maria – Esp banyo maria pagluluto ng pagkain na

may saping mainit na tubig

Igisa – Esp guisar lutuin sa kakaunting mantika

Hurnuhin – Esp horno oven

Tustahin – Esp tosta gawing malutong

Mula sa Ingles

SANGKAP PROSESO

cornstarch mayonnaise i-blend

salad olive oil i-microwave

loaf cauliflower i-food processor

30

3. Code Switching o Palit-Koda

Sa palit-kodigo, ang isang tagapagsalita ay gumagamit ng iba’t ibang

varayti ayon sa sitwasyon o okasyon. Halimbawa nito Taglish na paghahalo

ng mga salita mula sa Ingles at Tagalog sa isang pangungusap na maaaring

sumusunod sa estruktura ng Ingles at Tagalog. Madalas na nagaganap ang

palit-kodigo sa komunikasyong pasalita. Tinatawag ding conversational code

switching kung saan ang nagsasalita ay gumagamit ng ibang varayti o code

sa iisang pangungusap. Mayroon ding palit-kodigo na sitwasyonal o ang

pagbabago ng code sa pagbabago ng sitwasyon na kinalalagyan ng

tagapagsalita (Liwanag 1998).

Halimbawa:

1) Ihalayhay sa steamer ang sapsap na tinimplahan ng asin at

kalamansi.

2) Paghaluin ang lahat ng sangkap, ilagay sa isang maliit na bowl

at palamigin sa refrigerator sa loob ng 30 minuto bago ihain sa

mesa.

3) Igisa sa mainit na cooking oil ang bawang at sibuyas.

4) Ihalo ang laman ng isda sa tinadtad ng cucumber at sili

timplahan ng mayonnaise, asin, asukal at pamintang durog

5) Magiging crunchy ang sili.

4. Nasa pasibong tinig ang pandiwa o kasama

ang modal tulad ng maaari, dapat, puwede,

atbp

Halimbawa:

1) Tandaang kapag nailagay na sa lutuin ang berdeng gulay, saglit

lamang ang pagluluto nito,

2) Maaaring isabay na putahe ang laing (dahong gabi na may

gata) at suam.

31

3) Marahil ay maluluto ang isda (kung maliliit) sa loob ng 20

minuto, na hindi aalisin ang takip.

4) Kung nais, samahan ng wansoy at kamatis.

5) Kung nais naman, hayaang lumamig, at kinabukasan isilbi sa

almusal.

6) Mainam ding isilbi ito sa almusal, kasabay ng puro, lalo kung

Simbang Gabi na.

5. Pagpapaikli ng salita

Ang ilan sa mga salita sa mga cookbook ay pinapaikli sa pamamagitan ng

pag-alis ng pantig sa iba’t ibang salita.

Halimbawa: asnan – mula sa asinan

takpan – mula sa takipan

panimpla – mula sa pantimpla

Mga Katangian ng Varayti ng Wikang Filipino

sa Pagluluto

Maaaring kilalanin na komon na rehistro ang salitang luto (magluto,

lutuin, ngunit mapapansing bihira itong gamitin sa cookbook. Sa halip, mas

espesyalisado o partikular na salita ang ginagamit tulad ng ihawin, ligisin,

tunawin, banlian, isigang, ibusa. Kung tutuusin, ang mga salitang nabanggit

ay tumutukoy sa iisang layunin o tunguhin: ang magluto. Ngunit batay sa pag-

aaral ng rehistro ng pagluluto, maaaring sabihin nakabuo ng sariling jargon o

kalipunan ng mga salitang teknikal batay sa magkakaibang sitwasyon sa

larang ng pagluluto.

Ang mga salitang bumubuo sa jargon ng pagluluto ay kinuha sa mga

diyalekto galing sa iba’t ibang wika ng Pilipinas. Halimbawa, sa cookbook na

Kasaysayan ng Kaluto ng Bayan ni Mila Enriquez, maraming salita ang

kabilang sa diyalekto ng Tagalog-Bulacan. Inaasahan ito dahil tubong

Bulacan si Enriquez. Noong tinignan ng mananaliksik ang UP Diksiyonaryong

Filipino, mayroong ilang salita na hindi nakalista sa diksiyonaryo tulad ng

32

bantuan, binulay-bulay, naiga, namintog, patarabisya. Posibleng kaya hindi

pa nalilista ang mga salitang ito dahil varayti (bahagi ng rehistro) ang mga ito

ng Filipino o ibang wika sa Pilipinas?

Kapansin-pansin ding maraming salitang nagmula sa wikang

Espanyol. Madaling ipaliwanag ang katotohanang ito dahil sa matagal na

pananakop ng mga Espanyol sa bansa. Ang daang taong pakikipag-ugnayan

ng Pilipino, lalo na sa pagkain at pagluluto. Kung gaano kaluwag ang

pagtanggap sa mga salitang hango sa Espanyol, limitado naman ang

panghihiram sa Ingles. Sa mga cookbook, maraming salitang patungkol sa

sangkap at kagamitan ang hiniram sa Ingles. Ang mga salitang hiram sa

Ingles na pumapatungkol sa proseso ay kadalasang gumagamit ng afiks na –

I sa salita o salitang Ingles. Namayani rin ang mga salitang Ingles sa code

switching o palit-kodigo.

Samantalang ang transpormasyon ng pangngalan tungo sa pandiwa

ay proseso ng berbalisasyon at nominalisasyon. Bilang isang kultural na

praktis, dapat asahan nakalubog sa proseso ang pagluluto.

Mapapansin ding nasa pasibong tinig ang ilang pandiwang ginagamit

sa cookbook. Maipapaliwanag ito ng katotohanang ang pagluluto ng putahe

mula sa cookbook ay suggestive lamang. Ibig sabihin, maaaring sundin o

balewalain ng mambabasa/magluluto ang sinasabi ng cookbook. Maaari ring

ibahin ang sukat ng sangkap,baguhin ang tagal ng pagluluto o palitan ang

sangkap na gagamitin sa cookbook. Bagamat may ilang iskolar na nagsabing

eksaktong siyensiya ang pagluluto, ang antropolohikal na aspeto na kaugnay

pa rin ng lingguwistikong aspekto ng pagluluto. Dahil ang pagluluto ay isang

prosesong kultural, makikitang magkakawing ang iba’t ibang disiplina sa

pagpapaliwanag nito.

Sa kabuuan, makikitang makulay at iba’t iba ang katangian ng varayti

ng wikang Filipino sa pagluluto. Dahil nakalubog ito sa karanasang malapit sa

damdamin (at bituka) ng mga Filipino, malaki ang maiaambag nito sa

pagpapalawig at pagpapapayaman ng wikang Filipino.

33

SANGGUNIAN

Pangunahing Batis

Enriquez, M. 1993. Kasaysayan ng Kaluto ng Bayan. Manila: Zita Publishing Corp. Guzman, G. 2003. Mga Lutong-Bahay. Manila: Anvil Publishing Inc. _________.2004.Mga Lutong-Bahay 2. Manila: Anvil Publishing Inc. The Maya Kitchen. 1997. Kain Na! Apat na Linggong Gabay sa mga Lutuin

Pambahay. Manila: Anvil Publishing Inc. The Maya Kitchen. 1998. Kain Na! Apat na Linggong Gabay sa mga Lutuing

Pambahay. Manila: Anvil Publishing Inc.

Sekondaryong Batis: Almorio, V. editor. 2001. UP Diksiyonaryong Filipino. UP Sentro ng Wika at Anvil

Publishing Inc. Constantino, P. 2002. Varayti at Varyasyon ng Wika: Historya, Teorya at Praktika.

Nasa Minanga: Babasahin sa Varayti at Varyasyon ng Filipino. Inedit nina Peregrino, J., Constantino, P., Ocampo, N. Quezon City: Sentro ng Wikang Filipino, Sistemang Unibersidad ng Pilipinas.

Fernandez, D. Introduksiyon sa The Food of the Philippines: Authentic Recipes from

the Pearl of theOrient. Text and recipes by Reynaldo Alejandro. Kinuha sahttp://asiarecipe.com/phfoodcuisine.html

Fishman, J.1972. Language in Sociocultural Change: Essays. Stanford California:

Stanford UniversityPress. Halliday, M. 1978. Language as Social Semiotic: The Social Interpretation of

Language and Meaning.London: Edwards Arnold. Liwanag, L. 1998. Ang Registerng Filipino na Ginagamit ng mga Estudyante sa

Pamantasang Normal ngPilipinas. Papel na binasa sa Pambansang Seminar ng Pambansang Samahan ng Wika, UP. 1993at sa Internasyunal na Kumperensiya sa Filipino.

Ocampo, N. 2002. “Mga Varayti ng Wika.” Nasa Minanga: Mga Babasahin sa Varayti

at Varyasyon ng Filipino. Inedit nina Peregrino, J., Constatino, P., Ocampo. Quezon City: Sentro ng Wikang Filipino, Unibersidad ng Pilipinas.

34

APENDIKS

Talasalitaan mula sa mga Lutong-Bahay ni Gloria Guzman:

1. Bantuan – buhusan ng kaunting tubig ang niluluto, kapag

naiigisa na

2. Binilot – pinagulong na balat ng lumpia kapag may laman na

3. Binusa – pagluluto sa kaunting langis sa kawali, habang panay

ang paghahalo, halimbawa sa mani

4. Binulay-bulay – pinaghiwa-hiwalay ng mga daliri na laman ng

manok

5. Humulagpos – kumawala, sumabog ang lamang nakabilot

6. Lantahin – alisin ang pagiging malutong ng dahong-saging sa

pagpapapainit nito sa ibabaw ng mahinang apoy.

7. Sangkutsa – paggisa

Talasalitaan mula sa mga Lutong-Bahay 2 ni Gloria Guzman:

1. Ihalayhay – pagtabi-tabihin, tulad ng pag-aayos ng mga isdang

nasa palayok o kaldero

2. Ligisin – durugin upang maisama ang pampaasim sa sinigang

3. Mabiling – pagbaligtad ng isda, manok o karne sa kawali o

kaldero

4. Nanganganinag– nakikita ang lahat ng bahagi, tulad ng sibuyas

5. Patarabisya– paghihiwa ng gulay o sibuyas na ang isang dulo

ng trianggulo ay matulis

6. Pinitpit – diniinan ng sandok o kutsara

7. Tinunaw – dinurog sa sabaw

35

Talasalitaan mula sa Kain Na! ng The Maya Kitchen:

1. Arnibalin – lutuin ang asukal hanggang matunaw

2. Asnan – lagyan ng asin

3. Banlaw – hugasan ng bahagya

4. Banlian – ilubog ang hilaw na pagkain sa kumukulong tubig

nang panandalian para bahagyang maluto

5. Banyo maria – paghurno na kung saan ang lulutuin ay

ipapatong muna sa tray na may tubig bago

ipasok sa oven

– pagluluto ng pagkain na may saping mainit na

tubig

6. Ginayat – hiniwa nang manipis at mahaba

7. Halabos – pagluluto sa kaunting tubig at asin hanggang

matuyuan

8. Haluin – pagsama-samahin ang mga sangkap

9. Himayin – pira-pirasuhin ang isda, karne o manok sa

pamamagitan ng kamay

10. Hiwain – putulin ng maninipis na piraso

11. Hulmahin – ilagay sa hulmahan para mabuo

12. Hurnuhin – lutuin sa oven o salangang mainit

13. Igisa – iluto sa kaunting mantika

14. Ihawin – deretsong iluto

15. Inapat – hinati sa apat na bahagi

16. Isangkutsa – iluto ang pagkain hanggang lumabas ang katas

nito nang hindi nagdadagdag ng tubig

17. Isterilisado – pinakuluan ang bote sa tubig na malakas ang apoy

upang mamatay ang mikrobyo

18. Kuwadradong hiwa – hiwa sa hugis parisukat

36

19. Ligisin – palambutin sa pamamagitan ng pagpirat o pagdurog

20. Mantikaan – pahiran o patuluan ng mantika ang pagkaing

niluluto para hindi matuyuan

21. Masinsing paghalo – paghahalo sa pamamagitan ng pagpirat o

pagdurog

22. Pagbabad – paglagay ng karne, manok o isda sa pinaghalong

sangka na pampalasa para ito lumambot nang bahagya at

matimplahan

23. Pagmasa – paulit-ulit na paglupi at pagbanat sa masa para

mabuo ang gluten o protina

24. Painitin – magpainit ng oven ng 10 minuto

25. Pakuluan – iluto sa tubig na may temperaturang 212° f o

hanggang marami ng bula sa ibabaw

26. Palamigin – ilagay sa repridyerator hanggang lumamig

27. Pasingawan – iluto sa singaw ng kumukulong tubig

28. Patuluin – paghiwalayin ang sabaw sa buong sangkap sa

pamamagitan ng pagsala

29. Salain – gamitan ng salaan para mapino ang mga tuyong

sangkap

30. Salitang paghahalo – pagdagdag ng mga sangkap na tuyo at

likido sa binating mantikilya nang palit-palit habang tuluyang

hinahalo

31. Tadtarin – putulin sa maliliit na piraso

32. Talupan – tanggalan ng balat o talop ang prutas o gulay

37

Talasalitaan mula sa Kalutong Nayon:

1. Adobo – pagluluto ng karne o gulay sa toyo, suka, bawang.

2. Buro – pagpreserba ng isda, talangka, alimasag, bangus, hito,

dalag, at gulay tulad ng mustasa o mga aligi ng talangka sa

bote sa loob ng ilang araw maliban sa talangkana kinakain

matapos maburo ng ilang oras.

3. Daing – pagluluto ng isda, hiniwa sa likod at inaanyong tila

paruparo na maaaring ihawin o iprito.

4. Ginataan – pagluluto ng isda, alimango, alimasag, manok o

gulay na nilalagyan ng gata ng niyog.

5. Ginisa – paglulutong ginagamitan ng kaunting mantika, bawang,

at sibuyas, kung minsan nilalagyan ng kamatis.

6. Halabos – pagluluto ng isda, hipon o alimasag sa kaunting

asing pampalasa. Tubig lamang ng nilulutong isda, hipon o

alimasag ang pinakapatubig.

7. Inasnan – ang pagpepreserba ng isda, gulay o karne sa

pamamagitan ng paglalagay ng maraming asin. Maaari itong

patuyuin o ihawin matapos hugasan upang maalis naman ang

labis na asin o mabawasan ang alat kung iihawin.

8. Inihaw – pagluluto ng isda, manok karne o lamang-dagat sa

baga.

9. Kilawin – pagbababad ng pagkain sa suka, bawang o sibuyas at

paminta at kinakain nang hilaw.

10. Nilaga – pagpapakulo ng isda, manok, baboy o baka sa

karampatang tubig upang magkaroon ng sabaw. Nilalagyan ng

repolyo, petsay, patatas, kamote.

11. Paksiw – ang paglalagay ng suka at tubig kasama na ang

bawang, luya, at karampatang asing pampalasa sa isdang

pakukuluan. Maaaring lagyan ng ampalya at talong ang

pinaksiw. Kung baboy naman ang ipapaksiw sa halip na luya at

ampalaya o talong, ang inalalagay ay tinuyong bulaklak ng

saging, paminta, at laurel.

38

12. Pangat – pagluluto ng isda sa kaunting tubig na maaaring

lagyan o hindi ng pampaasim na katulad ng sampalok, kamatis

o kalamansi.

13. Pesa – pagpapakulo ng isda sa luya. Nilalagyan ito ng petsay,

upo, buong paminta at kaunting patis.

14. Pinais – pagluluto ng pagkaing nakabalot sa dahon (saging o

alagaw) at pinapasingawan.

15. Pinasingawan – pagpapasingaw ng isda, karne, manok, talaba

o tulya.

16. Pinausukan – pagpapausok ng isda, karne, manok sa baga

bago kainin.

17. Sinigang – pagpapakulo ng isda, manok, baboy, o baka sa tubig

na may pampaasim tulad ng sampalok, kamias, santol,

manggang hilaw, kalamansi, hilaw na balimbing, usbong ng

sampalok, hilaw na kamatis, bayabas o maasim na pinya.

Nilalagyan ito ng dahon ng kangkong o usbong ng kamote.

Kung minsan nilalagyan din ng labanos at gabi kung sinigang

na baboy.Kung minsan dinadagdagan din ng sitaw, okra, at sili.

18. Sinuam – pagpapakulo ng isda o tuluyang ginisa sa luya at

dahon ng sili at nilalagyan ng kaunting patis.

19. Tinalbog – pagluluto ng tira-tirang inihaw na isda na nilagyan ng

sabaw at gulay.

20. Tinapa – pagpreserba ng isda o karne at pinaaasuhan

hanggang maging kulay tsokolate ito.

39

3.

Pagsusuri sa Rehistro ng Wika

ng mga Mananahi

Maritess de Lara, Chem Pantorilla, at Melba Ijan

Isang bansang arkipelago ang Pilipinas. Ang pagkakawatak-watak ng

mga pulo nito ang isa sa itinuturing na dahilan kung bakit tinagurian itong

multilingguwal na bansa. Resulta ng ganitong kalagayan ang pagkakaroon ng

varayti ng mga wika. Nakabatay ang pagkakaroon ng varyti at baryasyon ng

wika sa paniniwala ng mga linguist ng pagiging heterogeneous o pagkakaiba-

iba ng wika (Saussure, 1959) at “hindi kailanman pagkakatulad o unipormidad

ng anumang wika,” ayon kay Bloomfield (1933). Dala ito ng nagkakaibang

pangkat ng tao na may iba’t ibang lugar na tinitirahan, interes, gawain at

tungkuling ng tao at ito ay nagreresulta sa pagkakaiba-iba ng kultura at wika

na siyang nagiging panukat sa progreso ng tao (Rousseau, 1950).

Nangangahulugan ito, na higit na nakilala ang isang tao kung saan at ano

ang kinabibilangang grupo, interes, pinag-aralan, lahi, relihiyon, at

kinalakhang pook sa wikang kaniyang ginagamit.

Pekulyar ang wika ng bawat grupo dahil sa pagiging kaiba nito sa wika

ng ibang grupo. Katulad ng mga register ng mananahi, ito ay nagtataglay ng

katangian ng kabuuang wika ngunit mayroong espesipikong kahulugan at

katangiang namumukod sa bokabularyog at gramar. Ayon kay Pinchuck

(1977), ang mga wika ng mga nananahi ay nabibilang sa teknikal na mga

wika. Dagdag pa ni Pichuck, espesyal ang wikang ito dahil nabubuo ng grupo

ng mga taong may iba’t ibang oryentasyong panlipunan na pinagkaisa ng

kinabibilangang gawain, katayuan sa buhay, trabaho, at edukasyon.

Batay sa oryentasyong panlipunang ito nakabubuo at nagkaroon ng

varayti at baryasyon ang isang wika. Sang-ayon kay Catford (1965) may

dalawang uri ng varayti ang wika. Una ay permanente para sa mga

tagapagsalita/tagabasa at ang ikalawa ay pansamantala dahil nagbabago

kung may pagbabago sa sitwasyon ng pahayag. Kabilang sa mga varayting

permanente ay diyalekto at idyolek (http:www.scribd.com).

40

Ang diyalekto ay varayti ng wika na ginagamit ng isang partikular na

grupo ng tao sa isang lugar o speech community, panahon, at katayuan sa

buhay. Nakikita ito kaugnay ng pinanggagalingang lugar ng tagapagsalita o

grupo ng tagapagsalita sa isa sa tatlong dimensiyon: espasyo, panahon, at

katayuang sosyal. Subordineyt ito ng isang katulad ding wika na pekulyar sa

isang tiyak na rehiyon. Samantala ang idyolek naman ay isang varayti na

kaugnay ng personal na kakanyahan ng tagapagsalita o wikang ginagamit ng

partikular na indibidwal. Ang mga tanda ng idyolek ay maaaring idyosinkratiko

tulad ng paggamit ng partikular na bokabularyo nang madalas. Tinatawag

itong tatak ng pagkaindibidwal. Ayon pa rin kay Catford, permanente nang

matatawag ang idiyolek ng isang taong may sapat na gulang.

Sa pangalawang uri naman makikita ang pansamantalang varayti ng

wika na kaugnay sa sitwasyon ang pagamit ng wika. Kasama rito ang

register, mode, at estilo. Ang register ay varayting kaugnay ng panlipinang

papel na ginagampanan ng tagapagsalita sa oras ng pagpapahayag.

Halimbawa nito ay: siyentipiko at teknikal na register, panrelihiyong register,

pang-akademiyang register, at iba pa. Ang estilo ay ang varayti na kaugnay

ngrelasyon ng nagsasalita sa kausap. Ang estilo ay maaaring formal,

kolokyal, at intimeyt o personal. Ang mode ay ang varayting kaugnay sa

midyum na ginagamit sa pagpapahayag tulad ng pagsalita o pagsulat. Sa

isang speech community makikita ang baryasyon ng wika sa pamamagitan

ng mga taong bumubuo rito; pakikipagkomunika ng tao; interaksiyon ng mga

tao at iba pang mga elementong nakaimpluwensiya sa paggamit ng wika.

Pinagbatayang Teorya

Nakaangkla ang papel na ito sa teorya ni Labov – ang social theory.

Dinadalumat ng teoryang ito na may malaking kinalaman ang lipunan sa

pagkabuo/pagbabago ng wika. Isang kongkretong halimbawa nito ang mga

terminong ginagamit ng mga nananahi na bunga ng pag-usbong ng mga

bagong teknolohiya dulot ng pag-unlad ng lipunan. Ayon naman sa konsepto

ni Lachica (1993), ang tao sa tulong ng wika ay gumagawa ng kaparaanan

upang iakma sa kaniyang kaligiran sa pamamagitan ng imbensiyon. Sa

tulong ng wika,nakabubuo sila ng mga dapat sunduin at paniwalaan na

nagiging alituntunin sa kanilang pagkilos, asal, at pagtingin sa gawain.

41

Ang mga Register ng mga Mananahi sa Bulacan

Ang sumusunod na talahanayan ay nagpapakita ng mga register ng

mga mananahi sa Bulacan.

Uri ng Tela Proseso Gamit sa

Pananahi

Mga Uri ng

Putol at

Yari

Ugpungan

Basite Paghihilbana Aleta Baston Modista

Bird’s eye Pagtututos Automatiko Ambel Sastre

Brocade Paglilip Kurdon Bugy Uhales

Calico Overcasting

Stich Piye

Square

pants Uhites

Crepe Pagsusulsi Koreya Rugged Ohetas

Muslin o

Katya Pasada Kusek Pencil cut Alsado

Organdy Tistis/Tastas Pata Straight cut Retaso

Percale Bayas Bobina Princess cut Hilatsa

Satin Istretso Medida Shering Sports collar

Kuldoroy Pagtatabas Kuser Coat

sleeves

Executive

collar

Tetaron Cross stitch Velcro Sabrina

Jorjet Stiches Komi Venus

Chorded

Lace Bareta

Pin Cushion

Kanilya

Dixon/Tailor

Chalk

L-Square

Hibla

42

Ang mga nakolektang register ng mga mananahi ay inihahanay ayon

sa sumusunod: uri ng tela, proseso, gamit sa pananahi, mga uri ng putol at

yari, at iba pa. Nakatala sa mga uri ng tela ang mga register ng mga telang

madalas na ginagamit ng mga mananahi sa kanilang pagtahi. Tunghayan ang

deskripsiyon, at kung saan ginagamit ang mga telang ito.

Basiste - malambot, matibay, magaan, at makinis. Ginagawang

panyo, pantulog, bestido at makintab

Bird’s eye – ginagamit na lampin, tuwalya, at pamunas ng

kamay at takip sa mesa.

Brocade – may nakaumbok na disenyo. Magandang gawing

damit na panggabi, kurtina, at takip ng muwebles.

Calico – makintab at matingkad ang kulay. Yari ito sa koton.

Maaaring gawin itong damit, kamisendro o apron.

Crepe – makintab at malambot. Maaaring gawing blusa at damit

panloob.

Muslin o Katya – yari sa koton. Ginagawa itong lining ng damit,

punda ng unan, pamunas ng kamay, o damit panloob

Organdy – pino ngunit may katigasan. Yari sa koton at rayon.

Ginagawang kurtina at kuwelyo.

Percale – makinis at matigas. Maaaring gawing kurtina, apron,

takip ng kama, at punda ng unan.

Satin – makintab at makinis na ginagamit na lining. Takip sa

kama, kurtina, at punda ng unan.

Kuldoroy – guhit-guhit at matigas na tela. Karaniwang ginagamit

na tela para sa shorts at pantalong panlalaki.

Tetaron – malambot na tela, karaniwang ginagamit sa uniporme

ng mga estudyante.

Jorjet – ang orihinal na pabric gawa sa sutla, pero minsan gawa

ito sa synthetic fibers tulad ng polyester, lukot-lukot na magaan,

medyo magaspang ang tekstura ng tela. Ginagawang damit

pangpormal, pangkasal, at pangkaraniwang damit.

Chorded Lace – telang karaniwan lang ginagamit sa kurtina

43

Inilalarawan naman sa ikalawang hanay ang proseso na ginagawa sa

pananahi. Ito ay ang mga sumusunod:

Paghihilbana – ito’y pansamantalang tahi at inaalis pagkatapos

maliip ang tupi. Hinihilba ang mga lupi upang ito ay manatili

sa lugar.

Pagtututos – ito’y isang paraan ng pananahi na ginagamit sa

pagsusulsi ng iba’t ibang uri ng punit.

Paglilip – ang tinuping laylayan o dulo ng tela na tinatahi. Ito ay

tahi sa kamay

Overcasting stitch – ito’y isang uring tahi na nagmumula sa

dalawa at maikling tahi na pahilig.

Pagsusulsi – pagtatahi sa butas o punit na bahagi ng damit sa

pamamagitan ng pagtatapal o pagdaragdag ng tela rito.

Pasada – isang hilera o deretsong pagtatahi

Tistis/Tastas – pagtatanggal ng tahi o ng pagkakatahi

Bayas – palihis na putol ng tela

Istretso – Deretsong pagtatahi

Pagtatabas – pagpuputol o paggupit ng tela

Cross stitch – pakros na tahi, ginagamit sa laylayan ng pantalon

Stitches – ito ay tahing nagsisilbing dekorasyon

Ang sumusunod naman ang mga gamit sa pananahi:

Aleta – zipper

Automatiko – tawag sa magic button o butones na madikit

Kurdon – makapal na sinulid na ginagamit pang-alsa sa tahi.

Piye – pedal ng makina

Koreya – makapal na tali/tela na umiikot sa makina. Ito ay

nakalagay sa bilog na parang gabay sa bisikleta

44

Kusek – piyesang may ngipin na inilalagay sa makina

Pata – hugis daliri na tinatapatan ng karayom ng makina

Bobina – kinakabitan ng pang-ilalim na sinulid ng makina

Medida – gamit na panukat sa tatahiin at tatahian

Kuser – gamit o piyesa ng makina na may ngipin

Velcro – Ginagamit sa bag o wallet na pandikit. Ito rin ay

inilalagay sa bulsa ng panalon. Karaniwang ito’y synthetic.

Komi – tawag sa malaking sinulid na karaniwan lang ginagamit

sa pananahi sa makina

Bareta – kinakabitang ng karayom sa makina

Pin Cushion – tusukan ng mga karayom

Kanilya – nakalagay sa loob ng bobina

Dixon/tailor Chalk – tisa ng mga mananahi

Hibla – ito ang tawag sa sinulid na ginagamit pantahi

L-Square – ginagamit na pangguhit ng mga mananahi upang

maging diretso ito

Ito naman ang mga register sa pananahi na may kaugnayan sa mga

uri ng mga putol at yari. Nahahati ito sa dalawang kategorya, pang-ibaba, at

pang-itaas.

Pang-ibaba

Baston – paliit ang tabas sa laylayan ng pantalon/pang-ibaba

Ambel – paluwang ang tabas sa laylayan ng pantalon/pang-

ibaba

Bugy – maluwang ang tabas at yari sa hita hanggang sa ibaba o

laylayan ng pantalon/pang-ibaba ng lalaki

Square pants – maluwang ang tabas o yari ng pang-ibaba o

pantalong pambabae

45

Rugged – ito ang karaniwang tabas ng maong, tinatawag din

itong doble-pasada

Pencil cut – paliit na yari ng laylayan ng palda

Straight cut – deretsong putol o yari ng pang-ibaba ng palda o

pantalon ng babae

Princess cut – bestidang may anim na putol (cutting)

karaniwang ginagamit o ginawa sa gown

Shering – kinukulubot sa palda

Pang-itaas

Coat sleeves – tahi ng manggas ng Amerikana

Sabrina – tahi na maluwag at bukas ang leeg

Venus – tahi na kabila o isang bahagi lamang ang may balikat

Itong sumusunod naman ang mga terminolohiyang naihahanay sa ibapa:

Modista – babaeng mananahi

Sastre – lalaking mamanahi

Uhales – bahaging nilalagyan ng butones

Uhites – paglikha ng butas sa pananahi

Ohetas – malaking bilog o butas para hindi magnisnis ang

binuburdahan

Alsado – mga sinulid na pinagdudugtong para nakaangat ang

tahi

Sugpungan – ito ang paraan/allowance na inilalaan ng mga

mananahi

Retaso – maliliit na tela at tira mula sa mga pinagtabasan

Hilatsa – tawag sa mismong sinulid o hibla na nakalagay o

natatanggal sa tela

46

Sports collar – kuwelyo ng mga bulsa, blazer, at Amerikana

Executive collar – kuwelyo ng mga barong

Kabilang ang mga register ng mga mananahi sa mga teknikal na wika,

katunayan marami sa mga bokabularyo nito ang hindi natutumbasan sa

Tagalog ng mga mananahi, lalong-lalo na ang mga bokabularyong may

kinalaman sa mga tela at sa mga uri ng putol at yari. Ngunit mapapansing sa

kategorya hinggil sa proseso at gamit ay nasa wika na ito ng mga Bulakenyo.

Marahil ang gawaing ito ay hindi na bago sa lipunang Filipino kaya halos

lahat ng mga may kinalaman sa proseso at gamit ng pananahi ng mga

mananahi ay nasa Filipino na. Tanging ang proseso lamang tungkol sa iba’t

ibang pag-stitch at tabas/yari ng mga maong na pantalon ang nasa Ingles.

Ayon sa Wikipedia.com ang stitching at pantalon ay nagmumula sa bansang

Europa at sa Amerika. Isang uri ng sining ng mga taga-Europa ang stitching

nakamakailan lamang napasok sa ating lipunan.

Konklusyon

Isang panlipunang penomenon ang wika. Sapagkat panlipunan, hindi

maaaring paghiwalayin sa mga ginagawa ng mga tao ang gamit ng isang

wika. Habang nahuhubog ang bawat mamamayan ng institusyon may

direktang kontak sa kaniya ang lipunan, sadya man o hindi, nagiging

instrumento ang mga taong ito sa pagkakabuo ng iba’t ibang varayti ng wika

ng hindi nila namamalayan, gaya ng nangyayari sa mga register ng mga

mananahi na magiging bahagi at magpatatag sa wikang pambansa ang

Filipino.

Ang wikang ginagamit ng mga mananahi ay nagpapakita hindi lang sa

aspekto ng kanilang identidad gaya ng kanilang etnisiti, edad, kasarian, at

sosyal na kinabibilangan, makikita rin dito ang konteksto kung saan nila

ginagamit ang nasabing mga register.

47

SANGGUNIAN

Bloomfield, Leonard. 1933. Language. London: George Allen and Unwin.

Catfor, Ian. 1965. A Linguistic Theory of Translation. London: Oxford University

Press

Downes, William.1998. Language and Society. UK: Cambridge Universtiy Press.

Fishman, Joshua, (ed.) 1968. Reading in the Sociology of Language. The Hague:

Mouton.

Holmes, Janet. 1992. An Introduction to Sociolinguistics. New York: Wesley

Longman Publishing.

Lachica, Venerando. 1993. Komunikasyon at Lingguistika. Manila: Saint Bernadette

Publishing.

Mesthrine, Rajend, et al. 2000. Introducing Sociolinguistics. Great Britain: Edinburg

University Press.

Pañalosa, Fernando. 1981. Introduction to the Sociology of Language. Cambridge,

Massachusetts: Newbury House Publishers.

Pinchuck, Isadore. 1977. Scientific and Technical Translation. London: Andre

Deutsch.

Saussure, F. de. 1959. Course in General Linguistics.(original notes on 1916). New

York: McGraw Hill.

Valentince, Tamara M. 2003. Language and Prejudice. (notes on Roussean). USA:

Pearson Education

http://www.scrib.com/varaytingwika.com.(Nakuha noong September 01, 2011)

48

KABANATA 2

Manwal at

Liham-Pangnegosyo

49

Introduksiyon

Karaniwang naglalaman ang isang manwal ng iba’t ibang

impormasyon hinggil sa isang produkto, kalakaran sa isang organisasyon o

samahan o kaya’y mga detalyeng naglilinaw sa proseso, estruktura at iba

pang mga detalyeng nagsisilbing gabay sa mga magbabasa nito.

Komprehensibo ang nilalaman ng isang manwal dahil naglalayon itong

magpaliwanag at maglahad ng mga impormasyon tungkol sa isang bagay o

paksa. Kalimitang nakaayos nang pabalangkas ang mga nilalaman ng isang

manwal na makikita sa talaan ng mga ito at pormal ang ginagamit na wika.

Maaari rin namang magtaglay ng mga larawan o di kaya’y tsart ang isang

manwal upang maging higit na maliwanag ang paglalahad ng mga

impormasyon, gayundin ng mga salitang teknikal kung hinihingi ng

pangangailangan. Dagdag pa rito, maaari ding magtaglay ng apendise o

indeks ang mga manwal.

Samantala, sa gitna ng makabagong teknolohiya ay hindi naman dapat

isantabi ang kaalaman sa pagsulat ng liham. Isa sa mga uri nito ay ang liham

pangnegosyo na kalimitang ginagamit sa korespondensiya at

pakikipagkalakalan. Katulad ng iba pang uri ng liham, tinataglay rin nito ang

mga bahagi gaya ng ulong sulat, petsa, patunguhan, bating pambungad,

katawan ng liham, bating pangwakas at lagda. Nakatuon ang liham

pangnegosyo sa mga transaksyon sa pangangalakal katulad ng pagkambas

ng halaga ng mga produkto o kaya’y liham ng kahilingan at liham pag-uulat.

Pormal ang paggamit ng wika sa ganitong uri ng liham. Maaari ring

magtaglay ng kalakip ang mga nasabing halimbawa.

50

4.

Manwal ng Anti-Korupsyon

para sa mga Small and Medium-sized

Enterprises (SME’s)

Talaan ng Nilalaman

Kabanata

1. Pambungad

2. Pag-unawa sa Korupsyon

Kahulugan at Porma ng Korupsyon

Korupsyong Pribado-sa-Pribado

Mga Sanhi ng Korupsyon

3. Ang Paglaban sa Korupsyon sa Pagnenegosyo

4. Pagpapatupad ng Mabisang Programang Anti-Korupsyon

5. Indibiduwal na Pamamaraan sa Pag-iwas na

Maharap sa Korupsyon

6. Mga Tagpo ng Korupsyon

7. Kolektibong Pagkilos

Uri

Instrumento

8. Konklusyon

Talahuli

Sanggunian

51

Apendise

Mga Numerong Matatawagan at mga Websayt

Mga Numerong Matatawagan sa Pamahalaan

Mga Piling Websayt Anti-Korupsyon

Iba pang mga Websayt na May Gamit sa SME

Gabay sa Paggawa ng “Kodigo ng Pag-uugali”

at mga Halimbawa

Mga Batas Anti-Korupsyon

Mga Sinipi mula sa Saligang Batas

Anti-Red Tape Act

Anti-Graft and Corrupt Practices Act

Mga Sinipi mula sa Code of Conduct and Ethical Standards

for Public Officials and Employees

Anti-Graft and Corruption Awareness Month

Iba pang Makabuluhang Batas

Mga Sinipi mula sa Government Procurement Reform Act

Barangay Micro Business Enterprise Act

Mga Sinipi mula sa Magna Carta for Small Enterprises

Mga Sinipi mula sa National Building Code

Mga Sinipi mula sa Fire Code

Mga Sinipi mula sa Code on Sanitation

52

1. Pambungad

Bagama’t madalas hindi nabibigyan ng atensyon, mahalaga ang

gampaning papel ng mga small andmedium-sizedenterprises (SMEs) sa

bansa. Ayon sa datos ng Department of Trade and Industry (DTI) noong

2009, binubuo ng SME ang 99.6 porsyento ng lahat ng mga negosyo; nag-

eempleyo sa 63.2 porsyento ng kabuuang lakas-paggawa; at bumubuo sa

35.7 porsyento ng kabuuang kita at halagang nadaragdag sa bansa.1

Pag-uuri ng mga SME

Assets

(hindi kabilang ang

lupain)

Bilang

ng Empleyado

Micro Enterprises P3,000,000 o mas

mababa

1 – 9

Small Enterprises P3,000,001 –

P15,000,000

10 – 99

Medium Enterprises P15,000,001 –

P100,000,000

100 – 199

Pinagmulan: Micro, Small, and Medium Enterprises (MSMEs) – About MSME,” Small and Medium Enterprise Development Council, Enero 2003,

http://www.dti.gov.ph

Gayumpaman, hindi pa nawawari ng mga SME ang kanilang

kabuuang potensyal upang mapaunlad ang ekonomiya. Maraming mga salik

ang nakasasama sa klima ng pagnenegosyo ng mga SME, at isa sa mga

pinakamalaking salik ang korupsyon. Ayon pa nga sa isang pag-aaral ng

World Economic Forum, pinakaproblematikong salik sa pagnenegosyo sa

Pilipinas ang korupsyon.

53

Pinakaproblematikong Salik sa

Pangnegosyo sa Pilipinas

Pinagmulan: World Economic Forum – Centre for Clobal Competitiveness and Performance, Global Competitiveness Report 2010-2011

(Geneva, Switzerland: World Economic Forum, 2010).

Madaling puntiryahin ang mga SME ng mga mababang opisyal ng

pamahalaan na nagnanais na madagdagan ang kanilang mga kita. Madalas

na maririnig mula sa mga may-ari at tagapangasiwa ng mga SME ang

reklamong kailangan nilang magbigay ng suhol o lagay sa bawat opisyal ng

pamahalaan na hihingian ng lagda sa kanilang pag-aaplay ng lisensya o

permit. Para naman sa mga SME na nag-aangkat pa sa labas ng bansa,

nakagawian nang magbigay ng tip sa opisyal ng customs bago nila makuha

ang kanilang mga kargamento.

Hindi na bago ang sobrang pagpapataas ng buwis na kailangang

bayaran ng isang SME mula sa Bureau of Internal Revenue (BIR), na tila

nagmumungkahing mapapababa naman ito sa pamamagitan ng tamang

pagbabahagi ng anumang kita. Isa pang tipikal na karanasan ng mga SME

Mababang Kalidad ng Kalusugang Pampubliko

Implasyon

Polisiya sa Banyagang Salapi

Kakulangan ng Istabilidad sa Polisiya

Kakulangan sa Suplay ng Imprastruktura

Hindi Mabisang Burukrasyang Pampamahalaan1

Korupsiyon

Krimen at Pagnanakaw

Kawalan o Kahinaan ng Etika sa Paggawa ng Pambansang Lakas-paggawa

Kawalan ng Oportunidad sa Pagpipinansya

Kawalan ng Istabilidad ng Pamahalaan

Lakas-paggawang Kulang sa Edukasyon

Mapanggipit na Regulasyon sa Paggawa

Mataas na Buwis

Regulasyon sa Pagbubuwis

54

ang pagbisita ng mga inspektor ng Bureau of Fire and Protection, na

magtatakdang dapat magkaroon ng partikular na bilang ng fire extinguisher

ang SME, sabay mungkahi na “narito ang mga inirerekomenda naming

suplayer.” Magastos ang korupsyon, at madalas itong dahilan ng pagkayamot

ng mga SME.

