469.Na osnovu ~lana 12 stav 2 i ~lana 13

Poslovnika Skup{tine Republike Crne Gore,Skup{tina Republike Crne Gore na sjednici drugogvanrednog zasijedawa u 2001. godini, dana 24. sep-tembra 2001. godine, donijela je

O D L U K UO OBRAZOVAWU KOMISIJE ZA IZRADU PRED-LOGA ZAKONA O REFERENDUMU O DR@AVNOM

STATUSU CRNE GORE

1. Obrazuje se Komisija za izradu predlogazakona o referendumu o dr`avnom statusu Crne Gore(u daqem tekstu: Komisija).

Komisiju ~ine po dva predstavnika svih klubo-va poslanika.

2. Komisija ima zadatak da izradi predlogzakona o referendumu o dr`avnom statusu CrneGore.

Komisija odlu~uje ve}inom glasova ukupnogbroja ~lanova.

Rad Komisije je javan.3. U izvr{avawu utvr|enog zadatka, Komisija

}e ostvariti saradwu sa nadle`nim dr`avnimorganima, kao i neophodnu komunikaciju sa pred-stavnicima me|unarodnih organizacija u CrnojGori.

4. Komisija je du`na da, u roku od 15 dana oddana stupawa na snagu ove odluke, podneseSkup{tini Republike Crne Gore Predlog zakona oreferendumu o dr`avnom statusu Crne Gore.

5. Ova odluka stupa na snagu danom objavqi-vawa u "Slu`benom listu Republike Crne Gore".

Broj 02 -1965/7Podgorica, 24. septembra 2001. godine

Skup{tina Republike Crne GorePredsjednik,

Vesna Perovi}, s.r.

470.Na osnovu ~lana 34 stav 1 Zakona o planirawu

i ure|ewu prostora (“Slu`beni list RCG”,br.16/95), Skup{tina Republike Crne Gore na sjed-nici tre}eg vanrednog zasijedawa u 2001. godini,dana 13. septembra 2001. godine, donijela je

O D L U K UO DONO[EWU PROSTORNOG PLANA PODRU^JAPOSEBNE NAMJENE ZA NACIONALNI PARK

“SKADARSKO JEZERO”

^lan 1

Donosi se Prostorni plan podru~ja posebne

namjene za Nacionalni park “Skadarsko jezero” (udaqem tekstu: Prostorni plan “ Skadarsko jezero”.)

^lan 2

Prostorni plan “Skadarsko jezero” donosi seza period do 2015. godine.

^lan 3

Prostorni plan “Skadarsko jezero” obuhvatadjelove teritorija op{tina: Podgorica, Cetiwe iBar.

^lan 4

Prostorni plan “Skadarsko jezero” sastoji seiz tekstualnog i grafi~kog dijela - karataizra|enih u razmjeri 1:25000 i 1:50000.

Grafi~ki dio - karte iz stava 1 ovog ~lana~ine:

- Morfologija bazena,- Hidrolo{ka karta,- Geolo{ka karta,- Pedolo{ka karta,- Regionalni program razvoja,- Organizacija i ure|ewe prostora Naciona-

lnog parka-projekcija (sinteza u 12 listova).

^lan 5

Nadzor nad primjenom i starawem osprovo|ewu Prostornog plana “Skadarsko jezero”vr{i republi~ki organ uprave nadle`an za posloveure|ewa prostora.

^lan 6

Integralni tekst Prostornog plana“Skadarsko jezero” objavi}e se u “ Slu`benom listuRepublike Crne Gore”.

^lan 7

Ova odluka stupa na snagu osmog dana od danaobjavqivawa u “Slu`benom listu Republike CrneGore”.

Broj 02-1986/4Podgorica,13. septembra 2001. godine

Skup{tina Republike Crne Gore

Predsjednik, Vesna Perovi}, s.r.

ISSN 0354 - 1541

SLU@BENI LISTSLU@BENI LISTREPUBLIKE CRNE GORE

Slu`beni list RCG - Podgorica

Novaka Milo{eva 10/À

Devizni ra~un: 55100-603-8-2281

Broj 46 Godina LVII

Podgorica, 27. septembar 2001.

Cijena ovog broja je 12 DEM

Pretplata za 2001. god. 185 DEM

Rok za reklamaciju 10 dana

Internet: http://www.sllrcg.cg.yu e-mail: sllrcg@cg.yu

471.

PROSTORNI PLAN PODRU^JA POSEBNE NAM-JENE ZA NACIONALNI PARK “SKADARSKO

JEZERO”

P R V I D I O

PRIKAZ STAWA

1. OBUHVATNOST I GRANICE

Slo`enost Nacionalnog parka "Skadarskojezero" zahtijeva kontrolu {irokog podru~ja i nizaoblasti u wemu. Sa specifi~nim kriterijumimaza{tite tretiraju se:

- sliv Skadarskog jezera;- zona neposrednog okru`ewa;- aluvijalni kompleksi;- granice Nacionalnog parka "Skadarsko

jezero" utvr|ene Zakonom.

Sliv Skadarskog jezera

Prirodne granice bazena Skadarskog jezeraobuhvataju sliv rijeke Mora~e i neposredni slivJezera, odre|en vododjelnicama povr{inskih tokovai utvr|en podzemnim slivnim zonama na karstu.Veli~ina sliva iznosi 5500 km2, od ~ega Jugoslavijipripada 80 % i Albaniji 20 %.

Od posebnog zna~aja za podru~je Parka je tret-man upotrijebqenih voda u urbanim centrima iindustrijskim kompleksima, od uticaja na promjenukvaliteta slivnih voda, kao i razvojnim planovimapredvi|eno energetsko kori{}ewe potencijalasliva (hidro akumulacije), od zna~aja na izmjenuprirodnog protoka Mora~e.

Na re`im Skadarskog jezera posredno uti~esliv Drima, odnosno stepen iskori{}avawa wegovogenergetskog potencijala, kao i regulacija wegovogkorita i korita rijeke Bojane. Rezultat ovog poduh-vata je dovo|ewe nivoa Jezera u optimalne ekolo{kei utilitarne okvire radi stvarawa plovne vezeBojanom, izme|u Jezera i Jadranskog mora.

Zona neposrednog okru`ewa

Granice zone neposrednog okru`ewa utvr|enesu orografskim crtama padina oboda Jezera, terubom naplava Zetske ravnice i (uslovno)Kameni~kog poqa, u Albaniji.

Na jugozapadnom sektoru granica se`e doProstornim planom Republike definisanogRegionalnog parka "Rumija" (kote od 700-900mnm), saciqem za{tite i unapre|ewa vegetacije ({ume pit-omog ko{tawa), faune i pejsa`a.

Amfiteatralno formirani dio prostoraCrmnice je mawe eksponiran Jezeru, ali jeizuzetnih antropogenih i prirodnih vrijednosti,nastalih uz doline vodotoka.

Zona padinskog okru`ewa obuhvata, u {iremsmislu, limanski prostor Rijeke Crnojevi}a saGorwim malim blatom, ograni~en orografskim kon-turama po izohipsama od 400-600 mnm. Za{tita zonetreba da obezbijedi unapre|ewe i o~uvawe prirod-nih vrijednosti i ambijenata, najvrednijihpanoramskih i vizuelnih do`ivqavawa Jezera.

Prostrane ravnice na sjevernom sektoru Jezeragusto su naseqene, sa dva najve}a gradska centra uslivu, Podgoricom i Skadrom, razvijenom industri-jom, infrastrukturom i intenzivnom poqoprivre-dom. Ove okolnosti, posredno ili neposredno, uti~une samo na kvalitet voda dowih tokova sliva, ve} i

na kvalitet vazduha, tla i podzemnih voda (akvi-fera). Najizra`eniji uticaj na promjenu kvalitetasredine, u sve ~etiri kategorije, imaju tehnolo{kiprocesi KAP-a i deponije otpada iz wegovogproizvodnog procesa, zbog neposredne blizineNacionalnog parka.

Nedovoqni kapaciteti stanice za tretiraweotpadnih komunalnih voda Podgorice, posebno kodniskog vodostaja Mora~e, neure|ena i neadekvatnadeponija gradskog otpada na ]emovskom poqu, hem-izacija intenzivne poqoprivredne priozvodwe sauticajem na podzemne vode i obradivo zemqi{te, tegusto naseqeni poqoprivredni reoni u Dowoj Zeti,bez odgovaraju}ih ure|aja za otpadne vode (oslawawena septi~ke jame) tako|e negativno uti~u na prostorParka i predmet su mjera za{tite.

Podataka za podru~je Albanije i Skadra nema,ali nedavni akcident u Bajzi (skladi{tewe pesti-cida i herbicida) ukazuje na vrlo kriti~nusituaciju i neodgovaraju}i stepen za{tite i kont-role, {to je od posebnog zna~aja za kvalitet akva-torijuma Jezera.

Kompleksna za{tita kontaktne ravni~arskezone od posebnog je zna~aja, s obzirom da se istaoslawa na najvitalniji dio Nacionalnog parka -mo~varnu zonu.

Aluvijalni kompleksi vodotoka

U {irem smislu, ovi kompleksi predstavqajuprodirawe prirodnih odlika akvati~nih kompleksaizvan utvr|enih granica Nacionalnog parka.Aluvijalni kompleks toka Mora~e i u{}a Cijevne,od Axovih vrba do Botuna, devastiran je eksploat-acijom {qunka. Zbog nagovije{tenih smawewananosa, izgradwom hidroenergetskog sistema naMora~i, potrebno je ubrzati revitalizaciju kom-pleksa, kao zna~ajnog filtera i prirodnog rezerva-ta. S tim u vezi, treba zabraniti daqu eksploataci-ju {qunka i pijeska, a odgovaraju}im mjerama pods-ta}i ozelewavawe pje{~anih sprudova i obala.

Crmni~ko i Orahova~ko poqe, relativno sumale povr{ine. Granica Nacionalnog parka vo|enaizohipsom 10 mnm, vje{ta~ki je izdvojila i podi-jelila ove morfolo{ke cjeline. Da bi se obezbije-dio stalni protok Orahova~ke rijeke potrebno jestaviti pod za{titu izvori{ta (Podgor) i akviferepoqa (Sjenokosi), kao i ograni~iti zahvate vode(iskqu~ivawe vodosnabdijevawa Budve i Bara,nakon izgradwe Regionalnog vodovoda Crnogorskogprimorja).

Granice Nacionalnog parka

Granice Nacionalnog parka, utvr|ene ~l.12.Zakona o nacionalnim parkovima (“Sl.list RCG”,br. 47/91), obuhvataju oko 40.000 ha, odnosno 25.400ha vodenih povr{ina (slobodnih voda i flotantnevegetacije) i 14.600 ha obodnog kopna i mo~vara, kojipripadaju teritorijama op{tina Podgorica, Cetiwei Bar.

Planom Parka su, u najve}em obimu, respekto-vane Zakonom utvr|ene granice, kada se iste vodemorfolo{kim reperima na padinama ili prirod-nim pojasevima uz sjevernu zonu Zetskih lugova i[ipnice.