Hindi palaging “biktima” ng korupsyon ang mga SME. Sa maraming

mga SME, nagiging instrumento pa ang pagbibigay ng suhol o lagay upang

mauna sa kompetisyon. Mabilis pa nga ang iba na magbigay ng lagay upang

makakuha ng permit sa pagnenegosyo kahit na kulang ang kanilang

dokumento. Mayroong gumagamit ng lagay upang maiwasan ang red tape.

Nagbibigay ng pera o mamahaling regalo ang iba sa isang opisyal ng BIR

upang makakuha nang mas mababang tax assessment. Gayumpaman, sa

oras na pasukin nila ang paglalagay, mas nahihirapan at mas napapagastos

pa ang mga SME kumpara sa ibang sumunod na lamang sa hinihinging mga

pamamaraan.

Sa dalas ng korupsyon sa bansa, nakabuo na ng sariling “lingo”

o salitaan ang mga Pilipino upang tukuyin ang mga tiwaling

transaksyon. Ang mga karaniwang termino ay ang sumusunod:

1. Areglo – Pagsasaayos ng isang sitwasyon sa

paraang mas madali ngunit hindi katanggap-

tanggap.

2. Ayos – Katulad ng areglo

3. Backer – Maimpluwensyang tao na makasisiguro

sa isang ninanais sa resulta kapalit ang partikular

na presyo

4. Barya-barya– Maliit na paglalagay

5. Kumisyon – Kabayaran sa transakyong iligal

6. Lagay – Maaari ding suhol

7. Lakad – Pagsasaayos sa isang usapan o

transaksyon, partikular sa pagkuha ng permit o

lisensya

8. Lutong-makaw – Katawagan sa pagdedesisyong

mas pinapaboran ang isang panig nang walang

batayan

9. Rebate – Katulad ng kumisyon

10. SOP – Standard Operating Procedure. Ang

awtomatikong porsyento o kabayaran na ibinibigay

55

Pinagmulan: Philippine Province of the Society of Jesus – Committee on the Evangelization of Culture,Ehem!

A Manual for Deepening Involvement in Combating Corruption (Lungsod ng Davao: Rsearch and Publication Office,

Unibersidad ng Ateneo de Davao, 2003).

Nangyayari ang korupsiyon hindi lamang sa interaksyon sa pagitan ng

negosyo at pamahalaan. Nangyayari rin ito sa mga transaksyong pribado.

Hindi kakaibapara sa isang salesperson ng isang kumpanya ang magbigay

ng mamahaling regalo sa procurement officer ng isa pang kumpanya upang

makakuha ng produkto o serbisyo. Ang mga kumpanyang nagnanais

humiram sa bangko ay nagbibigay rin ng mamahaling regalo sa bank

manager upang mabilis silang mapagbigyan. Ang mga auditor ay maari ring

sinusuhulan upang hindi na pansinin pa ang mga iregularidad sa transaksyon

ng kumpanya. Bagama’t hindi naisasapubliko, ang pribado-sa-pribadong

korupsyon ay maaaring makasama sa pagnenegosyo tulad ng korupsyon sa

pampublikong sektor.

8. Lutong-makaw – Katawagan sa pagdedesisyong

mas pinapaboran ang isang panig nang walang

batayan

9. Rebate –Katulad ng kumisyon

10. SOP – Standard Operating Procedure. Ang

awtomatikong porsyento o kabayaran na ibinibigay

sa opisyal ng pamahalaan upang maisagawa ang

transaksyon iligal.

11. Suhol – Maaari ding lagay

12. Tongpat o Patong – Halagang idinagdag sa tunay

na halaga ng isang produkto o serbisyo na

magsisilbing kabayaran sa pagsasagawa ng

transaksyon

13. Padulas – Perang pambayad upang mas bumilis

ang transaksyon

14. Pang-merienda – Maliit na lagay

56

Nabubuhay ang korupsyon sa paglilihim. Sa isang transaksyong korap,

madalas na parehong panig ang nabibigyan ng kalamangan na hindi naman

nila dapat tinatamasa, at kadalasan din, mayroong ikatlong panig na

nadedehado bagama’t hindi kabilang sa transaksyon. Madalang na ilantad ng

anumang panig ang iregularidad ng isang transaksyong korap, at ang

paglilihim na ito ang dahilan kaya nananatili at mas lumalakas ang

korupsiyon.

Karaniwang tinitingnan ang paglutas sa problema ng korupsiyon bilang

responsibilidad ng pamahalaan. Gayumpaman, hindi magtatagumpay ang

paglaban sa katiwalian ng pamahalaan kung walang suporta at kooperasyon

ng lahat ng sektor ng lipunan. Gayundin, may paraan upang ang mismong

mga SME ang siyang magtiyak na maayos at matuwid ang paraan ng

pagnenegosyo para sa kanilang kabutihan.

Walang madaling solusyon sa korupsyon sapagkat pangmatagalang

pagpupunyaging nangangailangan ng pasensya at pagsusumikap ang

kailangan upang labanan ito. Ngunit mayroong mga hakbangin na maaaring

gawin ng mga SME na makatutulong upang maiwasan ang korupsyon,

sapagkat sa katotohanan, kusang-loob man o hindi, nagsisilbing “suplay” ang

mga SME sa “demand” ng korupsyon. Kung sisiguraduhin ng mga SME na

maputol ang suplay na ito, malaki ang ibababa ng korupsyon sa bansa.

Inihahain namin ang manwal na ito sa mga SME na sawa na sa

korupsyon at handang gawin ang kanilang bahagi sa pagtataguyod ng

integridad at pananagutan sa pagnenegosyo. Layunin ng manwal ang

magbigay kasagutan sa sumusunod na katanungan: (1) Ano ang korupsyon

at bakit ito nangyayari?; (2) Sa anong sitwasyon maaaring asahan ng SME

na maharap sa korupsyon?; (3) Paanong mapangangasiwaan ng SME ang

negosyo nito nang hindi nakikilahok sa korupsyon sa pang-araw-araw nitong

57

operasyon?; (4) Ano ang magagawa ng mga SME upang malabanan ang

korupsyon?

Ipinakikita ng mga panayam, focus group discussion, at palihang

isinagawa sa buong bansa kasama ang mga may-ari at tagapangasiwa ng

SME na maaaring maging matagumpay sa pagnenegosyo nang hindi

nakikilahok sa korupsyon.2 Nakita namin kung paanong binago ng ilang mga

SME ang kanilang sistema upang maipatupad ang mga programa upang

matukoy at maiwasan ang gawaing hindi etikal sa kanilang mga empleyado.

Nakita namin kung paano nakakita ang iba ng simpleng solusyon sa kanilang

pang-araw-araw na problema sa katiwalian. Nakita rin namin kung paano

nagtulong-tulong ang mga SME nang nasa magkatulad na sitwasyon upang

masolusyunan ang problema sa korupsyon.

Sa pagsasama-sama ng mga subok nang pamamaraan at

impormasyon at pagtampok sa mga success stories, nilalayon ng manwal na

ito na makapag-ambag sa paghahanap ng mga SME ng mas matuwid at

maayos na paraan ng pagnenegosyo. Ang manwal na ito ay tungkol sa

nagawa na at maaari pang gawin ng mga SME, sapagkat sa mismong bilang

pa lamang, may potensyal na maging pangunahing pwersa laban sa

katiwalian ang mga ito.

2. Pag-Unawa sa Korupsyon

Pamilyar tayong lahat sa korupsyon. Kabi-kabila ang paglalantad sa

diyaryo at telebisyon ng mga tiwaling opisyal ng gobyerno na bagama’t hindi

kataasan ang suweldo, ay nagagawang makapagpatayo ng malalaking

bahay, makabili ng mga mamahaling sasakyan, at makapagpanatili ng

malalaking deposito sa mga lihim na bank account. Nakagugulat at

nakagagalit ang mga ganitong balita sapagkat malinaw na ginagamit ng mga

58

opisyal na ito ang kanilang poder at posisyon upang mapayaman ang

kanilang sarili gamit ang pera ng taumbayan.

Gayumpaman, hindi natin kadalasan inaaming mayroon din tayong

papel sa pagpapalaganap ng korupsyon. Ang ilang mga gawi, halimbawa,

pagpapameryenda sa mga tauhan sa isang opisina ng gobyerno na

nagpoproseso sa renewal ng iyong permit; pagpapadala ng regalo sa

purchasing officer ng isang kumpanya kung saan nakikipag-bid ka upang

maging suplayer; pagbibigay ng tip sa opisyal ng customs na magpapalabas

ng kargamento mo – lahat ng ito ay pangkaraniwan na lamang na nangyayari

at tila tanggap na ito bilang normal na bahagi ng pagnenegosyo.

Hindi madali ang pagtukoy sa korupsyon, lalo na kung ituturing nating

kabilang pati mga karaniwang kilos natin dito. Sa kabanatang ito

ipapaliwanag kung ano ang porma, sanhi, at kung ano ang bumubuo sa

korupsyon.

Kahulugan at Porma ng Korupsyon

Madalas na binibigyang - kahulugan ang korupsyon bilang “maling

paggamit ng posisyon para sa pansariling kapakinabangan.”3 Nagiging korap

ang mga inihalal at/o pampublikong opisyal sa oras na gamitin nila ang

oportunidad na dala ng kanilang posisyon upang makalamang sa

pamamagitan ng paglilipat ng pera o assets ng pamahalaan patungo sa

kanilang mga bulsa. Mahahati sa dalawang uri ang korupsyon: petty o

maliitang korupsyon at grand o malakihang korupsyon.

Karaniwang nasasangkot sa maliitang korupsyon ang mga mababang

opisyal ng pamahalaan na hindi nabibigyan ng sapat na sahod upang

59

makapamuhay nang matiwasay. Kaya naman kailangan nilang dumepende

sa maliliit na suhol o lagay upang madagdagan ang kanilang kita. Ito ang

karaniwang uri ng korupsyon na madalas kaharapin ng mga SME.

Sa malakihang korupsyon, sangkot naman ang mga matataas na

opisyal ng pamahalaan na ginagamit ang kanilang posisyon upang kumita sa

malalakihang kontrata at proyekto na pinamuhunan ng pamahalaan o mga

pribadong ahensya. Ang maliit na korupsyon ay maaaring umiral sa konteksto

ng isang establisadong sistema o balangkas ng pamamahala, samantalang

ang malakihang korupsyon ay sumisira sa sentral na gampanin ng

pamahalaan, at maaaring magkaroon ng negatibong epekto sa politikal at

pang-ekonomiyang istabilidad ng pamahalaan.4

Maraming porma ng korupsyon. Kabilang dito ang sumusunod:

1. Panunuhol – Ang pagbibigay ng benepisyo upang

maimpluwensyahan ang kilos o desisyon ng isang tao. Ang

benepisyo ay hindi kinakailangang pera. Maaari itong maging

espesyal na pabor, regalo, pang-aaliw, pagbibigay-trabaho,

pautang, o iba pang maibibigay upang makapang-udyok. Maari

din itong maging pampadulas, o maliit na halagang hinihingi ng

mga opisyal ng pamahalaan upang mapabilis ang pagbibigay

serbisyong karapatan mo namang tamasin.

2. Pangingikil– Paggamit ng pananakot, paninira, o iba pang

pagbabanta upang mapuwersang makipagtulungan ang isang

tao. Maaaring gumamit ang isang public prosecutor ng

pagbabanta ng criminal na prosecution bilang batayan ng

pangingikil. Sangkot din dito halimbawa ang mga bumberong

tumatangging patayin ang apoy sa isang gusali hangga’t walang

kabayaran.

3. Kickbacks – iligal na kabayaran sa isang taong may awtoridad

na magpasya o mang-impluwensya sa mapipiling bigyan ng

isang kontrata o transaksyon. Karaniwang pinapatungan ang

presyo ng kotrata o transaksyon upang magsilbing kickback sa

taong nakapagbigay ng espesyal na pabor sa isang partikular

na indibiduwal o kumpanya.

4. State Capture – Isang sitwasyon kung saan magbabayad ang

makapangyarihang indibiduwal o grupo sa mga opisyal ng

pamahalaan upang maipasa ang mga batas o regulasyon na

60

makapagbibigay nang hindi patas na kalamangan sa nasabing

indibiduwal o grupo.5

May mga nagsasabing sa isang bansa tulad ng Pilipinas kung saan

mahalaga ang pagbibigay ng regalo ay mahirap matukoy kung ang isang

regalo ay tunay ngang kusang - loob na ibinigay o talagang isang suhol.

Totoong mahilig magregalo ang mga Pilipino. Hindi lamang tayo nagbibigay

ng regalo tuwing may espesyal na okasyon tulad ng kaarawan, kasalan, o

binyagan. Nagbibigay rin tayo ng regalo bilang pasasalamat o bilang

pasalubong mula sa isang paglalakbay. Gayunpaman, ang totoong regalo ay

dapat na walang kapalit. Kung ibinibigay ang regalo, anuman ang halaga nito,

upang makaimpluwensya sa pagkilos o pagpapasya ng pinagbibigyan nito,

isa itong suhol.

Korupsyong Pribado-sa-Pribado

Hindi kinakailangang konektado sa pamahalaan upang masangkot sa

korupsyon. Maaaring mangyari ang korupsyon kahit sa pagitan ng dalawang

nagmumula sa pribadong sektor. Nangyayari ang pribado-sa-pribadong

korupsyon kapag ginagamit ng isang opisyal o empleyado ng isang

kumpanya ang kanyang kapangyarihan upang impluwensyahan ang

pagganap sa isang tungkulin sa kumpanya, at ginagamit ang kapangyarihang

iyon makakuha ng personal na kapakinabangan na may masamang epekto

sa kumpanya.6

Maaaring mangyari ang pribado-sa-pribadong korupsyon sa iba’t ibang

porma at sitwasyon. Karaniwang halimbawa nito ang sumusunod:

1. Purchasing at Procurement – regalong pera o pang-aaliw na

ibinibigay ng sales representative ng isang kumpanya sa

61

purchasing manager ng isang pang kumpanya upang

makakuha ng produkto o serbisyo.

2. Pautang o Iba pang Serbisyong Pinansyal – kabayaran ng

isang kumpanya sa bank manager o loan officer upang makuha

ang approval sa pautang.

3. Pag-eempleyo at Pagbibigay ng Promosyon – regalong

ibinibigay sa personnel director ng kumpanya upang masiguro

ang pagka-empleyo o promosyon ng nagbibigay nito.

4. Audits – kabayarang ibinibigay sa mga auditor ng isang

accounting firm ng kumpanyang ino-audit upang hindi na nila

pansinin ang ilang iregularidad.

5. Publisidad at Promosyon – kabayaran ng isang kumpanya sa

mga mamamahayag upang pumanig ang mga ito sa kumpanya

o upang hindi ilabas ng mga ito ang mga negatibong isyu laban

sa kumpanya.

Tulad ng korupsyon sa pamahalaan, negatibo ang resulta sa mga

SME ng pribado-sa-pribadong korupsyon. Sa parehong porma, may isang

nasa pinagkatiwalaang posisyon ng kapangyarihan na kumikilos nang hindi

naaayon kanyang tungkulin at responsibilidad upang personal na kumita mula

sa isang transaksyon na nagiging posible dahil sa kanyang posisyon.7

Mga Sanhi ng Korupsyon

Hindi nagaganap ang korupsyon nang walang dahilan. Magpapasya

lamang ang isang tao na masangkot sa korupsyon kung malaki ang

kapakinabangan at maliit ang tsansang mahuli. Kung gayon, ang opisyal ng

pamahalaan na hindi sapat ang sahod upang suportahan ang kanyang

pamilya ay matutuksong tumanggap ng suhol o lagay upang madagdagan

ang kanyang kita laluna kung naniniwala siyang maliit ang posibilidad na

mahuli siya.

Ayon kay Robert Klitgaard, kilalang eksperto sa anti-korupsyon,

mayroong pormula kung paanong nagaganap ang korupsyon:

C = M + D – A

C ay Corruption o Korupsyon

62

M ay Monopoly o Monopolyo

D ay Discretion o kalayaang pumili

A ay Accountability o Pananagutan

Ayon sa pormula, ang isang sitwasyon ay malamang na humantong sa

korupsyon kapag ang isang tao ay mayroong monopolyo sa isang pordukto,

bilihin o serbisyo, nabibigyan siya ng eksklusibong kalayaang mamili o

magdesisyon kung sino ang makatatanggap nito, at wala na siyang

pananagutan kung paano siya nagpasya matapos niyang gawin ang

pagpapasyang yaon.8

Maraming mga salik na nag-aambag sa tumbasang M + D – A.

Kabilang dito ang sumusunod:

1. Hindi malinaw, kumplikado, at madalas na nagbabagong

batas at regulasyon. Ang mga batas o regulasyong hindi

malinaw o hindi nagkakaugnayan ay nagbibigay ng

pagkakataon sa mga opisyal ng pamahalaan upang malaya

nilang bigyan ng sariling interpretasyon. Hindi matiyak ng mga

negosyante ang kanilang karapatan at obligasyon, kaya naman

pumapayag sila sa korupsyon upang maiwasan ang hindi

makatarungang desisyon ng mga opisyal ng pamahalaan.

63

2. Kawalan ng transparency at accountability. Kapag walang

nagbabantay sa mga transaksyon, ang pamantayang ginagamit

sa pagpasok sa mga transaksyong ito ay hindi nasusukat. Ang

mga taong sangkot sa transaksyong ito, kung gayon, ay hindi

na mapapasagot sa kanilang mga nagiging aksyon.

3. Kawalan ng kumpetisyon. Ang mga kumpanyang may

monopolyo sa pagbebenta ng produkto/bilihin o pagbibigay ng

serbisyo ay mayroong malakas na impluwensya upang

masuhulan ang mga opisyal ng pamahalaan upang ang mga

desisyon nito ay mapanigan ang kanilang interes.

4. Mababang pasahod sa pampublikong sektor. Kapag ang

mga opisyal ng pamahalaan ay hindi nababayaran nang sapat

upang makapamuhay nang matiwasay, malakas ang tukso ng

korupsyon upang madagdagan ang kanilang kita. Gayundin, sa

baba ng kanilang suweldo, madalas na hindi na nila inaalala

ang pagkatanggal sa trabaho sa oras na mahuli silang

nasangkot sa korupsyon.

5. Kulang, pabago-bago, at hindi patas na pagpapatupad ng

batas at regulasyon. Kapag ang batas ay hindi ipinapatupad

nang patas, alam ng mga taong maaari silang manuhol upang

maiwasan ang multa at iba pang parusa.9

Kung gayon, sa pagtasa kung paano bibigyang - solusyon ang isang

problemang kaugnay ng korupsyon, kailangan nating isaalang-alang kung

paano maiiwasan ang monopolyo ng taong humingi ng lagay, kung paano

natin malilimitahan ang kalayaang magpasya ng nanghihingi ng lagay, at

kung paano natin mapapanagot ang taong nanghihingi ng lagay.

TALAHULI

1“Micro, Small, and Medium Enterprises – Statistics,” Department of Trade

and Industry, last modified 2008, http://www.dti.gov.ph. The statistics refer to

micro, small, and medium enterprises (MSMEs). For purposes of this manual,

MSMEs will simply be referred to as SMEs.

64

2 The Hills Program on Governance, Promoting Integrity and Accountability in

Business (proceedings from the focus group discussions and workshops,

Asian Institute of Management, Manila, July 2011 – February 2011).

3World Bank, Helping Countries Combat Corruption: The Role of the World

Bank (Poverty Reduction and Economic Management, 1997).

4United Nations Office on Drug Control and Crime,Prevention, Prevention: An

Effective Tool to Reduce Corruption (Vienna: United Nations Office on Drugs

and Crime, 2004); Farzana Nawaz and Alfred Bridi, Overview of Corruption

and Anti-Corruption in the Philippines (U4, 2008).

5United Nations Office on Drugs and Crime, The Global Programme Against

Corruption: UN Anti-Corruption Toolkit (Vienna: United Nations Office on

Drugs and Crime, 2004); Jenny Balboa and Erlinda M. Medalla, “Anti-

Corruption and Governance: The Philippine Experience” (APEC, 2006);

Nawaz and Bridi, Overview of Corruption and Anti-Corruption in the

Philippines; Philippine Province of the Society of Jesus - Committee on the

Evangelization of Culture, Ehem!: A Manual for Deepening Involvement in

Combating Corruption (Davao City: Research and Publication Office, Ateneo

de Davao University, 2003).

6 Antonio Argandoña, “Private-to-Private Corruption,” Journal of Business

Ethics, 47 (2003): 253-267.

7Argandoña, “Private-to-Private Corruption,” 253-267.

8Robert Klitgaard, Controlling Corruption (Berkley: University of California

Press, June 1991); Robert Klitgaard, Ronald MacLean-Abaroa, and H.

Lindsey Parris, “A Practical Approach to Dealing with Municipal Malfeasance”

(UMP Working Paper Series No. 7, UN-HABITAT, Nairobi, 1996).

9 Center for International Private Enterprise, Combating Corruption: A Private

Sector Approach (Washington, DC: Center for International Private

Enterprise, 2008).

65

4.

Saklolo para sa mga Dayuhan sa

Oras ng Sakuna at Kalamidad:

Manwal ng mga Katanungan at Kasagutan

Tokyo International Communication Committee

Tala ng mga Nilalaman

1 Paglisan

1-1 Saan maaaring lumisan

1-2 Wala akong matulugan dahil nagiba (nasunog) ang aking

tirahan. Saan maaaring pumunta? Saan maaaring

lumisan?

1-3 Nais ko sanang kunin ang aking mga kagamitan sa aking

tahanan, maaari po ba itong gawin?

1-4 Anong dapat gawin kung pauwi pa lang sa bahay galing

sa opisina?

1-5 Ako ay naninirahan sa aking sasakyan. Maaari ba akong

makatanggap ng pagkain at gamot?

2 Pangunang Lunas o First Aid

2-1 Ako po ay nasaktan (may sakit), saan po ako maaaring

magpatingin sa doktor?

2-2 Saan maaaring makatanggap ng gamot at benda? Ako

po ay mayroong trangkaso, saan po ako maaaring

pumunta upang makapagpatingin sa doktor?

2-3 Maaari ba akong magpatingin kahit wala akong pera at

insurance?

66

2-4 Anong nararapat gawin upang makapagpatingin sa

doktor kung ako ay hindi marunong magsalita ng

Nihonggo?

2-5 Anong nararapat gawin kung ang aking kakilala ay

nasawi?

3 Pagkain

3-1 Saan maaaring tumanggap ng tubig inumin at pagkain?

3-2 Saan maaaring tumanggap ng pagkaing Halal (uri ng

karne na maaaring kainin ng mgaMuslim)?

3-3 Saan maaaring magluto?

3-4 Allergic ang aking anak sa itlog (gatas o harina). Bukod

dito, alin pa ang mga pagkaing pwedengkainin ng bata?

3-5 Nasaan ang baby food at gatas para sa bata?

3-6 Saan maaaring bumili ng pagkain?

3-7 Saan makakakain nang mainit na pagkain?

3-8 Ako ay sumisilong sa pinakamalapit na simbahan, maaari

ba akong tumanggap ngpagkain?

4 Mga Pahayag at Impormasyon

4-1 Hinahanap ko ang aking mga kapamilya at mga kakilala.

Anong kinakailangan kong gawin?

4-2 Saan makakatanggap ng balita o pahayag sa panahon

ng kalamidad?

4-3 Makakakuha ba ng balitang ipinapahayag sa ibang

lengguwahe maliban sa Nihonggo?

4-4 Nais kong malaman ang kalagayan ng mga tren sa

Tokyo.

4-5 Nais kong gamitin ang aking sasakyan. Bukas ba ang

mga daanan?

67

4-6 Maaari bang magpadala ng sulat? Saan maaaring

magpadala nito?

4-7 Kailan magsisimula ang klase sa elementarya (middle

school)?

4-8 Kailan magsisimula ang klase sa highschool (kolehiyo,

vocational school, klase ng Nihonggo)?

4-9 Makakakuha ba ng entrance exam sa kolehiyo?

5 Pamumuhay

5-1 Maaari bang makatanggap ng damit at kumot?

5-2 Saan maaaring maligo? ·

5-3 Mayroon akong alagang hayop. Saan ko ito maaaring

dalhin at saan din maaaringhumingi ng pagkain para

dito?

5-4 Kailan magbubukas ang mga bangko? Makakapag-

withdraw ba ng pera?

5-5 Saan maaaring itapon ang basura?

6 Lifeline (elektrisidad, tubig at gaas)

6-1 Kailan muli maaaring gamitin ang elektrisidad, tubig at

gaas?

6-2 Nais kong gamitin ang aking sasakyan. Saan maaaring

bumili ng gasolina?

6-3 Kailan maaaring daanan muli ang mga kalye? Anong

mga kalye ang maaaring daanan?

6-4 Simula kailan maaaring sumakay sa tren (bapor at

eroplano)? Anong tren (bapor at eroplano) ang

umaandar?

68

7 Tirahan

7-1 Nais kong pumunta sa bahay ng kaibigan kong nakatira

sa malayo, anong dapat kong gawin?

7-2 Anong nararapat gawin kung ang tirahan ay malapit nang

masira?

7-3 Paano ipapaayos ang nasirang tirahan?

7-4 Anong nararapat gawin kung ang tirahan ay nasunog?

7-5 Ang aking tirahan ay nasira (nasunog), maaari bang

makatanggap ng tulong pinansiyal para pampundar sa

pamumuhay?

7-6 Anong kailangang gawin upang maibalik ang baranggay

katulad sa dati nitong kalagayan?

8 Mga Proseso at Sertipiko

8-1 Anong nararapat gawin kung ang tirahan ay nasira o

nagiba?

8-2 Anong nararapat gawin kung ang tirahan ay nasunog?

8-3 Anong nararapat gawin kung nawala ko ang aking

pasaporte?

8-4 Anong nararapat gawin kung ang bisa ng visa ay

lumagpas na sa araw ng bisa nito?

8-5 Anong nararapat gawin kung nawala ang aking Alien

Registration Card?

8-6 Anong nararapat gawin kung nawala ang aking

lisensyang pangmaneho?

8-7 Maaari bang makatanggap ng pinasyal na tulong o

Omimaigane?

8-8 Maaari bang makahiram ng pera sa pansamantala?

8-9 Anong maaaring gawin kung walang sapat na pambayad

sa tax at insurance?

69

8-10 Anong nararapat gawin kung lumipat?

8-11 Anong nararapat gawin kung nasawi ang kapamilya?

9 Pag-alaga sa Isip-Kalusugan

9-1 Anong nararapat gawin kung ang bata ay matamlay dahil

sa nakamit na gulat mula sa lindol?

9-2 Ako ay nalulungkot dahil ako ay namatayan ng kapamilya

at mga kakilala. Anong nararapat kong gawin?

10 Mga iba pang bagay

10-1 Nais kong magpadala ng pagkain at mga damit sa mga

lugar na napinsala ng kalamidad.

10-2 Nais kong magbigay ng donasyon. Saan maaaring

magbigay nito?

10-3 Marunong ako magsalita ng Nihonggo at magsalita ng

wikang ○○.Nais kong tumulong sa mga biktima ng lindol,

ano ang maaari kong gawin?

10-4 Hindi ako marunong magsalita ng Nihonggo ngunit nais

kong tumulong sa mga biktima ng lindol, ano ang maaari

kong gawin?

《Mga Terminolohiya》

70

4.

Handbook ng Benepisyo ng mga

Manggagawa Ayon sa Batas

Bureau of Working Conditions

Department of Labor and Employment

Intramuros, Manila

2014

All Rights Reserved

This Handbook, or any part thereof, may not be reproduced for commercial

purposes without the written permission of the Bureau of Working Conditions,

Department of Labor and Employment.

This Handbook is published by the Bureau of Working Conditions (BWC)

Department of Labor and Employment (DOLE)

3rd Floor, DOLE Bldg., Intramuros, Manila

Tel. No. 527300 locals 301, 308; Telefax No. 536‐8975;

Email: dole.bwc@gmail.com;website: www.bwc.dole.gov.ph

‐ NOT FOR SALE ‐

Acknowledgement: Dr. Marco Antonio S. Valeros, Lalaine M. Familara, Rosella L. Mabunga, Julienne Marie C. Recamara, Elizabeth M. Echavez, Barry C. Mabaylan, Esperanza C. Ignacio, Warren D. Sulima and other BWC staff

Cover art: Euniz Johanne M. Garcia

Project Team

Rosalinda Dimapilis-Baldoz Secretary

Ciriaco A. Lagunzad III Undersecretary

Rebecca C. Chato Undersecretary

Catherine Legados-Parado Director IV - BWC

Nicanor V. Bon Chief LEO - BWC

Emila T. de Guzman Supervising LEO - BWC

71

Republic of the Philippines

Department of Labor and Employment

Intramuros, Manila

Pambungad

Makalipas ang dalawang dekada ng

pagkakalathala, ang Handbook ng Benepisyo ng

mga Manggagawa ayon sa Batas ay nananatili at

nagsisilbing makapangyarihang batayan

patungkol sa patuloy na pagsulong ng Pilipinas sa

pagpapatupad ng mga batas at regulasyon sa

paghahanapbuhay.

Patuloy na pinagyayaman ng Bureau of Working Conditions ang

Handbook na ito upang maiayon sa mga pinakahuling pamantayan sa

pasahod at kapakanang panlipunan o social welfare.

Ang edisyong ito ay naglalaman ng mga halimbawa at gabay sa

pagkukuwenta ng sahod batay sa umiiral na regional minimum wage rates.

Mas nilinaw rin ang mga factors/divisors na ginagamit sa pagtatakda ng

estimated equivalent monthly rates ng mga manggagawang arawan at

buwanan ang sahod (daily and monthly-paid employees). Napapaloob na rin

sa Handbookna ito ang naangkop na minimum wage rates at mga benepisyo

para sa mga kasambahay alinsunod sa Republic Act No. 10361 o Batas

Kasambahay.

Sa kabila ng mga pagbabago, pinanatiling simple at malinaw ang

pagkakalahad upang mas madali itong basahin at unawain. Ito rin ay

mababasa na ngayon sa saling Ingles at Filipino sang-ayon na rin sa aming

layunin na maipaabot ang aming serbisyo sa bawat mamamayan. Maaari pa

ring magpabatid ang publiko ng mga katanungan at komento sa

pamamagitan ng mga address at contact details ng mga opisina ng DOLE na

makikita sa huling pahina nito.

72

Inihahandog namin sa inyo ang Handbook na ito upang magsilbing

gabay at makapagbigay ng dagdag-kaalaman tungkol sa mga umiiral na

batas sa larangan ng paggawa.

Taos-puso po akong umaasang ito ay magiging kaagapay sa

pagpapalaganap ng mga wastong impormasyon sa mga kaugnay na batas at

alituntunin, sa pagpapaunlad ng kalagayan ng mga manggagawa, at sa

pagtataguyod ng kultura ng kusang pagtupad sa mga batas hinggil sa labor

standards.

ROSALINDA DIMAPILIS‐BALDOZ

Secretary

73

Mga Nilalaman

Pagsunod sa mga Gabay

1. PINAKAMABABANG PASAHOD (Minimum Wage Rates)

A. Saklaw

B. Pinakamababang Pasahod (Minimum Wage Rates)

C. Batayan

D. Mga Manggagawang Buwanan ang Sahod (Monthly-Paid

Employees) at Mga Manggagawang Arawan ang Sahod

(Daily-Paid Employees)

E. Pagtutuos ng Estimated Equivalent Monthly Rate (EEMR)

ng mga Manggagawang Buwanan at Arawan ang Sahod

F. Pinakamababang Pasahod at mga Karapatan ng mga

Kasambahay (Minimum Wage under RA 10361)

G. Epekto ng Pagbabawas ng mga Araw ng Paggawa sa

Sahod (Effect of Reduction of Workdays on Wages)

H. Parusa at Doble Bayad-pinsala para sa Paglabag ng mga

Itinakdang Pagtaas o Pagsasaayos ng Sahod (Penalty and

Double Indemnity for Violation of the Prescribed Increases

or Adjustments in the Wage Rates – RA 8188)

I. Barangay Micro Business Enterprises (BMBEs)

J. Pinakamababang Pasahod sa mga Manggagawang

Binabayaran Ayon sa Natapos na Trabaho (Workers Paid

by Results)

K. Pinakamababang Pasahod ng Apprentices, Learners, at

Mga Manggagawang may Kapansanan

2. DAGDAG NA BAYAD TUWING PISTA OPISYAL

(Holiday Pay – Artikulo 94)

A. Kahulugan

B. Saklaw

C. Regular Holidays

74

D. Muslim Holidays

E. Pagliban (Absences)

F. Magkakasunod na Regular Holidays

G. Pansamantalang Pagtigil sa Paggawa o Temporary or

Periodic Shutdown/Cessation of Work

H. Holiday Pay para sa iba pang uri ng Manggagawa

3. DAGDAG NA BAYAD TUWING ARAW NG PAHINGA O

SPECIAL DAY (Premium Pay – Artikulo 91-93)

A. Kahulugan

B. Saklaw

C. Espesyal na Araw o Special days

D. Premium Pay Rates

4. DAGDAG NA BAYAD PARA SA TRABAHO NG LAMPAS SA

WALONG ORAS (Overtime Pay – Artikulo 87)

A. Kahulugan

B. Saklaw

C. OvertimePayRates

D. Stipulated OvertimeRates

5. DAGDAG NA BAYAD SA PAGTATRABAHO SA GABI

(Night Shift Differential– Artikulo 86)

A. Kahulugan

B. Saklaw

C. Pagtutuos ng Karagdagang Bayad sa Pagtatrabaho sa

Gabi (Night Shift Differential)

6. SERVICE CHARGES (Artikulo 96)

A. Paghahatian (Sharing)

B. Paraan ng Pagbabayad (Payments)

C. Pabuya o Tip

75

7. SERVICE INCENTIVE LEAVE (SIL) (Artikulo 95)

A. Saklaw

B. Kahulugan ng Isang Taong Serbisyo

C. Pagsalin sa Pera (Conversion to Cash)

8. MATERNITY LEAVE (RA 1161, as amended by RA 8282)

A. Saklaw

B. Karapatan/Pribilehiyo

9. PATERNITY LEAVE (RA 8187)

A. Saklaw

B. Ang Benepisyo

C. Mga Kondisyon para sa Karapatan

D. Pag-aapply para sa Paternity Leave

E. Hindi Pagsalin sa Pera (Nonconversion to Cash)

F. Crediting of Existing Benefits

10. PARENTAL LEAVE PARA SA SOLONG MAGULANG (RA 8972)

A. Saklaw

B. Kahulugan ng mga Termino

C. Ang Benepisyo

D. Mga Kondisyon para sa Karapatan

E. Hindi Pagsalin sa Pera (Nonconversion to Cash)

F. Crediting of Existing Leave

G. Pagwawakas ng Benepisyo (Termination of the Benefit)

H. Proteksyon Laban sa Diskriminasyon sa Trabaho

11. LEAVE PARA SA MGA BIKTIMA NG PANG-AABUSO LABAN

SA KABABAIHAN AT KANILANG MGA ANAK (Leave for Victims

of Violence Againt Women and their Children – RA 9262)

76

A. Kahulugan

B. Saklaw

C. Kondisyon para sa Karapatan

D. Ang Benepisyo

E. Paggamit ng Benepisyo

12. SPECIAL LEAVE PARA SA MGA KABABAIHAN (RA 9710)

A. Saklaw

B. Kahulugan ng Gynecological Disorder

C. Mga Kondisyon para sa Karapatan

D. Ang Benepisyo

E. Paggamit

F. Hindi Pagsalin sa Pera (Nonconversion to Cash)

13. THIRTEENTH-MONTH PAY (PD 851)

A. Saklaw

B. Kahulugan ng Rank-and-File Employees

C. Pinakamababang Halaga

D. Mga Hindi Kasaling may Pagawa

E. Panahon ng Pagbabayad ng Thirteenth-Month Pay

F. Thirteenth-Month pay Para sa Ilang Uri ng mga Empleyado

G. Thirteenth-month pay of Resigned or Separated Employee

H. Di-pagsama Sa Regular na Pasahod

(Non-inclusion in Regular Wage)

14. BAYAD SA PAGHIWALAY SA TRABAHO

(Separation Pay– Artikulo 297-298)

A. Kalahating Buwang Sahod sa Bawat Taon ng Paninilbihan

B. Isang Buwang Sahod sa Bawat Taon ng Paninilbihan

C. Abiso sa Terminasyon

77

D. Basehan sa Pagtutuos ng Bayad sa Pagkakatanggal sa

Trabaho

E. Kasali ang Regular Allowance sa Pagtutuos

15. BAYAD SA PAGRERETIRO

(Retirement Pay– Artikulo 301)

A. Saklaw

B. Kabuuang Halaga ng Bayad sa Pagreretiro

C. Benepisyo sa Pagreretiro na Itinakda ng Collective

Bargaining Agreement (CBA) o ibang angkop na Kontrata

D. Benepisyo sa Pagreretiro ng mga Manggagawa na

Binabayaran lamang ayon sa Natapos na Trabaho

E. Benepisyo sa Pagreretiro ng mga Part-time na

Manggagawa

F. Benepisyo sa Pagreretiro ng mga Underground Mine

Employees ayon sa RA 8558

G. Ibang Benepisyo sa Pagreretiro

16. BENEPISYO SA EMPLOYEES’ COMPENSATION PROGRAM

(PD 626)

A. Ang Employees’ Compensation Program

B. Saklaw

C. Mga Benepisyo

D. Mga Uri ng mga Kapansanan

E. Pag-file ng Claims

F. Obligasyon/Responsibilidad ng mga Maypagawa

17. BENEPISYO SA PHILHEALTH

(RA 7875, as amended by RA 9241)

A. Ang National Healh Insurance Program

B. Saklaw

C. Mga Benepisyo

78

18. BENEPISYO SA SOCIAL SECURITY SYSTEM

(RA 1161, as amended by RA 8282)

A. Ang Social Security Program

B. Saklaw

C. Mga Benepisyo

19. BENEPISYO SA PAG-IBIG (RA 9679)

A. Ang Home Development Mutual Fund (HDMF)

B. Saklaw

C. Mga Benepisyo

D. Buwanang Kontribusyon

APPENDIX

Direktoryo ng DOLE – Regional Offices

Direktoryo ng DOLE –NCR Field Offices

Ang Bureau of Working Conditions

79

Pagsunod sa mga Gabay

Retail& Service Establishments

Applicable

Labor

Standards

Nag-empleyo

ng 1 hanggang

5 manggawa

Nag-empleyo

ng 1 hanggang

9 manggawa

Non-

Agriculture

Reference

(Page

No.)

Minimum Wage 2

Holiday pay N/A N/A 10

Premium pay 15

Overtime pay 18

Night shift pay N/A 20

Service charge 23

Service

Incentive leave N/A N/A 24

Maternity leave 26

Paternity leave 27

Parental leave 29

Leave for

VAWC 32

Special leave

for women 34

13thmonth pay 36

Separation pay 40

Retirement pay N/A N/A 42

ECC Benefits* 45

Philhealth

benefits* 49

SSS benefits* 54

Pag-IBIG

benefits* 57

*Ito ay babayaran ng gobyerno

80

Tulong Pangpinansyal (Subsidy)

para sa Pagkain at Miryenda

Ang maypagawa ay maaaring magbigay ng tulong pangpinansyal sa

mga pagkain at miryenda nang kanyang mga empleyado sa kundisyon na

ang salaping pangsuporta dito ay hindi bababa sa tatlumpung (30%)

porsyentong halaga nang mga naturang pasilidad. Sa ganitong kaso, ang

maypagawa ay maaaring mag-awas sa sahod nang kanyang mga empleyado

nang hindi hihigit sa pitongpung (70%) porsyentong halaga ng mga pagkain

at miryenda na dati nang tinatamasa nila, sa kondisyon na ang pag-aawas ay

may kasulatan at autorisado mula sa mga empleyadong sinasakupan nito.

(Sec. 4 Rule VII-A, Book III of the Rules Implementing the Labor Code). Para

sa pagtutuos nang tama at resonableng halaga nang pagkain, ang

maypagawa ay maaaring sumangguni sa Regional Tripartite Wages and

Productivity Board (RTWPB) kung saan ang lugar na pinagtatrabahuhan ay

nasasakop nito.

Ang Sahod ng Isang Kasambahay na

Nagtratrabaho Bilang Salesclerk

Ang kasambahay na nagtatrabaho bilang salesclerk ay dapat

makatanggap nang sahod na sang-ayon sa nakasaad na pasahod o

minimum wage na naangkop sa retail service establishment sa ilalim ng

umiiral na Wage Orders.

1

Pinakamababang Pasahod

(Minimum Wage)

Ang Republic Act No. 6727 (kilala din sa tawag na “Wage

Rationalization Act)” ay nagsasaad ng mga mandato para sa pagsasaayos ng

pinakamababang pasahod o minimum wage na naaangkop sa iba’t ibang

pang-industriyang sektor nakinabibilangan ng mga sumusunod: hindi pang

agrikultura (non-agriculture), plantasyong pang-agrikultura at di-

pangplantasyon, cottage/sining sa pagyari sa kamay, at retail/service,

depende sa bilang ng mga manggagawa o puhunan o taunang kita sa ilang

mga sektor.

81

Ang kahulugan ng pang-industriyang sektor ayon sa Rules

Implementing RA6727 ay ang sumusunod:

Ang “Agrikultura” ay nangangahulugan ng pagsasaka at ng lahat ng

sangay nito, at bukod sa iba pa ay kinabibilangan ng paglilinang

(cultivation) at pagbubungkal (tillage) ng lupa, ng panggagatasan

(dairying), ng produksyon, pagtatanim, pagpapalaki at pag-aani ng

anumang produkto ng pagsasaka o paghahalaman, ng paghahayupan

o pagmamanukan, pag-aalaga ng isda at iba pang produktong

pandagat (aquatic products), sa mga bukid o sapa, at kahit anong

aktibidad na gawain ng isang magsasaka bilang insidente o nauugnay

sa mga operasyon sa pagsasaka. Subalit hindi kabilang dito ang

paggawa ng mga produktong mula sa asukal, niyog, abaka, tabako,

pinya, aquatic or farm products.

Ang “Retail Establishment” ay ang pagbebenta ng kalakal sa mamimili

para sa personal o pantahanang gamit. Ang isang retail establishment

na madalas na mayroong pakyawang gawain ay nawawalan ng

karakter na retail o tingian.

Ang “Service Establishment” ay ang pagbibigay ng serbisyo na may

bayad sa mga indibiduwal para sa pansarili, personal o pantahanang

gamit.

Ito ay nag e-empleyo nang hindi lalampas sa sampung (10)

manggagawa anuman ang estado ng pag-empleyo, maliban sa may-

ari sa loob ng kahit anim (6) na buwan sa isang (1) taon.

Ang nasabing batas ay isinasakatwiran ang pagdedetermina ng sahod,

sa pagtatatag ng mekanismo at mga nararapat na pamantayan sa

pamamagitan ng paglikha ng Regional Tripartite Wages and Productivity

Boards (RTWPBs) na may awtoridad na i-determina ang arawang minimum

wage rates sa mga sumusunod na iba’t ibang rehiyon base sa naitatag na

pamantayan.

82

National Capital Region (NCR) o Kalakhang Maynila Cordillera Administrative Region (CAR) Rehiyon 1 - Northern Luzon o Ilocos Rehiyon 2 - Cagayan Valley Rehiyon 3 - Central Luzon Rehiyon 4-A - CALABARZON (Cavite, Laguna, Batangas,

Rizal, Quezon) Rehiyon 4-B - MIMAROPA (Mindoro, Marinduque, Romblon,

Palawan) Rehiyon 5 - Bicol Rehiyon 6 - Western Visayas Rehiyon 7 - Central Visayas Rehiyon 8 - Eastern Visayas Rehiyon 9 - Western Mindanao o Zamboanga Peninsula Rehiyon 10 - Northern Mindanao Rehiyon 11 - Southern Mindanao o Davao Rehiyon 12 - Central Mindanao or SOCCSKSARGEN

(South Cotabato, North Cotabato, Sultan Kudarat-Saranggani, General Santos)

Rehiyon 13 - Caraga Autonomous Region in Muslim Mindanao (ARMM)

Ayon sa Regional Wage Orders, ang pinakamababang arawang sahod

sa bawat industriya sa mga lokalidad sa loob ng rehiyon, at sa ibang

pagkakataon ay depende sa bilang ng mga manggagawa at puhunan ng

isang establisimyento. Ang Wage Orders naman ang magbibigay ng basehan

at tuntunin para sa aplikasyon ng mgahumihingi ng exemption na hindi muna

ipatupad ang pagtaas ng sahod. Ang ilang Wage Orders ay nagbibigay ng

allowances sa halip na pagtaas ng sahod.

A. Saklaw

A.1 Ang pagtaas ng sahod na nakasaad sa ilalim ng Wage Orders ay

sasaklaw sa lahat ng manggagawa sa pribadong sektor at

manggagawa na tumatanggap ng pinakamababang arawang

pasahod o minimum wage o sa mga tumatanggap ng certain daily

wage ceiling, kung saan naaangkop, anuman ang posisyon,

designasyon,o estado, at hindi isinasaalang-alang ang paraan

kung paano binabayaran ang kanilang sahod, maliban sa mga

manggagawa na nagtatrabaho sa rehistradong Barangay Micro

Business Enterprises (BMBEs) na may Katunayan/Sertipiko ng

83

Awtoridad (Certificate of Authority) na ipinagkaloob ng Opisina ng

Municipal o City Treasurer.

A.2. Habang nag-aaplay at ayon sa pagdetermina ng RTWPB, base sa

dokumentasyon at iba pang kahilingan na nakasaad sa angkop

na mga panuntunan at regulasyon na inilabas ng National Wages

and Productivity Commission (NWPC), ang isang establisyimento

ay maaaring mabigyan ng exemption sa hindi pagsunod sa Wage

Order sa loob ng di hihigit sa isang (1) taon.

B. Pinakamababang Pasahod (Minimum Wage Rates)

ARAWANG PASAHOD SA NATIONAL CAPITAL REGION Simula sa Unang Araw ng Enero 2014

Mga Siyudad / Munisipalidad: Caloocan, Las Pinas, Makati, Malabon, Mandaluyong, Manila, Marikina, Muntinlupa, Navotas, Paranaque, Pasay, Pasig,

Quezon, San Juan, Taguig, Valenzuela, and Pateros

Sektor / Industry

MW Under

W.O No. NCR-18

(+P10.00)

COLA Integration Effective 1/1/2014

MW after Integration

COLA

New Minimum

Wage Rates

Non-agriculture 436.00 15.00 451.00 15.00 466.00

Agriculture

Plantation 399.00 15.00 414.00 15.00 429.00

Nonplantation 399.00 15.00 414.00 15.00 429.00

Pribadong Ospital

May bed capacity na100 or less

399.00 15.00 414.00 15.00 429.00

Retail/Service Establishments

May 15 Manggagawa Pababa

399.00 15.00 414.00 15.00 429.00

Manufacturing Establishments

May 10 Manggagawa Pababa

399.00 15.00 414.00 15.00 429.00

84

C. Batayan

Ang batayan ng minimum wage rates ay ang normal na oras ng

paggawa na walong (8) oras sa loob ng isang araw.

D. Mga Manggagawang Buwanan ang Sahod (Monthly-Paid

Employees) at Mga Manggagawang Arawan ang Sahod

(Daily-Paid Employees)

Ang mga manggagawang buwanan ang sahod (monthly-paid

employees) ay mga empleyadong binabayaran nang araw-araw sa bawat

buwan, kabilang ang mga araw ng unworked rest days, special days, at

regular holidays.

Ang manggagawang arawan ang sahod (daily-paid employees) ay mga

empleyadong binabayaran base sa mga araw na sila ay nagtrabaho at sa

mga araw ng pista opisyal (regular holidays) kahit hindi sila pumasok.

E. Pagtutuos ng Estimated Equivalent Monthly Rate (EEMR)

ng mga Manggawang Buwanan at Arawan ang Sahod

Para sa mga manggagawang buwanan ang sahod:

Factor 365 days sa buong taon ang ginagamit upang malaman ang

katumbas na buwanang sahod ng monthly-paid employees. Para sa

pagtutuos ng kanilang Estimated Equivalent Monthly Rate (EEMR), sundin

ang mga sumusunod:

Applicable Daily Rate x 365 = Estimated Equivalent Monthly Salary (EEMR)

12 Months

Kung saan: ang 365 days/year

298 ordinaryong araw ng trabaho

52 mga araw ng pahinga

12 pista opisyal

3 espesyal na araw

365 Kabuuang bilang ng araw sa 1 taon

85

Para sa mga manggagawang arawan ang pasahod:

Ang mga sumusunod na factor at pormula ay maaaring gamitin sa

pagtutuos ng EEMR ng iba’t ibang grupo ng manggawang binabayaran ng

arawang sahod para sa kanilang karapatan sa minimum wage at iba pang

benepisyo ayon sa batas.

1) Para sa mga nagtatrabaho araw-araw kasama na ang araw ng

Linggo o araw ng pahinga, espesyal na araw at pista opisyal:

Applicable Daily Rate x 393.5 = EEMR

12 Months

Kung saan ang 393.5 days/year

298 ordinaryong araw ng trabaho

67.6 52 mga araw ng pahinga x 130%

24 12 pista opisyal x 200%

3.9 3 espesyal na araw x 130%

393.5 Kabuuang bilang ng araw sa 1 taon

2) Para sa mga nagtatrabaho na hindi bayad ang araw ng Linggo

o araw ng pahinga

Applicable Daily Rate x 3131 days/year = EEMR

12 Months

Kung saan ang 313 days/year

298 ordinaryong araw ng trabaho

12 pista opisyal

__3 espesyal na araw (kung ito ay binabayaran)

313 Kabuuang bilang ng araw sa 1 taon

____________________ 1Factor 310 ay maaaring gamitin sa halip na 313 kung ang tatlong (3) special days ay hindi

maituturing na bayad.

86

3) Para sa mga nagtatrabaho na hindi bayad ang araw ng Sabado

at Linggo o araw ng pahinga

Applicable Daily Rate x 2612 = EEMR

12 Months

Kung saan ang 261 days/year

246 ordinaryong araw ng trabaho

12 pista opisyal

3 espesyal na araw (kung ito ay binabayaran)

261 Kabuuang bilang ng araw sa 1 taon

F. Pinakamababang Pasahod at Mga Karapatan ng mga

Kasambahay (Minimum Wage under RA 10361)

Ang pinakamababang pasahod ng kasambahay ay hindi bababa sa

mga sumusunod:

a) Dalawang Libo at Limang Daang Piso (₱2,500.00) sa isang

buwan para sa mga kasambahay na nagtatrabaho sa

National Capital Region (NCR);

b) Dalawang Libong Piso (₱2,000.00) sa isang buwan para sa

mga nagtatrabaho sa chartered cities at munisipalidad; at

c) Isang Libo at Limang Daang Piso (₱1,500.00) sa isang

buwan para sa mga nagtatrabaho sa iba pang

munisipalidad.

Pagkalipas ng isang (1) taon matapos maging epektibo ang Batas

Kasambahay at sa mga sumusunod pa, ang RTWPBs ay magrerebisa at

hangga’t maaari ay idetermina at isasa-ayos ang pinakamababang pasahod

ng mga kasambahay. Ang RTWPBs ay magdaraos ng konsultasyon/hearing

sa mga stakeholders bago magpalabas ng Wage Order.

____________________

87

2Factor 258 ay maaaring gamitin sa halip na 261 kung ang tatlong (3) special days ay hindi

maituturing na bayad.

Ang mga sumusunod ay mga benepisyo ng kasambahay:

(a) Buwanang sweldo na di bababa sa minimum wage;

(b) Iba pang benepisyo tulad ng arawan at lingguhang

pahinga;

(c) 5 araw na taunang service incentive leave;

(d) 13th month pay;

(e) Kalayaan para sa panghihimasok ng amo sa

pamamahagi ng kanyang sahod;

(f) Pagiging miyembro sa SSS, PhilHealth at Pag-IBIG;

(g) Tamang pagtrato sa kasambahay;

(h) Libreng tutuluyan;

(i) Karapatan sa pansariling kakanyahan;

(j) Karapatan para makagamit ng panlabas na

kumunikasyon;

(k) Karapatan para sa edukasyon at pagsasanay;

(l) Karapatan upang bumuo o tumulong sa labor

organization;

(m) Karapatan para mabigyan ng sipi ng employment

contract;

(n) Karapatan sa certificate of employment;

(o) Karapatan upang tapusin ang empleo; at

(p) Karapatan sa paniniwala sa relihiyon at pangkalinangang

(q) Kabihasahan.

G. Epekto ng Pagbabawas ng Mga Araw ng Paggawa sa

Sahod (Effect of Reduction of Workdays on Wages)

Sa mga sitwasyon kung saan ang maypagawa ay kinakailangang

magbawas nang bilang ng araw ng trabaho upang maiwasan ang malubhang

pagkalugi, tulad ng pagkakataong may biglaang pagbaba ng halaga na

88

gagamitin para sa kanyang mga produkto o serbisyo o kung may kakulangan

sa raw materials, ang maypagawa ay maaaring magbawas ng suweldo sa

mga manggagawa batay sa mga araw na matatanggal, sang-ayon sa

prinsipyo ng “no work, no pay.” Ito ay walang pagkiling sa isang kasunduan o

polisiya ng kumpanya na sumasalungat dito.

H. Parusa at Doble Bayad-pinsala para sa Paglabag ng mga

Itinakdang Pagtaas o Pagsasaayos ng Sahod (Penalty

and Double Indemnity for Violation of the Prescribed

Increases or Adjustments in the Wage Rates RA 8188)

Kahit sinong tao, korporasyon, partnership o pagkakasosyo, asosasyon,

o anumang entidad na tumanggi o mabigong magbayad ng kahit alin sa mga

itinakdang pagtataas o pagsasaayos sa wage rates sang-ayon sa RA 6727,

ay maparurusahan sa pamamagitan ng multang hindi bababa sa Dalawapu’t

Limang Libong Piso (₱25,000.00) o nang hindi hihigit sa Isang Daang Libong

Piso (₱100,000.00) o pagkakakulong na hindi bababa sa dalawang (2) taon o

nang hindi hihigit sa apat (4) na taon, o parehas na pagmumulta at

pagkakakulong ayon sa pasya ng korte: Sa kondisyong kahit sinong taong

nahatulan nito ay hindi karapat-dapat sa mga benepisyong nakalaan sa ilalim

ng Probation Law.

Ang may kinalaman dito na maypagawa ay aatasan rin na magbayad

ng kaukulang halaga na may katumbas nang doble ng mga unpaid benefits o

benepisyong hindi naipagkaloob sa mga manggagawa: Sa kondisyon na ang

bayad-pinsala ay hindi nagpapawalang-sala sa maypagawa mula sa criminal

liability o kriminal na pananagutan na isinampa laban sa kanya.

Kung ang paglabag ay naisagawa ng isang korporasyon, trust o isang

samahan nang namamahala ng pera o ari-arian para sa isa pang tao o grupo,

firm o komersyal na organisasyon na nagpapatakbo batay sa kita nito at

nakikilahok sa pagbebenta ng mga kalakal o serbisyo sa mga consumer,

partnership o pagkakasosyo, asosasyon o anumang entidad, ang parusang

pagkakakulong ay maipapataw sa mga responsableng direktiba ng entidad,

kabilang ang mga sumusunod, ngunit hindi limitado sa, presidente, bise-

presidente, chief executive officer, general manager, managing director, o

partner.

89

I. Barangay Micro Business Enterprises (BMBEs)

Ang BMBEs na may kinalaman sa produksyon, pagpo-proseso, o pag-

manufacture ng mga produkto o kalakal kabilang ang pagpro-prosesong

agricultural (agro-processing), pangangalakal at serbisyo na ang kabuuang

assets o propreyedad, maliban sa lupa kung nasaan ang opisina nang

negosyo, planta, at mga kasangkapan, ay naroroon, at hindi hihigit sa tatlong

milyong piso (₱3,000,000), ay malilibre mula sa nasasaklaw nang Minimum

Wage Law: Sa kondisyon na ang lahat ng manggagawa ay magiging karapat-

dapat sa kaparehas na mga benepisyong natatanggap ng mga regular na

manggagawa, kagaya ng social security at healthcare benefits.

Upang makinabang sa mga benepisyo, ang BMBE ay dapat

magparehistro sa siyudad o munisipalidad na sumasakop dito at dapat rin

silang kumuha ng Sertipiko ng Awtoridad (Certificate of Authority) na

nagbibigay pahintulot sa kanila upang patakbuhin ang kanilang negosyo.

Ang mga mangaggawa at may-ari ng BMBE ay dapat magkasundo sa

kung ano ang katanggap-tanggap na pinakamababang pasahod nang naayon

sa wage advisories na ipinalabas ng RTWPBs.

J. Pinakamababang Pasahod sa mga Manggagawang

Binabayaran Ayon sa Natapos na Trabaho (Workers Paid

by Results)

Ang lahat ng mga manggagawang binabayaran batay sa natapos na

trabaho, kabilang ang mga nagtra-trabaho sa bahay at iyong mga

binabayaran por piraso, pakyaw, at iba pang trabahong walang oras, ay

dapat tumanggap ng hindi bababa sa nakasaad na minimum wage rates sa

ilalim ng Regional Wage Orders para sa normal na oras ng paggawa na hindi

lalagpas sa walong (8) oras bawat araw, o bahagi nito.

Ang pinakamababang pasahod ng mga manggagawa na binabayaran

nang ayon sa natapos na trabaho ay matutukoy sa pamagitan ng pag-aaral

sa panahong nagugul sa gawain o sa pakikipagsangguni sa mga kinatawan

ng mga organisasyon ng mga manggagawa at maypagawa sa isang

tripartitena ipinatawag ng Kalihim ng Department of Labor and Employment

(DOLE).

90

K. Pinakamababang Pasahod ng Apprentices, Learners, at

Mga Manggagawang may Kapansanan

Ang sahod ng apprentices at learners ay hindi sa anumang dahilan na

bababa sa pitumpu’t limang (75%) porsiyento ng pinaiiral na minimum wage.

Ang apprentices at learners ay nasasakop nang apprenticeship at

learnership agreements na aprubado ng Technical Education and Skills

Development Authority (TESDA).

Ang isang kuwalipikadong manggagawang may kapansanan ay

nasasakop din sa ilalim ng mga tuntunin at mga kondisyong pang-empleyo at

ng pasahod, mga pribilehiyo, mga benipisyo, fringe benefits, o allowances

nang tulad sa isang kuwalipikadong taong walang kapansanan (Sec. 5 RA

7277 o the Magna Carta for Disabled Person).

2

Dagdag na Bayad Tuwing Pista Opisyal

(Holiday Pay– Artikulo 94)

A. Kahulugan

Ang Holiday Pay ay tumutukoy sa bayad sa isang manggagawa na

katumbas ng isang (1) araw na sahod kahit hindi pumasok sa araw ng pista

opisyal.

B. Saklaw

Ang benepisyong ito ay sumasakop sa lahat ng manggagawa maliban

sa:

1. Kawani ng gobyerno kahit nasa ilalim ng Pambansang Pamahalaan

o alin mang political subdibisyon, kasama ang mga kawaning

nagtatrabaho sa mga korporasyong pag-aari ng pamahalaan o sa

ilalim ng kontroladong korporasyong nabuo sa ilalaim ng espesyal

o natatanging batas;

91

2. Bahay-kalakal na nagtitingi at nagbibigay ng serbisyo o retail at

service establishment na karaniwan nang wala pang sampu (10)

ang mga manggagawa;

3. Mga kasambahay o mga taong naninirahan at nagbibigay

serbisyong personal sa ibang tao;

4. Managerial employee, kung natupad ang mga sumusunod na

kondisyon:

4.1 Ang kanilang pangunahing tungkulin ay ang

pangangasiwa ng establisimyento na pinagtatrabahuhan

nila o ng isang departamento o subdibisyon nito;

4.2 Sila ay palagian at regular na nagbibigay ng direksiyon

sa dalawa (2) o higit pang bilang ng empleyado;

4.3 Sila ay may karapatang kumuha at mag-alis ng

empleyado na may mababang posisyon o ang kanilang

mungkahi at rekomendasyon tungkol sa pagpili,

pagpapaalis at pagtataas ng posisyon ng empleyado ay

binigyan ng karampatang bigat.

5. Opisyal o miyembro ng managerial staff na may mga sumusunod

na tungkulin:

5.1 Pangunahing gawain ay may kaugnayan sa

pangangasiwa o pamamahala o sa pagsasaayos ng mga

patakaran at polisiya ng may-ari;

5.2 Palagian o regular na pinaiiral ang sariling kakayahan sa

pagdidisisyon

5.3 (a) Palagian o regular at direktang tumutulong sa may-ari

o sa mga matataas na empleyado sa pagsasaayos ng

establisimiyento o sa isang debisyon kung saan siya ay

isa ring empleyado; (b) Naipatutupad sa ilalim ng

pangkalahatang superbisyon sa mga gawaing teknikal o

yaong di pangkaraniwang gawain na nangangailangan

ng natatanging kasanayan o kaalaman; o (c)

Isinasakatuparan, sa ilalim ng pangkalahatang

pangangasiwa, ang mga espesyal na takda at gawain; at

92

5.4 Hindi nakakaubos ng mahigit na dalawampung

porsiyento (20%) ng kanilang oras sa trabaho o gawain

na di direktang may kaugnayan sa pagganap ng

tungkuling nakasaad sa talata 5.1, 5.2, at 5.3; at

6. Mga tauhan na regular na gumaganap ng kanilang tungkulin na

malayo sa principal na kinaroroonan ng negosyo o sangay ng

tanggapan, at hindi matiyak nang lubusan ang aktwal na oras ng

pagtatrabaho sa labas.

C. Regular Holidays

Lahat ng manggagawa na sakop ng Holiday Pay Rule ay dapat

bayaran ng kanyang regular na arawang sahod (daily basic wage at COLA).

Ibig sabihin, ang lahat ng manggagawa ay kailangang bayaran ng

maypagawa katumbas ng 100% ng kanyang arawang sahod kahit hindi

pumasok sa araw ng pista opisyal subalit kinakailangang siya ay nagtrabaho

o kaya ay nakaliban sa trabaho na may bayad, isang araw bago sumapit ang

regular holiday o pista opisyal.

Ang mangagawang pumasok sa araw ng regular holiday o pista

opisyal ay kailangang bayaran ng doble o 200% katumbas ng kanyang

arawang sahod.

Halimbawa:

Ang NCR Minimum Wage (Arawang sahod at COLA) ay ₱451 + ₱15

para sa non-agricultural sector, simula sa Unang Araw ng Enero 2014 sa

ilalim ng Wage Order No. NCR-18.

Para sa manggagawa na nagtrabaho ng walong (8) oras: May dagdag

na 100% sa arawang sahod na 100% o katumbas na 200%.

Sector/Industry Rate Amount

Non-Agriculture ₱ 466.00 ₱ 466 X 200%= ₱932.00

Retail/Service Establishment

employing less than 10 workers ₱ 414.00 Not covered or exempted

93

Kung ang regular holiday o pista opisyal ay pumatak sa araw ng

pahinga ng isang manggagawa, siya ay may karagdagang 30% ng kanyang

holiday payratena 200% o kabuuang 260%. (Ang pagtutuos ay makikita sa

#3. Premium Pay)

Kung ang regular holiday o pista opisyal ay pumatak sa araw ng

Linggo, ang susunod na Lunes ay hindi holiday, maliban kung may inilabas

na proklamasyon na nagsasaad na ito ay special day.

Ayon sa Executive Order No. 292, na sinusugan ng Republic Act 9849,

ang labindawang (12) regular holidays o pista opisyal ay ang mga

sumusunod maliban na lang kung ito ay mabago sa pamamagitan ng

paglalabas ng isang batas, kautusan o proklamasyon:

New Year’s Day January 1

Maundy Movable Date

Good Friday Movable Date

Araw ng Kagitingan Monday nearest April 9

Labor Day Monday nearest May 1

Independence Day Monday nearest June 12

National Heroes’ Day Last Monday of August

Eidl Fitr Movable Date

Eidl Adha Movable Date

Bonifacio Day Monday nearest Nov. 30

Christmas Day December 25

Rizal Day Monday nearest Dec. 30

Kung ang Araw ng Kagitingan ay pumatak sa parehong araw ng

Huwebes Santo o kaya ay Biyernes Santo, ang manggagawa ay dapat

bayaran ng 200% ng kanyang arawang sahod kahit hindi nagtrabaho. Kung

ang isang manggagawa ay nagtrabaho sa nasabing araw, siya ay tatanggap

ng dagdag na 100% nang kanyang arawang sahod o kabuuang 300% ng

kanyang arawang sahod.

94

D. Muslim Holidays

Ang mga sumusunod ay ang mga Muslim Holidays na inilabas sa

pamamagitan ng Presidential Decree No 1083 (Code of Muslim Personal

Laws of the Philippines), as amended:

1. Amun Jadid (New Year) – unang araw ng lunar month of

Muharram;

2. Maulid-un-Nabi (Birthday of the Prophet Muhammad) – tuwing ika-

12 araw ng 3rd lunar month of Rabi-ul-Awwal;

3. Lailatul Isra Wal Mi’raj (Nocturnal Journey and Ascension of the

Prophet Muhammad) tuwing ika-27th na araw ng 7th lunar month of

Rajab;

Ang mga pista opisyal na ito ay ipinagdiriwang lamang sa probinsya ng

Basilan, Lanao del Norte, Lanao del Sur, Maguindanao, North Cotabato,

Sultan Kudarat, Sulu,Tawi-Tawi, Zambaonga del Norte at Zambaonga del Sur

at sa mga syudad ng Cotabato, Iligan, Marawi, Pagadian, at Zamboanga, at

sa iba pang mga Muslim provinces at sa mga siyudad na maaaring italaga ng

batas. Sa pamamagitan ngProklamasyon ng Presidente ng Pilipinas, ang

Muslim holidays ay maaaring opisyal na igunita sa iba pang probinsya o

siyudad.

E. Pagliban (Absences)

1. Ang manggagawa ay kailangang bayaran ng holiday pay kung siya

ay naka liban na may bayad sa araw bago sumapit ang regular

holiday. Samantalang ang mga mangggagawa na hindi pumasok o

naka leave without pay sa araw bago pa sumapit ang regular

holiday ay maaaring hindi bayaran kung hindi sila nag trabaho sa

araw ng regular holiday o pista opisyal.

2. Ang mga maypagawa ay kailangang magbigay ng magkaparehong

porsyento ng holiday pay kagaya ng mga benepisyong ibinibigay

ng isang competent authority sa pamamagitan ng employee’s

compensation o kaya ay social security payment, alinman ang

95

mataas, kung ang manggagawa ay nakaliban sa trabaho habang

siya ay nagtatamasa ng naturang pribilehiyo sa pagliban.

3. Kung ang araw bago mag pista opisyal ay isang non-work day sa

isang establisyemento o kaya ay nakatakdang araw ng pahinga ng

isang manggagawa, hindi siya maaaring ituring na naka leave of

absence sa araw na yaon, kung kaya’t siya ay dapat bayaran ng

holidaypaykung siya ay nagtrabaho sa araw ng non-working day o

araw ng pahinga.

F. Magkakasunod na Regular Holidays

Kung mayroong dalawang (2) magkakasunod na regular holidays o pista

opisyal kagaya ng Huwebes Santo at Biyernes Santo, ang isang

manggagawa ay maaaring hindi bayaran sa dalawang regular holiday o pista

opisyal kung siya ay hindi pumasok sa araw bago sumapit ang regular

holiday o pista opisyal, maliban lamang kung siya ay pumasok sa unang araw

ng regular holiday o pista opisyal, siya ay dapat bayaran ng holiday pay sa

ikalawang araw ng pista opisyal.

G. Pansamantalang Pagtigil sa Paggawa o Temporary or

Periodic Shutdown/Cessation of Work

Sa kaso ng pansamantalang pagtitigil ng trabaho o periodic shutdown

ng isang establisyemento, para sa taunang imbentaryo o kaya ay pag-aayos

o paglilinis ng mga makina at iba pang kagamitan, ang regular holiday o pista

opisyal na tumama sa panahong ito ay kailangang bayaran ayon sa Rules

Implementing the Labor Code, as amended.

H. Holiday Pay para sa Iba Pang Uri ng Manggagawa

1. Kung ang isang manggagawa ay binabayaran ayon sa kanyang

natapos na trabaho o piece-rate basis, ang kanyang holiday pay ay

hindi bababa sa kanyang average daily earning sa loob ng pitong

(7) araw na aktwal ng paggawa o actual work days bago pa mag

regular holiday o pista opisyal; sa kundisyong, gayunpaman na

hindi sa anumang kaso na ang holiday pay ay mas mababa kaysa

sa pinakamababang pasahod/minimum wage rate na naaangkop

sa batas.

96

2. Ang pamanahon na mga manggagawa o seasonal workers ay

maaaring hindi bayaran ng holiday pay sa panahon ng off-season

kung hindi sila nagtatrabaho.

3. Ang mga manggagawa na walang regular na workdays, katulad ng

mga estibador ay walang karapatan sa holiday pay.

3

Dagdag Na Bayad Tuwing

Araw ng Pahinga o Special Day

(Premium Pay– Artikulo 91-93)

A. Kahulugan

Ang Premium Pay ay karagdagang bayad sa manggagawa sa loob ng

walong (8) oras na trabaho sa araw ng pahinga at special days.

B. Saklaw

Ang benepisyong ito ay sumasakop sa lahat ng manggagawa maliban

sa:

1. Kawani ng gobyerno kahit nasa ilalim ng Pambansang Pamahalaan

o alin mang political subdibisyon, kasama ang mga kawaning

nagtatrabaho sa mga korporasyong pag-aari ng pamahalaan o sa

ilalim ng kontroladong korporasyong nabuo sa ilalim ng espesyal o

natatanging batas;

2. Managerial employee, kung natupad ang mga sumusunod na

kondisyon:

2.1 Ang kanilang pangunahing tungkulin ay ang pangangasiwa

ng establisimyento na pinagtatrabahuhan nila o ng isang

departamento o subdibisyon nito;

2.2 Sila ay palagian at regular na nagbibigay ng direksiyon sa

dalawa (2) o higit pang bilang ng empleyado;

2.3 Sila ay may karapatang kumuha at mag-alis ng empleyado

na may mababang posisyon o ang kanilang mungkahi at

97

rekomendasyon tungkol sa pagpili, pagpapaalis at

pagtataas ng posisyon ng empleyado ay binigyan ng

karampatang bigat.

3. Opisyal o miyembro ng managerial staff na may mga sumusunod

na tungkulin:

3.1 Pangunahing gawain ay may kaugnayan sa pangangasiwa

o pamamahala o sa pagsasaayos ng mga patakaran at

polisiya ng may-ari;

3.2 Palagian o regular na pinaiiral ang sariling kakayahan sa

pagdidisisyon: (a) Palagian o regular at direktang

tumutulong sa may-ari o sa mga matataas na empleyado

sa pagsasaayos ng establisimiyento o sa isang debisyon

kung saan siya ay isa ring empleyado; (b) Naipatutupad sa

ilalim ng pangkalahatang superbisyon sa mga gawaing

teknikal o yaong di pangkaraniwang gawain na

nangangailangan ng natatanging kasanayan o kaalaman;

o (c) Isinisasakatuparan, sa ilalim ng pangkalahatang

pangangasiwa, ang mga espesyal na takda at gawain; at

3.3 Hindi nakakaubos ng mahigit na dalawampung porsiyento

(20%) ng kanilang oras sa trabaho o gawain na di

direktang may kaugnayan sa pagganap ng tungkuling

nakasaad sa talata 3.1, 3.2, at 3.3.

4. Mga kasambahay o mga taong naninirahan at nagbibigay

serbisyong personal sa ibang tao;

5. Mga manggagawang binabayaran depende sa natapos na trabaho,

kasama dito ang piece rate workers, pakyaw, takay, o task basis at

iba pang trabahong walang tiyak ang oras kung ang kanilang

natapos na trabaho ay batay sa itinakda ng Kalihim ng DOLE; at

6. Mga tauhan na regular na gumaganap ng kanilang tungkulin na

malayo sa kinaroroonan ng negosyo o sangay ng tanggapan, at

hindi matiyak nang lubusan ang aktwal na oras ng pagtatrabaho sa

labas.

98

C. Espesyal na Araw o Special Days

1. Special Days

Habang hindi binabago ng batas, order o proklamasyon, ang

mga sumusunod na tatlong (3) special days sa isang taon sa ilalim

ng Executive Order No. 292, na sinusugan ng Republic Act 9849 ay

gugunitain sa Pilipinas:

Ninoy Aquino Day Monday nearest August 21

All Saints Day November 1

Last Day of the Year December 31

Ang prinsipyong “no work, no pay” ay sumasaklaw sa

special day at sa panahong mayroong pinoproklama ang

Presidente o kaya ng Kongreso.

Ang manggagawa na hindi nagtrabaho sa espesyal na araw

o special days ay hindi makatatanggap ng anumang bayad. Ito ay

walang masamang palagay sa mga boluntaryong ginagawa o

probisyon ng isang sama-samang kasunduan sa paggawa o

collective bargaining agreement (CBA) na nagtatakda ng

kabayaran na higit na mataas sa itinakda ng batas.

Kung ang isang manggagawa ay nagtrabaho o

pinahintulutang magtrabaho sa special day, dapat siyang bigyan ng

dagdag na hindi bababa sa tatlumpung porsyento(30%) ayon sa

kanyang regular na sahod o kabuuang 130%. Kung ang

manggagawa ay nagtrabaho sa special days at pumatak sa araw

ng kanyang pahinga o rest day, siya ay babayaran ng karagdagang

50% ng kanyang regular na sahod o kabuuang 150%.

2. Special Work Days

Ang pagtatrabaho ng isang manggagawa sa araw na

naideklarang Special Work Day, ay babayaran lamang ng

katumbas ng kanyang arawang sahod. Walang karagdagang bayad

o premium pay sa dahilang ito ay maituturing lamang na

pagtatrabaho sa ordinaryong araw.

99

D. Premium Pay Rates

Ang COLA ay hindi kasama sa pagtutuos ng premiumpay. Ang

minimum statutory premium pay rates ay ang mga sumusunod:

1. Pagtrabaho sa araw ng pahinga o special day:

Karagdagang 30% ng arawang sahod na 100% o may kabuuang

130%.

Sector/Industry Rate Amount

Non-agriculture ₱451.00 ₱451 x 130% = ₱586.30

Retail/Service Establishment ₱414.00 ₱414 x 130% =₱538.20

2. Pagtrabaho sa araw ng pahinga na pumatak sa special day:

Karagdagang 50% ng arawang sahod na 100% o may kabuuang

150%.

Sector/Industry Rate Amount

Non-agriculture ₱451.00 ₱451 x 150% =₱676.50

Retail/Service Establishment ₱414.00 ₱414 x 150% =₱621.00

3. Pagtatrabaho sa regularholiday o pista opisyal na pumatak sa araw

ng pahinga (hindi angkop sa mga manggagawa na hindi saklaw

nang holiday-payrule).

Karagdagang 30% sa regularholidayrate na 200% batay sa

kanyang arawang sahod o may kabuuang 260%.

Sector/Industry Rate Amount

Non-agriculture ₱451.00 ₱451 × 260% = ₱1,172.60

Retail/Service Establishment ₱414.00 Not covered by holiday pay

rule

100

4

Dagdag na Bayad para sa Trabaho ng

Lampas sa Walong Oras

(Overtime Pay– Artikulo 87)

A. Kahulugan

Ang Overtime Pay ay karagdagang bayad sa pagtatrabaho na lampas

sa walong (8) oras sa isang araw.

B. Saklaw

Ang saklaw nito ay tulad din sa saklaw na nakapaloob sa Premium

pay.

C. Overtime Pay Rates

Ang COLA ay hindi kasama sa pagtutuos ng overtime pay. Ang

pinakamababang overtime pay rates ay nagkakaiba depende kung anong

araw naganapang pagtatrabaho ng overtime.

1. Paggawa na lampas sa walong (8) oras sa ordinaryong araw:

Karagdagang 25% batay sa hourly rate.

Sector/Industry Rate Amount

Non-agriculture ₱451.00 ₱451/8 × 125% = 70.47 = 70.47 ×

number of hours OT work

Retail/Service

Establishment ₱414.00

₱414/8 × 125% = 87.46 = 87.46 ×

number of hours OT work

2. Paggawa na lampas sa walong (8) oras sa nakatakdang araw ng

pahinga o rest day o kaya ay special day: Karagdagang 30% ng

hourly rate sa mga binanggit na mga araw.

Sector/Industry Rate Amount

Non-agriculture ₱451.00 ₱451/8 × 130% × 130% = 95.27 =

95.27 × number of hours OT work

Retail/Service

Establishment

₱414.00 ₱414/8 × 130% × 130% = 87.46 =

87.46 × number of hours OT work

101

3. Paggawa na lampas sa walong (8) oras sa special day na pumatak

sa araw ng pahinga: Karagdagang 50% batay sa hourly rate.

Sector/Industry Rate Amount

Non-agriculture ₱451.00 ₱451/8 × 150% × 130% = 109.31 = 109.31 × number of hours OT work

Retail/Service Establishment

₱414.00 ₱414/8 × 150% × 130% = 100.91 = 100.91 × number of hours OT work

4. Paggawa na lampas sa walong (8) oras sa regular holiday:

Karagdagang 30% batay sa hourly rate.

Sector/Industry Rate Amount

Non-agriculture ₱451.00 ₱451/8 × 200% × 130% = 146.58 = 146.58 × number of hours OT work

Retail/Service Establishment

₱414.00 Not covered by holiday pay rule

5. Paggawa na lampas sa walong (8) oras sa regular holiday na

pumatak sa araw ng pahinga: Karagdagang 30% batay sa hourly

rate.

Sector/Industry Rate Amount

Non-agriculture ₱451.00 ₱451/8 × 200% × 130% × 130% = 146.58 = 146.58 × number of hours OT work

Retail/Service Establishment

₱414.00 Not covered by holiday pay rule

D. Stipulated Overtime Rates

Sa pangkalahatan, ang premium pay para sa pagtatrabaho na ginanap

sa mga araw ng pahinga, special days, o regular holidays ay kasama bilang

bahagi ng regular rate ng manggagawa sa pagtutuos ng kanyang bayad sa

overtime para sa pagtatrabaho sa nabanggit na mga araw, lalo na kung ang

maypagawa ay nagbabayad lamang ng minimum overtime rate na nakasaad

sa batas.

Ang mga maypagawa at manggagawa, sa kabilang dako, ay maaaring

magtadhana sa kanilang kolektibong kasunduan tungkol sa pagbabayad

nang overtime na mas mataas kaysa sa itinakda ng batas.

102

5

Dagdag na Bayad sa Pagtatrabaho sa Gabi

(Night Shift Differential – Artikulo 86)

A. Kahulugan

Ang Night Shift Differential ay karagdagang bayad sa pagtatrabaho sa

gabi na hindi bababa sa sampung porsyento (10%) ng kanyang regular na

sahod sa bawat oras na ipinagtrabaho sa pagitan ng ikasampu(10:00) ng

gabi at ika-anim (6:00) ng umaga.