Izvr{ena pomjerawa granice, bez bitnijegodstupawa, oslowena su na orografske konture, a napodru~ju Zete dijelom na granice katastarskihparcela, provjerene na podlogama u razmjeri 1:5000.Ova pomjerawa se odnose na granice Zakonom vo|eneniskim saobra}ajnicama, neposredno uz vode Jezera,jer kopneni koridor mora imati dimenziju koja }egarantovati za{titu Jezera, kao i na posebne ambi-

Strana 2 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

jentalne, istorijske i morfolo{ke cjeline koje jenu`no ukqu~iti u Nacionalni park, jer su one,saglasno ~l.1. Zakona o nacionalnim parkovima,wegov sastavni dio. Na taj na~in:

- na prostoru Crmnice, obuhva}en je atarsela Godiwe i brda Besac, iznad Vira;

- u reonu Rijeke Crnojevi}a, sa obje stranedoline, granica je izdignuta po izohipsi 150 mnm;

- iznad Pavlove strane, ukqu~en je prostorserpentina na putu za Meterize, koji Planom posta-ju va`na ulazna veduta za Park;

- na Gorwem blatu, granica je neznatno pom-jerena na sjever, iznad Siwca;

- na podru~ju Humskog blata, izvr{eno je{ire obuhvatawe ovog zna~ajnog izvori{ta.

Granica Nacionalnog parka, saglasnoizlo`enim stavovima, po~iwe na dr`avnoj graniciSR Jugoslavije i Republike Albanije, na mjestu gdjeje presijeca put Ostros - Zogaj. Odavde granica ideka zapadu kosom iznad Ckla, Qubanovi}a iDemirovi}a; pewe se, preko ^a~eva, po kotama viso-va 384, 333 i 304 i spu{ta na uvalu Husi}i; nas-tavqa stazama podno`ja padina, obuhvataju}iBobovi{te i Bjace; izlazi na `drijelo DoweBriske, obuhvataju}i zaliv Mr~iluke; odakleskre}e prema sjeveru i izlazi na kotu 284. Od ovekote granica ponovo skre}e na sjeverozapad, idu}iputem iznad Besa i Dowih Muri}a; nastavqa prekokota 209 (Mas Grops) i 301, obuhvataju}i Dra~evicu,pa produ`avaju}i putem do iznad sedla Vinogradi ipadinom (izohipsa 150 mnm), obuhvata Liman i DoweKrwice. Od Gorwih Krwica granica skre}e nazapad, presijecaju}i Leki}a poqe kod Zalaza (kota244); zatim presijeca put Vir - Ostros na koti 154;obuhvata vrelo Sopot i lu~no obilazi Godiwe pokotama 283 i 235, a od Nika~a ide putem na uvalu^eli{ta. Granica zatim skre}e grebenom od kote 357do kote 302 i spu{ta se na put Vir - Limqani.Idu}i ovim putem ka jugu, obuhvata Crmni~ko poqe(izohipsa 10 mnm) do kanala Bistrice. Odavdeskre}e na sjever i ide kolskim putem do raskrsnicesa Jadranskom magistralom; produ`ava uvalomzapadno od Umca i izlazi na put Dupilo - Vir, azatim, rubom serpentina kod Ba}ena, izlazi na putRijeka Crnojevi}a - Vir. Ovim putem ide do ispodRije~ana, odakle skre}e na zapad do Lipova dola.Granica obuhvata krater Obodske pe}ine i izbija naQubotiwski put; obuhvativ{i crkvu na Ko{}elamaide putem Cetiwe -Rijeka Crnojevi}a do serpentinesjeverno od O}evi}a. Ka istoku granica nastavqa odkote 154, padinama ispod Veqe kule, do [in|ona, naputu Rijeka Crnojevi}a - Podgorica; produ`avaovim putem do Brestova, obuhvataju}i uvalu Pavlovestrane na sjeveru, a zatim ide grebenom, prekoZlogore, do kote 196. Odavde granica, preko dowihrubova uvale Dru{i}a i kote 223 izbija na putRva{i - Dodo{i; ovim putem ide do mjesta Kra~edo,pa grebenom Veqe Bobije do kote 436. Na sjeveruobuhvata uvalu Gorweg Malog blata, do iznad Begoveglavice i vrela Siwac; vra}a se na jug grebenomvisova na kotama 214, 219, 221, 125 do Lijepe plo~e;potom se spu{ta, obilazi Ponare i kanalom [egrt-nice izbija na Mora~u, a daqe slijedi magistralniput do rijeke Klade. Odavde, skre}u}i na istok,granica presijeca Jadransku magistralu i idu}ilokalnim putem, ispod Kurila i Valeza, izbija narijeku Plavnicu; zatim presijeca put Golubovci -Plavnica; pomjera se na sjever i, slijede}i lokalneputeve, obuhvata vrelo @gurli} ispod Gostiqa iPijavnik; produ`ava putem i izbija na VelikuMrku, kod Mqaca. Granica se odavde, obuhvataju}i[ipnicu, vezuje kod Starog Vigwa za put Go{i}i -Dali{ani, a daqe, ispod naseqa Podhum, slijedigranice katastarskih parcela iznad Doli{ana. Od

kote 9,5 mnm u ovom nasequ granica skre}e na sjeverpreko Huma (kote 276 i 115) i idu}i rubnim padina-ma obuhvata Humsko blato. Iznad Hotskog zalivanastavqa grebenom od visa Kole{es do Hamala (kota242), na dr`avnoj granici.

Na vodenom ogledalu Skadarskog jezera graniceNacionalnog parka odre|ene su dr`avnom granicomizme|u SR Jugoslavije i Republike Albanije. Odbiqega A1-11 granica ide po pravcu osovine Hotskogzaliva, prema jugozapadu, do bove A, gdje skre}e najugoistok i osovinom Jezera, po pravcu Vrawina(kota 303) - Rosafa (kota 125), nastavqa u du`ini odoko 13 km, i ponovo skre}e na jugozapad nastavqa-ju}i do grani~nog biqega A1-10, odakle produ`avado polazne ta~ke.

2. IZVODI IZ AKTUELNIH PROSTORNIHPLANOVA I PROGRAMA

Podru~je Skadarskog jezera je, tokom proteklogdvadesetogodi{weg perioda, bilo predmet razma-trawa i obrade kroz vi{e prostorno-planskih doku-menata. Tome su posebno doprinijele planerskeaktivnosti inicirane preduzimawem mjera naobnovi podru~ja postradalog u zemqotresu od15.aprila 1979.godine, realizovane uz pomo}Programa UN za razvoj u okviru Projekta Prostorniplan Republike i generalni urbanisti~ki planovigradskih naseqa SR Crne Gore (UNDP/UNCHSProject YUG 79/104).

Prostorni plan SR Crne Gore do 2000. godine(usvojen 1986.godine), defini{u}i po prvi put kon-cept organizacije ure|ewa i kori{}ewa prostoraRepublike u cjelini, kqu~no je zna~ajni dokumenatsa stanovi{ta op{tih razvojnih opredjeqewa.

Usagla{eni, u svim bitnim elementima, sapostavkama i smjernicama PPR-a, prostorniplanovi op{tina Cetiwe i Titograd (usvojeni 1989.godine) utvrdili su koncepte prostornog razvojateritorija ovih jedinica lokalne samouprave.

Razrada PPO Cetiwe, u dijelu prostora kojise ti~e Skadarskog jezera, izvr{ena je krozUrbanisti~ki projekat revitalizacije gradskog jez-gra Rijeke Crnojevi} i s wim usagla{eni Op{tiprogram razvoja podru~ja Rijeke Crnojevi} (koji jeobuhvatio identifikaciju tzv. primarnih investi-cionih ideja).

Op{tina Bar, u okviru organizovanihaktivnosti na Reviziji GUP-a Bara (PPO nijera|en), posebnim planovima tretirala je podru~jasvojih subop{tinskih centara naslowenih naSkadarsko jezero. Oba centra, Virpazar i Ostros,obra|ena su na nivou planova ure|ewa mawih nase-qa, a Virpazar dodatno i kroz Urbanisti~ki pro-jekat centra naseqa.

Izmjene i dopune Prostornog plana RepublikeCrne Gore do 2000. godine (usvojene sredinom 1997.godine) jedina su inovacija izvr{ena u sklopupomenutih dokumenata.

Bogat fond profesionalnih saznawa o prob-lematici razvoja {ireg podru~ja Skadarskog jezera,prezentiran je u nastavku kroz izvode iz navedeneprostorno - planske dokumentacije. Prikaz je obuh-vatio ne samo aspekte koji se ti~u prostoraNacionalnog parka ili su sa wim u neposrednomkontaktu, ve} i sve druge aspekte relevantne zadefinisawe koncepta Prostornog plana Parka.Prezentacija izvoda je, izuzimaju}i aktuelni PPR(Izmjene i dopune) kao dokument od primarneva`nosti, izvr{ena po op{tinskim podru~jimaCetiwa, Podgorice i Bara, na na~in koji najs-likovitije ilustruje specifi~nost problematikeprostora pojedinih djelova Parka.

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 3 - Broj 46

2.1. PROSTORNI PLAN REPUBLIKE CRNEGORE DO 2000. GODINE - IZMJENE I DOPUNE

Krupne promjene koje su se desile poslije 1990.godine (raspad SFRJ, izmjene dr`avnog ustrojstva,uticaj sankcija Me|unarodne zajednice, uvo|ewetr`i{nog sistema privre|ivawa, progla{ewe CrneGore ekolo{kom dr`avom i dr.), nametnule su potre-bu odgovaraju}eg prilago|avawa Prostornog planaSR Crne Gore do 2000. godine novim uslovima.

Izmjene i dopune Prostornog plana RepublikeCrne Gore do 2000. godine, obuhvataju}i izmjenuop{tih ciqeva - saglasno novim sistemskim okvir-ima i uslovima razvoja, izmjenu op{teg razvojnogkoncepta - naro~ito u dijelu prioriteta i dinamikerealizacije novih zahtjeva i potreba u prostoru,neminovnost izrade novih ili a`urirawa posto-je}ih planova razvoja infrastrukturnih sistema, tepotrebu me|usobnog uskla|ivawa strategije razvojapojedinih oblasti sa PPR - kao op{tom strategi-jskom osnovom prostornog razvoja Republike,izvr{ene su na na~in i po postupku kojim je usvojenosnovni dokument (iz 1986. godine) i Odluka o izm-jenama i dopunama PPR - u tekstualnom i grafi~komdijelu, koje se odnose na mre`u drumskog saobra}aja(iz 1990.godine).

Osnovne pretpostavke inoviranog Plana su da}e se budu}i dru{tveno-ekonomski razvoj Crne Gorezasnivati na postoje}im resursima Republike,ekonomskoj valorizaciji wenih komparativnihprednosti, intenzivnom procesu prestrukturirawaprivrede i na principima otvorene tr`i{neekonomije, koja omogu}ava uspje{nije ukqu~ivawe ume|unarodne ekonomske, finansijske i nau~no-tehnolo{ke tokove,

Realno je o~ekivati da }e prioritetni progra-mi u periodu do 2000. godine biti prvenstveno uoblastima koje su opredijeqene kao glavni pravcirazvoja - poqoprivreda, turizam, pomorska privre-da i prera|iva~ke industrije - uz stvarawe uslovaza izgradwu novog elektroenergetskog objekta, kaobitnog preduslova za dinami~niji privredni razvojRepublike.