B. Saklaw

Ang benepisyong ito ay sasaklaw sa lahat ng manggagawa maliban sa

mga sumusunod:

1. Kawani ng gobyerno kahit nasa ilalim ng Pambansang Pamahalaan

o alin mang political subdibisyon, kasama ang mga kawaning

nagtatrabaho sa mga korporasyong pag-aari ng pamahalaan o sa

ilalim ng kontroladong korporasyong nabuo sa ilalim ng espesyal o

natatanging batas;

2. Bahay-kalakal na nagtitingi at nagbibigay ng serbisyo o retail and

service establishment na karaniwang nag-eempleo ng hindi higit sa

limang (5) manggagawa;

3. Mga kasambahay o mga taong naninirahan at nagbibigay

serbisyong personal sa ibang tao;

4. Managerial employee, kung natupad ang mga sumusunod na

kondisyon:

4.1 Ang kanilang pangunahing tungkulin ay ang pangangasiwa

ng establisimyento na pinagtatrabahuhan nila o ng isang

departamento o subdibisyon nito;

4.2 Sila ay palagian at regular na nagbibigay ng direksiyon sa

dalawa (2) o higit pang bilang ng empleyado;

103

4.3 Sila ay may karapatang kumuha at mag-alis ng empleyado

na may mababang posisyon o ang kanilang mungkahi at

rekomendasyon tungkol sa pagpili, pagpapaalis at

pagtataas ng posisyon ng empleyado ay binigyan ng

karampatang bigat;

5. Opisyal o miyembro ng managerial staff na may mga sumusunod

na tungkulin:

5.1 Pangunahing gawain ay may kaugnayan sa pangangasiwa

o pamamahala o sa pagsasaayos ng mga patakaran at

polisiya ng may-ari;

5.2 Palagian o regular na pinaiiral ang sariling kakayahan sa

pagdidisisyon

5.3 (a) Palagian o regular at direktang tumutulong sa may-ari o

sa mga matataas na empleyado sa pagsasaayos ng

establisimiyento o sa isang debisyon kung saan siya ay isa

ring empleyado; (b) Naipapatupad sa ilalim ng

pangkalahatang superbisyon sa mga gawaing teknikal o

yaong di pangkaraniwaang gawain na nangailangan ng

natatanging kasanayan o kaalaman; o (c)

Isinisasakatuparan, sa ilalim ng pangkalahatang

pangangasiwa, ang mga espesyal na takda at gawain; at

5.4 Hindi nakakaubos ng mahigit na dalawampung porsyiento

(20%) ng kanilang oras sa trabaho o gawain na di

direktang may kaugnayan sa pagganap ng tungkuling

nakasaad sa talata 5.1,5.2, at 5.3; at

6. Mga tauhan na regular na gumaganap ng kanilang tungkulin na

malayo sa kinaroroonan ng negosyo o sangay ng tanggapan, hindi

matiyak nang lubusan ang aktwal na oras ng pagtatrabaho sa

labas.

C. Pagtutuos ng Karagdagang Bayad sa Pagtatrabaho sa

Gabi (Night Shift Differential)

Ang COLA ay hindi kasama sa pagtutuos ng night shift pay. Ang table

sa ibaba ay magagamit sa pagtutuos ng night shift pay.

104

Gumagawa sa araw ng Karagdagang Sahod

Ordinary day 100% or 1

Sunday or rest day 130% or 1.3

Special day 130% or 1.3

Special day on a rest day 150% or 1.5

Regular holiday 200% or 2

Regular holiday falling on rest day 260% or 2.6

Double holiday 300% or 3

Double holiday falling on a rest day 390% or 3.9

Ordinary day, night shift 1 × 1.1 = 1.1 or 110%

Rest day, night shift 1.3 × 1.1 = 1.43 or 143%

Special day, night shift 1.3 × 1.1 = 1.43 or 143%

Special day, rest day, night shift 1.5 × 1.1 = 1.65 or 165%

Regular holiday, night shift 2 × 1.1 = 2.2 or 220%

Regular holiday, rest day, night shift 2.6 × 1.1 = 2.86 or 286%

Double holiday, night shift 3 × 1.1 = 3.3 or 330%

Double holiday, rest day, night shift 3.9 × 1.1 = 4.29 or 490%

Ordinary day, overtime (OT) 1 × 1.25 = 1.25 or 125%

Rest day, overtime 1.3 × 1.3 = 1.69 or 169%

Special day, overtime 1.3 × 1.3 = 1.69 or 169%

Special day, rest day, overtime 1.5 × 1.3 = 1.95 or 195%

Regular holiday, overtime 2 × 1.3 = 2.6 or 260%

Regular holiday, rest day, overtime 2.6 × 1.3 = 3.38 or 338%

Double holiday, overtime 3 × 1.3 = 3.9 or 390%

Double holiday, rest day, overtime 3.9 × 1.3 = 5.07 or 507%

Ordinary day, night shift, overtime 1 × 1.1 × 1.25 = 1.375 or 137.5%

Rest day, night shift, overtime 1.3 1.1 × 1.3 = 1.859 or 185.9%

Special day, night shift, overtime 1.3 × 1.1 × 1.3 = 1.859 or 185.9%

Special day, rest day, night shift, OT 1.5 × 1.1 × 1.3 = 2.145 or 214.5%

Regular holiday, night shift, OT 2 × 1.1× 1.3 = 2.86 or 286%

Regular holiday, rest day, night shift, OT 2.6 × 1.1 × 1.3 = 3.718 or 371.8%

Double holiday, night shift, OT 3 × 1.1 × 1.3 = 4.29 or 429%

Double holiday, rest day, night shift, OT 3.9 × 1.1 × 1.3 = 5.577 or 557.7%

105

* Ang pinakamababang night shift pay rates ay maaaring palitan ang value

na makikita sa itaas, depende sa araw kung kailan naganap ang

pagtatrabaho sa gabi.

Sector/Industry Rate Amount

Non-agriculture ₱451.00 ₱451/8 ×*110% = ₱56.375 ×

110% × numbers of hours work

Retail/Service

Establishment

₱414.00 ₱414 ×*110% = ₱51.75 × 110%

× numbers of hours work

6

Service Charges

(Artikulo 96)

A. Paghahatian (Sharing)

Lahat ng manggagawa sa isang establisimyento o kahalintulad nito na

kumukulekta ng service charges ay may karapatan sa isang pantay o tamang

bahagi sa walumpu’t limang porsyento o bahagdan (85%) na kabuuang

koleksyon. Ang naiwan o natirang labing-limang (15%) porsyento o bahagdan

ay maaaring gamitin ng maypagawa upang mabayaran ang anumang gastos

sa mga kagamitan na nabasag, nawala o kahalintulad nito at ipamamahagi

din ang iba sa mga managerial employees ayon sa kanyang disposisyon. Ang

service charges ay kadalasang kinokolekta ng halos lahat ng hotel, kainan o

restaurant, night club, cocktail lounges at iba pa.

B. Paraan ng Pagbabayad (Payments)

Ang bahagi ng mga manggagawa sa service charges ay

ipinagkakaloob sa kanila minsan tuwing ika-dalawang linggo (2 weeks) o

dalawang (2) beses sa isang buwan na may pagitan na di-lalampas sa labing-

anim (16) na araw.

C. Pabuya o Tip

Kung ang isang restawran o mga kahalintulad nito ay hindi

kumukulekta ng service charges ngunit may sinusunod na patakaran o

kaugalian sa kumpanya, ang pabuya o tip na kusang-loob na ibinigay na

ibinigay ng mga kostumer sa mga manggagawa ay dapat i-monitor, iayos,

106

kuwentahin at ipamahagi sa isang pamamaraang tulad din ng pagbabahagi

ng service charges.

7

Service Incentive Leave (SIL)

(Artikulo 95)

A. Saklaw

Ang bawat manggagawa na nakapagserbisyo na ng hindi kukulangin

sa isang (1) taon ay dapat magkaroon ng karapatan sa taunang service

incentive leave (SIL) na lima (5) araw na may bayad.

Ang benepisyong ito ay sumasakop sa lahat ng manggagawa maliban

sa mga sumusunod:

1. Kawani ng gobyerno kahit nasa ilalim ng Pambansang Pamahalaan

o alin mang political subdibisyon, kasama ang mga kawaning

nagtatrabaho sa mga korporasyong pag-aari ng pamahalaan o sa

ilalim ng kotroladong korporasyong nabuo sa ilalim ng espesyal o

natatanging batas;

2. Mga taong naninirahan at nagbibigay serbisyong personal sa ibang

tao;

3. Managerial employee, kung natupad ang mga sumusunod ng

kondisyon;

3.1 Ang kanilang pangunahing tungkulin ay ang pangangasiwa

ng establisimyento na pinagtatrabahuhan nila o ng isang

departamento o subdibisyon nito;

3.2 Sila ay palagian at regular na nagbibigay ng direksiyon sa

dalawa (2) o higit pang bilang ng empleyado;

3.3 Sila may karapatang kumuha at mag-alis ng empleyado na

may mababang posisyon o ang kanilang mungkahi at

rekomendasyon tungkol sa pagpili, pagpapaalis at

107

pagtataas ng posisyon ng empleyado ay binigyan ng

karampatang bigat.

4. Opisyal o miyembro ng managerial staff na may mga sumusunod

na tungkulin:

4.1 Pangunahing gawain ay may kaugnayan sa pangangasiwa

o pamamahala o sa pagsasaayos ng mga patakaran at

polisya ng may-ari;

4.2 Palagian o regular na pinaiiral ang sariling kakayahan sa

pagdidisisyon

4.3 (a) Palagian o regular at direktang tumutulong sa may-ari o

sa mga matataas na emplyeyado sa pagsasaayos ng

establisimiyento o sa isang debisyon kung saan siya ay isa

ring empleyado; (b) Naipatutupad sa ilalim ng

pangkalahatang superbisyon sa mga gawaing teknikal o

yaong di pangkaraniwang gawain na nangangailangan ng

natatanging kasanayan o kaalaman; o (c)

Isinisasakatuparan, sa ilalim ng pangkalahatang

pangangasiwa, ang mga espesyal na takda at gawain; at

4.4 Hindi nakakaubos ng mahigit na dalawampung porsiyento

(20%) ng kanilang oras sa trabaho o gawain na di

direktang may kaugnayan sa pagganap ng tungkuling

nakasaad sa talata 4.1, 4.2, at 4.3;

5. Mga tauhan na regular na gumaganap ng kanilang tungkulin na

malayo sa kinaroroonan ng negosyo o sangay ng tanggapan, at

hindi matiyak nang lubusan ang aktwal na oras ng pagtatrabaho sa

labas;

6. Sa mga manggagawang nagtatamasa na nang ganitong

benepisyo;

7. Sa mga manggagawang nagtatamasa na ng vacation leave na may

bayad kahit limang (5) araw; at

8. Sa mga establisimyentong regular na nag-eempleyo ng hindi higit

sa sampung (10) manggagawa.

108

B. Kahulugan ng Isang Taong Serbisyo

Ang “isang (1) taong serbisyo” ng isang empleyado ay

nangangahulugang paglilikod sa loob ng labing-dalawang (12) buwan, tuloy-

tuloy man o hindi, mula sa araw ng kaniyang pagsisimula sa trabaho.

Kasama sa panahong ito ay ang autorisadong pagliban, araw ng pahinga at

mga may bayad na regular holidays.

Kung sa pamamagitan ng indibiduwal o maramihang

kasunduan/collective agreement, ang mga gawin o patakaran ng kumpanya,

ang araw ng pagtatrabaho ay mas mababa sa labindalawang (12) buwan,

ang nasabing panahon ay maituturing na isang (1) taon na, para sa layuning

malaman ang karampatang service incentive leave (SIL)

C. Pagsalin sa Pera (Conversion to Cash)

Ang SIL ay maaaring gamitin kung magkakasakit o magbabakasyon.

Ang di nagamit na SIL ay maaaring bayaran ng pera sa katapusan ng taon.

Sa pagkakalkula nito, ang batayan ay ang sahod kung kailan ito ay ipinalit sa

pera.

Ang paggamit at pagpapalit sa katumbas na halaga ay maaaring baha-

bahagi o pro-rate.

Halimbawa:

Ang isang manggagawa na nagsimula sa trabaho nang

Unang Araw ng Enero, 2000 at umalis noong Unang Araw ng

Marso, 2001. Ipagpalagay na hindi nito nagamit o may natira

pang service incentive leave (SIL) nuong nakalipas na taon,

siya ay may karapatang ipalit sa pera o i-convert into cash ang

nasabing SIL sa panahon ng kanyang pag-alis.

SIL naipon – Disyembre 31, 2000 5 araw

Proporsyon ng SIL para sa

Enero – Pebrero 2001

(2/12) × 5 days 0.833 araw

Kabuuang naipong SIL - - - - - - - - - - - - - - - 5.833 araw

Taong 2000 hanggang Marso 1 2001

109

8

Maternity Leave

(RA 1161, as amended by RA 8282)

A. Saklaw

Ang sumasaklaw sa benepisyong ito ay para sa lahat ng babaeng

manggagawa, kasal man o hindi.

B. Karapatan/Prebilehiyo

Ang bawat nagdadalang-taong manggagawa na nagtatrabaho sa

pribadong sektor, mapa-kasal man o hindi ay makatatanggap ng maternity

leave na animnapung (60) araw para sa normal na panganganak o

pagkakunan; o pitumpu’t walong (78) araw para sa manganganak sa

pamamagitan ng caesarian section, kasama ang mga benepisyong katumbas

ng isang daang porsyento (100%) ng humigit kumulang na arawang sahod ng

manggagawa na nakapaloob sa batas.

Upang makatanggap ng nasabing pribilehiyo, ang babaeng

manggagawa ay dapat na miyembro ng SSS sa panahon ng kanyang

panganganak o pagkakakunan; nakapagbigay siya ng kaukulang

notipikasyon para sa SSS sa pamamagitan ng kanyang maypagawa;

nakapagbayad dapat ang kanyang maypagawa nang hindi bababa sa tatlong

buwang kontribusyon sa Social Security System (SSS) sa loob ng

labindalawnag buwang (12), kaagad bago ang araw ng kanyang

panganganak o pagkakakunan.

Ang benepisyo maternity leave, tulad ng iba pang mga benepisyong

ipinagkakaloob ng SSS, ay ibinibigay sa mga manggagawa sa halip na

pasahod ng kumpanya. Kung kaya’t, hindi ito maaaring isama sa pagkalkula

ng 13thmonth pay ng manggagawa para sa buong taon.

110

9

Paternity leave

(RA 8187)

A. Saklaw

Ang paternity leave ay ipinagkakaloob sa lahat ng kasal na lalaking

manggagawa sa pribadong sektor, ano pa man ang kanilang estado bilang

manggagawa. Layunin ng benepisyong ito na payagan ang empleyadong

lalaki na makatulong sa kanyang asawa sa panahon ng

pagpapagaling/pagpapalakas nito at sapag-aaruga ng kanilang bagong silang

na sanggol.

B. Ang Benepisyo

Ang benepisyong paternity leave ay maaaring magamit ng

empleyadong lalaki sa unang apat (4) na panganganak ng legal na asawa na

kanyang kapisan. Para sa layuning ito, ang “pakikipagpisan” ay tumutukoy sa

obligasyon ng asawang babae at asawang lalaki na magsama sa iisang

bubong.

Kung ang mag-asawa ay hindi pisikal na magkasama sa bahay dahil

sa trabaho o lugar na pinatatrabahuhan, may karapatan rin ang lalaking

manggagawa sa benepisyong paternity leave.

Ang paternity leave ay sa loob ng pitong (7) calendar days, na binubuo

ng basic salary at mandatory allowances na itinakda ng Regional Wage

Board, kung mayroon man, at hangga’t maari, ang kanyang sweldo ay hindi

bababa sa itinakdang minimum wage.

Ang paggamit ng paternity leave ay pagkatapos ng panganganak,

nang hindi sumasalungat sa patakaran ng maypagawa na pahintulutan ang

manggagawa na gamitin ang nasabing benepisyo bago o sa mismong araw

ng panganganak, ngunit dapat na ang kabuuang bilang ng araw hindi hihigit

sa pitong (7) araw para sa bawat nasasaklaw na panganganak.

111

C. Mga Kondisyon para sa Karapatan

Ang kasal na lalaking manggagawa ay may karapatan sa benepisyong

paternity leave kung natugunan niya ang mga sumusunod na kondisyon:

1. Siya ay manggagawa sa panahon ng pagsilang ng kanyang anak;

2. Siya ay nakapisan sa kanyang asawang babae sa panahon ng

panganganak o pagkakakunan nito;

3. Siya ay nagsumite ng kanyang aplikasyon para sa paternity leave

sa kanyang maypagawa, sa loob ng risonableng panahon mula sa

inaasahaang petsa ng panganganak ng kanyang asawa, o loob ng

panahong itinakda ng mga alintuntunin at mga regulasyon ng

kumpanya, o sa pamamagitan ng collective baragaining

agreement; at

4. Ang kanyang asawa ay nanganak o nakunan.

D. Pag-aapply para sa Paternity leave

Ang lalakeng manggagawa ay dapat magsumite ng aplikasyon para sa

paternity leave sa kanyang maypagawa sa loob ng risonableng panahon

mula sa inaasahang petsa ng panganganak ng kanyang asawa, o sa loob ng

palugit na itinakda ng mga alintuntunin at mga regulasyon ng kumpanya, o sa

pamamagitan ng collective bargaining agreement. Sa kaso ng pagkakakunan,

ang paunang aplikasyon para sa paternity leave ay hindi na kinakailangan.

E. Hindi pagsalin sa Pera (Nonconversion to Cash)

Kung sakaling hindi magamit ang paternity leave, hindi ito maaaring

palitan ng katumbas na perang halaga at hindi rin ito naiipon o cumulative.

F. Crediting of Existing Benefits

1. Kung ang umiiral na benepisyong paternity leavesa ilalim ng

collective bargaining agreement, kontrata, o patakaran ng

kumpanya ay higit sa pitong araw na itinalaga ng RA 8187, ang

nakahihigpit na benepisyo ang ipapatupad.

112

2. Kung ang umiiral na benepisyong paternity leave ay mas mababa

kaysa sa itinakda ng RA 8187, iaangkop ng maypagawa ang

umiiral na benepisyo upang matugunan ang nalalabi.

3. Kung ang patakaran ng kumpanya, kontrata, o collective bargaining

agreement na magkakaloob para sa emergency o contingency

leave ay walang tiyak na mga probisyon para sa paternity leave,

pagkakalooban ng maypagawa ang manggagawa ng pitong (7)

araw na paternity leave.

10

Parental Leave para sa Solong Magulang

(RA 8972)

A. Saklaw

Ang parental leave ay ipinagkakaloob sa sino mang solo parent o

solong magulang o sa indibiduwal na napag-iwanan nang responsibilidad ng

pagigin magulang dahil sa mga sumusunod:

1. Panganganak bilang resulta ng panggagahasa, o terminong

ginagamit sa batas at iba pang krimen laban sa kalinisang-puri;

2. Kamatayan ng kabiyak o asawa;

3. Ang asawa ay nakapiit o gumugugol nang hindi bababa sa sa isang

(1) taon sa bilangguan dahil sa hatol na krimen;

4. Kakulangan ng kakayahan sa pisikal o kaisipan ng kabiyak o

asawa, na pinatunayan ng isang public medical practitioner;

5. Legal Separation o legal na paghihiwalay o de facto separation

mula sa asawa nang hindi bababa sa isang (1) taon: Sa kundisyon,

na ipinagkatiwala sa kanya ang kustodiya ng mga bata;

6. Deklarasyon ng kawalang-halaga o pagpapawalang-bisa ng kasal

bilang anunsiyo ng isang hukuman o ng isang simbahan: Sa

kundisyon, na ipinagkatiwala sa kanya ang kustodiya ng mga bata;

113

7. Pag abandona ng asawa o kabiyak nang hindi bababa sa isang (1)

taon;

8. Binata o dalaga na ninais na siya ang kumupkop at magpalaki sa

kaniyang anak/mga anak, sa halip na iba ang mag alaga sa kanila

o ibigay sila sa isang welfare institution na nangangalaga at

kumukopkop sa mga batang kailangan ng kalinga;

9. Sinuman na bukod tanging magkaloob ng pangmagulang na pag-

aalaga at suporta sa isang bata o mga bata: Sa kondisyon, na siya

ay may karampatang lisensya bilang foster parent o sinuman na

tumatayo bilang magulang o tagapag-alaga para sa isang bata sa

lugar ng natural na magulang ng bata ngunit walang legal na

paghango ng bata, mula sa Department of Social Welfare and

Development (DSWD) o binigyan ng karampatang paghirang ng

hukuman bilang legal na tagapag-alaga; at

10. Sinumang miyembro ng pamilya na umako ng responsibilidad

bilang pinuno ng pamilya dahil sa resulta ng kamatayan, pag

abandona, pagkawala, o matagal na pagkawala ng magulang na

hindi tatagal ng kahit isang (1) taon.

B. Kahulugan ng mga Termino

Ang ibig sabihin ng “parental leave” ay bakasyon pakinabang o leave

benefits na ibinigay sa isang solong magulang upang maisagawa niya ang

mga tungkulin at pananagutan ng isang magulang kung saan kinakailangan

ang pisikal niyang presensiya.

“Child” o anak tumutukoy sa isang taong nakatira at dumedepende sa

solong magulang para sa suporta. Siya ay hindi kasal, walang trabaho, at

nasa edad pababa ng labing-walong (18) taong gulang, maging siya ay

labing-walong(18) taong gulang at pataas ngunit may kakulangan ng

kakayahan sa pisikal o kaisipan.

C. Ang Benepisyo

Ang parental leave, bilang karagdagang pribilehiyo sa ilalim ng umiiral

na mga batas, ay pitong (7) araw ng paggawa bawat taon, na may buong

114

bayad, kasama ang basic salary at mandatory allowances na itinalaga ng

Regional Wage Board, kung mayroon man, sa kondisyon na ang kanyang

bayad ay hindi dapat mas mababa sa itinakda ng minimum wage.

D. Mga Kondisyon para sa Karapatan

Ang solong magulang ay may karapatan sa parental leave, sa

kondisyong:

a. Siya ay nakapaglingkod sa kumpanya sa loob ng labing-

dalawang (12) buwan, tuloy-tuloy man o hindi;

b. Siya ay nakapagbigay sa kumpanya sa loob ng labing-

dalawang (12) buwan, tuloy-tuloy man o hindi;

c. Siya ay nakapagsumite ng kanyang Solo Parent

Identification Card o pagkakakilanlan bilang solong

magulang. Ang ID na ito ay maaaring makuha mula sa

tanggapan ng DSWD mapa lungsod o munisipyo kung saan

siya ay namamalagi.

E. Hindi Pagsalin sa Pera (Nonconversion to Cash)

Sakaling hindi magamit ang parental leave, hindi ito maaaring palitan

ng katumbas na perang halaga, maliban kung sa simula ay partikular na

napagkasunduan na.

F. Crediting of Existing Leave

Kung mayroong isang umiiral o katulad na mga benepisyo sa ilalim ng

isang patakaran ng kumpanya o collective bargaining agreement, ito ay

nangangahulugang naipapatupad na. Kung ang naturang benepisyo naman

ay mas malaki kaysa sa pitong (7) araw na ibinigay mula sa RA 8972, ang

mas malaking pakinabang ang mangingibabaw.

Sa ilalim ng isang patakaran ng kumpanya o CBA, ang emergency o

contingency leave ay hindi maaaring i-credit bilang pagsunod sa parental

leave na ibinigay sa ilalim ng RA 8972.

115

G. Pagwawakas ng Benepisyo (Termination of the Benefit)

Ang isang pagbabago sa katayuan o kalagayan ng mga magulang na

nagke-claim nang pakinabang sa ilalim ng batas, tulad nang siya ay hindi na

iniwan nang mag-isa sa kanyang responsibilidad bilang magulang, ay dapat

wakasan ang kanyang karapatan para sa benepisyo na ito.

H. Proteksyon Laban sa Diskriminasyon sa Trabaho

Walang kahit sinumang maypagawa ang maaaring makitaan nang

kaibahan sa pagtrato laban sa sinumang solong magulang na empleyado

bagkus, may paggalang sa mga tuntunin at kondisyon ng pagtatrabaho sa

kadahilanang ang manggagawa ay isang solong magulang.

11

Leave para sa mga Biktima ng Pang-Aabuso Laban sa

Kababaihan at Kanilang mga Anak

(Leave for Victims of Violence Against Women

and their Children – RA 9262)

A. Kahulugan

Ang pang-aabuso laban sa kababaihan at kanilang mga anak, ayon sa

Batas Pambansa 9262 ay nangangahulugan ng pananakit ng isa o paulit-ulit

na pananakit ng isang tao laban sa kanyang asawa, dating asawa o

kasintahan, maging kanyang anak “lehitimo man o hindi”. Ang pananakit ay

maaaring mangyari sa loob o sa labas man ng bahay na maaaring

magresulta sa pisikal, seksuwal, psychological harm, o anumang uri ng

paghihirap, kasama na rin dito ang di pagbibigay ng sustento, pagbabanta,

pananakit, harassment, pananakot, at di pagbibigay ng kalayaang

makisalamuha o makalabas ng tahanan.

B. Saklaw

Mga babaeng empleyado na biktima ng pang-aabuso sang-ayon sa

kahulugan nito sa Batas Pambansa 9262 ay may karapatang gumamit ng

leave na ito.

116

Ang pribilehiyong ito ay ipinagkakaloob upang mabigyan ng

pagkakataong mapag-ukulan ng panahon ang isang biktima ng pang-aabuso

sa mga usaping medikal at legal.

C. Kondisyon Para sa Karapatan

Ang tanging kailangan lamang para maipagkaloob sa biktima ang

pribelihiyong ito ay sertipikasyon na mula sa Punong Barangay o Kagawad o

maging sa Korte bilang patunay na may kasong naisampa at kasalukuyan

itong nililitis.

D. Ang Benepisyo

Ang pribelihiyong ito ay karagdagan sa mga leave na nakapaloob sa

Labor Code, company leaves o CBA. Ang biktima ay may hangang sampung

(10) araw na may bayad ang sahod at allowances na sang-ayon sa itinakda

ng Regional Wage Board, kung mayroon man.

Ang sampung araw na leave ay maaaring lumagpas pa depende sa

nakapaloob sa sertipikasyon ng Barangay o ng Korte.

E. Paggamit ng Benepisyo

Ang paggamit ng bebepisyong ito ay depende sa kung kailan ito nais

gamitin ng biktima. Subalit kung hindi ito nagamit, ito ay hindi maaaring

idagdag sa mga naipon na leave o i-convert sa pera.

12

Special Leave para sa mga Kababaihan

(RA 9710)

A. Saklaw

Kahit sinong babaeng manggagawa, ano man ang edad at estadong

sibil, ay may karapatan sa special leave benefit sang-ayon sa napapaloob na

kundisyon dito.

117

B. Kahulugan ng Gynecological Disorders

Ang gynecological disorders ay tumutukoy sa sakit o karamdaman na

nangangailangan ng operasyon, na hindi lamang limitado sa dilation and

currettage, ngunit kasama ang bagay na may kinalaman sa reproductive

organs kagaya ng vagina, cervix, uterus, fallopian tubes, ovaries, breast,

adnexa, and pelvic floor na sinertipikahan ng isang competent physician.

Kasama rin ditto ang hysterectomy, ovariectomy at mastectomy.

C. Mga Kundisyon sa Pagkakaloob

1. Siya ay nakapanilbihan ng anim (6) na buwan, tuloy-tuloy man o

hindi sa nakalipas na labindalawang (12) buwan bago siya

operahan;

2. Siya ay nakapagbigay ng abiso sa kumpanyang kanyang

pinaglilingkuran ng may sapat na panahon bago siya operahan ng

naayon sa kanilang patakaran o CBA; at

3. Siya ay na-operahan dahil sa gynecological disorder na may

sertipikasyon mula sa competent physician.

D. Ang Benepisyo

Ang manggagawa ay maaaring makatanggap ng benepisyo hanggang

dalawang (2) buwan batay sa kanyang gross monthly compensation.

Ang gross monthly compensation ay tumutukoy sa buwanang sahod

kasama ang allowance na itinakda ng Regional Wage Board.

E. Paggamit

Ang special leave benefit ay maaaring maipagkaloob sa isang

manggagawa pagkatapos ng operasyon. Ngunit ito ay maari naming

maipagkaloob sa manggagawa bago o habang isinasagawa ang operasyon

base sa polisiya o pakaran ng kumpanya.

118

F. Hindi Pagsalin sa Pera (Nonconversion to Cash)

Ang special leave benefit, kung hindi ito nagamit ng empleyado, ay

hindi maaaring idagdag sa mga naipon na leave o i-convert man sapera

maliban na lang kung nakapaloob ito sa kanilang CBA.

13

Thirteenth-month pay

(PD 851)

A. Saklaw

Lahat ng maypagawa ay kinakailangang magbayad sa lahat ng

kanilang rank-and-file employees ng thirteenth-month pay anumang estado

ng kanilang pagkaka-empleyo at anuman ang paraan ng kanilang

pagpapasahod. Kinakailangan lamang na sila ay nakapanglingkod ng hindi

bababa sa isang buwan sa isang taon upang sila ay makatanggap ng

proportionate thirteenth-month pay. Ang thirteenth-month pay ay ibinibigay sa

mga empleyado hindi lalagpas ng ika-24 ng Disyembre bawa’t taon.

B. Kahulugan ng Rank-and-File Employees

Ipinaliwanag sa Kodigo sa Paggawa o Labor Code ang pagkakaiba ng

rank-and-file employees sa managerial employees. Ang managerial

employee ay may pangunahing tungkulin sa pangangasiwa sa bahay-kalakal

na pinagtatrabahuhan nila, o ng isang departamento o subdibisyon nito, may

karapatang tumanggap, mag-tanggal, magpabalik o mag recall, mag lipat,

magsuspendi, mag-assign o magdisiplina ng isang empleyado o gumawa ng

rekomendasyon para sa aksyon ng management. Lahat ng empleyado na

hindi sumasakop sa ganitong katungkulan ay nabibilang sa rank-and-file

employee.

Ang nasabing pagkakaiba ay siyang magiging basehan upang

malaman kung sino ang rank-and-file employee na maaaring tumanggap ng

thirteenth-month pay.

119

C. Pinakamababang Halaga

Ang thirteenth-month payay hindi bababa sa isa sa labing dalawang

bahagi o (1/12) ng kabuuang sahod (basic salary) na ang pinagbabatayan ay

ang kinita ng isang empleyado sa isang (1) taong kasalukuyan.

Ang basic salary ng isang empleyado para sa pagtutuos ng thirteenth-

month pay ay sumasaklaw sa lahat ng ibinayad ng kanyang maypagawa sa

mga serbisyong nagawa. Hindi kasama dito ang allowances at iba pang

monetary benefits na hindi nakapaloob o parte ng kanyang regular o basic

salary, tulad ng katumbas na bayad sa mga hindi nagamit na vacation at sick

leave credits, overtime, premium, night shift differential, holiday pay, at cost-

of-living allowance (COLA). Gayunman, itong mganabanggit na salary-related

benefits ay kasama sa pagtutuos ng thirteenth-month pay kung ito ay

nakasama o integrated sa basic salary ng isang empleyado, sa pamamagitan

ng indibiduwal o sama-samang kasunduan, company practice o polisiya.

D. Mga Hindi Kasaling Maypagawa

Ang mga sumusunod na maypagawa ay hindi saklaw ng PD 851:

1. Ang gobyerno at alin mang pulitikal sub-dibisyon, mga

korporasyong pag-aari ng pamahalaan o sa ilalim ng kotroladong

korporasyong nabuo sa ilalim ng espesyal o natatanging batas.

2. Mga maypagawa na nagbabayad na ng thirteenth-month pay sa

kanilang mga empleyado o higit pa, sa loob ng calendar year o

katumbas nito bago pa lumabas ang PD 851.

3. Mga taong naninirahan at nagbibigay serbisyong personal sa ibang

tao.

4. Mga maypagawa na binabayaran tulad ng purong komisyon,

hangganan o gawain na batayan, at mga yaong binabayaran nang

pirming halaga sa paggawa ng tiyak na trabaho, na walang

pagtatangi sa oras na nagugol sa pagganap nito (hindi kasali rito

ang mga manggagawa ng binayaran sa piece-rate basis, kung

saan ang maypagawa ay dapat magbigay ng thirteenth-month pay).

120

Tulad ng ginamit, dito, ang manggagawa na binayaran sa piece-rate

basis ay tumutukoy sa mga taong binabayaran ng may pamantayang halaga

sa bawat piraso o unit na natapos (work produced) na mahigpit kumulang na

regular na inuulit-ulit, walang pagtatangi sa oras na nagugol sa pagganap

nito.

Ang temang “katumbas nito” sa D.2 sa itaas na bahagi ng talata, ay

kabilang ang Christmas bonus, mid-year bonus, cash bonuses, at mga bayad

na ang halaga ay humigit kumulang sa labing dalawang bahagi o (1/12) ng

basic salary ngunit di kasali ang cash and stock dividends, cost of

livingallowance, at mga allowances naregular na tinatanggap ng

manggagawa, pati na rin ang mga nonmonetary benefits.

E. Panahon ng Pagbabayad ng Thirteenth-month pay

Ang thirteenth-month pay ay dapat ibigay sa mga empleyado nang

hindi lalagpas ng ika-24 ng Disyembre bawat taon. Gayunman, ang

maypagawa ay maaaring ibigay ang kalahati ng thirteenth-month paybago

magsimula ang regular na pagbubukas ng school year at ang kalahati naman

ay sa o bago sumapit ang Disyembre 24 ng bawat taon. Ang dalas ng

pagbabayad nitong benepisyo ay maaaring sakop ng kasunduan ng

maypagawa at ang kinikilalang collective bargaining agent ng mga

manggagawa.

F. Thirteenth-Month Pay Para sa Ilang Uri ng mga

Empleyado

1. Empleyadong binayaran batay sa gawaing por piraso ay may

karapatan sa thirteenth-month pay.

2. Empleyadong binabayaran ng isang nakapirmi o garantisadong

sahod kasama ang komisyon ay may karapatang tumanggap ng

thirteenth-month pay, batay sa kanilang mga kita sa panahon ng

calendar year (katulad sa pareho nilang mga nakapirmi o

garantisadong pasahod at komisyon).

Sa pinagsama-samang mga kaso ng Bole Takeda Chemicals, Inc. vs

Dionisio de la Serna, G.R. No. 92714 December 10 1993, at Philippine Fuji

Xerox Corporation vs. Cresenciano B. Trajano and Philippine Fuji Xerox

121

Employees Union, G.R. No. 102552, December 10,1993, pinasiyahan ng

katas-taasang hukuman na ang komisyon, habang kasama sa mga generic

term na pasahod, ay hindi bahagi ng “pangunahing suweldo/sahod” at

samakatuwid ay hindi dapat maisama sa pagtutuos ng thirteenth-month pay.

Kaya:

In remunerative schemes, consisting of a fixed or

guaranteed wage plus commission, the fixed or guaranteed

wage is patently the “basic salary” for this is what the employee

receives for a standard work period. Commissions are given for

extra efforts exerted in consummating sales or other related

transactions. They are, as such, additional pay, which this Court

has made clear do not form part of the “basic salary” (228

SCRA 329, 1993).

3. Mga empleyado na may Maramihang mga Maypagawa (Multiple

employers)

Ang mga empleyadong nasa gobyerno na nagtratrabaho ng

part-time sa isang pribadong sektor, kabilang ang pribadong

institusyong pang-edukasyon, pati na rin ang mga empleyado na

nagtatrabaho sa dalawa o higit pang mga pribadong firms, maging

full-time o part-time man ay may karapatan sathirteenth-month

paymula sa kani-kanilang mga pribadong maypagawa, anuman

ang kanilang kabuuang kita mula sa bawat isa sa kanilang

maypagawa.

G. Thirteenth-Month Pay of Resigned or Separated

Employee

Ang isang empleyado na nag resigned o ang kanyang serbisyo ay

natapos na sa anumang oras bago ang pagbabayad ng thirteenth-month pay

ay may karapatan sa bahagi ng benepisyo batay sa simula kung kailan huling

naibigay ang huling thirteenth-month pay hanggang sa panahon ng kanyang

pagbibitiw o pagwawakas ng serbisyo sa kumpanya sa buong taon. Kaya,

kung ang maggagawa ay nagtrabaho mula Enero hanggang Setyembre, ang

proporsyon ng kanyang thirteenth-month pay ay dapat katumbas ng labing

dalawang bahagi o (1/12) ng kanyang basic salary sa panahon na iyon.

122

H. Di-pagsama sa Regular na Pasahod

(Non-Inclusion in Regular Wage)

Ang iniutos na thirteenth-month pay ay hindi kailangang isama bilang

bahagi ng regular na pasahod ng mga empleyado para sa mga layunin ng

pagdedetermina ng overtime at premium payments, fringe benefits, pati na rin

ang kontribusyon sa State Insurance Fund, Social Security System, National

Health Insurance Program, at mga pribadong retirement plans.

14

Bayad sa Paghiwalay sa Trabaho

(Separation Pay– Artikulo 297-2983)

Sinumang manggagawa ay may karapatan sa separation pay kung

siya ay nahiwalay sa trabaho sa mga dahilan na nakasaad sa Artikulo 297 at

298 ng Labor Code of the Philippines. Ang karapatan ng manggagawa sa

separation pay ay nakabase sa dahilan ng kanyang pagkakahiwalay sa

serbisyo. Maaaring mahiwalay sa trabaho ang manggagawa kung may

makatuwirang kadahilanan (i.e, malubha o palagiang pagpapabaya ng

manggagawa sa kanyang mga tungkulin, pandaraya, o paggawa ng krimen),

at iba pang mga kahalintulad na dahilan na nakasaad sa Aritkulo 296 ng

Labor Code. Sa pangkalahatan, maaari lamang magkaroon ng bayad sa

paghihiwalay sa trabaho kung may mga awtorisadong kadahilanan.

A. Kalahating Buwang Sahod sa Bawat Taon ng Paninilbihan

Sinumang manggagawa ay may karapatan na magbayaran sa

pagkahiwalay sa trabaho katumbas ng kalahating (1/2) buwang sahod sa

bawat taon ng serbisyo. Ang panahong di-kukulangin sa anim (6) na buwan

ay dapat ituring na isang (1) buong taon, kung ang dahilan ng

pagkakahiwalay sa trabaho ay ang sumusunod na mga awtorisadong

kadahilanan:

1. Pagtitipid ng gastos upang maiwasan ang pagkalugi

(i.e., pagbabawas ng manggagawa para makaiwas sa pagkalugi).

2. Pagsasara o pagtigil ng operasyon ng establisimyento o negosyo

(ang dahilan ng pagsasara o pagtigil ay hindi dahil sa matinding

pagkalugi o financial reverses)

123

3. Kung ang manggagawa ay napag-alamang may sakit na hindi

mapagagaling sa loob ng anim (6) na buwan at ang kanyang

patuloy na pagtatrabaho ay makasasama sa kanyang kalusugan at

sa kalusugan ng kanyang mga kapwa manggagawa.

Kung ang manggagawa ay nakapagserbisyo na ng hindi bababa ng

ani (6) na buwan, siya ay may karapatan sa bayaran ng isang (1) buwang

sahod kung ang kanyang pagkakahiwalay ay sanhi ng mga kadahilanang

binaybay sa mga naunang talata.