Polaze}i od pretpostavki i pravacadru{tveno-ekonomskog razvoja, utvr|eni osnovniciqevi i pravci prostornog razvoja Republike do2000. godine su: racionalno kori{}ewe prostora;smawivawe regionalnih razlika u nivou privrednogi dru{tvenog razvoja; konsolidovawe i tehnolo{kozaokru`ivawe privredne osnove Republike; pot-punije kori{}ewe izgra|enih kapaciteta, uzracionalnije kori{}ewe prirodnih resursa;odr`avawe i unapre|ivawe razvoja, uz za{titu ele-menata prirodne sredine; obezbje|ivawe uslova zaprimjenu mjera stroge za{tite poqoprivrednogzemqi{ta; za{tita kulturnog nasle|a; i kontrola ismawewe seizmi~kog rizika i rizika od drugihprirodnih hazarda.

Opšte karakteristike koncepta ure|ewa ikoriš}ewa prostora

Planirana struktura ure|ewa prostoraRepublike, podre|ena definisanim ciqevima,zadacima i glavnim pravcima dru{tveno-ekonom-skog razvoja, kao i ciqevima i pravcima prostornograzvoja, odra`ava uticaje i uklapa se u prirodnookru`ewe i seizmi~ke uslove, postoje}e ure|eweprostora i razmje{taj stanovni{tva, kao i tradici-ju i kulturno nasle|e.

U formirawu strukture vremenski periodpokriven Planom predstavqa samo jednu etapu, ~ijaje glavna karakteristika formirawe funkcional-nih cjelina ve}ih od op{tina. Ove cjeline, kao

rezultat rastu}e saradwe izme|u op{tina i pros-torni odraz wihovih zajedni~kih interesa, izdvo-jene su u okviru prirodno definisanih regional-nih cjelina. Uz odgovaraju}e pretpostavke odemografskom razvoju one odra`avaju dva principana kojima se zasniva koncept ure|ewa i kori{}ewaprostora Republike tj. princip policentri~nograzvoja i princip regionalne diferencijacijestrukture.

Policentri~na struktura ure|ewa prostora jeodre|ena prirodnim uslovima, koji ~ine da jeve}ina stanovni{tva i aktivnosti skoncentrisanau ograni~enom broju podru~ja odvojenih jedno oddrugog prirodnim barijerama. Pogodnost za razvojovih podru~ja se ve} ispoqila formirawem urban-ih centara i oko wih gu{}e naseqenih zona, kon-stitui{u}i takozvane kqu~ne zone razvoja.

Planom definisane funkcionalne cjeline uprostoru Republike obuhvataju pored kqu~nih zonarazvoja i ruralna podru~ja naslowena na vode}icentar. Jedna od devet tako izdvojenih funkcional-nih cjelina u prostoru Republike je bazenNacionalnog parka "Skadarsko jezero", istovremenodefinisan i kao kqu~na zona razvoja. Na razvoj ovogprostora neposredno }e uticati funkcionalne cje-line:

- Zetska i Bjelopavli}ka ravnica i wihovookru`ewe, sa kqu~nom zonom Podgorica -Danilovgrad;

- Karstni plato Katunskog kr{a, sa Cetiwemkao kqu~nom zonom razvoja;

a posredno i funkcionalne cjeline- Nik{i}ko poqe i @upa, orijentisana na

Nik{i}, kao kqu~nu zonu razvoja;- Sjeveroisto~na oblast Crne Gore, u dijelu

doline sredwe Tare, sa kqu~nom zonom razvojaKola{in - Mojkovac.

Regionalna diferencijacija strukture jeizvr{ena podjelom teritorije Republike na triregiona, koji se me|u sobom razlikuju kako u odnosuna prirodnu osnovu, tako i u odnosu na kori{}ewe iure|ewe prostora, aktivnosti koje se u wima razvi-jaju, te razli~ite komparativne prednosti.Primorski i Sredi{wi region razdvaja masivOrjena, Lov}ena i Rumije, dok lanci visokih plani-na, koji formiraju vododjelnicu slivova Jadranskogi Crnog mora, dijele Sredi{wi od Sjevernogregiona. Ove {iroke barijere konstrui{u u istovrijeme dva ekolo{ka koridora, od primarneva`nosti za formirawe eko-sistema Republike.

Sredi{wi region, vezuju}i se za ve} postoje}uekonomsku osnovu i prirodne resurse, razvija}e se usmislu kvalitetnog napretka svih oblasti i{irewa profila privrede, odra`avaju}i posebnoprednosti koje pru`a postojawe nau~no-istra`iva~kih institucija i kvalifikovanogkadra. Umjereni rast populacije i koncentracijeprivrednih aktivnosti u Regionu, uslov je za izbje-gavawe neuravnote`enosti u strukturi ure|ewaprostora Republike. Uz visok nivo urbanizacije idominantnu ulogu Podgorice, Nik{i}a i Cetiwa,adekvatno izabrani pravci razvoja, sprije~i}e pro-duqivawe a, gdje je to mogu}e, i preusmjeriti posto-je}e negativne trendove, koji se manifestuju krozdepopulaciju i osipawe ruralnih oblasti.

Aktivnosti na kojima }e se oslawati razvojovog regiona bi}e:

- funkcije Podgorice, kao glavnog gradaRepublike i centra dru{tveno-politi~kog, kul-turnog i nau~nog `ivota, i Cetiwa, kao prestonice;

- vi{i nivo prerade na bazi metalurgije, bezpove}awa kapaciteta za proizvodwu osnovnihproizvoda;

- prera|iva~ka industrija razli~itog tipa,

Strana 4 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

orijentisana na visoku tehnologiju;- proizvodwa energije u postoje}im kapacite-

tima, do projektovanog nivoa, i priprema za izgrad-wu novog hidro-energetskog objekta;

- intenzivna poqoprivreda sa orijentacijomna proizvodwu vo}a i povr}a, kao i uzgoj stoke;

- saobra}aj, poslovne usluge i trgovina;- turizam u bazenu Skadarskog jezera i u

podru~ju Cetiwa, i- nau~no-istra`iva~ke djelatnosti.[irok obim otvorenih mogu}nosti razvoja

iziskiva}e posenu pa`wu u re{avawu potencijal-nih konflikata, kako izme|u pojedinih aktivnosti,tako i izme|u wih i prirodnog okru`ewa, posebnouzimaju}i u obzir obavezu adekvatne za{titeNacionalnog parka "Skadarsko jezero".

Ekosistem kao komponenta strukture je posebnonagla{en jer su pored funkcionalnih cjelina, kojeobuhvataju urbanizovane i poqoprivredne oblasti,izdvojena i podru~ja na kojima se zasniva ekolo{karavnote`a prostora, obuhvataju}i: podru~jasu{tinski va`na za odr`avawe i za{titu hidro-lo{kih uslova (slivna podru~ja podzemnih voda,izvori{ta glavnih rijeka i za{titni pojasevi okojezera i vodnih akumulacija); podru~ja od uticaja namikroklimatske uslove (planinski vijeci i veliki{umski kompleksi); podru~ja za{ti}ena zbog svojihizuzetnih ambijentalnih vrijednosti i qepotepejza`a; podru~ja zna~ajna za za{titu divqa~i; ikoridori kroz koje se obezbje|uje kontinuitet eko-sistema, oslobo|eni intenzivne aktivnosti qudi.^vori{ta ekosistema ~ini}e posebno za{ti}enapodru~ja sa statusom nacionalnih i regionalnihparkova.

Integritet strukture }e se posti}i promjenomodnosa u tempu razvoja izme|u urbanih i ruralnihpodru~ja, te ja~awem me|uop{tinske saradwe urazvoju funkcionalnih cjelina i regiona, kroz:

- poboq{awe tehni~ke infrastrukture;- osnivawe mre`e subop{tinskih servisnih

centara, posebno poqoprivrednih; i- unapre|ewe male privrede i turizma.Otvorenost koncepta za razvoj poslije 2000.

god. obezbije|ena je kroz strogo rezervisawe prosto-ra za realizaciju projekata koji se, samo zbogekonomskih pote{ko}a, ne mogu zapo~eti u okviruplanskog perioda, te kroz za{titu prirodnih resur-sa i spre~avawe izgradwe, koja bi mogla ote`atiwihovo budu}e kori{}ewe. Idu}i ovom linijom,Planom su definisani okvirni koridori razvojasaobra}ajnica, kao i prostori koji }e se vjerovatnokoristiti za gradwu hidroakumulacija, pri ~emu sena tako nezna~ajnim prostorima ne smije dozvolitinikakva stalna izgradwa.

U planskom periodu se i daqe o~ekuje {ireweurbanih struktura, tako da }e se proces smawivawabroja naseqa u Crnoj Gori nastaviti.

Mre`u naseqa }e karakterisati policen-tri~ni sistem. Ovo pretpostavqa formiraweslo`ene mre`e centara, sa razvijenom strukturomdjelatnosti, u kojima je nagla{ena privredna(posebno proizvodna) komponenta, kompleksnastruktura usluga pribli`enih korisnicima, kao irazvoj specijalizovanih djelatnosti, koje }e u punojmjeri biti zasnovane na valorizaciji ambijental-nih i kulturno-istorijskih vrijednosti pojedinihprostornih cjelina.

Okosnicu mre`e centra od interesa za prostorNacionalnog parka "Skadarsko jezero" ~ini}e:

- republi~ki centar Podgorica;- centri sa regionalnim i subregionalnim

funkcijama: Bar i Nik{i}, odnosno Cetiwe;- op{tinski centri: Budva, Ulciw,

Danilovgrad i Kola{in;

- subop{tinski centri: Petrovac, Sutomore,Virpazar, Rijeka Crnojevi}a, Tuzi, Golubovci iSpu`, kao gradska naseqa; i Ostros i ManastirMora~a, iz grupe seoskih naseqa (od kojih neka moguprerasti u naseqa poluurbanog ili urbanog karak-tera).

Posebna pa`wa posveti}e se organizaciji iure|ewu seoskih podru~ja i ostvarewu povoqnihuslova `ivqewa u selima, u prvom redu asfalti-rawem puteva, poboq{awem kvaliteta elektrom-re`e, izgradwom vodovoda, bunara i bistijerni,uspostavqawem stalnih saobra}ajnih veza saop{tinskim centrima, izgradwom mre`e PTT veza,kvalitetnijim prijemom TV programa, razvojem iunapre|ivawem dru{tvenih servisa, zanata itrgovine, ja~awem ekonomske snage sela podsti-cawem razvoja sto~arskih farmi, ribolovnih uzga-jali{ta, poboq{awem otkupne mre`e poqoprivred-nih proizvoda i {umskih plodova, razvojem turiz-ma, revitalizacijom specifi~nih struktura naseqai arhitektonskijih formi i dr. Ove mjere pozitivno}e se odraziti na zaustavqawe migracionih tokovasa sela, a mogu}e i na povratne migracione tokove.

Koncept razvoja privrednih djelatnosti

Koncept prostornog razvoja industrije bi}e idaqe zasnovan na formirawu policentri~ne mre`eindustrijalizovanih gradova, me|usobno dobropovezanih infrastrukturnim koridorima. Ovamre`a }e se razvijati iz industrijskog jezgraPodgorica - Nik{i} - Cetiwe ka Sjevernom a, uograni~enom obimu, i Primorskom regionu.

Mjere za sprovo|ewe koncepta razvoja indus-trije posebno }e se odnositi na prirodnu okolinu,imaju}i u vidu: nivo seizmi~kog hazarda, fenomeninverzija, visoku poroznost zemqi{ta; zaga|enostrijeka, koja uti~e na veoma {iroku teritoriju; tekonflikt izme|u industrije i poqoprivrede, zbogkoincidencije da su najboqa poqoprivrednazemqi{ta istovremeno i najpogodnije lokacije zaindustriju. Koncentracija ovih faktora, u ve}inipotencijalnih prostora za razvoj industrije, prak-ti~no ne dozvoqava razvoj zaga|uju}ih, posebnohemijskih industrija na teritoriji Republike izahtijeva da svaki program prethodno bude prov-jeren sa aspekta wegovog uticaja na prirodnu sred-inu.

Koncept prostornog razvoja poqoprivrede sezasniva na regionalizaciji teritorije premaprirodnim karakteristikama, specijalizacijiproizvodwe na bazi utvr|enih poqoprivrednih kom-pleksa, formirawu mre`e centara poqoprivrednihservisa, kao i na koordinaciji razvoja poqo-privrede sa programima razvoja prehrambene indus-trije i komplementarnih djelatnosti.

Poqoprivreda }e biti usmjerena na proizvod-wu povr}a i ju`nog vo}a u Primorskom regionu iZetskoj ravnici; kontinentalnog vo}a i povr}a, temlijeka i mesa, na brdsko-planinskom prostoru upodru~jima Sredi{weg i Sjevernog regiona.

Sredi{wi region je u pogledu razvoja poqo-privrede podijeqen na dva subregiona:

- Zetsko-Bjelopavli}ki subregion orijenti-san je na proizvodwu vo}a i povr}a, duvana, mlijekai mesa u zale|u, te uzgoj ribe. Zona intenzivne poqo-privrede je oko 33.000 ha kvalitetnog poqo-privrednog zemqi{ta.

- Subregion kr{a orijentisan je na proizvod-wu mesa i mlijeka, krompira, `ivinarstvo ip~elarstvo, te skupqawe qekovitog biqa i {umskihplodova.

Realizacija koncepta, pored regulisawa{irewa Podgorice i drugih gradskih naseqa, kao i

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 5 - Broj 46

odre|ivawa zona stambene izgradwe na ruralnompodru~ju zahtijeva definisawe re`ima kori{}ewai za{tite zemqi{ta na podru~ju ]emovskog poqa iZetske ravnice - posebno priobalne zone irje{avawe problema zaga|ivawa vode i vazduha. Napodru~jima kr{a, pored op{tih mjera vezanih zaulagawe u infrastrukturu i podr{ku razvojuseoskog turizma, posebni zahtjevi odnose se naizgradwu odgovaraju}ih sistema za vodosnabdije-vawe.

Koncept prostornog razvoja turizma se zasnivana podjeli teritorije Crne Gore na dva turisti~karegiona - Primorski i Sjeverni. Vezu izme|u wihostvaruje Sredi{wi region, koji sa stanovi{tarazvoja turizma ima tranzitni karakter.

Basen Skadarskog jezera u cjelini, kao izuze-tan turisti~ki potencijal, razvoj }e usmjeriti na:

- podru~je u trouglu izme|u Godiwa, @abqakai Rijeke Crnojevi}a, predvi|eno za specijalizovanevidove turizma-umjetni~ke kolonije, stru~neekskurzije, lov i ribolov , sportove na vodi isli~no;

- prostor izme|u naseqa Dowi Muri}i iCkla, predvi|en za razvoj stacioniranog, posebnoseoskog turizma, izme|u ostalog i kao baza za plan-inarewe po Rumiji.

Do 2000.godine na prostoru basena Skadarskogjezera bi}e 300 le`aja, od ~ega 180 u osnovnom i 120u komplementarnom smje{taju.

Realizacija koncepta zahtijeva: za{titu vodaSkadarskog jezera od zaga|ewa; revitalizacijuspomeni~kog nasle|a Jezera i objekata stare seoskearhitekture; valorizaciju @abqaka u turisti~konaseqe; sanaciju i adaptaciju postoje}ih i inici-jalnu izgradwu novih smje{tajnih kapaciteta; kao iizgradwu odgovaraju}ih infrastrukturnih objekata- posebno marina u Virpazaru i Rijeci Crnojevi}a.

Koncept razvoja saobra}aja

Sistem saobra}aja, koji do 2.000.godine pred-stavqa samo jednu etapu u formirawu optimalnogmodela, povezuje sve centre Republike sa okru`ewemi {ire.

Okosnicu postoje}e mre`e drumskog saobra}aja~ine magistralni putevi {ireg jugoslovenskog ievropskog zna~aja, koji na prostoru Crne Gore vezu-ju Primorski, Sredi{wi i Sjeverni region. Ostalimagistralni i regionalni putevi dopuwuju ovumre`u i ~ine cjelovit sistem na nivou Republike.

Prostorni koncept dugoro~nog razvoja putnemre`e oslawa se na dva transverzalna (polo`ena usmjeru sjeveroistok-jugozapad) i tri logitudinalnapravca povezivawa (du` svakog od tri regiona), kojiformiraju osnovni sistem puteva magistralnogzna~aja na teritoriji Crne Gore. U skladu sa ovimkonceptom, Planom se u {irem okru`ewuNacionalnog parka, a dijelom i u wegovim granica-ma, osiguravaju prostorni uslovi za:

- Jadranski autoput, pravcem od DebelogBrijega, preko ^eva do Podgorice (zapadni obilazakgrada), koji tangira prostor Parka sa sjeverozapada;

- Autoput Beograd - Crnogorsko primorje,pravcem Podgorica (Tolo{i) - Virpazar - Sozina(tunel)-Bar, koji dijelom prolazi kroz prostorParka;

- Autoput Podgorica - Skadar, pravcemPodgorica (Farmaci) - Tuzi - Albanska granica,koji tangira prostor Parka sa sjevera i sjeveroisto-ka; i

- Regionalni put Ulciw - Vladimir - Ostros- Virpazar - Rijeka Crnojevi}a - Cetiwe (rekon-strukcija postoje}eg puta), koji samo mjestimi~noprolazi kroz prostor Parka.

Postoje}i putevi Podgorica - Cetiwe -Budva i Podgorica - Nik{i}- granica BiH ostaju ukategoriji magistralnih saobra}ajnica, dokJadranski put, na dionici Petrovac - Podgorica -Kola{in, prelazi u kategoriju regionalnih puteva.

U mre`i `eqezni~kih pruga, predvi|en je gen-eralni remont pruge Beograd - Bar, kroz Crnu Goru;generalni remont, rekonstrukcija trase i elektri-fikacija pruge Podgorica - Nik{i}; kao i elektri-fikacija i osposobqavawe pruge Podgorica - Bo`aj,za weno potpunije kori{}ewe.

Shodno zna~aju Skadarskog jezera kaoNacionalnog parka, a zavisno od realizacije pro-jekta regulacija nivoa voda, predvi|ena je mogu}nostuspostavqawa putni~ke i izletni~ke plovidbeJezerom i Bojanom.

U vazdu{nom saobra}aju od posebnog interesaza Park je blizina aerodroma Golubovci, uPodgorici.

Koncept razvoja tehni~ke infrastrukture

Vodosnabdijevawe podru~ja Republike u plan-skom periodu rje{ava}e se zavisno od karakteristi-ka pojedinih podru~ja. U ovom smislu, podru~jeSkadarskog jezera, {ire posmatrano, predvi|eno jekao zna~ajan resurs za planirane vodozahvate:

- Izvori{ta na lokalitetu Karu~, nasjevero-zapadnom obodu Skadarskog jezera, pokvalitetu (uz preventivnu preradu) i izda{nosti,odgovaraju potrebama ne samo za Regionalni vodovodCrnogorskog primorja, ve} i za zadovoqewe budu}ihpotreba vodom podru~ja Rije~ke nahije. Kapacitetregionalnog vodovoda od 1.500 l/s, uz kori{}ewelokalnih izvori{ta, mo`e zadovoqiti o~ekivanupotro{wu i u du`em vremenskom periodu poslije2.000 god.

- Izgradwom bunara i crpnih agregata,kapaciteta 60 l/s, na lokalitetu Sjenokosi,rije{eno je za dogledno vrijeme snabdijevawe vodomBudvanske rivijere, a otklawawem gubitaka vode navodovodnom sistemu Cetiwa, stvaraju se uslovi da sei ovaj grad, za odre|eni period uredno snabdijevavodom.

- Nedostaju}e koli~ine vode za Bar (oko 80 -100 l/s) obezbijedi}e se, do izgradwe Regionalnogvodovoda, zahvatawem dodatnih koli~ina iz rezerviOrahovskog poqa, koje se procjewuju na 100-120 l/s.

Izgradwom vodovodnog sistema Zetske ravnice,obezbijedi}e se dovoqne koli~ine pitke vode zazadovoqewe potreba stanovni{tva tog podru~ja.

Vodosnabdijevawe na seoskim podru~jimarje{ava}e se izgradwom lokalnih vodovoda. Kaoizvori{ta vode mogu}i su izvori i vodonosneizdani u kre~wa~kim terenima. Za vodosnabdije-vawe naseqa na bezvodnim podru~jima potrebno jeuraditi odgovaraju}e programe, koji }e postati sas-tavni djelovi prostornih planova op{tina.

Kod kanalisawa otpadnih voda naseqa i indus-trije, za sva gradska naseqa u Crnoj Gori, treba pri-hvatiti postupak separatnog kanalisawa otpadnih iatmosferskih voda.

Za podru~je Nacionalnog parka od velikog jezna~aja predvi|ena dogradwa druge faze ure|aja zapre~i{}avawe u Podgorici i Nik{i}u, kao i obezb-je|ewe propisne evakuacije otpadnih voda grada iindustrije Cetiwa.

Industrijski objekti sa ve}im koli~inamaotpadnih voda treba da imaju vlastite kanaliza-cione sisteme, {to je u slu~aju KAP-a i @eqezareve} realizovano.

Dispoziciju otpadnih voda i muqa izva|enogiz ure|aja potrebno je poboq{ati na ~itavompodru~ju Republike, izbjegavaju}i direktne ulive urecipijente.

Strana 6 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

Razvoj elektroenergetike je uslov daqegprivrednog razvoja Republike. Od vi{e elektrana, uplanskom i postplanskom periodu se predvi|aizgradwa hidroenergetskih objekata u gorwem tokuTare, sa HE (RHE) Ko{tanica, kao i izgradwahidroenergetskog sistema na Mora~i. Postoje}ommre`om dalekovoda 400, 220 i 110 kV stvoreni suuslovi za neposredno prikqu~ewe planiranih elek-trana na naponu 220 i 110 kV.

U planskom periodu, izradom strategije razvo-ja transporta i distribucije nafte i gasa, defin-isa}e se povezivawe Crne Gore sa naftovodnim igasovodnim sistemom Srbije, kao i sa me|unarodnimsistemom (putem magistralnih vodova iz pravcaNi{a ili Po`ege).

U PTT saobra}aju je, u skladu sa Generalnimplanom razvoja republi~ke mre`e, predvi|ena mod-ernizacija telekomunikacionog sistema, usmjerenimradiorelejnim i kablovskim opti~kim sistemimaprenosa.