B. Isang Buwang Sahod sa Bawat Taon ng Paninilbihan

Sinumang manggagawa ay may karapatan na bayaran sa

pagkakahiwalay sa trabaho katumbas ng isang (1) buwang sahod para sa

bawat taon ng serbisyo. Ang panahong di-kukulangin sa anim (6) na buwan

ay dapat ituring na isang (1) buong taon, kung ang dahilan ng

pagkakahiwalay sa trabaho ay ang mga sumusunod:

1. Paglalagay ng mga kagamitang makakatipid sa trabaho na hindi na

kinakailangan ang mga serbisyo ng mga manggagawa.

2. Labis na tao, o kaya ang posisyon ng manggagawa ay kalabisan o

hindi kinakailangan sa pagpapatakbo ng operasyon ng

establisimyento o negosyo.

3. Hindi na maaaring maibalik sa dating posisyon sa trabaho o

kahalintulad na posisyon sa dahilang hindi kasalanan ng

maypagawa, katulad kung nag-utos ng may kapangyarihan ay hindi

masundo dahil nagsara o natigil na ang operasyon ng

establisyimento ng maypagawa o kaya ang babalikan niyang

posison ay wala na at walang ibang kahalintulad na posisyon na

maibibigay sa kanya.

C. Abiso sa Terminasyon

Maaaring mahiwalay sa trabaho ang manggagawa sa pamamagitan ng

pagbibigay ng abiso sa manggagawa at sa Regional Office ng Department of

_________________ 3Formerly Articles 283‐284 renumbered pursuant to Republic Act No. 10151

(Pepsi‐Cola vs. Molon, et al., G.R. No. 175002, February 18, 2013).

124

Labor and Employment na nakasasakop sa lugar na kinatatayuan ng

negosyo at kinakailangan ang abiso ay may palugit na isang buwan bago ang

araw ng pagwawakas ng trabaho.

D. Basehan sa Pagtutuos ng Bayad sa Paghiwalay sa

Trabaho

Ang basehan sa pagtutuos ng bayad sa paghiwalay sa trabaho ay

nakabase sa huling sahod ng manggagawa.

E. Kasali ang Regular Allowance sa Pagtutuos

Sa pagtutuos ng bayad sa paghiwalay sa trabaho, kinakailangan

kasama ang allowance sa basic salary. The salary base properly in

computing the separation pay should include not just the basic salary but also

the regularallowances4 that an employee has been receiving.

15

Bayad Sa Pagreretiro

(Retirement Pay – Artikulo 3015)

A. Saklaw

1. Ang sinumang manggagawa ay maaaring iretiro sa sandaling

umabot siya sa edad na anim-na-pung (60) taon hanggang anim-

na-pu’t limang (65) taong gulang at nakapagserbisyo na ng hindi

kukulangin sa limang (5) taon.

2. Nasasaklaw nito lahat ng manggagawa maliban sa mga

sumusunod:

a) Mga manggagawa ng pamahalaan;

b) Mga manggagawa na nagtatrabaho sa retail, service at

agricultural na establisyemento na palagiang hindi lalampas

sa sampung (10) manggagawa ang nagtatrabaho.

____________________ 4Planters’ Products, Inc. vs. NLRC, GR No. 78524, January 20, 1989.

5Formerly Article 287 renumbered pursuant to Republic Act No. 10151 (Pepsi-Cola vs.

Molon, et al., G.R. No. 175002, February 18, 2013).

125

B. Kabuuang Halaga ng Bayad sa Pagreretiro

Ang kabuuang halaga sa bayad ng pagreretiro ay katumbas sa

kalahating buwang sahod sa bawat taon ng pagsesebisyo, ang katumbas ng

hindi bababa sa anim (6) na buwang pagseserbisyo ay dapat ituring na isang

(1) taon sa pagtutuos ng bayad sa pagreretiro.

Para sa pagtutuos ng bayad sa pagreretiro, ang mga kabilang sa

kalahating buwang sahod ay binubuo ng mga sumusunod:

1. Labinlimang (15) araw na sahod batay sa pinakahuling salary rate.

2. Katumbas na halaga ng limang (5) araw ng service incentive leave.

3. Ikalabindalawang (1/12) bahagi ng 13th Month Pay.

(1/12 x 365/12 = .083 x 30.41 = 2.52)

Samakatuwid ang “Kalahating buwang sahod”ay katumbas ng 22.5 na

araw (Capitol Wireless, Inc. vs. Honorabale Secretary Nieves R. Confessor,

G.R. No. 117174, November 13, 1996).

Paglalarawan:

Kabuuang Bayad sa Pagreretiro = Arawang Sahod x 22.5 daysx

bilang ng taon sa pagseserbisyo

Ang ibang benepisyo ay maaaring isama sa pagtutuos ng bayad sa

pagreretiro batay sa kasunduan ng manggagawa at maypapagawa o kung ito

ay itinakda sa Collective Bargaining Agreement (CBA).

C. Benepisyo sa Pagreretiro na Itinakda ng Collective

Bargaining Agreement (CBA) o ibang angkop na Kontrata

Ang sinumang manggagawa ay maaaring iretiro sa sandaling umabot

na siya sa edad ng pagreretiro na itinakda sa CBA o angkop na kontrata. Siya

ay may karapatang makatanggap ng benepisyo na nakapaloob sa kasunduan

at dapat and benepisyo sa pagreretiro ay hindi bababa sa itinakda sa RA

7641. Kung sakaling mas mababang benepisyo na matatanggap sa ilalim ng

126

Collective Bargaining Agreement (CBA), dapat din bayaran ng maypagawa

ang anumang kakulangan.

Kung ang maypagawa at manggagawa ay nag-ambag sa retirement

plan ayon sa angkop na kasunduan, ang kabuuang kontribusyon ng

manggagawa at interes nito ay dapat ibigay sa kanya ng buo. Samantala ang

employer share kung sakaling mababa ang portion ng kanyang kuntribusyon

ay dapat nilang punuan upang maisakatuparan ang tamang halaga batay sa

pagtutuos ng retirement benefit ng manggawa sa ilalim ng RA 7641.

D. Benepisyo sa Pagreretiro ng Manggagawa na

Binabayaran lamang ayon sa Natapos na Trabaho

Sa mga saklaw na manggagawa na binabayaran lamang ayon sa

natapos nilang trabaho at walang tiyak na buwanang sahod, ang basehan sa

pagtakda ng Labinlimang (15) araw na sahod ay ang kanilang Average Daily

Salary (ADS). Ang Average Daily Salary (ADS) ay matutuos sa pamamagitan

ng paghahati-hati (divide) ng kabuuang sahod sa loob ng labindalwang (12)

buwan simula sa araw ng pagreretiro at bilang ng araw na pinasukan sa

panahong iyon, kailangan din na ang halaga ng natapos na trabaho ay

naaayon sa tamang reglamento.

E. Benepisyo sa Pagreretiro ng mga Part-time na

Manggagawa

Ang mga part-time na manggagawa ay may karapatan din sa bayad ng

pagreretiro sa halaga ng “kalahating buwang sahod” sa bawat taon na

pagseserbisyo ayon sa RA 7641 pagkatapos nila matugunan ang mga

sumusunod na kundisyon para sa optional retirement:

(a) Walang kasunduan o retirement plan at;

(b) Ang edad ng manggawa ay umabot na sa animnapung

(60) taong gulang at nakapagserbisyo na ng hindi

kukulangin sa limang (5) taon.

127

F. Benepisyo sa Pagreretiro ng mga Underground Mine

Employees Ayon sa RA 8558

Ang edad sa pagreretiro ng mga manggagawa ng underground mine

ay binabaan. Sa layunin na ito, ang mga underground mine employees ay

tumutukoy sa mga manggagawa na nagtatrabaho bilang tagakuha ng mineral

deposits sa ilalim ng lupa o kaya, sila ay nagtatrabaho sa mga excavation o

trabaho gaya ng shaft, winzes, tunnels, drifts, crosscuts, raises, working place

kahit ito ay inabandona o kaya ginamit sa ilalim ng lupa para sa paghahanap

o pagkuha ng mga mineral deposits.

Kung walang kasunduan sa pagitan ng maypagawa at manggagawa

para sa benepisyo sa pagreretiro ng mga underground mine employees,

sinumang manggagawa ay maaaring magretiro sa sandaling umabot siya sa

edad na compulsory retirement na animnapung (60) taon o kaya sa edad ng

optional retirement na limampung (50) taon gulang at kailangan

nakapagserbisyo na ng hindi kukulangin sa limang (5) taon bilang

manggagawa sa underground mine o kaya sa underground mine ng

establisyemento.

G. Ibang Benepisyo sa Pagreretiro

Ang benepisyo sa pagreretiro sa ilalim ng R.A 7641 at R.A 8558 ay iba

sa ibinibigay sa Social Security System (SSS).

Ayon sa batas, ang manggagawa na nagretiro ay may karapatan din

sa 13thmonth pay para sa taong kasalukuyan at halaga ng mga natirang leave

benefits.

16

Benepisyo sa Employees’ Compensation Program

(PD 626)

A. Ang Employees’ Compensation Program Ang Employees’ Compensation Program (ECP) ay isang programa ng

pamahalaan na dinisenyo upang magbigay ng isang compensation package

sa mga manggagawa o mga dependents ng mga manggagawa na

nagtatrabaho sa pampubliko at pribadong sektor sakaling may kaganapang

pagkakasakit na may kaugnayan sa trabaho, pinsala, kapansanan, o

kamatayan6.

128

B. Saklaw

Ang benepisyong ito ay sumasakop sa lahat ng manggagawa sa

pormal na sector.

Ang coverage sa ECP ay nagsisimula sa unang araw ng pagtatrabaho.

Ang mga manggagawa sa pribadong sektor na sapilitang kasapi ng

Social Security System (SSS), na may employer-employee relationship7.

C. Mga Benepisyo

Loss of income benefit o paggawad ng pera sa isang manggagawa

upang bumawi para sa nawala niyang kita dahil sa kanyang kawalan ng

kakayahan para magtrabaho.

Medical benefits kung saan kasama ang pagsasauli ng nagugol na

gastos sa mga gamot para sa sakit o pinsala, mga bayad sa mga

nangangalaga sa pangangailangang medikal, panganganlagang ospital,

surgical expenses, at mga gastos ng mga kasangkapan at supplies kung

saan kinakailangan. Ang mga serbisyong medikal ay limitado sa ward

services nang isang accredited hospital.

Rehibilitation services na kasama ang physical therapy, vocational

training, at mga espesyal na tulong na ibinigay sa mga manggagawa na ang

sanhi ng kanyang kapansanan ay resulta ng pagkakasakito pinsala na

nagmula sa pagtatrabaho. Ang layunin ay upang muling mabuo ang kaisipan,

bokasyonal, at potensyal na panlipunan nang mga manggagawa, at upang

mapanatili ang mga ito bilang produktibong kasapi ng lipunan.

____________________ 6Para sa karagdagang impormasyon, sumulat o tumawag sa Employees’ Compensation

Commission (ECC), Information and Public Assistance Division, na matatagpuan sa 355 Sen.

Gil Puyat Ave., Makati City. Telepono Blg. 899-4251 to 52 locals 227 at 228; Fax: 897-7597.

Public Assistance Center (PAC)Telepono Blg. 899-4251, email: ecc_mail@yahoo.co;

Website: www.ecc.gov.ph. 7Article 167 (g) in relation to Art. 168, PD No. 626, as amended. (Non-registration of an

employee with the SSS is not prjedicial to his/her EC claim in the event the same has been

declared as work-connected.)

Career’s allowance na kung saan ibinigay sa isang manggagawa na

naghihirap dahil sa work-connected permanent partial at permanent total

disability (PTB)8.

129

Death benefits na ibinibigay sa mga beneficiaries ng isang

manggagawa na ang kamatayan ay may kinalaman sa trabaho.

Ang death benefit ay dapat din ibigay sa mga beneficiaries kung ang

dahilan ng pagkamatay ng manggagawa ay sanhi ng kumplikasyon o natural

na pangyayari sa kanyang compensated permanent total disability.

D. Mga Uri ng mga Kapansanan

May tatlong mga uri ng loss of income benefits:

Temporary Total Disability (TTD) – benepisyo na ibinibigay sa isang

manggawa na hindi makapagtrabaho hindi tatagal sa panahon na binubuo ng

sunod-sunod na sandaan at dalawampung (120) araw.

Permanent Partial Disability (PPD)– benepisyo na ibinibigay sa isang

manggagawa na nagkasakit o nagtamo ng pinsala sa humahantong sa

permanenteng di-ganap na kapansanan.

Permanent Total Disability (PTD) – benepisyo na ibinibigay sa isang

manggagawa na nagkasakit o nagtamo ng pinsala ng humantong sa

permanenteng ganap na kapansanan at hindi makapagtrabaho na tumagal

na ng mahigit dalawang daan at apatnapung (240) araw. Ang PTD benefit ay

maaaring makuha sa sumusunod na mga kundisyon:

1. Kumpletong pagkawala ng paningin ng parehong mga mata;

2. Pagkawala ng dalawang paa/braso sa o sa itaas ng bukungbukong

o pulso;

3. Permanente at kumpletong pagkalumpo ng dalawang paa/braso;

4. Utak pinsala na nagresulta sa may sakit na wala nang lunas sa

pagkasintusinto o pagkasira ng ulo; at

5. Mga ganitong kaso tulad ng natukoy at na-aprubahan ng SSS.

E. Pag-File ng Claims

Ang mga manggagawa ay maaaring mag claim lamang kung ito ay

konektado sa trabaho: ang pagkakasakit, pinsala o kamatayan.

____________________ 8Board Resolution No. 90-12-0090, Dec. 20, 1990 (in relation to EO No. 134, April 23, 2013)

130

Sino ang maaaring mag-file: Ang naghahabol o ang kanyang

kinatawan ay maaaring mag file ng isang naaangkop na claim sa GSIS, sa

kaso ng mgapampublikong sektor na naghahabol, o sa SSS, sa kaso ng mga

pribadong sektor na naghahabol.

Kailan maaaring mag-file: Ang claim ay dapat i-file sa loob ng tatlong

(3) taon simula:

a. Sa kaso ng pagkakasakit – simula sa araw na ang

manggagawa ay nawalan na ng kakayahan upang kumita;

b. Sa kaso ng pinsala – simula sa araw na ito ay na-sustain

c. Sa kaso ng kamatayan – simula sa araw ng kamatayan ng

manggagawang miyembro.9

Paano mag-file: Punan ang mga form na binigay ng GSIS o SSS at

ilakip ang pagsuporta sa mga dokumento na kinakailangan para sa bawat

kawalang-tiyak ng anumang mangyayari.

Saan mag-file: Ang lahat ng EC claims ay maaaring i-file ng claimant

batay sa kanyang opsyon sa Regional Office/Branch ng System (GSIS-para

sa mga manggagawa ng gobyerno, o SSS-para sa mga manggagawa sa

pribadong sektor) malapit sa lugar na pinagtatrabahuhan o residente.

Panahon ng Apela: Ang naghahabol ay dapat mag-file sa GSISo sa

SSS, ng abiso ng apela sa loob ng tatlumpung (30) calendar days simula sa

pagkakatanggap ng desisyon.

F. Obligasyon/Responsibilidad ng mga Maypagawa

1. Kontribusyon sa State Insurance Fund (SIF) – Ang maypagawa

ay dapat mag-ambag sa ngalan ng kanyang mga manggagawa sa

SIF, kung saan ang mga bayad para sa mga benepisyo ay

kinukuha.

2. Rehistrasyon – Bawat maypagawa (at pati na rin bawat

manggagawa) ay dapat na nakarehistro sa GSIS o SSS sa

pamamagitan ng pag-accomplish ng prescribed form.

____________________ 9ECC Board Resolution No. 10-10-157, Oct. 20, 2010

131

3. Mga kagamitang Pangkaligtasan – Ang maypagawa ay dapat

sumunod sa batas tungkol sa kalusugan at kaligtasan at dapat

gawin ang mga kinakailangang pag-iingat upnag maiwasan ang

kapansanan o kamatayan na may kaugnayan sa trabaho.

4. Talaan ng Maypagawa –

Lahat ng maypagawa ay dapat magtabi ng talaan

upangi-record ng may pagkakasunod-sunod ang

pagkakasakit, pinsala at kamatayan ng kanyang

manggagawa, na nakatala ang pangalan, petsa at lugar

at nature ng contingency at pagliban.

Ang pagsusulat sa talaan ay dapat gawin sa loob ng

limang (5) araw simula sa araw ng pangyayari ng

contingency.

Sa loob ng limang (5) araw makalipas ang pagtala sa

logbook, ang maypagawa ay dapat magbigay ulat sa

SSS sa mga contingencies lamang na may kinalaman sa

trabaho.10

5. Probisyon para sa Serbisyong Medikal – Dagdagan pa sa EC

benefits. Ang umiiral na serbisyo medikal na ibinibigay ng maypagawa

ay dapat panatilihin at ipatuloy na ipatatamasa sa kanyang mga

manggagawa.11

____________________ 10

Art. 205(a), PD No. 626, as amended. 11

Art. 175, PD No. 626, as amended.

132

17

Benepisyo Sa Philhealth

(RA 7875, as amended by RA 9241)

A. Ang National Health Insurance Program

Ang National Health Insurance Program (NHIP), dating kilala bilang

Medicare, ay isang health insurance program para sa mga kasapi ng SSS at

sa kanilang dependents kung saan ang walang sakit ay tumutulong sa

pananalapi sa may sakit, na maaaring mangangailangan ng pinansiyal na

tulong kapag sila ay na-ospital.

B. Saklaw

Ang programa ay sumasaklaw sa mga sumusunod:

1. Mga Nagtratrabahong Miyembro – lahat ng mga nagtatrabaho sa

pamahalaan at pribadong sektor.

2. Individually Paying Members – self-employed, overseas Filipino

workers (OFW), mga propesyonal sa pibadong practice

(manggagamot, abogado, dentist, etc.)

3. Hindi Nagbabayad na mga Miyembro – Ang sumusunod ay may

karapatan sa lifetime coverage:

Retirees at pensioners ng GSIS at SSS (kasama ang

permanent total disability and survivorship pensioners ng

SSS) bago ang effectivity ng RA 7875 nang March 4,

1995.

Mga miyembrong naabot ang gulang ng pagreretiro at

nakabayad ng hindi bababa sa 120 na buwanang

kontribusyon. Ang mga Optional Retirees (sakop ng RA

1616, PD 1146 o PD 1184) ay hindi pa karapat-dapat sa

lifetime coverage hanggang maabot nila ang edad ng

pagreretiro (60 years old).

4. Maralitang mga Miyembro – sa ilalim ng indigent component ng

NHIP.

133

C. Mga Benepisyo

Isang pinag-isang pakete benepisyo para sa lahat ng mga miyembro

ng Philhealth ay ipinatupad kung saan kasama ang mga sumusunod na mga

kategorya ng mga personal na serbisyong pangkalusugan:

1. Inpatient hospital care:

Room and board;

Serbisyo ng mga propesyonal sa pangangalaga ng

kalusugan;

Diagnostic, laboratory, at iba pang mga serbisyong medikal;

Paggamit ng surgical o kagamitang medical at mga pasilidad;

De-resetang gamot at biologicals, na sumasailalim sa mga

limitasyon na isinasaad sa Seksyon 37 ng RA 7875; at

Inpatient education packages.

2. Outpatient care:

Serbisyo ng mga propesyunal sa pangangalaga ng kalusugan;

Diagnostic, laboratory, at iba pang mga serbisyong medikal;

Personal preventive services

De-resetang gamut at biologicals, na sumasailalim sa mga

limitasyon na isinasaad sa Seksyon 37 ng RA 7875; at

Pang-emergency at serbisyo sa paglilipat.

134

The New PhilHealth Inpatient Benefit Schedule Effective April 5, 2009

HOSPITAL CATEGORIES

Levels 3 & 4 Hospitals

(Tertiary)

Benefit Item Case Type

A B C D

Room and Board* ₱ 500/ day ₱ 500/ day ₱ 800/ day ₱ 1,100/ day

Drugs and Medicines**

₱ 4,200 ₱ 14,000 ₱ 28,000 ₱ 40,000

X-ray, Lab and Others**

₱ 3,200 ₱ 10,500 ₱ 21,000 ₱ 30,000

Operating Room

For procedures with RVU 30 & below = ₱ 1,200

For procedures with RVU 31 & 80 = ₱ 1,500

For procedures with RVU 81 to 600: RVU x PCF 20 (Minimum = ₱ 3,500)

Professional Fees

a. Daily visits

General Practitioner (Groups 1, 5 and 6)

Per Day ₱ 300 ₱ 400 ₱ 500 ₱ 600

Maximum perconfinement

₱ 1,200 ₱ 2,400 ₱ 4,000 ₱ 6,000

Specialist (Groups 2, 3 and 4)

Per Day ₱ 500 ₱ 600 ₱ 700 ₱ 800

Maximum per confinement

₱ 2,000 ₱ 3,600 ₱ 5,600 ₱ 8,000

b. Surgery For RVU 500 and below For RVU 501 and above

Surgeon Anesthe-siologist

Surgeon Anesthe-siologist

General Practitioner First Tier (Group 1) -

RVU x PCF 40 = PF1 Max. of ₱3,200

40% of surgeon's fee

(PF1) Max. of ₱1,280

RVU x PCF 40= PF1 Max. of ₱3,200

40% of surgeon'sfee

(PF1) Max. of₱1,280

With training Second Tier (Groups 5 and 6)-

RVU x PCF 48= PF2

48% of surgeon's fee

(PF1)

RVU x PCF 48= PF2

48% of surgeon's fee

(PF1)

Diplomate/fellow Third Tier (Groups 2,3 and 4)

RVU x PCF 56= PF3

56% of surgeon's fee

(PF1)

RVU x PCF 80= PF4

40% of surgeon's fee

(PF4)

____________________ * Maximum of 45 days per year.

** per single period of confinement.

135

Level 2 Hospitals

(Secondary)

Benefit Item Case Type

A B C

Room and Board* ₱ 400/ day ₱ 400/ day ₱ 600/ day

Drugs and Medicines** ₱ 3,360 ₱ 11,200 ₱ 22,400

X-ray, Lab and Others** ₱ 2,240 ₱ 7,350 ₱ 14,700

Operating Room For procedureswith RVU 30 & below = ₱ 1,200

For procedures with RVU 31 & 80 = ₱ 1,500

For procedures with RVU 81 to 600:

RVU x PCF 20

(Minimum = ₱ 3,500)

Professional Fees

a. Daily visits

General Practitioner (Groups 1, 5 and 6)

Per Day ₱300 ₱400 ₱500

Maximum per confinement ₱ 1,200 ₱ 2,400 ₱ 4,000

Specialist (Groups 2, 3 and 4)

Per Day ₱500 ₱600 ₱700

Maximum per confinement ₱2,000 ₱ 3,600 ₱5,600

b. Surgery (for CaseTypes A,

B, and C) Surgeon Anesthesiologist

General Practitioner

First Tier

(Group 1)-

RVU x PCF 40= PF1

Max. of ₱3,200

40% of surgeon's fee

(PF1)

Max. of ₱1,280

With training

Second Tier

(Groups 5 and 6)-

RVU x PCF 48= PF2 48% of surgeon's fee

(PF1)

Diplomate/ fellow

Third Tier RVU x PCF 56= PF3

56% of surgeon's fee

(PF1)

136

Level 1 Hospitals

(Primary)

Benefit Item Case Type

A B

Room and Board* ₱ 300/ day ₱ 300/ day

Drugs and Medicines** ₱ 2,700 ₱ 9,000

X-ray, Lab and Others** ₱ 1,600 ₱ 5,000

Operating Room ₱ 500

Professional Fees

a. Daily visits

General Practitioner (Groups 1, 5 and 6)

Per Day ₱300 ₱400

Maximum per confinement ₱ 1,200 ₱ 2,400

Specialist (Groups 2,3 and4)

Per Day ₱ 500 ₱ 600

Maximum per confinement ₱ 2,000 ₱ 3,600

b. Surgery (for CaseTypes

A, B, and C) Surgeon Anesthesiologist

General Practitioner

First Tier(Group 1)-

RVU x PCF 40= PF1

Max. of ₱3,200

40% of surgeon's fee

(PF1)Max. of ₱1,280

With training

Second Tier

(Groups 5 and 6)-

RVU x PCF 48= PF2 48% of surgeon's fee

(PF1)

Diplomate/ fellow

Third Tier

(Groups 2,3 and 4)-

RVU x PCF 56= PF3 56% of surgeon's fee

(PF1)

Max. of P 2,000 per

confinement

Max. fee computed as

percentage of P 2,000

The following are also included in your Philhealth benefits:

Outpatient Malaria Package starting 01 December 2008

Normal Spontaneous Delivery up to fourthbirth starting 01 January 2009

Voluntary Surgical ContraceptionProcedures starting 01 October 2008

Cataract Package starting 01 May 2009

A (H1N1) Package starting 01 May 2009

Additional Update

In compliance to PhilHealth

CircularNos. 22, s. 2007 and 11, s.

2008, thehospital’s Statement of

Account (SA)or Billing Statement (BS)

should beattached to a claim

application.

No need to attach an SA or BS

toclaim applications for packages

likematernity care package,

SARS,Peritoneal Dialysis, and Avian

Flu.

137

18

Benepisyo sa Social Security System

(RA 1161, as amended by RA 8282)

A. Ang Social Security Program

Ang Social Security Program ay nagbibigay ng isang pakete ng mga

benepisyo sa pagkakataon ng kamatayan, kapansanan, pagkakasakit,

pagiging ina, at katandaan ng empleyado. Ang Social Security System (SSS)

ay nagbibigay bilang kapalit sa nawalang kita dahil sa mga nabanggit na

contingencies.

B. Saklaw

Ang pribadong manggagawa, maging permanente,

temporary o provisional.

Ang mga kasambahay.

C. Mga Benepisyo

C.1 Pagkakasakit

Ang benepisyong pagkakasakit ay ang bayad sa araw-araw na

cash allowance para sa bilang ng mga araw na ang isang miyembro ay

hindi makapagtrabaho dahil sa sakit o pinsala.

Ang isang miyembro ay kwalipikado sa benepisyo kung:

1) Siya ay hindi makapagtrabaho dahil sa sakit o pinsala na

siyang naging dahilan upang siya ay ma-confine sa ospital

o sa bahay man na hindi bababa sa apat (4) na araw;

2) Siya ay nakapagbayad ng hindi bababa sa tatlong (3)

buwang kontribusyon sa loob ng 12 buwang kaagad bago

mangyari ang semester ng pagkakasakit;

3) Nagamit na niya lahat ng kanyang company sick leaves

with pay para sa taong kasalukuyan; at

138

4) Na-abisuhan niya ang kanyang maypagawa.

Ang katumbas na halaga ng pagkakasakit ng empleyado ay:

Daily sickness allowance x bilang ng araw na ina-prubahan

C.2 Maternity (Tingnan sa Titulo #8 Maternity Leave sa pahina 26)

C.3 Disability

Ito ay cash benefit na bayad sa isang miyembro na naging

permanenteng kapansanan, ito may ay ganap o di-ganap.

Ang isang miyembro na dumaranas ng ganap o di-ganap na

permanenteng kapansanan na nakapag-kontribusyon kahit isang

beses sa SSS bago ang semester ng contingency, ay kwalipikado sa

benepisyong ito.

Ang kumpleto at permanenteng pagkawala nang anumang

parte ng katawan ng manggagawa sa ilalim ng permanenteng di-

ganap na kapansanan:

1 hinlalaki paningin ng 1 mata 1 hinlalaki sa paa

1 hintuturo pandinig ng 1 tainga 1 kamay

1 gitnang daliri pandinig ng 2 tainga 1 braso

1 palasingsingan 1 paa 1 tainga

1 kalingkingan 1 binti 2 tainga

Ang mga sumusunod ay nasa ilalim ng permanenteng ganap na

kapansanan:

1) Kumpletong pagkawala ng paningin sa 2 mata;

2) Pagkawala ng 2 paa/braso sa o itaas ng bukung-bukong o

pulso;

3) Permanente at kumpletong pagkalumpo ng 2 paa/barso;

4) Pinsala sa utak na naging resulta ng pagkasira ng ulo; at

5) Mga iba pang kaso na natukoy at inaprubahan ng SSS.

139

Ang uri ng disability benefits:

1) Ang buwanang pensiyon na ibinabayad sa may

kapansanang miyembro na nakapabayad na ng kahit 36 na

buwanang kontribusyon sa SSS; at

2) Halaga ng lump sum para sa mga miyembrong hindi

nakapagbayad ng kaukulang 36 na buwanang kontribusyon.

C.4 Pagreretiro o Retirement

Ito ay cash benefit na ibinabayad sa miyembro na hindi na kayang

magtrabaho dahil sa katandaan.

Ang isang miyembro na kwalipikado makakuha ng mga sumusunod

na benepisyo kung:

1) Siya ay 60 na ang edad at walang trabaho at nakapagbayad

ng kahit 120 ng buwang kontribusyon bago ang semestre ng

pagreretiro.

2) Siya ay 65 na ang edad, may trabaho man o wala. Kung

may trabaho, dapat ay nakapagbayad ng 120 na buwanang

kontribusyon bagoang semestre ng pagreretiro.

Ang mga uri ng retirement benefits ay:

1) Ang buwanang pensiyon; at

2) Ang halaga ng lump sum

Ang buwanang pensiyon ay panghabambuhay na cash benefit na

ibinibigay sa retirado na nakapagbayad ng kahit 120 buwanang

kontribusyon sa SSS bago ang semestre ng pagreretiro.

Ang halaga ng lump sum ay ibinibigay sa mga retirado na hindi

nakapagbayad ng kaukulang 120 buwanang kontribusyon.

C.5 Pagkamatay at Paglilibing

Ang death benefit ay perang ibinibigay sa mga benepisyaryo ng

namatay na miyembro.

140

Ang pangunahing benepisyaryo ay ang lihitimong asawa hanggang

sa siya ay magpakasal muli at ang mga anak, maging sila man ay lihitimo

o hindi lehitimo o nagawarang lehitimo o lehitimong inampon ng yumaong

miyembro. Sakali mang walang pangunahing makikinabang, ang mga

pumapangalawang benepisyaryo ay ang mga umaasa/ dumedependeng

mga magulang ng yumaong miyembro. At sa kawalan naman ng mga

pangunahin at pumapangalawang makikinabang, ang taong itinalaga ng

yumaong miyembro sa kanyang record sa SSS ang siyang magiging

benepisyaryo.

Ang mga uri ng benepisyong kamatayan ay ang mga sumusunod:

1) Ang buwanang pensiyon; at

2) Ang halaga ng lump sum

Ang buwanang pensiyon ay ipinagkakaloob lamang sa mga

pangunahing makikinabang ng yumaong miyembro, na kung saan ang

huli ay nakapagbayad ng 36 buwanang kontribusyon sa SSS bago ang

semestre nang kanyang kamatayan.

Ang halaga ng lump sum ay ipinagkakaloob sa mga pangunahing

makikinabang ng yumaong miyembro, na kung saan ang huli ay

nakapagbayad ng mas mababa sa 36 buwanang kontribusyon sa SSS

bago ang semestre nang kanyang kamatayan.

19

Benepisyo sa PAG-IBIG

(Republic Act No. 9679)

A. Ang Home Development Mutual Fund (HDMF)

Ang Home Development Mutual Fund, na kilala bilang Pag-IBIG

(Pagtutulungan Sa kinabukasan: Ikaw, Bangko, Industriya sa Gobyerno)

Fund “ay isang na mutual na system nang pag-iimpok at pagtitipid para sa

mga nakaempleyo sa pribado at pamahalaan at sa mga iba pang grupo na

kumikita, na suportado sa pamamagitan ng parehas na ipinag-uutos na

141

mgakontribusyon ng kani-kanilang mga may-pagawa na ang pangunahing

investment ay pabahay.”1

B. Saklaw

Ang pagiging kasapi sa Fund ay sapilitan para sa mga sumusunod:

a. Lahat ng mga empleyado, mga manggagawa, mga

propesyonal, mga opisyal at mga kumpanya na iniuutos

na sakop ng SSS at GSIS,

b. Mga miyembro ng Armed Forces of the Philippines, ng

Bureau of Fire Protection, ng Bureau of Jail Management

and Penology, at ng Philippine National Police,

c. Overseas Filipino Workers (OFW)

d. Mga Pilipinong manggagawa na itinalagang magtrabaho

sa lokal o sa ibang bansa sa ilalim ng mga banyagang

may-pagawa na naka-base sa ibang bansa.

C. Mga Benepisyo

Nag-aalok ang Fund sa mga miyembro nito ang mga sumusunod na

mga pakinabang:

1. Savings

2. Short Term Loans

3. Housing Programs

____________________ 1 Para sa mga katanungan, maaaring sulatan ang Member Relations Dept; 2

nd Floor, JELP

Bldg., 409 Addition Hills, Shaw Blvd., Mandaluyong City, o maaaring tawagan sa Hotline at

(02) 724-4344 o i-email sa publicaffairs@pagibigfund.gov.ph. Maaari ring bumisita sa

pinakamalapit na opisina.

142

Savings o Provident Savings Program ay isang mabilis, madali at

abot-kayang paraan para sa isang miyembro upang makapag-impok para sa

kanyang mga pangangailangan sa hinaharap. Ang mga kontribusyon nang

isang miyembro kasama ang tagapag- empleyo niya ay mai-credit sa

kanyangb mga naipong Total Accumulated Value (TAV). Dalawang

porsiyento (2%) sa kanyang buwanang sahod ay kaagad na madodoble at

karagdagan pa nang katulad sa may-pagawang kontribusyon. Samantala,

ang miyembrong naghuhulog nang isang (1%) porsyento nang kanyang

buwanang sahod ay magiging makatatlong ulit nang kanyang naimpok

katulad sa may-pagawang kontribusyon ngunit nananatiling 2%. Bukod sa

buong pagkakaloob nang pambansang pamahalaan, ang mga kontribusyon

nang mga miyembro ay ibabawas sa gross income bago ang pag-compute ng

income tax. Ang mga naimpok ng miyembrona kumikita nang taunang

dibidendo/tubo ay walang buwis. Ang rate nang dibidendo/tubo ay iba’t iba

dahil nakadepende ito sa net income nang Fund nang taong pagtatapos.

Short-Term Loan Programs ay nilalayon upang magbigay ng tulong

sa mga miyembro nito, sa kondisyong sila ay aktibong mga miyembro at

mayroong kontribusyon na hindi bababa sa 24 buwan. May dalawang short-

term loan programs na maaaring mapakinabangan nang isang miyembro

pagdating nang kanyang pangangailangan. Ang Multi-Purpose Loan Program

ay dinisenyo para makatulong sa pinansiyal na biglaang medikal na

pangangailangan nang mga miyembro, pang-edukasyon o kabuhayan

pangangailangan, menor na pagpapabuti nang tahanan, pagbili nang

appliance at furniture, at ibang mga may kaugnayan na pangangailangan.

Samantala, ang Calamity Loan Program ay pinalawak sa mga miyembro na

apektado ng isang kamakailang matinding kalamidad, bilang napatunayan sa

pamamagitan ng isang pagpapahayag ng matinding kalamidad sa kanilang

lugar ng paninirahan.

Ang Housing Programs na ang lehitimong miyembro ay maaaring

makakuha nito saan man sa dalawa, ang End-User Financing Program o ang

Magaang Pabahay, Disenteng Buhay Program. Under the End-User

Financing Program. Ang miyembro ay maaaring makinabang ng utang para

tustusan ang mga sumusunod (Circular 247):

a. Pagbili ng fully developed na lote na hindi lumalagpas sa

isang libong (1,000) metro, na dapat ay sa loob ng isang

residential area;

143

b. Pagbili ng fully developed na lote na hindi lumalagpas sa

isang libong (1,000) metro, na dapat ay nasa loob ng

residential area;

c. Pagbili ng residential house and lot, townhouse o

condominium unit, kasama ang parking slot. Ang unit ay

maaaring:

Luma o bagong bago;

Isang ariarian na nakasangla sa Fund; o

Isang acquired asset, na kung saan nakuha sang-

ayon sa pamamagitan ng sealed public bidding,

negotiated sale, o ang Rent-to-Own Program;

d. Konstruksyon o pagkakumpleto ng isang residential unit sa

isang lote na pag-aari ng miyembro

e. Home improvement, i.e. kahit anong pagbabago sa isang

umiiral na residential unit na inilaan sa isang homeowner na

maging permanenteng mahalagang bahagi nang ari-arian,

na magpapahusay sa tibay at halaga ng materyal nito;

f. Refinancing ng isang umiiral na mortgage sa isang

institusyong pang-katanggap-tanggap sa Fund, sa

kondisyong:

Ang utang ay hindi in default na nakapaloob sa 12

buwan bago ang petsa ang aplikasyon;

Ang nasabing utang ay may nakaraan na ito ay

binabayaran ng dalawang (2) taon sa orihinal na

umutang.

g. Kombinasyon nang mga layunin nang pautang, na hindi

limitado sa mga sumusunod:

Pagbili ng fully developed na lote na hindi lumalagpas

sa isang libong (1,000) metro at konstruksiyon ng

residential unit noon din;

Pagbili ng residential unit, maging luma man o

bagong bago, na may home improvement;

144

Refinancing nang isang umiiral na utang na umiiral na

utang na may home improvement;

Refinancing nang isang umiiral na utang na na may

tiyak na utang sa lote, na may konstruksiyon sa

residential unit noon din.

Sa ilalim ng Magaang Pabahay, Disenteng Buhay Program, ang

kwalipikadong miyembro ay maaaring bumili ng aquired asset ng Fund

maging ito ay cash o sa pamamagitan ng housing loan sa pinakaresonableng

presyo. Ang mamimili na bumili ng acquired asset sa pamamagitan ng cash

ay may karapatan sa 20% na diskwento sa presyo nang sales price, habang

ang mamimili na bumili sa pamamagitan ng housing loan ay may karapatan

sa 15% diskwento sa presyo nang sales price.

Para maging karapat-dapat sa Pag-IBIG housing loan, ang miyembro

ay dapat sumunod sa mga kailangan:

a. Dapat ay miyembro sa ilalim ng Pag-IBIG nang humigit

kumulang na 24 months, bilang ebidensiya ang remittance

na humigit kumulang nang 24 buwanang kontribusyon sa

panahon ng loan application.

b. Hindi hihigit sa edad na 65 sa petsa ng loan application at

dapat ay insurable, sa kondisyong pa na siya ay hindi hihigit

sa edad na 70 pagdating ng pagtatapos nang loan;

c. May legal na kapasidad na kumuha at magdala nang real

property;

d. Pumasa sa kasiya-siyang background/credit at employment/

business checks na isinagawa nang developer at nang Pag-

IBIG Fund;

e. Walang hindi pa nababayaran na Pag-IBIG housing loan,

maging siya ay ang principal borrower o co-borrower;

f. Hindi kumuha nang Pag-IBIG housing loan na naremata;

nakansela; binili muli dahil sa palyang pagbayad, o sakop sa

dacion en pago, na na kung saan ay dapat kabilang ang

mga kaso kung saan ang borrower ay hindi na interesado

para ituloy ang utang at i-surrender ang ari-arian;

145

g. Maaaring magkaroon ng isang natitirang Pag-IBIG multi-

purpose loan ngunit updated sa pagbayad sa panahon nang

loan application.

h. “May have an outstanding Pag-IBIG multi-purpose loan but

which is updated in payments at the time of loan

application.” Ang isang miyembro na may multi-purpose loan

na atrasado ay kailangang magbayad ng kanyang atraso sa

over the counter upang i-update ang kanyang account.

D. Buwanang Kontribusyon

Ang buwanang kontribusyon para sa mga miyembro ay nakasaad sa

ibaba:

Buwanang

Kabayaran

Share ng

Manggagawa

Porsyentong Buwanang Kabayaran

SharengMaypagawa

P1,500 and below 1% 2%

Over P1,500 2% 2%

Ang maximum monthly compensation na ginamit sa pagkalkula ng

kontribusyon nang manggagawa ay kasalukuyang nakatakda sa P5,000. Ibig

sabihin na ang maximum monthly contribution at katulad nang maypagawa

buwan buwan ay parehas na P100.