Sanitarne deponije komunalnih otpadnihmaterijala formirane na bazi gravitacionihpodru~ja, uz primarnu selekciju otpada, preporu~ujuse kao optimalni postupak. Predvi|ena sanacijapostoje}e deponije u Podgorici i formiraweprivremene sanitarne deponije - do izgradwe cen-tralne spalionice, tako|e na podru~ju podgori~keop{tine, od posebnog je zna~aja za Nacionalni park.

Radi spre~avawa zaga|ivawa podzemnih voda ivazduha, a time i {tetnih posledica po zdravqestanovni{tva i `ivotnu sredinu u cjelini, bi}epotrebno na siguran na~in rije{iti deponijucrvenog muqa, kao koli~inski dominantnog otpada uKombinatu aluminijuma.

Za skupqawe istro{enih uqa i drugih naft-nih derivata, formira}e se odgovaraju}e sabi-rali{te u Podgorici.

Aspekti zaštite sredine

Glavne komponente koncepta za{tite prirodnesredine Republike su: {irewe podru~ja podza{titom i formirawe ekolo{kih zona i koridora.

Izdvajawe i stavqawe pod za{titu prostoraposebnih prirodnih vrijednosti, prirodnih zna-menitosti i prirodnih rijetkosti u Crnoj Gori,izvr{eno je u skladu sa Zakonom o za{titi prirode.S tim u vezi:

- u kategoriju prirodnih parkova i predjelaizdvojena su i posebnim zakonom progla{ena ~etiriNacionalna parka, ukqu~uju}i Nacionalni park"Skadarsko jezero" (40.000ha). Potencijalni objektipredvi|eni za osnivawe su: Nacionalni park"Prokletije" i vi{e regionalnih parkova - parko-va prirode, me|u kojima i dio podru~ja planineRumije, kao regionalni park (12.200ha) i slivnopodru~je rijeke Mora~e, kao posebni prirodni pre-dio (86.000ha), zavisno od opredjeqewa za izborelektroenergetskog objekta.

- u kategoriju spomenika prirode, pored vi{eobjekata na prostoru Republike izdvojeni su iza{ti}eni objekti: zajednica bora munike (PinusHeldraichi), na Rumiji (100ha); pe}ine Globo~ica,Babatu{a i [piqa, kod sela Trnova (Virpazar); ipjeskovito-{qunkovite pla`e na obali Skadarskogjezera, a predvi|eno je da se u ovu kategoriju uvrstii kawon rijeke Cijevne, do Dino{e (2.000ha).

Nacionalni park "Skadarsko jezero" je, shodnoodredbama Ramsarske konvencije, 1995. godineupisan u Spisak mo~vara koje su me|unarodnogzna~aja, naro~ito kao stani{ta ptica mo~varica.

Za{tita i unapre|ivawe ekosistema, posebnonagla{eni, odnose se na:

- Zone za{tite povr{inskih voda, tj.

izvori{ta rijeka i vodozahvata, kao i zone za{titeizvori{ta voda u kojima je potrebno izbjegavatiaktivnosti od uticaja na kvalitet podzemnih voda,uspostavqawem za{tite u zavisnosti od lokalnihgeolo{kih uslova.

- Zone za{tite mineralnih resursa, tj.podru~ja u kojima su otkrivena nalazi{ta sirovinasa ekonomski opravdanom eksploatacijom, za kojetreba definisati uslove upotrebe zemqi{ta, izbje-gavaju}i bilo kakvu izgradwu koja bi eksploatacijuminerala ote`ala ili u~inila skupqom.

- Zone intenzivnog turizma i rekreacije, kojene}e uvijek biti ograni~ene na zemqi{te nazna~enoiskqu~ivo za takav razvoj, jer }e poqoprivredno,{umsko i gradsko-gra|evinsko zemqi{te biti dioove namjene, a turizam i rekreacija dodatni na~inkori{}ewa konkretnog zemqi{ta.

- Zone od interesa za odbranu zemqe, koje surekognosirane i bli`e odre|ene u posebnom priloguProstornog plana Republike.

Stvarawe sistema ekolo{kih zona i koridorausmjereno je efikasnoj za{titi ugro`ene faune napodru~ju ~itave Republike.

Predvi|eno formirawe primarnih koridora:du` linije koja povezuje Rumiju sa Lov}enom iOrjenom; i du` linije koja slijedi vododjelnicuJadranskog i Crnomorskog sliva; kao i sekundarnogkoridora du` linije uz Albansku granicu, odnosnona pravcu Skadarsko jezero-@ijevo-Komovi-Bjelasica; i Visitor-Prokletije-Hajla, odre|ujeNacionalnom parku "Skadarsko jezero" jedno odkqu~nih mjesta u sistemu ekolo{kih zona i korido-ra Republike.

Unapre|ewe prirodne sredine, iako ekolo{kisistemi nijesu bitno ugro`eni, name}e se kaopotreba ve} sada, obuhvataju}i:

- podizawe pojaseva za{titnih {uma iza{titu poqoprivrednog zemqi{ta;

- preduzimawe mjera za rekultivaciju isanaciju pejza`a (kamenolomi, pozajmi{te materi-jala i dr.); i

- poboq{awe pojedinih komponenti ekosis-tema (zemqi{ta, te naro~ito voda i vazduha-~ijikvalitet treba dovesti na nivoa koja zahtijevaobavezuju}a zakonska regulativa).

Nivo buke u `ivotnoj sredini treba kon-trolisati, uvode}i dozvoqene grani~ne norme,saglasno posebnim propisima, prvenstveno zazdravstvene centre, nacionalne i regionalneparkove i istorijske urbane centre, kao i za drugezone.

Spomeni~ko nasle|e Crne Gore, kao dobro odop{teg interesa, defini{e Zakon o za{titispomenika kulture. Saglasno ovom zakonu, nepokret-ni objekti nasle|a progla{eni za spomenike kul-ture i stavqeni pod za{titu, uvedeni su u posebniregistar, kojim su obuhva|eni: stari gradovi iurbane cjeline, arheolo{ki spomenici, forti-fikacije, sakralni spomenici, profani spomenici,spomenici tradicionalne arhitekture i memori-jalni kompleksi i obiqe`ja.

Vrednovawe spomenika kulture, zasnovano naZakonu, obuhvata sve za{ti}ene objekte, koji surazvrstani u tri kategorije i to :

- 1. kategorija - spomenici od izuzetnogzna~aja, tj. kulturne vrijednosti nacionalnog ime|unarodnog interesa;

- 2. kategorija - spomenici od velikogzna~aja, tj. kulturne vrijednosti zna~ajne u kontek-stu nacionalnog i posebno kulturnog nivoa regionau kojem su nastale; i

- 3. kategorija - zna~ajni spomenici tj. sviostali objekti, koji zbog svoje ukupne vrijednosti

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 7 - Broj 46

imaju subregionalni ili lokalni zna~aj.Obnovu i revitalizaciju spomenika kulture

potrebno je vr{iti saglasno ve} ura|enoj pros-torno-planskoj i drugoj relevantnoj dokumentaciji,koriste}i pri tom dosada{wa iskustva iz praksewihove obnove, kao i najnovija svjetska dostignu}a uovoj oblasti.

Poseban tretman predvi|en je za gradska nase-qa koja, u ve}oj ili mawoj mjeri, imaju sa~uvaneurbanisti~ko-arhitektonske i ambijentalne vrijed-nosti, kao {to su cjelovite strukture RijekeCrnojevi}a i Virpazara, te ruralne aglomeracijeCrmnice i drugih podru~ja unutar Parka i u wegov-om neposrednom okru`ewu.

Tradicionalno nasle|e, odnosno ruralneaglomeracije, neophodno je pa`qivo valorizovati.Zahtjevi usmjereni o~uvawu i unapre|ewu vrijed-nosti ovog nasle|a polaze od nagla{ene orjentacijeka obnavqawu poqoprivrednih aktivnosti i razvo-ju turizma na velikom dijelu ruralnog prostora.

Arheolo{ke lokalitete je potrebno u ve}ojmjeri istra`iti i na odgovaraju}i na~in ukqu~itiu proces razvoja. Za{titu memorijalnih kompleksai spomen obiqe`ja vezanih za oslobodila~ke ratovetreba usko povezati sa aktivnostima na za{titiprirode.

Smawewe seizmi~kog rizika je posebnozna~ajan kriterijum za definisawe struktureure|ewa prostora. Distribucija aktivnosti, nivokoncentracije stanovni{tva, kao i sistemi sao-bra}aja i tehni~ke infrastrukture, glavni su fak-tori pomo}u kojih, kroz prostorno planirawe, trebastvoriti osnovu za zna~ajno smawewe seizmi~kogrizika i time gubitaka qudskih `ivota, te ekonom-skih {teta prouzrokovanih zemqotresom.

Smawewe rizika od ostalih prirodnih idrugih hazarda (poplave, {umski po`ari i dr.)treba tako|e da bude sa posebnom pa`wom tretiranou svim prostornim planovima.

Poplave, ugro`avaju}i naseqa, saobra}ajnicei druga dobra i objekte, najvi{e {tete nanose nase-qima i prostorima pored Skadarskog jezera i rije-ka Bojane i Mora~e. Stim u vezi:

- Za za{titu od poplava Skadarskog jezera,prihvatqivo rje{ewe je ono kojim se regulacijomrijeke Bojane posti`e kontrola nivoa wegove vode.Na taj na~in mogu}e je privesti kori{}ewuodre|ene povr{ine poqoprivrednog zemqi{ta, neremete}i u znatnoj mjeri ekolo{ku ravnote`u pri-obalnog podru~ja Jezera.

- Poplave u sektoru Bojane eliminisa}e se usklopu regulacije Skadarskog jezera, kao i izgrad-wom nasipa du` wene obale.

- Za za{titu od poplava rijeke Mora~e,nizvodno od Podgorice, potrebno je pristupitiradovima na regulaciji korita u uslovima izazvan-im eksploatacijom {qunka, uz odr`avawe posto-je}ih i izgradwu novih nasipa.

Zbog sve u~estalijih pojava {umskih po`ara i{teta koje izazivaju, neophodno je daqeunapre|ivawe sistema protivpo`arne za{tite,posebno u dijelu odgovaraju}eg sistema osmatrawa,upozoravawa i tehni~ko-tehnolo{kog unapre|ivawasredstava.

Preventivno i organizovano djelovawe potreb-no je u slu~ajevima i drugih prirodnih i antro-pogenih hazarda, kao {to su: ru{ewe brana na aku-mulacijama, ve}a odrowavawa zemqi{ta, eksplozijei sl. Opasnost od tih tehni~ko-tehnolo{kih akci-denata je posebno velika u vanrednim prilikamakakve izazivaju zemqotresi, drugi prirodni hazar-di i ratni uslovi, o ~emu se sa aspekta za{tite moranaro~ito voditi ra~una.

Smjernice za realizaciju Plana

U skladu sa projekcijama razvoja i konceptomorganizacije ure|ewa i kori{}ewa prostoraRepublike do 2000.god. utvr|ene su smjernice ipostavke za izgradwu prostornih planova u`ih ter-itorijalnih cjelina.

Smjernice i postavke za izradu prostornihplanova regionalnih cjelina Planom su definisanekao politike. U odnosu na one koje se ti~uSredi{weg regiona, za podru~je Nacionalnog parka"Skadarsko jezero" od posebnog su interesa slede}e:

- Zone intenzivne poqoprivrede treba izdvo-jiti u Zetskoj i Bjelopavli}koj ravnici,Nik{i}kom poqu i Nik{i}koj `upi. Promjenenamjene poqoprivrednog zemqi{ta ne treba pred-vi|ati.

- Izgradwu vikendica treba regulisatiplanovima ure|ewa prostora, usmjeravaju}i je kaodre|enim podru~jima. Znatan dio ove izgradwetreba usmjeriti ka ruralnim naseqima, koja su dje-limi~no napu{tena, doprinose}i da se ova naseqaodr`e u `ivotu i da se sa~uvaju tradicionalneforme seoske arhitekture.

- Sa unapre|ewem plodnosti zemqi{ta]emovskog poqa i Zetske ravnice treba nastaviti,kako bi se isto dovelo do kvaliteta prve ili drugekategorije.

- U slivu Skadarskog jezera treba uspostavi-ti regionalni sistem kontrole kvaliteta voda.

- Rezerve podzemnih voda treba za{tititi.Sistemi vodosnabdijevawa u Regionu uglavnom sebaziraju na upotrebi podzemnih voda, zbog ~ega jeveoma va`no za{tititi podru~ja wihovog pori-jekla.

- Kvalitet vazduha u podru~ju Podgoricetreba dovesti na nivoa koji zahtijevaju odgovaraju}ipropisi, posebno u pogledu koncentracije fluoridau vazduhu.

U okviru devet izdvojenih funkcionalnihcjelina u prostoru Republike definisano je 14kqu~nih zona razvoja. Jedna od tih zona je ZonaSkadarskog jezera, u okviru istoimenefunkcionalne cjeline. Ova zona (kao i ostale),okarakterisana je sa pet elemenata, obuhvataju}isamo najva`nije i najspecifi~nije aspekte, odnosnoproblematiku konkretnog prostora. Na taj na~inposebno su istaknuti:

- Resursi i potencijali - prirodni istvoreni (samo oni koji odre|uju glavne komponenterazvoja i prioritete): visoka ambijentalna,ekolo{ka, pejza`na i kulturno-istorijska vrijed-nost, zna~ajna za Evropu i interesantna za ~itavsvijet; kompleksi poqoprivrednog zemqi{ta du`sjeverne obale Jezera; bogatstvo florom i faunom -posebno ribom.

- Prioriteti razvoja (programi i funkcijekoji mogu igrati ulogu lokalno najva`nijih pokre-ta~a razvoja i ~ijim potrebama treba podreditiop{ti koncept prostornog razvoja Zone): objekti zaturizam i rekreaciju; poqoprivreda, ukqu~uju}ipotencijale dobijene regulisawem voda, i ribarstvo- strogo kontrolisano, radi odr`avawa ekolo{keravnote`e.

- Zahtjevi okru`ewa (najva`niji koraciorjentisani ka za{titi ambijentalnih prirodnih istvorenih vrijednosti): kompleksna za{tita`ivotne sredine, posebno ekosistema Jezera(stani{ta ptica, mrestili{ta) i obronaka okolnihplanina; za{tita i obnova istorijskih arhitekton-skih spomenika i obiqe`ja, ukqu~uju}i i o~uvaweslikovitih ambijenata naseqa; za{tita kestenovih{uma na obroncima ju`ne obale Jezera; sanacijazaga|enog i devastiranog priobaqa Jezera izazvana

Strana 8 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

transportom, distribucijom i pretakawem nafte uperiodu 1993 - 1995. god., kao i uklawawe ilisanacija objekata izgra|enih za tu namjenu, i dr.

- Kontrola seizmi~kog rizika: primjena svihredovnih mjera kontrole u uslovima visokog seiz-mi~kog hazarda.

- Preduslovi (aktivnosti koje uslovqavajuinicirawe programa razvoja, odnosno odgovaraju}edjelovawe prioritetne funkcije): zakqu~ivawe spo-razuma sa Albanijom, koji pored regulacije vodaJezera i rijeke Bojane treba da obuhvati i aspekteza{tite Jezera od zaga|ivawa; formirawe odgovara-ju}e institucije koja }e inicirati relevantne akci-je, u smislu odr`avawa kvaliteta voda u susjednimzonama Podgorice i Cetiwa, kao i zoni Nik{i}a;izrada Prostornog plana Nacionalnog parka"Skadarsko jezero".

2.2. PROSTORNI PLAN OPŠTINE CETIWE

Planskim usmjerewima sa nivoa Prostornogplana op{tine Cetiwe definisani su osnovni pris-tupi daqim aktivnostima ne samo sa stanovi{taotklawawa postoje}ih problema, ve} i osigurawaboqih prostornih, prometnih, ekonomskih i drugihuslova za uskla|eniji razvoj `ivota i rada na~itavom op{tinskom podru~ju.

Metodolo{ki zasnovan na iskustvima ipostavkama Prostornog plana Republike, iz1986.godine, PPO je uz prilago|avawe specifi~nimrazvojnim problemima, proiza{lim iz nagla{enihdemografskih ograni~ewa, u smislu organizacije iprostornih zahtjeva definisao:

- urbanizovane zone funkcionalnih cjelinaCetiwa i Rijeke Crnojevi}a;

- sistem struktura ruralnih naseqa, sasadr`ajima sekundarnih i tercijarnih djelatnostiu okviru vode}ih lokalnih centara (Wegu{i, ^evo iTre{wevo); i

- funkcije rekreativnih centara u okviruNacionalnog parka "Lov}en".

[ire (gravitaciono) podru~je RijekeCrnojevi}a tretirano je kao zona Skadarskog jezera.Zona prostorno obuhvata fjordovski zapadni dioSkadarskog jezera i amfiteatar u wegovom neposred-nom zale|u, do 500 m. visine, odnosno najve}imdijelom prostor Rije~ke nahije, sa blago izmi-jewenom mediteranskom klimom.

S aspekta ambijentalnih povoqnosti, posebnuvrijednost zone predstavqa kompleksan ekosistem,sa velikim mogu}nostima kori{}ewa imorfolo{ka struktura - sa nagla{enim dolinskimkarakterom, predisponirana za vo|ewe saobra}ajni-ca izme|u Cetiwa i podru~ja oko Skadarskog jezera.

U smislu ograni~ewa, promjenqivi nivo vodaJezera ima za posledicu plavqewe ni`ih priobal-nih prostora, dok visinske razlike ote`avajuinterne kontakte unutar zone.

Zona je iz funkcionalnih razloga, podijeqenau specifi~ne podzone, koje ne pokrivaju cijelu ter-itoriju obuhva}enu Planom, ve} su usmjerene nadiferencirane probleme vezane za razvoj naodre|enim u`im podru~jima. Sve zajedno, one ~inejedan arhipelag ostrva razvoja, me|usobno povezanihi zavisnih jedno od drugog i od okru`ewa.

Pristup definiciji podzona izvr{en je: sastrane prirodne sredine i wenih specifi~nihkarakteristika, kao i sa strane ~ovjeka i wegovihaktivnosti u izgra|ivawu prostora.

Na ovoj osnovi, u okviru zone izdvojeno je 5podzona, od kojih su: Podzona 1. - Rijeka Crnojevi}a,sa naseqima du` obala istoimenog vodotoka; iPodzona 2. - Dru{i}i, Dodo{i i @abqak, neposred-no oslowene na Jezero; Podzona 3. - Dobrska @upa i

Rva{i; i Podzona 4. - Gorwi Ceklin, Qubotiw iGra|ani, na `upska podru~ja; a Podzona 5. -Kosijeri i [titari, na padinski prostor zale|a.

U odnosu na izvr{enu podjelu, za zonu u cjeli-ni su, sa stanovi{ta razvoja u planskom periodu,kao relevantni, definisani:

- resursi i potencijali : izuzetno visokeambijentalne, ekolo{ke, pejza`ne i kulturno-istorijiske vrijednosti, te bogatstvo ribom ovogdijela Jezera (podzone 1. i 2.); obradivo poqo-privredno zemqi{te i vinogradi; industrija zapreradu ribe i formirane funkcije Rijeke, kaosubop{tinskog centra.

- prioriteti razvoja : objekti i opreme zaturizam i rekreaciju (podzone 1. i 2.); poqoprivred-na proizvodwa sa orijentacijom na vinogradarstvo iratarske kulture (ukqu~uju}i potencijalezemqi{ta dobijene regulacijom voda Jezera, u pod-zoni 2.); i ribarstvo, strogo kontrolisano radiodr`avawa ekolo{ke ravnote`e.

- zahtjevi okru`ewa: kompleksna za{titaprirodne sredine, posebno ekosistema Jezera(stani{ta ptica, mrestili{ta i dr.) i obronakapadina od intervencija koje bi mogle ugrozitipejza`; za{tita i obnova kulturno-istorijskiharhitektonskih spomenika i slikovitih ambijenatanaseqa.

- preduslovi : koordinirawe programa razvo-ja na me|unarodnom i me|uop{tinskom nivou, snaglaskom na aspekte regulacije nivoa voda iza{tite izvori{ta i voda Jezera od zaga|ewa;vodosnabdijevawe svih naseqa u zoni ; poboq{awepristupa~nosti i unutra{we povezanosti (podzone2, 4 i 5); saobra}ajno otvarawe turisti~ki atrak-tivnih prostora u priobaqu Jezera; regulisaweproblema periodi~nih poplava (u dijelu podzone 1);reafirmisawe Rijeke kao centra zone, od interesa iza {ire podru~je Skadarskog jezera; podr{ka posto-je}oj minimalnoj strukturi servisa u ostalim nase-qima.

Program razvoja same Rijeke Crnojevi}a se zas-niva na demografskoj stabilizaciji naseqa (550 st.),ja~awu urbanih funkcija, unapre|ewu postoje}ihkapaciteta prerade i ulova ribe, razvoju lokalneflote i sadr`aja za prihvat i promet stacioni-ranih turista (50 le`aja) i izletnika.

Kao op{tinski podcentar urbanog karaktera,sa gravitacionom zonom od 1800 stanovnika idnevnom posjetom od 1000 turista u sezoni, Rijeka uplanskom periodu o~ekuje znatno ja~awe urbanihservisa, posebno uslu`nog sektora. Ti servisi svo-jim sadr`ajem i nivoom, ima}e presudan zna~aj,kako u razvoju naseqa, tako i u funkcionisawu sis-tema i predvi|enoj demografskoj stabilizaciji~itavor podru~ja.

Planske pretpostavke za realizaciju programarazvoja su :

- revitalizacija naslije|enih vrijednostinaseqske strukture;

- homogenizacija zona aktivnosti, uzrje{avawe nastalih konflikata (reorganizacijaindustrijiskog kompleksa);

- aktivni odnos ambijenta naseqa i vode, uzsezonsko kori{}ewe ugro`enih partija prostora;

- formirawe saobra}ajnog modela, respekto-vawem tranzitne pozicije naseqa, uz nagla{enokori{}ewe plovnog sistema Jezera.