Direktoryo ng DOLE-Regional Offices National Capital Region (NCR) Cordillera Administrative Region (CAR)

DOLE-NCR Bldg., Cabinet Hills,

967 Maligaya St., Malate, 1004 Manila 2600 Baguio City

Telephones: 310-4017 & 303-0364 / Tel. # (074) 424-0824

303-5921 & 400-6011 (074) 442-2447

Fax: (632) 310-4016 dolecar88@yahoo.com

dolencr_planning@yahoo.com car@pldtdsl.net See next page for the

Directory of DOLE-NCR Field Offices

Region 1 Region 2

ARNEL Bldg., Mabini St., Turingan Bldg., Caritan Centro,

Catbangen, San Fernando City, Tuguegarao City, 3500 Cagayan

2500 La Union Telephones: (078) 844-0133 /

Tel. # 700-3879, Telefax: (072) 700-4371 844-1540

dolero1@yahoo.com Imsd_services@@yahoo.com

146

Region 3 Region 4-A CALABARZON

Diosdado Mcacapagal Regional Gov’t, Center, 3/F & 4/F, Andenson Bldg. II,

Brgy. Maimpis, City of San Fernando Barangay Parian, Calamba City,

2000 Pampanga 4027 Laguna

Tel. # (045) 455-1619, Telefax: (045) 455-1617 Tel. # (049) 545-7357, Telefax: (049) 545-7360

dolero3@mail.imet.net.ph Dolero4@dole.gov.ph

Region 4-B MIMAROPA Region 5

3rd

Flr., Filcon Bldg., Doña Aurora St., Old Albay,

Roxas Drive. Lumangbayanl, Calapan City 4500 Legaspi City

Oriental Mindoro Tel. # (052) 480-5831

Tel. # (043) 288-4322;288-1667 Telefax: (052) 480-3058

doleregion4b@yahoo.com ro5dole@yahoo.com

Region 6 Region 7

G/F Swan Rose Bldg., Commission Civil St., 3rd

& 4th Flr., DOLE-RO7 Bldg.

Jaro, Iloilo City 5000 Gen. Maxilom Ave. corner

Luna St., La Paz, 5000 Iloilo City Gorordo Ave., Cebu City

Tel. # (033) 320-8024, Telefax: (033) 320-8026 Telephones: (032) 266-9722 &266-0500

doleregion6@yahoo.com dole_centralvisayas@yahoo.com

Region 8 Region 9

DOLE Compound. Trece Martirez St., 3rd

Flr., QNS Bldg., Veterans. Ave.

Tacloban City 6500 Tumaga, Zamboanga City 7000

Tel. # (053) 321-3308 Tel. # (062) 993-1754

Telefax: (053) 325-6293 Telefax: (062) 991-2672 & 991-2673

dolero8_tssd@yahoo.com dole9record@yahoo.com

Region 10 Region 11

2nd

Flr., Gonzalo Go Bldg., Corrales Avenue, 4th

Flr., Davao Ching Printers Bldg. cor.

Cagayan de Oro City 9000 Dacudao Ave. & Lakandula St., Agdao

Tel. # (088) 857-1931 8000 Davao City

Telefax: (088) 857-2218 Tel. # (082) 302-6415, Telefax: (082) 227-4289

dole10@websprinter.net dole11davao@yahoo.com

Region 12 Region 13

102 Acepal Bldg., Mabini Extension, CARAGA Regional Office

Koronadal City, Nimfa Tiu Bldg., JP Rosales Ave.

9506 South Cotabato 8600 Butuan City

Telephones: (083) 520-0125 & 228-4920 Tel. # (085) 342-9606

Telefax: (083) 228-2190 Telefax: (085) 342-9503

dolero12.ro@gmail.com Dolecaraga13@gmail.com

Direktoryo ng DOLE-NCR Field Offices

CAMANAVA Field Office (CFO) MUNTAPARLAS Field Office (MFO)

5thFlr., Araneta Square Center, 3rdFlr., Susana Arcade

Monumento Circle Alabang-Zapote Road, Almanza I

1400 Caloocan City 1750 Las Piñas City

Telefax: (02) 367-3188 & 362-3187 Telephones: 800-1538; 403-4615

323-7466 Jurisdiction: Cities of Muntinlupa,

Jurisdiction: Cities of Caloocan,

Malabon, Navotas, and Valenzuela

Taguig, Parañaque, and Las Piñas

147

Manila Field Office (MFO) PAMAMARISAN Field Office (PFO)

Suites A&B, 4th Flr., Legaspi Towers 4th Flr., Rudgen Bldg., Brgy. San Antonio

P. Ocampo St. Capitolyo, Shaw Blvd.,

Roxas Boulevard 1600 Pasig City

1004 Manila Telephone: 477-3630; 661-5042

Telephones: 302-9269 to 70 Jurisdiction: Pateros and the cities

of Mandaluyong, Marikina, Pasig,

and San Juan

Makati-Pasay Field Office (MPFO) Quezon City Field Office (QCFO)

2nd Flr., Employees Compensation 4th Flr., Arcadia Bldg.

Commission (ECC) Bldg., Quezon Avenue

355 Sen. Gil Puyat Avenue Extension 1100 Quezon City

1200 Makati City Telephones: 497-3002

Telephones: 328-8815 & 338-5865;

336-5062; 310-8815

376-5983 & 414-4471

Para sa mga katanungan, maaari kayong tumawag sa DOLE Hotline:

527-8000 o sa DOLE Regional Office na nakakasakop sa lugar na

pinagtatrabahuhan ng empleyado

Ang BWC

Ang BWC ay responsable para sa pagbabalangkas at pagbuo ng mga

pamantayan ng manggagawa na nauukol sa mga oras ng trabaho, kaligtasan

sa lugar nang pinagtratrabahuan at kalusugan, at iba pang mga kondisyon sa

e-empleo.

Nuong Mayo 1982, ang Bureau of Labor Standards, na kung saan ay

nalikha nuong Hunyo 1957 sa ilalim ng Reorganization Plan bilang 20-A, ay

pinangalanan na Bureau of Working Conditions. Ang BWC ay gumaganap sa

lahat ng mga tungkulin namay kaugnayan sa pagbabalangkas ng mga

patakaran at pagpapatupad ng mga pamantayan ng manggagawa na nuon

ay ginagawa ng Wage Administrative Service at nang Industrial Safety

Division of the Bureau of Labor.

Vision

Ang Bureau of Working Conditions ay nakinikinita sa hinaharap ang

mga maypagawa at manggagawa na nagabayan ng maayos at nakatuon sa

148

isang ligtas, nakapagpapalusog, at produktibong kapaligiran sa trabaho, sa

mga napapanahong kalakaran sa industriya at mga pagpapaunlad, at

matuwid na tinatangkilik ang mga natamo nang magkasanib na

pagsusumikap.

Misyon

Upang bumalangkas ng mga patakaran at batas na simulan

ang mga pamantayan ng paggawa, batay sa may-katuturang

impormasyon na napili mula sa pagsubaybay, konsultasyon,

networking, at researches.

Upang ilagay sa pamantayan ang paggamit ng mga

instrumento at pagpapatupad sa damitan ang tungkulin ng

inspectorate system na may malakas na kapangyarihan

tagapagpatupad upang matiyak ang pagsunod sa mga batas

at regulasyon.

Upang bumuo at sang-ayunan ang kakayahan ng mga

enterprises na mamahalang mag-isa ng kaligtasan at

kalusugan sa lugar ng trabaho, kaya, napagtitibay ang

prinsipyo ng ibinahaging responsibilidad sa pagitan ng mga

manggagawa at mga maypawa.

Upang mapahusay ang kakayahan ng mga maliliit na

enterprise sa pagpapatupad ng mga praktikal at mahusay na

paraan ng pagpapabuti ng kundisyon sa lugar nang trabaho

at pagiging produktibo.

Upang ipaalam at payuhan ang publiko sa labor standards o

pamantayan sa paggawa, kabilang ang occupational safety

and health, at sa makabagong kasanayan sa trabaho o pag-

aayos.

149

5.

Liham-Pangnegosyo

Liham Kahilingan

(Letter of Request)

Republika ng Pilipinas

Kagawaran ng Pagsasaka

Kawanihan ng Pangisdaan at Yamang Tubig

860 Quezon Avenue, Lungsod Quezon, Metro Manila 1103

Tel.No. 372-50-57 • 372-5042

FaxNo. 372-50-48 • 372-50-61

4 Mayo 2004

Kgg. ELISEA G. GOZUN

Kalihim Kagawaran ng Kapaligiran at Likas na Yaman

Visayas Avenue, Diliman

Lungsod Quezon

Mahal na Kalihim:

Ipagdiriwang po natin ang “FARMERS’ and FISHERFOLK’S MONTH”

ngayong Mayo 2004. Bahagi ng pagdiriwang ay para sa Kawanihan ng

Pangisdaan at Yamang Tubig (BFAR), Pangasiwaan sa Pagpapaunlad ng

Pangisdaan sa Pilipinas (PFDA) at Proyekto sa Pangangasiwa ng Yamang

Isda (FRMP) na maging punong-abala ng “Fisheries Day Program” sa 19

Mayo 2004.

Ang aming tanggapan ay naghahanda ng ilang gawaing lalahukan ng

mahahalagang tauhan sa larangan ng industriya ng agri-aqua—ang mga

magsasaka at mangingisda. Tampok sa mga gawain bukod sa iba pa ay ang

demonstrasyon sa pagluluto ng isda, paligsahan sa paglulutong tilapia

fillet,paghuling tilapia sa tangke, karera ng hito, at paligsahan sa karera ng

150

alimango (mudcrab). Magsasagawa rin ng mga Lektyur/Seminar/Fisheries

Clinique sa aquaculture, pagdaragdag ng halaga pagkaani, at mga teknik sa

pangingisda.

Kaugnay nito, hinihiling naming magamit ang isang bahagi ng lugar sa Ninoy

Aquino Parks and Wildlife, gayon din ang Gazebo Reception Hall para sa

mga binanggit sa itaas na gawain sa North Avenue, Lungsod Quezon sa 19

Mayo 19, 2004, 5:30 nu–6:00 nh.

Malaki pong karangalan sa aming pagdiriwang ang inyong pagdalo bilang isa

sa aming mga panauhing pandangal.

Mataimtim kaming umaasa na ang aming kahilingan ay bibigyan ninyo ng

paborableng aksiyon.

Maraming salamat sa pabor na ito at sa mga nauna pa.

Matapat na sumasainyo

(Lgd)

MALCOLM I. SARMIENTO JR.

Direktor

151

Liham Pag-uulat

(Progress Report)

Republika ng Pilipinas

Kagawaran ng Kalusugan

TANGGAPAN NG KALIHIM

26 Pebrero 2005

Gng. VICTORIA P. GARCHITORENA

Puno

Pampanguluhang Lupon sa Pamamahala

Malacañan, Maynila

Mahal na Gng. Garchitorena:

Para sa inyong kaalaman, pagsusuri at pagsasaalang-alang,

ikinagagalak naming isinusumite ang Ulat ng mgaNagawa para sa Unang 30

Araw ng Kagawaran ng Kalusugan.

Matapat na sumasainyo,

(Lgd.)

MANUEL M. DAYRIT, MD, MSc.

Kalihim ng Kalusugan

152

Kalakip

(Enclosure)

MGA NAGAWA SA UNANG 30 ARAW

KAGAWARAN NG KALUSUGAN

MGA LARANGAN NG

PAGBABAGO SA SEKTOR

NGKALUSUGAN

MGA NAGAWA

I. KALUSUGANG

PAMBAYAN

Bumalangkas ng mga Tuntunin at

Regulasyon

Nagpapatupad sa Batas sa Pagkain.

Aktibong pakikilahok at pagtangkilik sa

pagbabakuna ng25,000 aso upang

makontrol ang rabies sapakikipagtulungan

sa Kagawaran ng Pagsasaka,

Kagawaranng Interyor at Pamahalaang

Lokal at iba pang sangay ngpamahalaang

lokal.

Pagtatayo ng unang 100 Sentro sa

Pangangalaga sa mga nagdadalantao na

pinamamahalaan ng mga komadrona.

II. PAMPAMAHALAANG

OSPITAL

Pagsasagawa ng open-heart surgery sa

Panrehiyong Ospitalsa Pagsasanay at

Pagtuturo sa Bicol.

III. SISTEMA SA

KALUSUGANG

PAMBAYAN

Pagkilala at pagtatakda bilang huwaran sa

walong (8)bagong malulusog na lungsod:

ang Lipa, Olongapo,Tagaytay, Angeles,

Las Piñas, Puerto Princesa, Parañaque,

atTangub.

Estratehikong Pagpaplano para sa

PasaportengPangkalusugan sa

pangunang lugar ng Pasay.

153

IV. MGA REGULASYON Ipinagbili ang mga 60% ng kabuuang

dami ng unangkargamento ng Parallel

Import Drugs na nagkakahalaga ngPhp

1.5 M at may halaga sa pamilihan ng P5

M sa pitong (7)ospital ng DOH: Jose

Reyes Memorial Medical

Center,Philippine Children’s Medical

Center, Rizal Medical Center,Western

Visayas Medical Center, Davao Regional

Hospital at Davao Medical Center.

Ikalawang pag-aangkat na nagkakahalaga

ng Php 20 M (Php80 M halaga sa

pamilihan) mula sa India na ipamamahagi

sailang ospital ng DOH sa buong bansa

V. PAGBIBIGAY NG

PONDONG

PANGKALUSUGAN

Ang Pambansang Programa sa Segurong

Pangkalusugan aynagpalabas ng humigit-

kumulang sa 56,000 PHIC card(katumbas

ng 280,000 indibiduwal). Sa ganitong

dami,maaabot ng PHIC ang 40% ng

nagawa noong nakaraangtaon sa loob ng

unang kuwarter ng 2001.

Akreditasyon ng unang 100 komadrona

ng PHIC, na maaarinilang masingil ang

kanilang ipinaglingkod.

VI. PLANO PARA SA

RATIONALIZATION AT

PAGBABAWAS

Ganap na Pagpapatupad sa unang

bahagi

Panahon ng pagpaplano para sa

ikalawang bahagi

VII. IBA PA Paglalagay ng mga doktor sa 39 na lugar

sa bansa na walangdoktor at bilang

bahagi ng Programang mga Doktor sa

Baryo(Doctors to the Barrios Program)

154

Liham Pagkambas

(Canvass Letter)

Republika ng Pilipinas

Tanggapan ng Pangulo

KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

16 Nobyembre 2006

ALTA BRONZE WORKS METAL ENGRAVER, INC.

3 Anonas Road, Potrero

Lungsod Malabon

Ginoo/Binibini:

Mangyaring pakibigay po ang pinakamababang halaga para sa mga

bagay na nakatala sa ibaba at ipadala sa Komisyon sa Wikang Filipino, 2/F

Gusaling Watson, 1610 J.P. Laurel Street, 1005 San Miguel, Maynila.

Ito ay kahilingan lamang para sa presyo at hindi para sa paanyaya ng

pagtawad.

Lubos na sumasainyo,

(Lgd.)

ENGRACIA F. FLORES

Kawaksing Pampangasiwaan II

155

Para lang sa Pagsipi o Pagbanggit

Dami Yunit Deskripsiyon ng mga Bagay Presyo ng Yunit Kabuuan

2 piraso plake

Espesipikasyon

8x11x10 mm clear glass

with base blue

para sa:

1. Collantes Foundation

2. Jose Corazon De Jesus Family

Pagtatagpo ng mga Makata

Sta. Maria, Bulacan

Nobyembre 22, 2006

Pangalan at Lagda

_____________________________

_____________________________

156

KABANATA 3

Flyers / Leaflets,

Promo Materials

157

Introduksiyon

Kalimitang ipinamumudmod ang mga flyers/leaflets at promo materials

upang makahikayat sa mga tagatangkilik ng isang produkto o serbisyo.

Bukod pa rito, nagbibigay impormasyon din ang mga materyales na ito para

sa mga mamimili o kung sinomang makababasa ng mga ito. Kapansin-

pansin din ang pagiging tiyak at direkta ng mga impormasyong nakasulat sa

mga ito. Hindi maligoy ang pagkakasulat at impormatibo sa mga mambabasa.

Ilan sa mga kadalasang nilalaman ng mga flyers/leaflets at promo materials

ay mga katanungan at kasagutan hinggil sa produkto o ang mga batayang

impormasyong may kinalaman dito.

Karaniwan ding nagtataglay ng mga larawan ang mga ito upang higit

na makita ang biswal na katangian ng isang produkto, makulay rin ang mga

ito na posibleng makatulong na makahikayat sa mga potensyal na gagamit o

susubok sa isang bagay na iniaalok o ipinaabot sa mas nakararami. Posible

ring makita ang ilang mga detalyeng may kinalaman sa pagkontak sa mga

taong nasa likod ng pagbuo ng mga nasabing materyales gayundin ang

kanilang logo. May mga pagkakataon ding pumapasok ang paglalaro sa mga

salita at iba pang pakulo sa paglikha ng mga flyers at promo materials upang

higit na tumatak sa mga mamimili ang pangalan o kaya’y iba pang

impormasyon hinggil sa isang produkto o serbiyo. Makikita ito halimbawa sa

kanilang mga tag line.

158

6.

Flyers/Leaflets:

Tungkol sa mga Modern Methods ng Family Planning

159

160

6.

Flyers: / Leaflets:

Kalusugan ng Bata

161

162

6.

Flyers / Leaflets:

Tamang Kaalaman sa Pag-aalaga ng Hayop

163

164

6. Flyers / Leaflets:

Pag-aalaga ng Baboy sa Natural na Pamamaraan

165

Pundasyon sa Natural na Pag-aalaga

Tatlong K ng Organic Farming:

1. Kalusugan

2. Kalikasan

3. Kabuhayan

Mga Bagay na Dapat Unang Isaalang-alang

1. Magkakaroon ng forage area para sa pagkain ng baboy.

2. Merong concoction (5 klase) sa bawat pakain ng baboy.

3. Sundin ang mga paraan ng paggawa na itinuro sa seminar upang

hindi magkaroon ng problema.

Tirahan ng Baboy

(1metro ang lalim)

1. Ang bubong na yari sa pawid, kugon o sulirap ay nakakawang o

mayrong daanan ng hangin para sa magandang bentilasyon.

2. Merong 1 metrong hukay na lalagyan ng ipa o kusot upang

magsilbing beddings o umbangan. Ito ay dapat 60% moisture o

mahalumigmig sa pamamagitan ng pag-spray o pagdilig ng imo.

166

3. Merong lalagyan ng tubig o painuman at malapit sa pinagkukunan

ng tubig.

4. Ang dingding ay yari sa kahoy-gubat, slab ng niyog o kawayan o

iba pang in-digenous materials.

Beddings ng Baboy

1. pinaghalong ipa, mabuhaghag na lupa, imo at kaunting asin.

2. 2 kutsara sa imo sa 1 litrong tubig. Ang isang timba ay pwedeng

lagyan ng kalahating lata (lata ng sardinas) ng imo at ididilig sa

beddings. Limitan ang pagdidilig (pero huwag basain ang baboy)

upang magkaroon ng 60% moisture.

5 Concoctions

Imo-Indigenous Microorganisms

(Good Bacteria)

1. Paamagin ang kanin sa loob ng 3-5 araw sa isang malinis na

lalagyan at takipan ng mga papel na lalagyan at takipan ng mga

papel na walang tinta. Puting amag ang kailangan. (Isang kilong

kanin na pinaamag ay katumbas ng 1kilong molasses.)

2. Pag nagkaroon ng puting amag ang kanin ilagay ang mosses at

paghaluin sa lalagyan.

3. Takipan ng malinis na papel na walang tinta. Manila paper ay

pwede o kaya puting katsa. Talian ng goma.

4. Iimbak sa loob ng 7 araw. Salain ito pagkatapos at ilagay sa mga

lalagyan

. Ang pinagsalaan ay pwedeng lagyan ng tubig at itindig sa beddings

upang hindi masayang. 2 kutsara = 1 litrong tubig.

167

FPJ-Fermented Plant Juice (Iron, Minerals, Potassium)

1. Gayatin ng manipis ang mga hinog na prutas tulad ng saging at

ilagay sa lalagyan.

2. Ilagay ang molasses. Kung 1 kilo ang prutas, 1 kilo din ang

molasses na ilalagay.

3. Siguraduhing nakalubog ang ginayat na prutas sa molasses.

Takipan ng malinis na papel.

4. Buruhin sa loob ng 7 araw.

5. Salain ito at ilagay sa mga lalagyan.

6. Ang mga pinagsalaan ay ihalo sa pagkain upang hindi masayang.

FPJ-Fermented Plant Juice (Iron, Minerals, Potassium)

1. Gayatin ang talbos ng kamote o kangkong. Ang 1 kilong talbos ay

pwedeng samahan ng 1 kilong ginayat na saha ng saging o halyas.

Mainam ilagay ito sa fish net bago ilagay sa lalagyan at ipatong ang

malinis na bato sa ibabaw.

2. Ilagay ang 1 kilong molasses. Imbakin sa loob ng 7 araw.

3. Salain ito at ilagay sa mga lalagyan. Ang pinagsalaan ay isama sa

pagkain upang hindi masayang.

FAA-Fish Amino Acid (Protein)

1. Sariwang isda, o sariwang hasang o kuhol na ginayat at ilagay sa

isang lalagyan.

2. Ilagay ang molasses 1 kilo. Kailangang nakalubog ito molasses

upang hindi magkaroon ng amag.

3. Iimbak sa loon ng 20 days at salain pagkatapos. Ilagay sa mga

lalagyan ang katas. Huwag nang ihalo ang mga pinag-salaan sa

pagkain.

168

OHN-Oriental Herb Nutrient (Antibiotic)

1. Ang 5 kilo na luya o bawang tagalog na tinadtad ay ilagay sa

lalagyan.

2. Ilagay ang 2 grande ng beer dito at hayaang nakababad ang luya

sa beer sa loob ng 12 oras.

3. Saka ilagay ang molasses 1 kilo.

4. Iimbak ito sa loob ng 7 araw.

5. Salain pagkatapos. Ang pinagsalaan ay pwedeng gamitin

hanggang 4 na beses. Ulitin lang ang mga naunang steps.

6. Ilagay sa mga lalagyan. 2 kutsara sa 1 litrong tubig kung gagamitin

sa painuman.

Starter Alugbati

40 kgs na d1 (Kono) Uray o kolitis

300 ml FPJ Talinum

400 ml OHN Flamengia

1000 ml FAA Trichantera

7 kilo na gukay Renzoni

Talbos ng kamote Talbos ng

Talbos ng kangkong balinghoy

Grower

40 kgs d1 (Kono)

300 ml FPJ

300 ml FPJ

600 ml OHN

800 ml FAA

10 kilos Gulay

Gulay na mayaman vitade

169

6.

Flyers/Leaflets:

Paano Mag-a-apply para sa Supply/Paglilipat o Transfer

at Terminasyon ng Account

170

171

7.

Promo Materials

172

7.

173

KABANATA 4.

Deskripsiyon ng

Produkto at

Dokumentasyon sa

Paggawa ng isang

Bagay o Produkto

174

Introduksiyon

Sadyang mahalaga ang wasto at sapat na pagpapakilala at

pagbibigay-katangian sa isang produkto o serbisyo bago ito tangkilin ng isang

mamimili. Kaugnay nito, kalimitang matatagpuan ang ganitong paglalarawan

sa pabalat, sa website ng gumawa nito o kaya’y sa iba pang babasahin

tungkol dito. Tiyak, wasto at makatotohanan ang inaasahang deskripsyon sa

isang produkto. Marapat ding madali itong maunawaan ng mga ibig

tumangkilik dito sapagkat ito ang maaaring magtakda kung ito ba ay

tatangkilikin o hindi. Nakatutulong din ito upang mailahad kung ano ang

katangi-tangi o kaya nama’y limitasyon ng isang bagay gayundin kung

paaano ito gagamitin nang tama.

Hindi rin maitatanggi ang kagustuhan ng isang indibiduwal sa patuloy

na pagkatuto kung kaya’t lagi tayong handa sa pagkakaroon ng mga bagong

kaalaman. Mas madaling matutunan ang iba’t ibang bagay kung may akses

sa mga materyales na nagtuturo kung paano gawin ang isang bagay o

produkto. Kalimitang may sinusunod na proseso o mga hakbang sa paggawa

ng isang bagay. Nakalagay rin ang mga ispesipikong gamit na kinakailangan

upang mabuo at magawa ang isang bagay bago ang mga hakbang sa

paggawa. Maaari ring maglagay ng mga larawan ng ginagawa sa bawat

hakbang para sa mga mambabasa upang makita ang dapat na kalabasan

sakaling gagawin nila ito. Marapat lamang na sundin ang mga ito upang hindi

magkamali at maging angkop ang kinakalabasan ng isang gawain. Malaking

tulong ang dokumentasyon ng mga ito upang higit na madali para sa mga tao

ang sumusunod sa mga hakbang na nakasaad dito.

175

8.

Deskripsyon ng Produkto: Isang Espesyal na Durian

Noong Disyembre 7, 2015, nakarating kami sa puno ng isang

pambihirang durian sa 36 ektaryang farm ng pamilyang Dimaporo sa

Matunga, Lano del Norte. May ilang hindi pangkaraniwang katangian ang

punong ito.

Upang marating namin ang farm nagbiyahe kami ng dalawang oras.

May magagandang kongkretong kalsada na dinaanan namin pero mayroon

din mga lubak-lubak na hindi pa nakaranas ng pagkokongkreto. Pero hindi

namin pinansin ang hirap na dinanas namin sa daan. Ayon kay Raul

Maghilom, isang agrikultor na nagsisilbi sa pamilyang Dimaporo, binansagan

nilang Durian Dimaporo Special (DDS) ang naturing na puno. Nag-iisang

puno ito na kasama ng iba pang 300 na puno ng iba’t ibang barayti.

Bakit nila tinawag na Durian Dimaporo Special? Sapagkat bukod-tangi

ang lasa ng prutas nito. Ito raw ang may pinakamasarap na lasa kung

ihambing sa iba’t ibang barayti kagaya ng Puyat, Chanee, Arancillo,

Monthong o Golden Pillow mula sa Thailand. May matingkad na kulay dilaw

ang laman.

Naiiba sa ibang aspekto ang bunga ng DDS.

Bilog na hugis ang bunga na tumitimbang ng 5 hanggang 7 kilo ang

isa. Mayroon pang napakahalaganng katangian ang DDS. Ito ay napansin

namin na matibay sa sakit. Ang nag-iisang puno ay pawang walang sakit

samantalang ang karamihan sa mga unang barayti ay inaatake ng sakit na

die-back. Ang mga sanga sa dulo ay namamatay.

Isang mungkahi – Agad naming iminungkahi sa agrikultor na dapat

agad maparami ang nag-iisang puno ng DDS bago ito tamaan ng sakun

kagaya ng kidlat o di kaya tumbain ng isang malakas na bagyo. Sa ganitong

paraan, mapanatili ang DDS para sa kapakanan hindi lamang ng pamilyang

Dimaporo kundi sa lahat na mahilig kumain ng durian.

Kung kami ang masusunod, lilinisin namin ang kapaligiran ng puno.

Kung maari, tayuan ng bakod upang hindi mapinsala ng mga alpas na hayop.

Isusunod namin ang sapat na pag-aabono. Lalagyan namin ng hindi

176

kukulangin sa 8 sakong organikong pataba sa nalalaliman ng mga sanga.

Dagdagan pa namin ng kemikal na pataba na may micronutrients.

Sisiguraduhin din naming lalagyan ng drainage canal upang hindi

mababad sa tubig ang puno. At sa panahon ng tagtuyot, dapat madiligan ng

sapat na tubig.

Magdugtong agad – Iminungkahi namin ang pagpadami ng DDS sa

pamamagitan ng grafting o pagdugtong. Sa aming palagay, madaling

makapagdugtong ng 500 semilyo sa unang taon. Maaaring kumuha ng scion

o sangang pandugtong sa mga mabababang sanga ng puno. Marami ang

malulusog na sanga ng DDS sa mga mababang sanga nito.

Magtayo ng scion grove – Iminungkahi rin namin na magtanim ng hindi

bababa sa 100 kapuno bilang “scion grove” o mga punong pagkukunan ng

sangang pandugtong. Ang mga ito ay mapagpipitasan din ng mga bunga.

Ang ibang grafted na pananim ay maaaring itanim sa mas malawak

pang farm ng mga Dimaporo. Ang iba ay maaaring ipagbili sa mga gustong

magtanim ng pambihirang barayti. Dapat hindi ipagkakait sa ibang mahilig sa

durian ang magandang barayti. Sa ganitong paraan, maparami at

mapalaganap ang espesyal na barayti.

Maaaring pang-akit sa mga turista ang Dimaporo durian. Sa panahon

ng pangkahinog ng mga bunga, maaaring mag-imbita ng mga mahilig sa

durian mula sa Maynila at iba pang lugar upang matikman nila ang

pambihirang lasa ng DDS. Maaaring maipahayag ang kaganapan sa social

media, mga diyaryo at iba pa pang babasahin, at sa radio at telebisyon. Sa

paraang ganito, lalong maging tanyag ang Durian Dimaporo Special.

Kung mapalaganap ang pagtatanim ng DDS hindi lamang sa Lanao

del Norte kundi sa iba pang dako ng bansa, maaaring magiging pang-eksport

ang mga sariwang bunga at pati ang mga nagprosesong laman.

Iginiit naming ang agad pag-asikaso sa nag-iisang puno Durian

Dimaporo Special. Hindi pa huli na mapalaganp husto ang natatanging

barayti ng durian na ito.

Ang nagdala ng DDS – Ayon kay Raul Maghilom ang yumaong grand

old man ng Dimaporo, ang nag-uwi ng buto na itinanim sa Matungao mahigpit

kumulang 30 taon na ang nakalilipas. Ang DDS ang isa sa mga mahalagang

legacy ng yumaong politiko. Lalo na kung ito ay maparami mapalaganap sa

iba’t ibang dako ng bansa.

177

8.

Mga Uri ng Binhi para

sa Organikong Paggugulayan

Talong

Arayat

OP, piling binhi

maaani sa ika-58 na araw pagkatanim

105 gramo ang timbang

bilog, berde na may guhit na puti

siksik at malasa ang laman

mainam na panlahok sa iba't-ibang lutuin

Mini EP

OP, piling binhi

maaani sa ika-65 na araw pagkatanim

33.5 gramo ang timbang

makintab na haluang berde at puti

maaaring ipalamuti sa mga lutuin

00-182

F1 hybrid

maaani sa ika-65 araw pagkatanim

110 gramo ang timbang

mapusyaw na berde na may guhit na puti

siksik ang laman ngunit manipis ang balat

178

Kamatis

00-373

F1 hybrid

maaani sa ika-58 araw pagkatanim

175 gramo ang timbang

makintab na matingkad na lila

siksik, kaunti ang buto

Elma-2

F1 hybrid

maaani sa ika-64 araw pagkatanim

may timbang na 53.4 gramo

bilo-haba at may bahagyang matulis na dulo

siksik, makatas at matamis

makapal ang balat

Elma-3

F1 hybrid

maaani sa ika-64 na araw pagkatanim

may timbang na 70.2 gramo

kuwadradong pabilog

matingkad na kahel ang kulay pag hinog

siksik at matamis ang laman

Small Fry

F1 hybrid

maaani sa ika-63 araw pagkatanim

may timbang na 17.2 gramo

bilog, 8-10 bunga sa isang kumpol

makatas at matamis

179

Super Suncherry

F1 hybrid

maaani sa ika-63 araw pagkatanim

may timbang na 10.0 gramo

bilog, 6-8 bunga sa isang kumpol

makatas at matamis

Grandeur

F1 hybrid

maaani sa ika-64 araw pagkatanim

may timbang na 137.8 gramo

bilog na medyo malapad

makapal at makatas

Sili

99-232-5

OP, piling binhi

maaani sa ika-43 araw pagkatanim

may timbang na 10 gramo

magulang na berde, mahabang payat

medyo kulubot at bahagya ang anghang

0-396

F1 hybrid

maaani sa ika-49 araw pagkatanim

may timbang na 7.7 gramo

magulang na berde, makintab at makinis

mahabang payat at makapal ang laman

napaka-anghang

180

99-232-4

OP, piling binhi

maaaring anihin sa ika-43 araw pagkatanim

may timbang na 11.75 gramo

magulang na berde, mahabang payat

manipis ang laman at bahagya ang anghang

00-375

F1 hybrid

maaani sa ika-49 araw pagkatanim

may timbang na 9.5 gramo

mabunga ngunit madaling mapitas

murang berde, medyo kulubot

mahabang payat, mabango

walang anghang, maaaring panghalili sa siling kampana

00-377

F1 hybrid

maaani sa ika-49 araw pagkatanim

may timbang na 9.75 gramo

murang berde, makinis

medyo mataba, manipis ang balat

bahagya ang anghang

Isang Proyektong Pananaliksik ng DA-BAR

"Varietal Evaluation of Selected Vegetables Under Organic Conditions"

Mga Mananaliksik:

Gloria S. Rodulfo Rodel G. Maghirang Institute of Plant Breeding

UP Los Baños

Source: DA-BAR & UPLB-IPB Technical Bulletin "Mga Uri ng Binhi para sa Organikong Paggugulayan”

181

8.

Makina sa Pag-ani Mary Grace M. Nidoy

Ang nakalaan sa mga punongkahoy tulad ng mahogany at narra. Ang

natitira pang parte ng kanyang lupa ay mayroon namang halos 600 na puno

ng saging.

“Kinagisnan ko na ang pagsasaka dahil ito ang trabaho ng aking mga

magulang. Ngunit noon, wala kaming sariling lupa, na kahit 1 metro man lang,

kaya ako nagpursige sa aking pag-aaral upang kapag nakatapos na ako ay

makabili ako ng lupa para sa amin,” ani Mang Romeo.

Panimulang Paghahanda

Edukasyon ang naging pangunahing sandata ni Mang Romeo sa

kanyang gawain. Nagtapos siya ng kursong Forestry sa Mariano Marcos

State University sa Ilocos Norte. Tatlong taon siyang nagtrabaho bilang

forester sa Department of Environment and Natural Resources sa Occidental

Mindoro.

“Nang makaipon ako ay bumili ako ng mga lupa. Nung makita kong

sapat na ito ay nagpasya na akong bumalik sa pagsasaka,” ani Mang Romeo.

Unang Pagsubok

Ginamit ni Mang Romeo ang straight planting strategy sa kanyang

palayan na kung saan ay umani siya ng 330 bag kada ektarya. Bawat bag ay

may 41 kilogramong timbang.

Ayon kay Engr. Eden Gagelonia, isa sa mga eksperto ng PhilRice,

nakatutulong ang straight planting sa pagkakaroon ng maraming suwi ng

palay. Kung mas malapit o sobrang malayo ang pagitan ng mga tanim, aniya,

hindi makapagbubunsod ito ng kinakailangang dami ng suwi. Isa pa sa

kagandahan ng straight planting, dagdag niya, ay madaling sugpuin ang mga

damo.

182

Paggamit ng Makabagong Teknolohiya

“Noong ako ay nagsisimula pa lamang, kapag umani ako ng 100 bag

sa aking 1.76 na bukirin ay masaya na ako. Pero nang ako ay nakapakinig na

ng mga seminar tungkol sa pagpapalay ay natutunan ko na ang mga

makabagong teknolohiya. Nakatulong ito upang umangat ang aking ani,” sabi

ni Mang Romeo.

Isa sa mga isinusulong naman ng PhilRice ay ang pagtatanim na gamit

ang mekanikal na transplanter na may 30 sentimetrong pagitan kada linya

ang mga tanim at 15 sentimetrong pagitan kada tundos.

“Matapos kong matutunan ang paggamit ng mechanical transplanter,

ay sinubukan ko ito sa aking sakahan,” ani Mang Romeo.

Mas maganda ang naging ani ni Mang Romeo sa paggamit ng

mechanical transplanter. Ayon sa kanya, maaari nang itanim ang mga punla

sa edad na 14-16 araw pa lamang. Hindi rin gaanong nakararanas ng

“transplanting shock” ang mga punla tulad ng sa manwal na paglilipat-tanim

ng 20-25 na araw na mga punla.

Sa kabilang banda, payo din ni Mang Romeo na makipagkwentuhan

sa mga nakakasama sa mga seminar o field trips dahil maaari rin makakuha

ng mga bagong kaalaman o magandang gawi sa pagsasaka. Isa sa mga

natutunan ni Mang Romeo sa mga nakasama ay ang pagtatanim ng atsuete.

“Noong una ay itinanim ko lang sana ang mga iyon para gawing poste.

Pero noong tumubo na ang mga iyon at namunga, natuklasan kong

magandang pagkakitaan din pala ang atsuete,” hirit ni Mang Romeo.

Preparasyon sa Pag-Ani

Kagaya ng panimulang paghahanda ni Mang Romeo sa kanyang

pagsasakahan, ganoon din kaayos ang preparasyon na isinasagawa niya sa

anihan.

183

Paliwanag pa niya: “Dapat lahat ng makinaryang gagamitin ay

nakakundisyon. Inaayos ko na rin pati ang pag-iimbakan ng palay upang hindi

ito dagain. Pagkatapos, ‘yong mga katulong ko sa bukid ay sinasabihan ko na

huwag nang tumanggap ng ibang trababo sa araw na kami ay aani.”

Isa sa mga masusing binabantayan ni Mang Romeo ay ang patubig ng

kanyang taniman. Dalawang linggo bago ito anihin ay binabawasan na niya

ito ng tubig. Ayon sa kanya, mahirap patuyuin ang palayan kung mahuli ka sa

pagpapatigil ng patubig.

Ayon naman kay Engr. Gagelonia, ang ganitong estratehiya ay maaari

lamang kung ang iyong lupa ay lagkitin. Dapat nasa tamang panahon ang

pagbabawas ng tubig upang sa panahon ng pag-aani ay tuyo na ang lupa. Sa

mga lupang mabuhangin naman ay nararapat na 1 linggo bago anihin ang

palay ay patuyuan na ang palayan.

“Dapat nasa tamang panahon at tamang pamamaraan ang pag-aani

upang maging maganda ang kalidad ng iyong aanihin,” hirit ni Mang Romeo.

Bilang panghuling hirit, sinabi pa niya:

“Sa tamang diskarte, sipag, at pagiging bukas sa bagong kaalaman,

hindi imposible ang pag-unlad. Kailangan din na huwag tumigil mangarap.

Ang buhay nating mga magsasaka ay may igaganda o ikagiginhawa pa.”

Nagsimulang magsaka si Henry Reganit ng Victoria, Tarlac noong

2003. Sa halos 10 ektaryang sakahan niya, malaki ang naitulong ng mga

makinang pansakahan sa kanyang pagsasaka.

Kabilang sa mga ginagamit niyang mga makina sa pag-aani ay ang

rice combine harvester, reaper o walkingtype harvester at thresher.

“Sa luwang ng bukid na aking sinasaka, kulang ng manggagapas kaya

mas kailangan ko ng makina dahil mas nakatitipid ito sa gastusin sa paggawa

at oras na nagagamit,” ani Mang Henry. Sa 100 kaban, anya,10% ang

napupunta sa may-ari ng combine harvester samantalang 15% naman ang

nababawas kung manu-mano ang pag-aani.

184

Ngunit may mga pagkakataon din namang nangangailangan si Mang

Henry ng manggagapas. Aniya, “Binibigyan ko sila ng gagapasin kapag maliit

lang ang tanimang gagapasin at malambot ang lupa na hindi kakayanin ng

combine harvester.”