2.2.1. Urbanisti~ki projekat revitalizacijigradskog jezgra Rijeke Crnojevi}a

Model prostorne organizacije RijekeCrnojevi}a, slijede}i korito istoimenog vodotoka,izrazito je longitudinalnog karaktera. Iz rela-

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 9 - Broj 46

tivno kompaktno izgra|enog tkiva, formiranogmje{ovitom stambeno-poslovnom strukturom objeka-ta u okviru gradskog jezgra, naseqe se razvija: premaistoku, determinisano zonom industrije - na lijevoj,i ne{to nizvodnije pristani{tem Lipovik, nadesnoj obali rijeke, a prema zapadu, do samogizvori{ta vodotoka - Obodske pe}ine.

Oslowen, u najve}oj mjeri, na ograni~enemogu}nosti prostora u "tijesnoj" rje~noj dolini ipostoje}u infrastrukturu, te usagla{en sapostavkama PPO Cetiwe, Projektom definisaniprostorni koncept naseqa, po primarnom pravcurazvoja, predvi|a:

- aktivirawe zone izvori{ta RijekeCrnojevi}a, s posebnim naglaskom na valorizacijuarhitektonski vrijednih ali zapu{tenih (i dijelomzaru{enih) objekata mlinova, u smislu wihoverekonstrukcije za potrebe umjetni~ke kolonije, tekori{}ewa za utilitarne (mlinarske) i ugostite-qske potrebe. Podr{ku realizaciji, u navedenomsmislu nude predvi|eni dodatni sadr`aji zone tj.auto kamp (70 le`ajeva), kamp qetwe {kole (50le`ajeva ), sportski centar i dr. locirani na potezuizme|u mlinova i gradskog jezgra;

- revitalizovawe strukture gradskog jezgraRijeke Crnojevi}a (za prihvat 420 stanovnika),uva`avaju}i programsku orijentaciju za uno{ewe unaslije|eni fond novih sadr`aja komercijalno-uslu`nog karaktera, kao i preduzimawe neophodnihintervencija u smislu poboq{awa saobra}ajnogrje{ewa. U okviru ovog zahtjeva, poseban zna~aj imarekonstrukcija i dogradwa hotela "Obod", skapacitetom od cca 60 le`aja i prate}im ugostite-qskim i dru{tvenim sadr`ajima, koji treba da budeglavni oslonac u formirawu ponude turisti~kogsmje{taja u nasequ (sa dodatnih 80 le`aja u privat-nom smje{taju), ali i polazna ta~ka za postupnorje{avawe nagomilanih problema jezgra u oblastikomunalne infrastrukture (kanalizacija otpadnihvoda, kao preduslov zdravog funkcionisawa struk-ture i dr. );

- prestrukturirawe industrijske zone,uslovqeno potrebom izdvajawa i revitalizacijekompleksa nekada{weg kwa`evskog, odnosnokraqevskog qetwikovca "Qeskovac", omogu}avaju}iistovremeno nesmetano daqe funkcionisaweproizvodnih pogona fabrike za preradu ribe.Revitalizacija kompleksa qetwikovca treba dadoprinese podizawu kvaliteta turisti~ke ponudenaseqa, plasmanom ekskluzivnih sadr`aja (kockar-nica i sl.) u "Palacu" i apartmanskih smje{tajnihkapaciteta (15 le`aja) u wegovim prate}im objekti-ma;

- aktivirawe lovnog zabrana - karantinskestanice za prihvat i uzgajali{ta divqa~i, kaopodr{ke prisutnim nastojawima usmjerenimstvarawu uslova za razvoj lovi{ta u {irem pros-toru (Odrinska gora i drugi mogu}i lokaliteti ); i

- aktivirawe pristani{ta Lipovik, sosnovnom svrhom da se, kroz odgovaraju}u rekon-strukciju i dogradwu postoje}ih sadr`aja, stvoreuslovi za prihvat plovila i time revitalizacijubrodskog saobra}aja Jezerom.

Kao sekundarni razvojni pravci, u znatnojmjeri uslovqeni prethodnim saobra}ajnimotvarawem i opremawem infrastrukturom, defin-isani su:

- Rije~ki grad (na izdignutom platou, ju`nood jezgra) koji, uz pa`qiv odnos prema ostacimanaseqa i neophodna prethodna arheolo{kaistra`ivawa, predstavqa zonu stambene izgradwe(za 100 stanovnika i 60 turista u privatnomsmje{taju ); i

- plato "Vi{e Palaca" (sjeveroisto~no od

jezgra), tretiran kao zona nove stambene izgradwe(za 80 stanovnika i 80 turista u privatnomsmje{taju ).

Vode}i principi na kojima je zasnovan prist-up revitalizaciji strukture gradskog jezgra RijekaCrnojevi}a, kao polazne ta~ke svih aktivnosti na{irem podru~ju, su:

- rekonstrukcija urbanih sklopova prepoz-natqive fizionomije,

- za{tita postoje}ih kulturno-istorijskihspomenika,

- ure|ewe prostora na na~in koji }e dovesti usklad naslije|eni ambijent, funkciju prostora iokru`ewe,

- podr{ka postoje}im sadr`ajima i wihovadopuna novim, koji afirmi{u kulturnu tradiciju,

- stvarawe atmosfere za o`ivqavawe prosto-ra "pjace",

- omogu}avawe funkcionisawa svih central-nih djelatnosti, s ciqem zadovoqewa potreba cijel-og naseqa i {ireg gravitacionog podru~ja,

- afirmacija prisustva rijeke i Jezera, krozsportske i turisti~ke aktivnosti na vodi,

- pove}awe stambenog fonda, kao preduslov zademografsku stabilnost, i

- razvoj i podsticawe specifi~nih djelat-nosti qudskog duha, produkata tradicije i kulturevezane za nasle|e qudi i svakodnevni susret.

2.2.2. Opšti program razvoja podru~ja RijekeCrnojevi}a

Rijeka Crnojevi}a, kao i {ire podru~je koje jojgravitira, ve} du`e vrijeme je pod uticajem nega-tivnih trendova depopulacije, ga{ewa tradi-cionalnih aktivnosti, a time postepenog, ali sveizrazitijeg odumirawa. Ovakvi tokovi izazvani suforsirawem vrlo dinami~ne industrijalizacije uokolnim centrima (Cetiwu i Podgorici, prijesvega), koji su, uglavnom neodmjerenom koncen-tracijom stanovni{tva i djelatnosti, gotovoispraznili okru`ewe.

U sferu spoqwih uticaja ulazi i gubqewetrgova~kog zna~aja varo{i, weno saobra}ajnopasivizirawe izazvano izgradwom putnih pravacavan ovog podru~ja i izostalo uklapawe u razvoj tur-izma, koji je na nivou Republike animirao uglavnomsamo "kupali{ne" potencijale primorja.

U situaciji kojom su otvoreni degradacioniprocesi, neminovno je do{lo do reducirawa iliga{ewa i ina~e skromnih, ali za {ire podru~jeveoma zna~ajnih sadr`aja dru{tvenog standardanaseqa.

Vrijedno kulturno-istorijsko nasle|e i daqeje u fazi propadawa, a pojedina~ni poku{aji revi-talizacije (na primjer ku}a Sv. Petra) nijesu se bit-nije odrazili na aktivnosti usmjerene sanaciji ilirekonstrukciji gra|evinskog fonda na sli~nimprincipima.

Nekontrolisani procesi, koji se manifestujukroz naru{avawe specifi~nih ambijentalnih vri-jednosti urbane strukture i pojave zaga|ewa, u prvomredu vode, dostigli su skoro alarmantan nivo.

Sli~ni trendovi prisutni su i na {irempodru~ju, gdje su sve izra`enije pojave ozbiqnognaru{avawa slikovitih sklopova ruralnih naseqaneprimjernim arhitektonskim i drugim intervenci-jama.

Zaustavqawe pomenutih negativnih trendova istvarawe uslova za prihvatawe novog radnosposobnog stanovni{tva pretpostavke su uspje{nograzvoja, ne samo Rijeke Crnojevi}a, kao subop{tin-skog centra, ve} i wenog {ireg gravitacionogpodru~ja, u cjelini.

Strana 10 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

Odgovaraju}e saobra}ajno povezivawe, pouz-dano snabdijevawe vodom i elektri~nom energijom,efikasan tretman otpadnih voda, kao i obezbje|ewedrugih komponenti infrastrukturnog sistema (PTT,RTV, uklawawe krutog otpada), osnovni su preduslovza poboq{awe kvaliteta `ivota i time smawivawerazlika u odnosu na razvijena podru~ja.

Po efektima od uticaja na razvoj i timeo`ivqavawe cjelovite prostorne strukture, kqu~nizna~aj ima}e predvi|eno:

- saobra}ajno otvarawe podru~ja putnimpravcem Cetiwe - Rijeka Crnojevi}a - @abqak -Golubovci (du`ine 36 km), posebno isti~u}i potezRijeka Crnojevi}a - Golubovci, ukupne du`ine 24km, sa izrazitom turisti~kom funkcijom (na kojemtreba izgraditi 5 km novog, a 6 km postoje}eg putarekonstruisati i modernizovati ); i

- vodosnabdijevawe podru~ja sa izvora Karu~.Sa stanovi{ta razvoja prepoznate mogu}nosti

za valorizaciju se oslawaju na naslije|eni obrazacprostorne organizacije podru~ja. U ovom smislu,Programom su posebno istaknute mogu}nosti kojenude pojedina naseqa.

Naseqe Rijeka Crnojevi}aKoncept prostorne organizacije naseqa,

definisan Urbanisti~kim projektom revitalizaci-je gradskog jezgra, poslu`io je kao osnova za identi-fikovawe primarnih investicionih ideja, kojima jeobuhva}eno:

- aktivirawe zone izme|u izvori{ta RijekeCrnojevi}a i gradskog jezgra, s naglaskom na revi-talizaciju nekada{wih mlinova, u smislu wihoverekonstrukcije za potrebe umjetni~ke kolonije, tekori{}ewa za utilitarne i ugostiteqske potrebe;

- rekonstrukcija i dogradwa hotela "Obod" usklopu gradskog jezgra, s kapacitetom od cca 60le`aja i prate}im ugostiteqskim i dru{tvenimsadr`ajima;

- revitalizacija kompleksa qetwikovca"Qeskovac" (odgovaraju}im izdvajawem iz zoneindustrije za preradu ribe), sa plasmanomekskluzivnih sadr`aja (kockarnica, turisti~kiapartmani);

- aktivirawe lovnog zabrana, kao karan-tinske stanice i uzgajali{ta divqa~i;

- aktivirawe pristani{ta Lipovik; i- izgradwa plove}ih objekata - apartmana na

vodi, kao specifi~nog oblika smje{taja, koji (sobzirom na mobilnost) mo`e u~initi dostupnimbudu}im korisnicima veoma raznovrsne ambijen-talne vrijednosti {ireg prostora.

Naseqe @abqakKori{}ewe naseqa kao razvojnog punkta, pret-

postavqaju}i prethodnu izgradwu puta od Ponara do@abqaka i mawe pristani{ne obale, mogu}e je kroz:

- aktivirawe kompleksa u okviru zidinasredwevjekovnog grada-tvr|ave, za ekskluzivne tur-isti~ke sadr`aje naseqa, uz obavezu apsolutneza{tite bedema;

- formirawe umjetni~ke kolonije (alterna-tiva Rijeci Crnojevi}a), u podgra|u, uz naslije|enururalnu strukturu.