Ayon sa inisyal na resulta ng Rice-based Farm Household Survey

(RBFHS) na isinagawa ng Socioeconomics Division (SED) ng PhilRice at

Bureau of Agricultural Statistics (BAS), noong 2011 wet season, 40% sa

production cost ay inilaan sa paggawa.

Kalakip ng pangangalap ng datos ng SED at BAS ang tungkol sa mga

makinang pansakahan at itinala nila ang mga impormasyong tungkol sa mga

bilang ng manggagawa na kakailanganin at gagastusin ng mga magsasaka

kapag manu-mano o makinarya ang kanilang gagamitin.

Reaper o Walking Type Harvester

Pinuputol ng reaper o walking type harvester ang palay sa nais na

haba at ibinabagsak ang naputol na pananim sa isang gilid ng makina na

nakahanay ng diretso upang mapabilis ang manu- manong pag-iipon.

Nangangailangan ito ng isang operator at lapad ng pag-aani ay hanggang 1

metro sa isang pasada. Kaya nitong gapasin ang tanim na palay sa 2-2.5

ektarya sa 1 araw.

Sa inisyal na tala ng SED, noong tag-ulan ng 2011, 8 tao ang

kinailangan upang maipon ang ginapas na palay sa loob ng isang araw. Ang

labor at power cost nito kada ektarya ay umabot sa P3,366. Sa Luzon,

pinakamarami sa Pangasinan ang naitala ng SED na gumagamit ng

mechanical reaper.

Stripper o Stripper-Gatherer Harvester

Ang stripper o stripper-gatherer harvester naman na binubuo ng

stripping motor ay umaani sa mga butil o uhay mula sa nakatayong halamang

palay at iniiwang nakatayo pa rin ang mga halamang-palay sa lupa.

Tinatanggal nito ang mga butil at iniipon sa kahong-ipunan nito.

Gamit ang makinang ito, 8-10 tao ang kinakailangan sa isang ektarya

sa 1 araw.

185

Dalawang tao ang maaaring halinhinang magpaandar ng stripper,

habang 2 pa ang kailangan bilang tagapagpalit at tagadala ng mga kahong

ipunan. Ang mga natitirang tauhan ay siya namang bahala sa pamamahala

ng paglilinis ng maliit na panggiik at paglalagay ng mga butil sa sako.

Combine Harvester

Sa combine harvester, ginagapas nito ang nakatayong palay, ginigiik

at nililinis ang mga butil, at isinasako ang mga malinis nang butil habang ang

makina ay patuloy na umaandar sa palayan. Ito ay maaaring pamalit sa

gawain ng rice reaper at stationary thresher at tinatanggal ang nakapapagod

na pag-ipon ng inaning palay bago ang paggigiik.

Sa pagggamit ng combine harvester, nababawasan ang pagkalugas o

pagkatapon ng mga butil na sanhi ng manu-manong paghawak at paghakot.

Kayang tapusin ang mga gawain sa pag-aani ng 1 o 2 tao gamit ang

makinang ito sa loob lang ng maikling panahon.

Sa pag-aaral ng SED, umaabot sa P6,779 ang labor at power cost

kada ektarya gamit ang combine harvester.

Panggiik o Thresher

Ang uri at laki ng mga de-makinang panggiik ay nag-iiba ayon sa

lokalidad at sa panlasa ng mga magsasaka. Ang karaniwang disenyo ay ang

axial-flow type. Ito ay may mas mataas na bilang ng mga nagigiik na butil

kumpara sa mga tangential-flow na disenyo.

Ayon sa SED, ang paggamit ng thresher ay nangangailangan ng 4 na

tao kada ektarya at may labor at power cost na umaabot sa P3,264.

Sa pagdating ng mga makinang pambukid, tunay nga na mas

makatitipid at maginhawa na ang paggawa sa bukid.

186

9.

Dokumentasyon sa Paggawa

ng Isang Bagay/Produkto:

Pagtatanim ng Organikong Talong

Pangalang Siyentipiko:Solanum melongena L.

Mga Karaniwang Pangalan:

Tarong (Ilokano), Brinhinas (Bisaya), Aubergine (French),

Terong (Malya), Berenjena (Spanish, Brial (Hindi) Kakhua

(Thai), Qie (Chinese), Daimasu nasu (Japanese)

Kahalagahan

Pinakamahalagang gulay ng Pilipinas

17,797 hektaryang taniman (1999)

P 1.8 B kabuuang halaga

Gamit

Gulay at ulam: prito, torta, ginataan, binuro, inihaw, nilaga, pansahog

Gamot: diabetes, hika, cholera at bronchitis, pampagana, pampababa

ng cholesterol

Lupa at Klimang Kailangan

Maitatanim anumang buwan saan mang lugar sa Pilipinas

Mas mainam sa buhaghag na lupa na hindi tinitiningan ng tubig, pH:

5.6-6.5

Maitatanim sa maaraw man o may lilim

Mga Varieties Pang-organiko

Lilang haba- Dumaguete Long Purple, Mara 89-002, Llamado

187

Berde-Concepcion, Araya

Lilang guhitan-Mistisa (A 300)

Pagpunla

200-300 gramong buto para sa isang hektarya

Kamang punlaan

Maghanda ng kamang may isang metro ang lapad

Iwasan ang lugar ng binabaha at sobrang malalim

Haluan ng binulok na dumi ng hayop o compost at inuling na ipa(INI)

Tambakan ng ipa at silaban upang maiwasan ang pagkatuba

(damping-off)

Diligan ng punlaan at linyahan ng pahalang na may pagitang 10-15 cm

Ibudbud ng madalang ang buto at tabunan ng manipis na compost

Kiliban ng ipa o dayami at muling diligan

Bubungan ng plastic o net kung tag-ulan

Diligan ng tea manure kung kulang sa sigla ang seedlings

Maglipat mula sa makapal na sibol sa madalang ang sibol

Maaari ding gumamit ng lukong at nursery tray para mas maganda ang

punla

Paghahanda ng Lupang Taniman

Araruhin at suyurin ang lupa ang taniman at may ballot na plastic

mulch upang makabawas sa damo, dilig at mas gumanda ang

halaman

Haluan ng dumi ng hayop at INI ang taniman 10-20 tonelada bawat

hektarya o 1-2 kilo bawat metro kuwadrado

Paglalagay ng Plastic Mulch

Kamang may lapad na isang metro at anumang haba

Pagkahalo ng manure at compost ilatag ang plastic mulch na may

lapad na 1.2 m

Ang kulay tingga ang sa ibabaw at itim ang ilalim

Ipitin ng lupa ang isang dulo at irolyo ang plastk patakip sa kama

188

Mas mainam na mag plastic mulch kung kainitan upang mahapit ito ng

husto

Butasan ang plastik ng ½ ang pagitan, 2 linya sa kama

Gumamit ng pinainit na lata sa pagbubutas

Paglilipat ng Tanim

Makapaglilipat tanim 4 na lingo pagkapunla

Ang linya o iras ay may pagitang 1-1.2 metro

Diligan bago at makatapos magtanim

Kiliban ng dayami o damo

Pag-aalaga

Patubigan tuwing ika- 7-10 araw o kung kinakailangan

Damuhan ang puno ngunit magtiran ng damo sa pagitan ng daanan

Diligan ng tea manure minsan isang lingo kung kulang sa lusog ang

halaman

Patabaan ng manure at abo minsan isang buwan

Putulin ang mga sanga at dahon sa ibaba ng unang bunga

Pag-aani

Anihin ang bunga hanggang bata pa upang makaiwas sa mambubutas

Ihiwalay ang may sira sa wala

Hugasan sa malinis na tubig at patuyuin sa lilim

Iwasang mabilad sa arawan

Mas mainam na lalagyan ang plastic crate na may saping dahon ng

saging o dyaryo

Mas magtatagal kung nakalagay sa malamig na lugar

Pangangalaga Laban sa Peste

Iwasan ang monocropping

Magsalit tanim ng ibang gulay sa loob at paligid ng talungan

Magtanim ng basil, Amarillo, sunflower, tanglad at okra sa paligid

189

9.

Pag-Install ng SIM Card at Baterya

Pagsisimula

I-install ang SIM card at ang baterya

Laging patayin ang aparato at tanggalin ang charger bago

alisin ang baterya.

Itago ang lahat ng maliliit na SIM card sa lugar na hindi

maaabot ng maliliit na bata.

Para sa kakayahang magamit at impormasyon sa

paggamit ng mga serbisyong nasa SIM card, kontakin ang iyong

SIM card vendor. Ito ay maaaring ang service provider, network

operator o ibang vendor.

Ang kagamitang ito ay para gamitin sa pamamagitan ng BL-5C na baterya.

1. Pindutin ang pindutan sa papapakawala, at padausdusin ang takip

sa likod upang tanggalin ito(1). Angatin ang baterya, at alisin ito (2).

2. Dahan-dahang iangat ang sisidlan ng SIM card mula sa hawakan

ng telepono (3). Ipasok ang SIM card, siguraduhin na ang naka-

paangat na kanto ay nasa bandang kanan-itaas na gilid at ang

ginintuang dikitan ay nakadapa (4). Isara ang SIM card holder at

idiin ito hanggang lumapat ito sa posisyon (5).

3. Palitan ang baterya at ang takip sa likod (6, 7).

190

Paalala: Laging isara ang power at idiskunekta ang charger o anumang

ibang kagamitan bago tanggalin ang mga takip. Iwasang sumagi sa mga

elektronikong sangkap habang nagpapalit ng mga takip. Laging itago at

gamitin ang telepono na nakakabit ang mga takip.

191

9.

Ang Paggawa ng Parol

Mga Kailangan 10 strips ng balsa wood

(or bamboo or matte board),

¼-inch wide at

10 inches ng haba

5 strips ng balsa wood,

1/4-inches wide at

3 ½-inches ang haba

Tissue paper

Glue

String

Unang Hakbang Gumawa ng star gamit ang 5

pirasong balsa wood o bamboo

strips na 10 inches ang haba.

(gayahin ang nasa larawan)

192

Pangalawang Hakbang

Markahan ang mga gilid para

makita ang mga gilid ng bawat

sulok

Pangatlong Hakbang

Talian lahat ng "joints" at "points".

Sundan ang larawan sa kanan.

Gawin ang pagtatali sa

pangalawang star. Balutan ang

dalawang dulo ng malilit na kahoy

hanggang maging matibay

ito.Talian ang mga dulo pero

magiwan ng mga 3-inches ng

"string". (2 strings should now be

hanging from each end of strip.)

Pang-apat na Hakbang

Pagdikitan ang dalawang star at

talian ang bawat dulong mga ito

para hindi kumalas

193

Panlimang Hakbang:

Ilagay ang mga maliliit na kahoy

sa pagitan ng dalawang star.

Talian ang dulo ng maliit na strip

hanggang sa "joints” sa

pamamagitan ng paggamit sa 3

inches na string (mula sa

pangatlong hakbang)

Pang-anim na Hakbang

Tapusin ang pagkagawa ng hugis

ng star. Kailangang dikitang

dalawang star na may

namamagitan na maliliit na kahoy

sa gitnang mga ito. Gumamit ng

mga"string" kung kinakailangan.

Pampitong Hakbang

Dikitan ng mga papel ang hugis ng

star. Gamitin ang inyong

imahinasyon at "creativity” para

matapos mabalot ang hugis nito.

Lagyan ng pabitin sa ibabang

hugis. Ibitin ito sa bintana o sa

anumang lugar na puwedeng

mapaglagyan nito.

194

KABANATA 5.

Feasibility Study at

Naratibong Ulat

195

Introduksiyon

Bago tuluyang lumikha ng isang negosyo o proyekto, nagsasagawa

muna ng feasibility study ang mga tagapagtaguyod nito. Nakatutulong ito

upang matiyak ang posibilidad na maisakatuparan ang isang planong gawain.

Komprehensibo ang ganitong uri ng pag-aaral, katulad ng ibang pananaliksik

at pormal ang paggamit ng mga salita. May mga espesipikong bahagi ang

isang feasibility study katulad na lamang ng pamagat, pangalan ng gumawa,

abstrak, buod o executive summary, panimulang pagtalakay sa mga detalye

at datos ng proyekto, gayundin ang resulta at rekomendasyon. Kung titingnan

ang mga halimbawa ng feasibility study ay matatagpuan dito ang mga

salitang teknikal na may kinalaman sa proyekto o pangunahing paksang

ginagawan ng pag-aaral. Kalimitan itong ginagamit sa pagnenegosyo o

kaya’y sa mga pananaliksik na may kinalaman sa agham at teknolohiya,

inhinyeriya at iba pang katulad na mga larangan. Dagdag pa rito, detalyado

ang pagtalakay sa mga impormasyong nilalaman ng isang feasibility study

dahil nakatutulong ito upang makita ang kahihinatnan ng isang negosyo o

gawain. Karaniwan ding nilalakipan ng mga apendise ang ganitong sulatin na

maaaring maging sanhi upang lalo pang maging malaman ang isang

feasibility study.

Samantala, nakababasa rin tayo ng mga narrative report. Mula sa

pangalan nito, ito ay isang ulat sa paraang naratibo o pasalaysay.

Kadalasang makakakita ng narrative report mula sa iba’t ibang ahensya o

kumpanya na nagbubuo ng mga ulat hinggil sa isang gawain o kaya’y

mahalagang pangyayari sa isang organisasyon o institusyon. Dahil naratibo

ang pagbuo nito, mahalaga ang kronolohiya upang higit na makita ang

kaisahan, kaugnayan at lohika ng mga pangyayari. Maaari rin nitong lamanin

ang mga nakamit, napagtagumpayan, gayundin ang naging kalakasan o

kahinaan ng isang ahensya o samahan. Makatutulong din ang ganitong uri ng

ulat at dokumentasyon bilang sanggunian para sa mga gawain at tunguhin ng

institusyon sa hinaharap.

196

10.

Feasibility Study:

Pagtatasa sa Pisibilidad ng

Publiko-Pribadong Pagtutulungan

(Public-Private Partnership)

sa Lagay ng Kalusugan sa Pilipinas

(Assessing the Feasibility of

Public-Private Partnerships in

Health in the Philippines)

Eduardo Banzon

(Principal Investigator)

Abstrak

Nagpasya ang pamahalaang gamitin ang Public-Private Partnership

(PPP) Program para matulungang higit na maging abot-kamay ang maayos

na serbisyo sa mga ospital at posibilidad para sa pangangalaga ng

kalusugan. Nilalayon nitong papel na tasahin ang posibilidad ng

implementasyon ng mga PPP sa sektor pangkalusugan. Ginagamit sa pag-

aaral ang rebuy sa mga kaugnay na literature (review of literature), panayam

sa mga pangunahing sanggunian (keyinformant interviews) at maliliit na

pangkatang talakayan (focused group discussions). Muling tiningnan ang

sistemang laganap sa mga ospital sa Pilipinas gamit ang sumusunod na

limang pamantayan sa pagganap: mas pinahusay na antas sa pagpaparating

ng mga serbisyong pangkalusugan, pagkakapantay-pantay at kalidad,

mahusay na pagpapatakbo at pagtitiyak sa aplikasyon ng nasabing

balangkas; at ang polisiya at programa ng pagpapatupad ng mga

rekomendasyon ng mga PPP para sa lagay ng kalusugan.

197

Upang mapabuti ang posibilidad ng mga PPP sa sektor

pangkalusugan, nirerekomendang gamitin ng gobyerno ang Public Private

Investment Partnerships (PPIPs) bilang depinisyon ng health PPPs, palakasin

ang diskusyon sa pampublikong polisya sa PPP at ang ugnay nito sa sosyo-

ekonomikang pag-unlad, at luminang ng isang komprehensibong programang

pangkomunikasyon para sa mga PPP. Kinakailangan nitong itama ang mga

pagkukulang ng mga nagdaang PPP; at tiyakin ang ganap na linaw,

kaayusan, at katapatan sa buong proseso ng PPP. May pangangailangang

amyendahan ng legal na balangkas upang matiyak ang kaisahan ng mga

health PPP. Dapat itong magsagawa ng sama-samang inisyatiba sa mga

gawaing pangkakayahan ng mga pangkat (capacity building initiatives);

magpaunlad magpatupad para sa mga PPP ng mga proseso sa

pagdedesisyong nakabatay sa katibayan.Kailangan nitongpalakasin ang

implementasyon ng pagmomonitor at ebalwasyon; at gamitin ang sistema ng

pagtukoy sa kalusugan (health system indicators) sa pagtatasa ng mga PPP.

Sa huli, dapat nitong tiyakin ang unibersal na kasapian ng PhilHealth upang

mahimok sumali ang pribadong sektor.

Buod para sa Pagpapaganap

(Executive Summary)

Nagpasya ang pamahalaang gamitin ang Public-Private Partnership

(PPP) Program para matulungang higit na maging abot-kamay ang maayos

na serbisyo sa mga ospital at pasilidad para sa pangangalaga ng kalusugan.

Nilalayon nitong papel na tasahin ang posibilidad ng implementasyon ng mga

PPP sa sektor pangkalusugan. Ginamit sa pag-aaral ang rebyu sa mga

kaugnay na literatura (review of literature), panayam sa mga

pangunahingsanggunian (key informant interviews), at maliliit na pangkatang

talakayan (focused group discussions). Muling tiningnan ang sistemang

laganap sa mga ospital sa Pilipinas gamit ang sumusunod na limang

pamantayan sa pagganap: mas pinahusay na antas sa pagpaparating ng

mga serbisyong pangkalusugan, pagkakapantay-pantay at kalidad, mahusay

na pagpapatakbo, at pagtitiyak sa mas matagalang suporta na sinusundan ng

paglilinangsa isang balangkas sa pagtatasa; ang aplikasyon ng nasabing

balangkas; at ang polisiya at programa ng pagpapatupad ng mga

rekomendasyon ng mga PPP para sa lagay ng kalusugan.

198

Sa Pilipinas, maaaring di maging madali ang makatanggap ng mga

serbisyo sa ospital lalo na ang mga nasa kanayunan at mahihirap na bahagi

ng bansa dahil sa konsentrasyon ng kapuwa publiko at pribadong ospital sa

mga higit na maunlad na lugar.Dala na rin ito ng kakulangan sa pagpaplano

kung paano pauunlarin ang serbisyo ng mga ospital sa bansa. At habang

nababawasan ang hirap pinansyal ng maraming pasyente ng ospital sa

pagpapamiyembro ng maraming Filipino sa Philippine Health Insurance

Corporation (PhilHealth); ang mga impormal na pagbabayad sa mga doktor,

nagkakaiba-ibang bayad sa pagbibigay ng diagnostiko at gamutan, at ang di-

pagtupad sa “no balance billing” o polisiyang NBB ay patuloy pa ring

nakagigipit sa mga pasyente. Hinihingi ng polisiyang NBB na huwag maningil

ang mga ospital at doktor sa mga miyembro ng PhilHealth nang higit pa sa

binabayaran ng mga miyembrong ito o sa maibabalik ng PhilHealth sa

kanilang nagastos nang sa ganoon ay maiwasan ang personal na

paggugolsa panig ng miyembro ng PhilHealth.

Nakababahala pa rin ang kalidad ng mga kagamitan at pasilidad sa

mga ospital ng gobyerno na madalas na kundi luma ay halos di na rin

magamit na nakadaragdag sa negatibong pagtingin sa mga nasabing ospital.

Madalas, walang maayos na pagmamantina ang mga nasabing kagamitan

kaya’t nagreresulta sa pagkawala ng silbi at halaga sa napakaikling panahon.

Nakasalalay ang kalidad ng kagamitan sa paghahanap, pagbili, at pagkuha

nito sa mga supplier na nagbibigay ng mga warranty, instalasyon at

pagmamantina kung ang mga ito’y tiyak na nabanggit sa mga teknikal na

espisipikasyon. Ang di maayos na pagganap sa antas ng ospital ay madalas

na nauugnay sa usapin ng pinansyal na mga pagpoproseso—partikular sa

mga pagbili, pagkuha at paglalaan ng pondo.

Ang mga sumusunod na salik ang nagpapaganap sa implementasyon

sa mga inisyatiba ng PPP: (a) Kontekstwal na Balangkas; (b)Pagtitiwala ng

Isa’t Isa;(c) Mga Balangkas para sa Polisiya at Regulasyon;(d.) Institusyunal

na Balangkas; (e) Pangangasiwa sa mga Kontrata; at (f) Balangkas sa

Pagmomonitor. Ang mga salik na ito ang magsisilbingpinaka-estruktura ng

pagtatasa sa pangkalahatang posibilidad ng mga inisyatiba ng PPP sa lagay

ng kalusugan sa bansa.

199

Binibigyang pangangatwiran ng gobyerno ang Public-Private

Partnership bilang modelo sa paglalatag ng mga patakaran gamit ang idea ng

social contract upang makapagpaabot ng kalingang pangkalusugan at ang

konstitusyunal na papel ng pribadong sector bilang katuwang ng estado.

Sinisikap ng Department of Health (DOH) na palawigin ang pangkalahatang

kalingang pangkalusugan sa pamamagitan ng PhilHealth at ng mga PPP,

itong huli bilang inaasahangkatuwang sa pagtulong upang mapahusay at

gawing abot-kaya ang mga serbisyo sa mga pampublikong ospital. Sa

kasamaang palad, hindi batid ng mga kasapi ng lipunang sibil ang ganitong

mga benipisyo, na nagreresulta sa malawakang oposisyon sa panig ng mga

unyon ng mga manggagawa, pangkat ng mga pasyente at health

professionals.

Nasasangkalan ang pagtataguyod sa tiwala ng isa’t isa ng mga

akusasyon ng korupsyon at ng mgaarbitraryong pagwawakas sa mga

kontratang nakaapekto sa mga proyekto ng mga PPP bagamat patuloy

namang may pagtaas sa pangkalahatang tiwala ng pribadong sektor sa

gobyerno. May malinaw at bukas na polisiya at legal na balangkas sa

regulasyon para sa PPP na nakabatay sa Amended Build-Operate-Transfer

(BOT) Law (RA 7718). Magkagayunman, sinasabing hindi tuwirang

pinahihintulutan ng nasabing batas ang pagkakaloob ng mga klinikal na

serbisyo dahil saklaw lamang nito ang mga operasyong imprastruktural at

hindi ang mga serbisyong tulad ng sa mga ospital.

Ang DOH ay itinuturing na isang ahensyang tagapag-implementa ng

PPP at lumikha ng tiyak na kagawaran para sa mga PPP—ang Center for

Excellence in PPPs in Health (CE3PH). Hindi aktibong bahagi sa

kasalukuyan ang PhilHealth at walang grupong maaaring bumalangkas sa

mga regulasyon para sa health PPPs. Ang CE3PH ay isang multidisciplinary

team na binubuo ng mga finance analysts, ekonomista, abugado, BOT

specialists, information technology, engineering, at architecture experts. Sa

pangkalahatan, bagamat nakabawas sa kaniyang pagiging epektibo ang

madalas na pagpapalit ng mga staff, higit sa sapat ang mga nagawa na ng

CE3PH pagdating sa scoping, contract structuring, at procurement

management. Nagsasagawa ang team ng pagmomonitor at ebalwasyon base

sa manwal ng Minimum Performance Standards and Specifications (MPSS).

Pinanatili sa Commission on Audit (COA) ang gawain ng auditing.

Magkaganito man, nananatili pa rin ang pangangailangang maisulong pa ng

200

DOH na maging legal at katanggap-tanggap sa lipunan angPPP sa sektor ng

pangkalusugan.

Upang mapabuti ang posibilidad ng mga PPP sa sektor

pangkalusugan, nirerekomendang gamitin ng gobyerno ang Public Private

Investment Partnerships (PPIPs) bilang depinisyon ng health PPPs, palakasin

ang diskusyon sa pampublikong polisiya sa PPP at ang ugnay nito sa sosyo-

ekonomikong pag-unlad, at luminang ng isang komprehensibong programang

pangkomunikasyon para sa mga PPP. Kinakailangan nitong itama ang mga

pagkukulang ng mga nagdaang PPP; at tiyakin ang ganap na linaw,

kaayusan, at katapatan sa buong proseso ng PPP. May pangangailangang

amyendahan ang legal na balangkas upang matiyak ang kaisahan ng mga

health PPP. Dapat itong magsagawa ng sama-samang inisyatiba sa mga

gawaing pangkakayahan ng mga pangkat (capacity building

initiatives);magpaunlad at magpatupad para sa mga PPP ng mga proseso sa

pagdedesisyong nakabatay sa katibayan. Kailangan nitong palakasin ang

implementasyon ng pagmomonitor at ebalwasyon; at gamitin ang sistema ng

pagtukoy sa kalusugan (health system indicators) sa pagtatasa ng mga PPP.

Sa huli, dapat nitong tiyakin ang unibersal na kasapian ng PhilHealth upang

mahimok sumali ang pribadong sektor.

201

10.

Isang Ganap na Ulat Pag-aaral sa

Feasibility Panukalang Upper Sepaka

Micro-Hydropower Project

Upper Sepaka, Surallah, South Cotabato

Inihanda ng

YAMOG Renewable Energy Development Group, Inc.

sa pakikipagtulungan ng

Gentud Foundation, Incorporated

Surallah, South Cotabato

at

ang Munisipalidad ng Surallah

South Cotabato

202

NILALAMAN

I. Buod ng mga Espisipikasyon sa Proyekto

II. Mga Tuklas at Rekomendasyon

III. Pangkalahatang Deskripsyon ng Lugar

IV. Metodolohiya ng Pag-aaral

V. Sosyo-Ekonomikong Kondisyon

VI. Pagsusuri sa Kahingian ng Enerhiya

VII. Teknikal na Pag-aaral

VIII. Desenyong Teknikal at Espisipikasyon sa Deskripsyon

IX. Gastos sa Proyekto, Kita at Pagsusuring Pinansyal

X. Sosyo-Ekonomiko at mga Aspektong Pangkapaligiran

XI. Nirerekomendang Estruktura ng Taripa

XII. Rekomendasyon sa Konstruksyon at Operasyon

XIII. Mga Annex

Annex 1: Mga Mapa

Annex 2: Mga Teknikal na Guhit

Annex 3: Mga Larawan

Annex 4: Sukat sa Pagpapakawala

Annex 5: Kahingian sa Enerhiya/

Pagsusuri sa Pangangasiwa ng Karga

Annex 6: Pagsusuring Pampinansyal

Annex 7: Kita at Pagsusuring Pampinansyal

Annex 8-A: Kuwenta ng mga Bilang, Civil Works

Annex 8-B: Mga kagamitan sa Paglikha

Annex 8-C: Mga Linya sa Transmisyon at Distribusyon

203

Buod ng Espisipikasyon ng Proyekto

System Component Espisipikasyon

Pangalan ng Proyekto Upper Sepaka Micro-hydrolics

Pinagmulan Ilog Sepaka

Lokasyon Bgy. Upper Sepaka, Surallah, South

Cotabato

Load Centers Barangay Upper Sepaka Proper

Layo mula sa pinakamalapit

na kalsada

Maaaring daanan lahat ng daanan kung

maganda ang panahon

Pangkalahatang Design

Parameter

Gross head mula forebay tank water level

hanggang penstock/turbine center line sa

powerhouse ~ 4.54m, minimum na daloy

na kailangan sa pagpasok sa panahon ng

agos 2000 l/s

218 masl

Kalidad ng tubig- may kaunting lime

Operasyon-manwal at off grid

Temperatura ng hangin sa paligid- 30

degrees Celsius

Hydrology Catchment area- 121.24 sq.km.

Sukat ng daloy at petsa 4.7cm3

Hunyo 1, 2006

Turbine design Discharge 2000 l/s

Gross Head 4.54m

Net head 4.48

Installed Capacity 40kw (high efficiency propeller turbine)

Pagpasok 0.60m x 1.35m x two (20 units Side intake

sa coarse trash rack at MS sluice gate

upang makontrol ang daloy papasok

Wing wall 4m taas at 8 metro haba RCC flood

protection wing wall

204

Gravel trap 2.7 m x 1.9 m sa 12 metro haba RCC

construction gravel trap kasama ang

spillway at anim na tubo para sa flushing

Headrace canal 1.9m x 1.9m sa 123 metro habang rubble

masonry canal sa 552 metro ng earth

canal

Forebay 3.1 m x 4m sa 16.7 metro haba at CHB

kasama ang bakal na estrukturang

pangsuporta at fine finished walling

kasama ang spillway, flushing pipe at fine

trash-rack

Angkop na flange at dakong ilalim upang

makonekta sa inlet valve ng kagamitan sa

loob ng powerhouse

Allowance para sa surge head ng 20% ng

buong static head

Turbine 1-unit ng propeller turbine na may manual

flow controller

Maaaring tumagal sa di-makontrol na bilis

ng di bababa sa isang oras

Turbine rate na gagana sa 4.54m gross

head at 2000 l/sna daloy at paglikha ng 40

kW shaft output

Instalasyon ng precision pressure gauge

sa adapter pipe o turbine manifold

Powerhouse ~4M X 5m floor area, RCC construction na

may Corrugated sheet roofing

Metal roofing at lahat ng lantad na

bahaging metal ng kagamitan na ibabaon

kasama ng generator neutral para sa mas

mahusay na proteksyon mula sa kidlat

Speed transmission V-belt speed transmission system

205

Generator 1 OPSYON- AVR type Self excited self

regulated synchronous generator; 3 phase

wire 4 wire. Class H insulated, natantiyang

kayang magbigay ng 50 KVA nang tuloy-

tuloy sa 0.8 power factor sa class F na

temperature rise, 230/460 V, 60 Hz, 4 pole

2 OPSYON- Self-excited self regulated

synchronous generator (Made in China,

ICHI Brand) class B insulated

Pangangasiwa Natantiyang kayang tuloy-tuloy na

magtapon ng kabuuang 40kw minimum, 3

phased load (binary) type Electronic Load

Controller (ELC). Dapat maging frequency

sensing type ang ELC sa lahat ng tatlong

phases anuman ang unbalanced feeder

load/

Ballast load na binubuo ng immersion

heaters sa hiwalay na mild steel tank o

katumbas na air heaters

Rekomendadong hiwalay na regulator

control boards para sabawat phase lalo na

kung di kayang tagalan ng turbine at

generator ang di makontrol na bilis

Tailrace 1 m lapad x 1.1 m taas~ 35m haba open

CHB may suporta ng 10mm RSB may

gabion (1m x 1m) sa dulong ibaba

Transmission length

7,620V

1,7000 metro

Distribution length 1,800 metro

Kabuuang Pamilyang

Makikinabang

300 pamilya

Mga Kapakinabangan sa

Komunidad at

Industriya

Pailaw sa mga bahay, TV, community

video (sa paaralan), battery charging,

refrigeration at panaderya

206

Main inlet valve 24” Ø ID manually operated butterfly valve

na may gear mechanism

O

24” Ø ID manually operated gate valve na

may pressure equalizing by-pass

Valve na tinatantiyang may 1.5 x maximum

water pressure kasama ang surge

Mga pipe adapter Flexible coupling na may mga adapter pipe

para maikonekta sa valve pasalunga sa

agos at turbine manifold sunod sa agos.

Pressure gauge Precision pressure gauge na ikinabit sa

adapter pipe o turbine manifold

Regulator Voltage o frequency sensing (kung

angkop) Electronic Load Controller (ELC)

na may tubig na resistive immersion (at/o

hangin) heaters bilang dumploads. Dapat

na magkabagay ang regulator sa

generator

Rekomendadong hiwalay na regulator

control boards para sa bawat phase lalo na

kung di kaya ng turbin at generator ang di

makontrol na bilis

Control panel Free standing metal cubicle na may

kinakailangang indicators, instrumentation

kasama ang isang di-oras na metro at

proteksyon laban sa overload at short

circuit.

Recommended controls Over current-trip breaker

Short circuit-trip breaker

Over voltage (5%)- de excite

Starting up- manual

Shutdown- manual

Plant loading Kinakargahan ang generator sa dalawa sa

talo lamang nitong phases; inaasahang

resultant load power factor ay 0.54 lagging

207

High tension

Transmission Line

Haba na linya at tipo ng bawat sector

Powerhouse sa Brgy. Proper—1,700

metro, 3 phase 4 wires na 14 mm2 ACSR

7,620 kV overhead line

I.T Distribution Line Haba ng linya at tipo ng bawat sector

Brgy. Distribution- 1 phase 2 wires na

14mm2, ACSR at 14mm2 AAC240 V

overhead line

Line protection HT lines: posteng nakapatong sa HT

lightning arresters para sa phase lines sa

simula at dulo ng bawat HT line section na

may putol na fuse link.

LT lines: posteng nakapatong sa LT

lightning arrester para sa phase lines sa

simula at dulo ng bawat LT line section.

Poste HT lines: 8 m haba treated na kahoy na

poste minimum 8” diameter sa ibabaw at

minimum 10” diameter sa ibaba.

LT lines: 7 m haba. Locally treated na

kahoy na poste minimum 6” diameter sa

itaas at minimum 8” diameter sa ibaba.

Insulators HT lines: Pole Top Pin at Pin type, single

upset bolt at spool insulator tantiyado para

sa 7,620 V

LT lines: Shackle/spool type insulator na

may D-iron

Kabuuang Bilang ng

Pamilyang Makikinabang

300 pamilya

Mga kapakinabangan sa

komunidad

Pag-iilaw sa gabi kasama ang mga

sumusunod:

-isang paaralang pang-elementarya @320

watts

-dalawang mosque @ 150watts

- apatnapung bilang ng 18watts high power

factor CFL street lamps

208

Komersyal at Industriyal na

Pakinabang

Off-peakhour na pakinabang kasama ang

mga sumusunod:

- 1 x 250watts para sa TV at video para sa

paaralan

- 20 x 200 watts para sa refrigerator

- 34 x 100watts para sa TV at video cd sa

mga bahay

- 1 x 1,500watts para sa battery charging

para sa pagpapailaw

sa mga bahay sa labas ng micro-grid

- 2 x 2000 watts para sa panaderya

- 1x 2000 watts para sa pandayan

- 1 x 8000 para sa kiskisan ng palay

- 1 x 2000 para sa gilingan

Pangkomunidad at industrial

na Pakinabang

Video na gamit ng komunidad at paaralan,

battery charging, panaderya,

pampublikong pagpapailaw, at pandayan

Kabuuang Kailangang

Pondo paraKonstruksyon

P 4,860,111.32

Plant factor 61 %

Panukalang Taripa Ayon sa kakayahan ng mga taong

magbayad batay sa mga datos na

nakolekta sa panahon ng pakikipanayam

sa mga pamilya na P 80.00 minimum at

P100.00 maximum

209

11.

Naratibong Ulat:

Ulat Tungkol sa Pangkalahatang Orientation-

Workshop sa Programang Abot-Alam

Abril 11, 2014

DepEd Rooftop, Amas, Lungsodng Kidapawan

Ginanap ang Pangkalahatang Orientation-Workshop sa Programang

Abot-Alam sa Division Rooftop, Amas, Lungsod ng Kidapawan noong Abril

11, 2014. Ang mga sumusunod ang mga layunin ng orientation-workshop na

ito:

1. Magkaroon ng pangkalahatang kaalaman tungkol sa Programang

Abot-Alam.

2. Maintindihan ang konsepto, kasama na ang mga tungkulin at

responsibilidad ng iba’t ibang sektor ng implementasyon ng

Programang Abot-Alam.

3. Lumikha ng iba’t ibang komite para sa matagumpay na paglunsad

at pagkalap ng datos ng Programang Abot-Alam sa lebel ng

munisipyo at distrito.

4. Obserbahan ang timeline sa pagsumite ng output para sa bawat

component.

Ang mga lumahok sa aktibidad na ito ay mga District Supervisor/PIC at

pinuno ng mga mataas na paaralan. May kabuuang 231 district supervisors at

pinuno ng mga mataas na paaralan ang sumali sa pangkalahatang

orientation.

210

Ang mga paksa at nag-ulat sa aktibidad na ito ay ang

mga sumusunod:

MGA PAKSA MGA NAG-ULAT

1. Legal na Basehan ng Programang Abot-

Alam

Dr. Julie B. Lumogdang

2. Mga Tungkulin at Responsiblidad ng

Departamento ng Edukasyon sa

Implementasyon ng Programa

-do-

3. Alternatibong Paraan ng

Pagpapalaganap o Alternative Delivery

Mode (ADM)

Dr. Elpidio Daquipil

4. Pagpapadala ng mga Labis na Guro na

mamahala sa Programang Abot-Alam

Mrs. Fely Jayag

Ang presentasyon ng iba’t ibang paksa ay sinundan ng bukas na pagtalakay. Ilan sa mga itinanong ay ang mga sumusunod:

MGA KATANUNGAN MGA KASAGUTAN

1. Sino ang gagawa sa

pagmamapa ng

komunidad/sarbey ng

komunidad?

Piling mga guro ng elementary at

mataas na paaralan at ALS

implementer

2. Ano ang benepisyo sa mga

guro?

Service credits

3. Sino ang mga aatasang

magturo ng DepEd

interventions?

Mga labis na guro, mga bagong

mobile teacher at mga ALS

implementer

4. Ano ang papel ng

Departamento ng Edukasyon sa

sitwasyon ng mga mag-aaral na

pinili ang pagsasanay sa mga

kabuhayan?

Referral sa lokal na pamahalaan at

iba pang ahensiya

211

Ang bukas na talakayan ay sinundan ng workshop ng

iba’t ibang lahok na grinupo ayon sa munisipalidad. Inatasan

silang gawin ang mga sumusunod:

1. Paglikha ng mga working committee bago, habang, at pagkatapos

ng lunsad-programa

2. Magdesisyon kung ilang guro ang ipapadala sa bawat barangay

para magsarbey at magmapa ng komunidad. Ang bilang ng mga

guro ay nakadepende sa layo, heograpiya, gayundin sa density ng

mga Out-of-School Youth sa barangay.

Kasunduan:

Sumang-ayon ang mga lumahok na isagawa ang mga sumusunod na

aktibidad bilang suporta sa Programang Abot-Alam.

1. Lahat ng mga District Supervisor at pinuno ng mga mataas na paaral

ay magsasagawa ng sabay-sabay na Paglunsad ng Programang

Abot-Alam sa kani-kanilang munisipalidad/distrito sa Abril 23. Lahat

ng mga lalahok sa lunsad-program ay mga guro, opisyal ng

munisipiyo, opisyal sa barangay, DSWD, TESDA at iba pang

ahensiya ng gobyerno at NGO sa kani-kanilang distrito. Mamamahala

ang mga district supervisor/PIC at pinuno ng mga mataas na paaralan

sa pag-iimbita ng lahat ng may kinalaman at interes sa usaping ito.

2. Ang ilang munisipalidad ay sumang-ayon sa paglulunsad sa lebel ng

munisipyo imbes na distrito. Sila ang mga sumusunod:

Alamada

Aleosan

Arakan

Antipas

Kabacan

Magpet

Makilala

Pikit

President Roxas

Tulunan

212

Ang mga sumusunod na munisipalidad ay sumang-ayon na

sa distrito ang kanilang paglunsad dahil sa layo.

Carmen

Banisilan

Libungan

Matalam

Midsayap

Mlang

Pigcawayan

3. Sabay-sabay ang mga lunsad-programa sa Abril 23, 2014. Pero para

sa mga munisipalidad at distritong hindi maaaring maglunsad sa

petsang ito ay binibigyang permiso na maglunsad nang mas maaga

sa Abril 24 para makasabay sa deadline ng pagsusumite ng ulat at

output alinsunod sa DepEd Order No. 17, s. 2014.

4. Pagkatapos ng mga lunsad-programa, ang mga piling guro sa

elementarya at mataas na paaralan at mga ALS implementer ay

kinakailangang mangalap ng datos at pagmamapa ng OSY sa kani-

kanilang barangay at i-enrol sila gamit ang registration form ng

Programang Abot-Alam. Ang mga gurong naatasan sa pagmamapa at

rehistrasyon ng mga mag-aaral ay bibigyan ng limang (5) araw ng

service credit at dapat mayroon ng mga sumusunod na qualifications:

1) Sapat na pisikal na kalusugan para magsarbey at

magmapa ng komunidad sa loob ng limang araw.

2) Marunong gumamit ng computer.

5. Nakabase sa output ang pagbigay ng service credit. Katumbas ng

minimum na 15 OSY bawat araw ang isang araw ng service creditat

ang 75 OSY o higit ay katumbas ng limang araw na service credit.

Ang gurong inatasang magsarbey at magmapa ng komunidad ay

magsusumite ng datos sa Internet sa pamamagitan ng

http://abotalam.com.ph. Ang mga nakalathalang registration form ay

isusumite sa distrito para mapagsama-sama at pagsumite sa division

office.

6. Lilikha ang mga District Supervisors/PICs sa tulong ng mga pinuno ng

mga mataas na paaralan ng iba’t ibang komite na kailangan para

mapamahalaan ang preparasyon bago, habang, at pagkatapos ng

213

mga lunsad-programa. Dagdag pa rito, bawat distrito ay

kinakailangang magsumite sa Division Office c/o Dr. Julie B.

Lumogdang ng naratibong ulat (nakalathala at naka-CD) ng

Paglunsad ng Programang Abot-Alam Launching Program nang may

litrato sa Mayo 2, 2014.

7. Mamatyagan ng mga Education Program supervisor ang Paglulunsad

ng mga Programang Abot-Alam sa mga distritong naiatas sa kanila.

8. Susundin ng lahat ng distrito at mataas na paaralan ang sumusunod

na timeline:

Daloy ng mga Gawain para sa Programang Abot-Alam

AKTIBIDAD PETSA MGA KALAHOK/ Namamahalang

Tao/Opisina/Yunit

Pag-organisa ng Lokal na Alyansa ng iba’t ibang Sektor

A. Division Level Orientation

Abril 11, 2014

District Supervisor/PICs at pinuno ng mga mataas na paaralan

B. District Level Launching ng Programang Abot-Alam

Abril 23, 2014

District Supervisor/PICs, pinuno ng mga mataas na paaralan, lahat ng mga guro sa elementarya at mataas na paaralan, DALSCs, Mobile Teachers, Literacy Volunteers LGUs, DSWD, TESDA, iba pang ahensiya ng pamahalaan (Agencies), NGOs, at iba pang may kinalaman at interes sa usapin

Pagkalap ng Datos/Pagmapa ng Komunidad at Pagtutumbas ng Programa gamit ang Registration Form Pagpasok ng datos na nakalap Abot-Alam OSY Database:http://abotalam.com.ph (Lebel ng Distrito at Paaralan)

April 24, 25, 28, 29 & 30

Mga guro, DALSCs, Mobile Teachers, Literacy workers sa tulong mga opisyal ng lokal na pamahalaan at barangay

214

Inisyal na Pag-uulat ng Datos

a. Pagsumite ng Registration Form (nakalathala) sa Distrito para sa Pagsasama-sama gamit ang Report Sheet (District Level) para sa Pagkalap ng Datos

Mayo 2, 2014

Piling mga guro, DALSCs, Mobile Teachers, Literacy workers

b. Pagsumite ng mga Pinagsama-samang Ulat ayon sa Distrito sa Division Office

Mayo 4, 2014

District ALS Coordinator

c. Pagsumite ng Pinagsama-samang Ulat sa Rehiyon

Ikalawang linggo ng

Mayo 2014

Division Office

215

11.

Naratibong Ulat ng TESDA Sorsogon

Ang mga tagumpay ng 2006 ay pagpapatuloy ng mga aktibidad na

magbibigay kakayanan ng TESDA-Sorsogon para sa iba’t ibang subsector ng

sektor ng edukasyon at pagsasanay ng (teknikal-bokasyonal technical-

vocational education and training (TVET) bilang paghahanda sa paghahanda

sa Baitang ng Paggabay para sa ikatlong Siklo ng Pagpaplano pagdating ng

2010. Nakatuon ang mga tagumpay nito sa pagmementa at paghuhusay ng

mga estruktura, plano at programa na ipinatupad noong 2005, ang simula ng

Baitang ng Pagbibigay Kakayanan (Ikalawang Siklo ng Pagpaplano)

Ang iba’t ibang plano ay ina-update pag kailangan, ang mga

panukalang polisya sa iba’t ibang intitusyon ng TVET ay ipinatupad, at

inalagaan ang mga yamang IT (information technology, mga teknolohiyang

may kinalaman sa impormasyon) at presensya sa Internet.

Samantala, 37 program mula Walang Regulasyon sa Pagsasanay (No

Training Regulation o NTR) papuntang May Regulasyon sa Pagsasanay

(With Training Regulation o WTR) o mula lumang Regulasyon sa

Pagsasanay tungo sa mga bago; nag-audit ng 41 nakarehistrong kurso; ang

pagsunod sa CBC (competency-based curriculum, o kurikulum na nakabase

sa kahusayan) ng mga pormal na mga institusyong nag-aalok ng TVET ay

ipinagpatuloy at ang LEP (Ladderized Education Program, o Nakasabay na

Programang Pang-edukasyon) ay itinaguyod at nagpakita ng ilang resulta.

Nasukat ang husay ng may 1,159 na tao, samantalang halos 50

porsyento sa kanila ay may sertipikasyon. Kasabay nito ang pagmamatyag

ng ga operasyon ng tatlong opisyal na sentro ng pagsukat ng kahusayan at

ang partisipasyon ng 32 manunukat ng husay, at ang pagpapaskil ng may

1,100 rekord ng sertipikasyon sa website ng TESDA.

Minatyagan ang mga pagsasanay na nagkaroon ng higit sa 12,000

graduate mula sa 13,000 na naka-enrol. Kasama rito ang mga regular na

kursong mayroon ang mga pormal na institusyong na-aalok ng TVET. Ang

programa ng pag-aaral na tinatawag na Kasanayan sa Hanapbuhay na

216

nagkaroon ng 39 na graduate, 10 sa kanila ay naging guro sa programa. May

226 iskolar ng Private Education Student Financial Assistance (PESFA), 27

iskolar Technical Education and Skills Development Project-Asian

Development Bank (TESDP-ADB) ang pananatili at ibinigay sa mga mahirap

pero karapat-dapat na estudyante, samantalang 12 Community Training and

Employment Coordinators (CTECs) na may kahusayan sa administrasyon ng

paggabay sa paghahanap ng trabaho na gumagamit ng computer ang

nagbigay-serbisyo sa higit 7,600 kliyente. Panghuli, gumamit sa TTI (TESDA

Technology Institutions, o Institusyon sa Teknolohiya ng TESDA) ang QMS

(Quality Management System, o Sistema sa Pamamahala ng Kalidad),

sinunod ang 5S ng Opisinang Probinsyal at ang mga investment para sa

TVET ng iba’t ibang partner ay umabot sa 2.4 milyong piso.

217

11.

Naratibong Ulat Hinggil sa Pagdiriwang

ng Araw ng mga Guro 2013

ng DEPSTEA

Itinuturing ang pagtuturo bilang pinakadakilang prosesyon. Dahil sa

mga guro, naging doktor ang mga doktor, nagiging abogado, nagiging

inhenyero ang mga inhenyero. Itinuring ang mga guro bilang utak sa likod ng

mga taong naging eksperto at nagtatagumpay. Ang mga guro ang liwanag ng

isip ng bawat tao, puso ng bawat kaluluwa, ang katuwang ng mga kailangan

ng tapang, ang tinig na nagsasabing “Sige pa, kaya mo ‘yan”. Kada taon

tuwing ika-5 ng Oktubre, ipinagdiriwang ang Pandaigdigang Araw ng mga

Guro. Taon-taong ipinagdiriwang sa araw na ito ang mga organisasyon ng

guro sa buong mundo. Layunin nitong suportahan ang mga guro at

siguraduhing ang pangangailangan ng sumusunod na henerasyon ay patuloy

na matutuunan ng mga guro.

Nagsagawa ng programa ang Silangang Distrito ng Dinalupihan sa

pamumuno ng mga opisyal na DEPSTEA na may “Guro Ko, Bayani Ko”

Kasama sa pagdiriwang ang bagong halal na Munisipal na Alkalde ng

Dinalupihan, ang Kagalang-galang na Angela “gila” Garcia. Sa kanyang

talumpati, binigyang-diin niya ang halaga ng papel ng mga guro sa pag-angat

ng kondisyong pang-ekonomiya ng komunidad. Edukasyon ang sagot sa

problema ng kahirapan. Edukasyon na may kalidad ang tawag niya rito.

Nanawagan siya sa mga dedikadong guro na iangat ang lipunan. Para

maiparamdam sa mga guro ang kanilang halaga sa araw na iyon, nagdala

siya ng pagkain. Kasama rito ang listahan ng retirado, at nagbigay din siya ng

gift certificate stub na maaaring i-claim sa Jollibee Dinalupihan hanggang

Oktubre 6.

Naganap ang okasyong ito sa New San Elementary School kung saan

binate ng ngiti ni Pricipal Renato Dimalanta ang lahat. Nagbahagi pa siya ng

Pagmumuni-muni sa kahulugan ng “teacher”. Ang “T” ay krus, na dala-dala

ng mga guro. Ang “A” ay ache o sakit, na bahay ng buhay-guro, pero sa dulo

may “cher”, “cheer” na kulang ng isang “e”, na siyang bumubuo sa buhay ng

218

bisang guro. Nag-roll call si Gng. Beverly Tongol, guro sa elementary. Isa

pang tagapamahala sa DepEd ang dumating sa okasyon, si Ginoong Ronnie

Mendoza na Superbisor ng Distrito sa Silangan, at halata ang pagmamahal

niya sa mga guro. Makaguro si G. Ronnie Mendoza. Lagi siyang

nagpapatawa sa mga guro. Nagsalita naman si Ginoong Arturo Santa Ana

Dinalupihan Elementary School Eat Bulaga Dancers ang kanilang talento.

Tunay ngang simple lang ang mga guro, Masaya tayo kahit sa maliit

na bagay. Ipigmalaki natin ang pagiging guro! Darating ang bukang-liwayway

dahil sa atin!

Maligayang Araw ng mga Guro sa lahat!

219

KABANATA 6.

Paunawa / Babala /

Anunsyo

at Menu ng Pagkain

220

Introduksiyon

Katulad ng mga nauna nang nabanggit na mga sulatin, ang mga

paunawa/babala at anunsyo ay nagbibigay-impormasyon din sa mga

nakababasa nito. Nakatutulong ang mga babala upang maiwasan ang mga

sakuna, aksidente o iba pang hindi kanais-nais na pangyayari para sa isang

indibidwal. Marapat lamang na sundin ang mensaheng ipinararating ng mga

ito kung ayaw na mapahamak. Karaniwang malalaki ang sukat at estilo ng

pagkakasulat ng mga paunawa at babala at matatagpuan sa isang lugar na

madaling makita. Inaasahan ding malinaw ang pagkagawa at pagkapaskil sa

mga ito. Hindi sa lahat ng pagkakataon ay purong teksto ang bumubuo sa

mga babala kundi maging mga guhit o larawang madaling matukoy at

maunawaan ng mga nakakakita nito. Tiyak at direkta ang kadalasang paraan

ng pagkakasulat ng mga paunawa at babala, hindi sobrang haba at kuha

agad ang ibig iparating na mensahe upang mabilis na maalala. Kagaya ng

mga paunawa at babala, nagpapaalala rin ang mga anunsyo. Nililikha ang

mga ito upang magbigay ng mga tiyak na detalye hinggil sa isang pangyayari

kagaya halimbawa ng mga gaganaping pagpupulong, panayam, talakayan at

iba pang katulad na pagtitipon. Makikita sa mga anunsyo ang nakatakdang

petsa, oras, lugar na pagdarausan at iba pang batayang kaalaman hinggil sa

paksang inaanunsyo. Tiyak din ang pagkakabuo nito kung kaya’t madaling

matandaan.

Sinasabing bahagi na ng kulturang Pilipino ang pagluluto ng iba’t ibang

lutuin at ang pagkahilig sa masasarap na pagkain. Maraming babasahin ang

kakikitaan ng mga menu o kaya’y resipina nakapupukaw sa atensyon ng mga

mahilig magluto at kumain. May mga kinikilala ring manunulat tungkol sa

pagluluto. Makikita sa isang tipikal na menu ang mga pagkaing maaaring

mabili sa isang karinderya, fast food o restaurant. Nakaayos ang mga ito

batay sa uri ng pagkain, kung ito ba ay pampagana, sabaw, kanin,

panghimagas, ulam na gawa sa karne, isda o gulay o kung ito’y mga inumin.

Nakalagay din sa menu ang halaga ng bawat isa upang makapili ang mga

mamimili ng kanilang gusto o kaya’y ng abot-kaya para sa kanila. Kung

minsa’y mayroon ding kaunting paglalarawan sa mga pagkaing nakalagay sa

isang menu upang magka-ideya ang mga mambabasa tungkol sa mga ito.

May ibang menu rin namang nagtataglay ng larawan ng mga pagkain o

inumin.

221

Samantala, nakalahad sa isang resipi ang paraan kung paano niluluto

ang iba’t ibang pagkain. Kadalasang nasa itaas na bahagi ang pangalan ng

lutuin at kalimitan ding may larawan itong kalakip upang higit na maging

katakam-takam para sa mga makakakita. Iniisa-isa rin ang mga sangkap na

kinakailangan kung saan nakalagay din ang hinihinging sukat o dami para sa

bawat isa. Detalyado ang pagkakasulat ng mga ito sapagkat dito nakasalalay

ang kalalabasan ng lulutuin.Kasunod nito, iniisa-isa rin ang bawat hakbang na

kailangang sundin sa pagluluto. Tiyak at malinaw ang pagkakalahadsa bawat

proseso upang masigurado ang tamang timpla, itsura at lasa ng lutuin.

Sadyang mahalaga ang tiyak na paglalahad ng mga sangkap at proseso ng

pagluluto sapagkat ito ang susundin ng mga mambabasang ibig sumubok sa

pagluluto ng ng mga ito. Mainam na sundin ang bawat impormasyong

nakasaad sa menu upang matamo ang akmang kalalabasan ng anumang

nais lutuin.

222

12.

Babala ng PHILVOCS ukol

sa Bulkang Mayon

Antas ng mga babala ukol sa Bulkang Mayon

Antas ng babala

Katangian ng bulkan Interpretasyon

Antas 0:

Walang panganib Tahimik Walang nakikinitang

pagsabog sa hinaharap.

Antas 1: Mababang lebel ng

pagkaligalig ng bulkan

Di-Karaniwan Bahagyang paglakas

ng pagyanig ng lupa.

Walang nagbabadyang

pagsabog.

Antas 2: Katamtamang

pagkaligalig ng bulkan

Nakababahala Mahina hanggang

katamtamang lakas ng

pagyanig ng lupa.

May pagkabahala dulot ng

posibleng pagkakaroon ng

magma; maaaring umabot

sa tuluyang pagsabog ng

bulkan.

Antas 3: Mataas na pagkaligalig

ng bulkan

Kritikal Maaaring dumalas ang

paglindol dahil sa

bulkan.

Malapit na sa bunganga ng

bulkan ang magma.Kung

patuloy ang pagkaligalig

ng bulkan, posible ang

pagsabog nito sa loob ng

ilang linggo.

223

Antas ng babala

Katangian ng bulkan Interpretasyon

Antas 4: Matinding pagkaligalig

ng bulkan

Napipintong

pagsabog

Patuloy ang pagyanig

ng lupa, maraming “low

frequency” o

mahihinang lindol ang

maaaring maganap.

Posible sa mga paparating

na araw ang mapanganib

na pagsabog ng bulkan.

Antas 5: Maaaring dumaloy ang

mga Pyroclastic flows (hal.

lava, nagbabagang abo o

mapanganib na hangin) sa

mga lambak o

mabababang lugar sa

paligid ng bunganga ng

bulkan.

Nakapipinsalang

pagsabog

May nagaganap na

nakapipinsalang

pagsabog.

Maaaring madagdagan

ang mapapanganib na

mga lugar sa pagpapatuloy

ng pagsabog.

Kailangang lumayo ng mga

eroplano kung ayaw nilang

katagpuin ng

mapapanganib na mga

ulap-abo.

224

12.

Babala para sa iyong Kaligtasan

Basahin itong mga simpleng patnubay. Ang paglabag sa mga ito ay

maaaring mapanganib o labag sa batas. Basahin ang kumpletong patnubay

sa gumagamit para sa higit na impormasyon.

Buksan nang Ligtas

Huwag bubuksan ang telepono kapag ang paggamit ng

wireless phone ay ipinagbabawal o kapag maaaring maging

sanhi ng interference (pagkagambala) o panganib.

Kaligtasan sa Daan ang Nauuna

Sundin ang lahat ng lokal na batas. Ang unang dapat mong

isaaalang-alang habang nagmamaneho ay ang kaligtasan

sa daan.

Paggambala

Lahat ng wireless phones ay maaaring magkaroon ng

intereference, na makakaapekto sa pagganap

Patayin sa mga Ospital

Sundin ang anumang mga restriksiyon. Patayin ang

telepono kapag malapit sa kagamitang medikal.

225

Patayin Habang Nakasakay sa Sasakyang Pang-

Himpapawid

Sundin ang anumang mga restriksiyon. Ang mga aparatong

wireless ay maaaring maging sanhi ng pagkagambala sa

sasakyang pang-himpapawid.

Patayin Kapag Naglalagay ng Gas

Huwag gamitin ang telepono sa isang gasolinahan. Huwag

gamitin kapag malapit sa gas o mga kemikal.

Patayin sa Malapit sa Pagpapasabog

Sundin ang anumang mga restriksiyon. Huwag gagamitin

ang telepono sa lugar na may ginagawang pagpapasabog.

Gamitin nang Maayos

Gamitin lamang sa normal na posisyon na ipinaliwanag sa

dokumentasyon ng produkto. Huwag gagalawin kung hindi

kinakailangan ang antenna.

Kuwalipikadong Serbisyo

Mga kuwalipikadong tauhan lang ang maaaring mag-install

o magkumpuni ng produktong ito.

226

Mga Pagpapahusay at Baterya

Gamitin lamang ang mga inaprobahang pagpapahusay at

baterya. Huwag ikunekta ang mga produktong hindi katugma.

Panlaban - Sa Tubig

Ang iyong telepono ay walang panlaban sa tubig. Panatilihin

itong tuyo.

Mga Pamalit- Na Kopya

Tandaan na gumawa ng mga pamalit na kopya o mag-ingat

ng nakasulat na rekord ng lahat ng mahalagang impormasyon

na nakalagay sa iyong telepono.

Pagkunekta sa Ibang mga Kagamitan

Kapag ikinukunekta sa ibang kagamitan, basahin ang

patnubay sa gumagamit para sa mga detalyadong tagubiling

pangkaligtasan. Huwag ikunekta ang mga produktong hindi

katugma.

Mga Tawag Na Emergency

Tiyaking nakabukas ang telepono at nasa serbisyo. Pindutin

ang pindutan ng Tapusin kung ilang beses kailangan upang

alisan ng laman ang display at bumalik sa screen ng

pagsisimula. Ipasok ang emergency number, at saka pindutin

ang pindutan ng tawag. Ibigay ang inyong lokasyon. Huwag

tatapusin ang tawag hanggang sabihan ka na gawin ito.

227

12.

Anunsyo:

Mamasapano, Media, at Wika

ng Digmaan

228

Ang UP Sentro ng Wikang Filipino-Diliman (UP SWF-Diliman) sa

pakikipagtulungan ng Congress of Teachers and Educators for Nationalism &

Democracy-UP (CONTEND-UP) at UP Kolehiyo ng Komunikasyong

Pangmadla ay magdaraos ng forum na may temang Mamasapano, Media, at

Wika ng Digmaan. Gaganapin po ito sa Marso 5, 2015 (Huwebes), 1:00 nh -

5:00 nh sa Awditoryum ng UP Kolehiyo ng Komunikasyong Pangmadla,

Unibersidad ng Pilipinas, Diliman, Lungsod Quezon.

Ilan sa tagapagsalita ng naturang forum sina Dr. Epifanio San Juan,

Jr., Propesor Emeritus ng English Comaparative Literature & Ethnic Studies

ng UP Diliman upang tumalakay sa paksang Hinggil sa Digmaan at si Pnoy,

Dr. Judy Taguiwalo, Direktor ng UP Center for Women’s Studies para

talakayin ang paksangHinggil sa Digmaan at Kababaihan, Bb. Allynna-

Haneefa A. Macapado, Vice-President for External Affairs ng UP Muslim

Students Association upang talakayin ang paksang Tinig ng Kabataang

Muslim, at Kgg. Neri Javier Colmenares, kinatawan ng Bayan Muna Partylist.

Magiging reaktor at kritiko naman sina G. Amado Mendoza ng UP

Departamento ng Filipino at Panitikan ng Pilipinas, Bb. Lisa Ito ng Kolehiyo

ng Sining Biswal, at Prop. Maria Diosa Labiste ng UP Kolehiyo ng

Komunikasyong Pangmadla. Samantala, ang Direktor ng Research

Dissemination and Utilization Office ng Opisina ng Bise-Tsanselor para sa

Saliksik at Pagpapaunlad na si Dr. Gonzalo Campoamor II ang magbibigay

ng sintesis. Tagapagpadaloy ng talakayan si Prop. Choy Pangilinan ng UP

Kolehiyo ng Komunikasyong Pangmadla.

Ang UP SWF Diliman ay opisina na nasa ilalim ng tanggapan ng

Tsanselor na nagtataguyod ng mga proyekto ukol sa pagpapayabong ng

wikang Filipino at sa patakarang pangwika ng UP. Isa sa mga tungkulin ng

SWF ay sumuporta sa mga estrukturang akademiko para sa mas mabisa,

mabilisan at malaganap napaggamit ng Filipino bilang wikang panturo sa

pamamagitan ng pagtataguyod ng mga seminar-workshop, forum,

kumperensiya at lektyur na pangwika sa iba’t ibang disiplina gamit ang

wikang Filipino.

Ang CONTEND naman ay isang grupo ng mga guro na naniniwala na

may mahalagang tungkulin ang mga edukador sa pagkilos para sa

pagbabago ng lipunan. Ang CONTEND ay tumanggap ng hamon na mag-

229

organisa at mamuno sa kilusan ng militante at mga progresibong edukador

para sa layon na magkaroon ng pagkakapantay-pantay at pagbabago sa

lipunan.

Ang UP Kolehiyo ng Komunikasyong Pangmadla ay may tatlong

departamentong tinaguriang Commission on Higher Education (CHED)

Centers of Excellence - Brodkasting; Pananaliksik sa Komunikasyon; at

Peryodismo. Ang UP Film Institute naman ang natatanging internationally-

accredited academic institution sa Pilipinas na nagbibigay ng mga kurso sa

Pelikula sa antas ng Batsilyer at Masterado. Ipagdiriwang ng kolehiyo ang

ika-50 anibersaryo nito sa Hunyo 19, 2015.

Maaari dumalo ang mga guro, mag-aaral, media practitioner at

mananaliksik. Wala pong bayad ang gawaing ito. Mangyaring makipag-

ugnayan kay Gemma Cabrera-Dalmacion sa 9244747 para sa inyong

katanungan.

230

12.

Anunsyo:

Talasalitaan – Isang Paglulunsad at Panayam

231

Itinataguyod ng Sentro ng Wikang Filipino – UP Diliman (SWF-UPD)

sa pakikipagtulungan sa Opisina ng Tsanselor at UP Kolehiyo ng Arte at

Literatura (UP KAL) ang TALASALITAAN: Isang Paglulunsad at Panayam,”

na gaganapin sa 26 Pebrero 2015, Huwebes, mula ika-1 ng hapon hanggang

ika-5 ng hapon, sa Pulungang Recto Bulwagang Rizal, Faculty Center, UP

Diliman, Lungsod Quezon. Ang proyektong ito ay isang pakikilahok ng SWF

sa pagdiriwang ng Buwan ng UP Diliman, gayundin ang patuloy na tradisyon

ng pagpapalakas sa Filipino sa akademya sa pamamagitan ng pagkakaroon

ng mga talakayang pangwika at pagpapakilala sa mga bagong saliksik at

publikasyong produkto ng SWF. Sa Panayam, itatampok ang mga saliksik na

nalathala bilang bahagi ng Daluyan Journal—“Ang Kasalukuyang

Pagkakilanlan sa Iraya Mangyan” ni Dr. Aleli Bawagan at “Noon pa man,

nand’yan na; ano’t inietsapwera ang Maraming Wika sa Pilipinas” ni Dr. Reuel

M. Aguila. Sa Lunsad-Aklat, ipakikilala sa madla ang mga aklat na Sining at

Lipunan nina Dr. Patrick Flores at Dr. Cecilia De La Paz, Katutubo vs

Banyaga ni Dr. Pamela C. Constantino, Saliksik UP ni Dr. Rosario Torres –

Yu, at mga bagong isyu ng Daluyan Journal. Ito ay bukas sa publiko.

232

12.

Buwan ng Wika 2014

233

Buwan ng Wika 2014:

“Sentro@Beynte-singko:

Laban Filipino, Sulong Wikang Pambansa,”

Ang Sentro ng Wikang Filipino – UP Diliman (SWF), sa

pakikipagtulungan sa UP Kolehiyo ng Arte at Literatura (UP KAL) at

Tanggapan ng Tsanselor ng UP Diliman ay magdaraos ng Buwan ng Wika

2014 sa darating na Agosto 27, Miyerkoles, 8:00 nu – 5:00 nh, na gaganapin

sa Pulungang Claro M. Recto, Bulwagang Rizal, Kolehiyo ng Arte at

Literatura, Faculty Center, UP Diliman, Lungsod Quezon. Dadaluhan po ito

ng mga Komite sa Wika ng iba’t ibang Kolehiyo ng UP Diliman at mga opisyal

ng UP at bukás din po ito sa lahat ng nais dumalo. Ang tema po para sa

taóng ito ay “Sentro@Beynte-singko: Laban Filipino, Sulong Wikang

Pambansa,” bilang paggunita sa ika-25 anibersaryo ng SWF at bilang

pagbibigay ng diin sa halaga ng Filipino sa akademya na nahaharap ngayon

sa dagok dulot ng CHED Memo Blg. 20 s2013.

Gaya ng mga nakaraang selebrasyon ng Buwan ng Wika,

kinapapalooban ng tatlong mahalagang bahagi ang programa: “panayam,”

“parangal,” at “paglulunsad.”

Ang programa ay bubuksan ng mga “Panayam,” sa pangunguna ng

Susing Tagapanayam na si Prop. Rolando de la Cruz, pangulo at CEO ng

Darwin International School System, isang natatanging alumnus ng UP, isang

guro, administrador ng isang institusyong pang-edukasyon, kolumnista, at

kilalang tagapagsulong din ng wikang Filipino at kultura sa pamamagitan ng

edukasyon. Sa pamamagitan niya, mas lalong mapagtitibay ang patuloy na

pagtataguyod sa wikang pambansa bilang importanteng salik sa totoong pag-

unlad ng bansa na kailangan maipamulat sa mga pinuno ng bansa lalo na sa

larang ng edukasyon. Bukod kay Prop. de la Cruz, magbibigay rin ng

panayam si Dr. Clemen Aquino ng Departmento ng Sosyolohiya upang

maipakita ang maunlad na gamit ng Filipino sa saliksik sa larang Sosyolohiya.

Ang bahaging “Parangal” ang magbubukás sa panghápong programa.

Malugod naming ipinababatid na para sa taóng ito, ang bibigyan ng pagkilala

ay si Dr. Teresita G. Maceda bilang natatanging personalidad na may

malaking ambag sa pagtataguyod ng wikang Filipino sa Unibersidad ng

234

Pilipinas (UP). Isa siya sa mga nakipaglaban upang magkaroon ng

Patakarang Pangwika ang UP noong 1989 na naging daan sa pagkakatatag

ng SWF na pinagsilbihan rin niya bilang pinakaunang direktor na nagdiriwang

ngayon ng ika-25 anibersaryo. Higit sa lahat, kinikilala rin ang patuloy niyang

paglilingkod sa wika bilang guro at administrador nang maluklok siya bilang

tagapangulo ng Departamento ng Filipino at Panitikan ng Pilipinas sa UP

hanggang sa magretiro. Pagkaraan ng parangal kay Dr. Maceda, iaanunsiyo

rin ang mga nagwagi para sa mga parangal para sa “Pinakamahusay na

Artikulo sa Daluyan Journal,” “Pinakamahusay na Teksbuk,” at “Natatanging

Kolehiyo sa UP Diliman.”

Matatapos ang programa sa pamamagitan ng “Lunsad-Aklat” para

ipakilala ang pinakabagong mga lathalang aklat ng SWF at ang

pinakabagong isyu ng Daluyan Journal.

Sa pamamagitan ng pagdiriwang ng Buwan ng Wika, umaasang

magiging modelo ang Unibersidad ng Pilipinas sa patuloy nitong

pakikipaglaban para sa wikang Filipino bilang pangunahing wika ng

karunungan at pagsulong nito bilang wikang pambansa.

235

13.

Menu ng Pagkain:

Magluto Tayo

Pitak ni Mareng Lena

Mag-enjoy kaya tayong kumain ng kanin kung walang ulam? Maari

marahil kung sa ganitong paraan lulutuin ang kanina.

Java Rice

Mga sangkap:

5-6 puswelong sinaing

½ kutsarang annatto powder

¼ kutsaritang turmeric powder

3 kutsarang margarine

1 kutsaritang garlic powder

1 kutsaritang onion powder

½ kutsaritang asin(o ayon sa panlasa)

(*Ang annatto, turmeric, garlic at onion powder ay mabibili sa groserya)

Paraan ng pagluluto:

Lusawin ang margarine sa mahinang apoy. Paghalu-

haluin ang annatto, turmeric, garlic at onion powder. Ilagay ang

asin bago haluing mabuti. Ihalo ang mixture na ito sa sinaing.

Tiyaking halung-halong ang mixture sa kanin.(Maaaring ihain ito

kasama ng fried chicken o pork chop. Pampaalis ng suya:

atsara)

236

Tinapa Fried Rice

Mga sangkap:

4 na puswelong kaning lamig

4 na tinapa (galunggong o silinyasi, hinimay)

5 butil na bawang

3 kutsarang mantika

Asin (ayon sa panlasa)

Paraan ng pagluluto:

Paghaluin ang asin at nilamas na kaning lamig. Painitin

sa kawali ang mantika. Igisa roon ang bawang bago isunod ang

tinapa, nang hinahalo, sa loob ng sampung minuto. Higit na

katakam-takam kung ihahain nang mainit.

Dahil sadyang mundo ko ang pagluluto, inisip ng late brother ko na

dapat akong magtayo ng karinderya. Ngunit biro niya, pangunahan ko raw ng

babala: EAT AT YOUR OWN RISK. Nagtatawang pinangalawahan iyon ng

yumaong asawa ko. Siya ang nagbinyag sa susunod nating lulutuin.

Pansit Patsamba-Tsamba

Mga sangkap:

Miki (flat)

Pitso ng Manok

Celery

Hipon (panggisa)

Bawang, sibuyas

237

Paraan ng pagluluto:

Pakuluan ang pitso ng manok hanggang lumambot.

Palamigin. Himayin. Itabi ang pinaglagaan. Igisa ang bawang at

sibuyas. Isunod ang hipong binalatan at inalisan ng ulo. Ibuhos

doon ang pinalagaan ng pitso. Tantiyahin ang dami ng sabaw

upang hindi lumabsa ang miki.

Ilagay ang hiniwang celery at miki.

Ihuli ang pagtimpla ng alat (toyo). May miki na maalat.

Pata Soup

Mga sangkap:

Pata ng baboy, unahan; ipataga

White beans

Kintsay

Bawang, sibuyas

Paraan ng pagluluto:

Palambutin ang pata. Hiwain ang laman, cubes. Itabi ang

sabaw. Sa bukod ng kaldero, palambutin ang white beans.

Magbuyod ng kaunting pinalambot na beans. Durugin,

pampalapot ng sabaw.

Igisa ang bawang at sibuyas. Ibuhos doon ang

pinaglagaan ng pata. Kapag kumulo na, ilagay ang pata cubes,

ang beans, at ang hiniwang kintsay.

Timplahan ng asin ayon sa panlasa.

238

13.

239

Bibliyograpiya

Aklat:

De Lara, M., Ijan, M., & Pantorilla, C. (2012). Salindaw: Varayti at Baryasyon ng

Filipino. Quezon City: Sentro ng Wikang Filipino.

Joson, O. (2012). Salindaw: Varayti at Baryasyon ng Filipino. Quezon City: Sentro ng

Wikang Filipino.

Ocampo, N. (2012). Salindaw: Varayti at Baryasyon ng Filipino. Quezon City: Sentro

ng Wikang Filipino.

Babasahin / Journal / Magasin:

Mareng Lena. (2016, Enero 11). Magluto Tayo. Liwayway, 44.

Mareng Lena. (2016, Pebrero 1). Magluto Tayo. Liwayway, 44.

Sarian, Z. (2016, Enero 11). Isang Espesyal na Durian. Liwayway, 32-33.

Internet:

2006 Annual Report. (2006). Inakses noong Pebrero 1, 2016, mula sa

<http://www.oocities.org/tesda_sorsogon/reports/annual2006.htm>

Ang Paggawa ng Parol. (w.p.). Inakses noong Pebrero 1, 2016, mula sa

<http://www.seasite.niu.edu/tagalog/New_Intermediate_Tagalog/Interm

ediate_Thematic_Lesson/Lessons/Libangan/culture.htm>

Babala ng PHIVOLCS ukol sa Bulkang Mayon. (w.p.). Inakses noong

Pebrero 1, 2016 mula sa <http://www.gov.ph/crisis-response/babala-

ng-philvolcs-ukol-sa-bulkang-mayon/>

Banzon, E., et al. Assessing the Feasibility of Public-Private Partnerships in

Health in the Philippines. (2014). Inakses noong Enero 31, 2016 mula

sa

240

<http://dirp3.pids.gov.ph/webportal/CDN/PUBLICATIONS/pidsdps1449

.pdf>

Buwan ng Wika 2014: Sentro@Beynte-singko: Laban Filipino, Sulong Wikang

Pambansa. (2014). Inakses noong Pebrero 1, 2016, mula sa

<http://pages.upd.edu.ph/sentrofilipino/news/buwan-ng-wika-2014>

Farmers Organization for the Upliftment of Mindoro. Pag-aalaga ng baboy sa

natural na pamamaraan. (2012). Mindoro: Agricultural Training

Institute. Inakses noong Enero 31, 2016 mula sa

<http://ati.da.gov.ph/mimaropa/sites/default/files/gallery/pagaalaga%20

ng%20baboy%20sa%20natural%20na%20pamamaraan.pdf>

Frequently Asked Questions Tungkol sa mga Modern Methods ng Family

Planning. (2010). Inakses noong Enero 31, 2016, mula sa

<http://www.doh.gov.ph/sites/default/files/health_promotion/FP%20Bro

chure%202010%2006%2016%20PRINTABLE.pdf>

Gabay sa Gumagamit ng Nokia 2310. (2006). Inakses noong Enero 31, 2016

mula sa

<http://nds1.nokia.com/files/support/apac/phones/guides/Nokia_2310_

APAC_UG_ph_tl.pdf>

Garantisadong Pambata. (w.p.). Inakses noong Enero 31, 2016 mula sa

<http://www.doh.gov.ph/sites/default/files/health_promotion/02_Behavi

ors_Flyer%20back.jpg>

Handbook ng mga Benepisyo ng mga Manggagawa Ayon sa Batas. (2014).

Inakses noong Enero 31, 2016 mula sa

<http://www.bwc.dole.gov.ph/userfiles/file/Handbook-Tagalog.pdf>

Mamasapano, Media at Wika ng Digmaan. (2015). Inakses noong Pebrero 1,

2016 mula sa

<http://pages.upd.edu.ph/sentrofilipino/news/mamasapano-media-

wika-ng-digmaan>

Manual ng Anti-Korupsyon para sa mga SMES. (2011). Inakses noong Enero

31, 2016 mula sa

<http://www.businessesfightingcorruption.org/manuals/Anti-

Corruption%20Manual%20for%20SMEs%20-%20Filipino.pdf>

241

Narrative Report on DEPSTEA Celebrates Teachers Day 2013. (2013).

Inakses noong Pebrero 1, 2016 mula sa

<http://www.hermosa.gov.ph/index.php/education/325-narrative-

report>

Narrative report on the General Orientation-workshop on the Abot-alam

Program. (w.p.). Inakses noong Pebrero 1, 2016 mula sa

<http://www.depedroxii.org/download/reports/north-cotabato/Abot-

Alam%20Report.doc>

Nidoy, M.G.M. (2015). Makina sa pag-ani. Inakses noong Pebrero 1, 2016

mula sa <http://www.philrice.gov.ph/wp-

content/uploads/2015/04/PhilRice-Tagalog-Magasin.pdf mp. 4-5>

Paano mag-a-apply para sa supply/paglilipat o transfer at terminasyon ng

account? (w.p.). Inakses noong Enero 31, 2016 mula sa

<https://www.hkelectric.com/en/CustomerServices/Documents/Custom

er%20Services%20Leaflet%20-%20Tagalog.pdf>

Patnubay sa Korespondensiya Opisyal. (2015). Inakses noong 31 Enero

2016 mula sa http://kwf.gov.ph/wp-content/uploads/Patnubay-sa-

Korepondensiya-Opisyal_ikaapat-na-edisyon_ikalawang-limbag.pdf

Promo material ng Pumuputiputitap. (2015). Inakses noong Pebrero 1, 2016,

mula sa <https://www.facebook.com/ photo.php?fbid=1020584062744

1687&set=gm.1112699695416311&type=3&theater>.

Rodulfo, Gloria, at Rodel Maghirang. Mga Uri ng Binhi para sa Organikong

Paggugulayan. (w.p.). Inakses noong Pebrero 1, 2016 mula sa

<http://www.pcaarrd.dost.gov.ph/home/momentum/philorgagri/index.ph

p?option=com_content&view=article&id=45:mga-uri-ng-binhi-para-sa-

organikong-paggugulayan&catid=5:technologies>

_____________, et al. Pagtatanim ng Organikong Talong. (w.p.). Inakses

noong Pebrero 1, 2016 mula sa

<http://www.pcaarrd.dost.gov.ph/home/momentum/philorgagri/index.ph

p?option=com_content&view=article&id=44:pagtatanim-ng-organikong-

talong&catid=5:technologies>

242

Saklolo para sa mga Dayuhan sa Oras ng Sakuna at Kalamidad: Manwal ng

mga Katanungan at Kasagutan. (2009). Inakses noong 31 Enero 2016

mula sa <http://www.tokyo-icc.jp/information/pdf/qa_ta.pdf>

TALASALITAAN: Isang Paglulunsad at Panayam. (2015). Inakses noong

Pebrero 1, 2016 mula sa

<http://pages.upd.edu.ph/sentrofilipino/news/talasalitaan-isang-

paglulunsad-panayam>

Tamang Kaalaman sa Pag-aalaga ng Hayop. (w.p.). Inakses noong Enero 31,

2016 mula sa

<http://pawsphilippines.weebly.com/uploads/1/3/8/0/13800515/rpo_tag

alog_flyer_for_photocopy.pdf>

Yamog Renewable Energy Development Group Inc. A Full-blown Feasibility

Study Report Proposed Upper Semaka Micro-Hydropower Project.

(2009). Inakses noong Pebrero 1, 2016 mula sa

https://www.globalgiving.org/pfil/2752/projdoc.pdf

P99 Food Trip Meals. (w.p.). Inakses noong Marso 27, 2016, mula sa<https://www.zomato.com/manila/jeepney-pinoy-resto-tagaytay-city-tagaytay-city/menu>.