Naseqa Dodoši - Karu~ - PrevlakaAktivirawe seoskih naseqa, interesantnih sa

etnografskog stanovi{ta i pogodnih za razvojizletni~kog i vikend turizma, zasniva se na mogu}ojponudi koju ~ine:

- atraktivni restorani-terase;- specifi~ne trgovine; i- grupisawe koliba-sojenica, za boravak tur-

ista, kod Dodo{a.

Ostale zone od interesaKao interesantne zone na {irem podru~ju, za

~iju je afirmaciju preduslov poboq{awe infra-strukturnog sistema, isti~u se:

- autohtona naseqa [in|on, Dru{i}i iDujeva, sa tradicionalnom proizvodwom vina i rak-ije;

- napu{tena ribarska naseqa Zagrade, Beqe iBazagur, sa ponudom u smislu dnevnog boravka, lovai ribolova; i

- vidikovci Pavlova strana, Trnov do,Poseqani i dr., kao pozicije neponovqivih vizura{irokih panorama, koje treba opremiti restorani-ma, lova~kim domovima i dr., u skladu sa ambijentomi kulturno-istorijskim i etnografskim nasle|em.

Kao dopunski vidovi valorizacije, Programomsu identifikovane i specifi~ne mogu}nosti kojepodru~je nudi. Ovim su obuhva}eni:

Tranzitni turizamKori{}ewe vodnog puta i izgradwa puta Rijeka

Crnojevi}a - Dodo{i - Golubovci (veza saJadranskom magistralom), dodatni je stimulansrazvoja podru~ja, kroz ovaj oblik turizma.

Nauti~ki turizamRazvoj nauti~kog turizma pretpostavqa

prethodno obezbje|ivawe ve}eg broja pristani{ta.To su prije svega: Lipovik, u Rijeci Crnojevi}a , saservisnim pogonom; Dodo{i; Poseqani; @abqak;Karu~; kao i marina u [irokom brodu, ispodPrevlake.

Lovni i ribolovni turizamEfektuirawe ovih vidova turizma pret-

postavqa definisawe kontrolisanih zona lova,ribolova i uzgoja divqa~i, kao i organizacijuprate}ih sadr`aja (lova~ki klubovi i sl.).

Sportski turizamSportske aktivnosti na vodi kao {to su regate,

jedrewe, moto-nautika, skijawe, surfing, veslawe,plivawe, skokovi i dr. mogu}e je organizovati namnogim lokalitetima.

U qetwem periodu, podru~ja @abqaka iDodo{a imaju mogu}nost za organizovawe jaha~kogsporta.

Manifestacioni turizamZa manifestacioni turisti~ki promet, zasno-

van na organizovawu nau~no-istra`iva~kih skupo-va, kulturno-zabavnih i gastronomskih okupqawa,ukqu~uju}i sportske aktivnosti, {kole u prirodi ikulturno-umjetni~ke priredbe, {ansu pru`aju svikulturno-istorijski lokaliteti i naseqa etno-karaktera.

Drugi vidovi turizmaOd drugih vidova turizma sagledane su

mogu}nosti koje podru~je nudi za:- kori{}ewe Nacionalnog parka kao

rekreativnog podru~ja republi~kog centra i ve}ihgradova u okru`ewu, {to name}e preciznoodre|ivawe zona namijewenih za ove potrebe.Posebnu pa`wu treba obratiti na lokalitete kojisu sasvim bliski Podgorici i predstavqaju "kapi-je" Jezera (Plavnica, Vrawina, @abqak, Dodo{i -Karu~ );

- seoski turizam, koji je mogu}e razvijati uselima du` obale Jezera; i

- "Vikend turizam", i dosad u ekspanziji,koji treba podr`avati, uz neophodnu striktnu kon-trolu gradwe, sa aspekta prostora i ambijentalnihvrijednosti.

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 11 - Broj 46

2.3. PROSTORNI PLAN OPŠTINETITOGRAD

Plan je sa stanovi{ta ciqeva i smjernicaprostornog razvoja op{tine i grada Podgorice, upotpunosti oslowen na Prostorni plan Republike,iz 1986.god.

Koncept organizacije i kori{}ewa prostora,proizi{ao iz socio-demografskih, privrednih iprostornih mogu}nosti, teritoriju Op{tine difer-encira na ravni~arsko i brdsko-planinskopodru~je.

Ravni~arsko podru~je Namijeweno je dogradwi urbanih naseqa i

infrastrukture, te intenzivnoj poqoprivredi.Pored uskla|ivawa ovih djelatnosti, u tom prostoruse pojavquju i zahtjevi za za{titu i unapre|ewebogatog prirodnog i kulturnog nasle|a, kao i op{tegunapre|ewa kvaliteta `ivotne sredine.

Dio ove teritorije anga`ovan je za {ire grad-sko podru~je, definisano granicama zahvataGeneralnog urbanisti~kog plana Titograda, dokprete`ni dio zauzimaju planske zone (PZ)Golubovci i Tuzi, koje objediwuju mjesne zajednice(MZ) Zete, odnosno ravni~arskog dijela Malesije.

PZ Golubovci obuhvata: MZ Cijevna-dio, MZVukovci, MZ Ponari, MZ Bistrica, MZ Vrawina,MZ Bijelo Poqe, MZ Gori~ani, MZ Mladost, MZMojanovi}i, MZ Mahala, MZ Golubovci, MZBalabani, MZ [u{uwa, MZ Berislavci i MZGostiq. Centar zone i sekundarni op{tinski cen-tar je Mladost - Golubovci, a lokalni centri suSrpska, Bijelo Poqe i turisti~ki centar Vrawina.

- Najkvalitetnija poqoprivredna zemqi{ta,re`im ure|ivawa Nacionalnog parka "Skadarskojezero" i za prirodne kvalitete vezani potencijalituristi~kog razvoja su glavne mogu}nosti i,istovremeno, ograni~ewa razvoja u prostoru. Razvojnaseqa je ograni~en, {to je vi{e mogu}e, na pros-tore obuhva}ene granicama dosada{we izgradwe.

- Za intenzivniji urbani razvoj predvi|a sepojas izme|u `eqeznice i sada{weg magistralnogputa (naseqa Gori~ani, Golubovci, Mojanovi}i,Mahala). Sva ostala naseqa su namijewena prven-stveno stambenoj izgradwi doma}eg stanovni{tva,koje }e se baviti poqoprivredom, pretpostavqaju}iunapre|ewe prate}ih sadr`aja, te saobra}ajnog ikomunalnog standarda tih naseqa.

- Ve}i zahvat u ovom prostoru predstavqa}epredvi|ena izgradwa nove trase magistralnog putaPodgorica - Petrovac, uz `eqezni~ku prugu.Izgradwom tog puta rastereti}e se sada{wi magis-tralni put za lokalni saobra}aj.

- Snabdijevawe vodom rje{ava}e se izgrad-wom vodovoda, koji }e se napajati iz bunara KAT-a iizvori{ta Vitoja.

- Trajno se {tite svi poqoprivredni kom-pleksi gdje je mogu}a organizacija intenzivne poqo-privrede. Planiraju se organizovane melioracije(navodwavawe, isu{ivawe) i za privatni sektor, a uciqu boqe organizacije poqoprivrede i komasacijezemqi{ta.

- Intenzivna poqoprivreda se morapodre|ivati mjerama za{tite podzemne izdani, kaoi za{tite ekosistema i prirodnih kvaliteta u zoniNacionalnog parka "Skadarsko jezero" i u kontakt-noj zoni Parka.

- Turizam se predvi|a u u`em podru~juSkadarskog jezera, tako da centar Golubovci -Mladost preuzima ulogu i turisti~ko-snabdjeva~kogcentra.

- Usagla{eno sa mjerama za{tite prirode i

kulturnog nasle|a, za potrebe turizma ure|uju sekompleks Vrawine (naseqe Vrawina, podru~jesada{we Ribarske stanice, kompleks nekada{wegManastira i ostrvo Lesendro). Ovaj kompleks, zajed-no sa Plavnicom, predstavqa stacionar i isho-di{te za izlete po Jezeru i {iroj okolini. UVrawini i Plavnici potrebno je urediti pris-tani{ta.

- U Plavnici je potrebno pro{iritikapacitete, kao i obezbijediti boqi pristup (npr.lokalni prevoz od ve}eg parkirnog prostora uGolubovcima i sl.). Za drugu ishodi{nu ta~ku, unajkvalitetnijem dijelu Skadarskog jezera, pred-vi|eno je ure|ivawe naseqa Ponari.

- U turisti~ku ponudu je potrebno ukqu~iti izanimqivo kulturno nasle|e u prirodnoj okolini:tvr|ave na Oblunu i Ponarskoj gori.

- Eksploataciju pijeska i treseta izSkadarskog jezera potrebno je usaglasiti sa mjeramaza{tite Nacionalnog parka.

- Eksploatacija pijeska iz korita rijekeMora~e i daqe }e biti na lokacijama kod naseqaVukovci i Qajkovi}i.

PZ Tuzi obuhvata: MZ Tuzi, MZ Mile{-dio,MZ Vladna, MZ Matagu`i, MZ Vraw, MZ Sukuru},MZ 4 jul, MZ Vuksan Leki} i MZ Podhum. Glavnicentar zone i sekundarni op{tinski centar suTuzi, lokalni centar Matagu`i - Vraw (Sukuru}), amogu}nost razvoja lokalnog centra sa minimalnimuslu`nim saobra}ajem predvi|ena je za Mile{.

- Naseqe Tuzi ima sve mogu}nosti razvoja,kako u smislu stanovawa i djelatnosti, tako izapo{qavawa i snabdijevawa. Na pravcu premaMile{u mogu}e je organizovati mawe jedinice stam-benog naseqa.

- Saobra}ajna situacija i ravni~arskepovr{ine uslovqavaju razvoj industrijskih iservisnih pogona na relaciji Tuzi - Vuksan Leki}.Razvoj svih naseqa u ju`nom dijelu zone determin-isan je poqoprivrednom proizvodwom te se, sli~noPZ Golubovci, ograni~ava na poboq{awe standardai boqu iskori{}enost postoje}ih sadr`aja naseqa,prije svega za gazdinstva koja se bave poqoprivre-dom.

- Povr{ine ]emovskog poqa pru`ajumogu}nost dodatnih melioracija, pod istim uslovi-ma kao i u PZ Golubovci.

- Turisti~ki razvoj je vezan za nekolikopunktova na Jezeru, koji su pristupa~ni prije svega~amcem, tako da ovo podru~je nije od velikog zna~ajaza razvoj turizma.

- Relativno veliki broj stanova za odmor unaseqima zone postepeno }e se preobraziti u kate-goriju stalnih stanova.

Brdsko podru~je Namijeweno je razvoju postoje}e mre`e naseqa,

{to je tijesno vezano sa primarnom proizvodwom upoqoprivredi, sto~arstvu, {umarstvu, skupqawuqekovitog biqa i preradi ovih proizvoda.Gra|evinski zahvati usredoto~eni su u popuwavawei obnovu postoje}ih starih naseqa, za potrebe auto-htonog stanovni{tva i u razvoj tradicionalnihcentara, locirawem novih privrednih idru{tvenih sadr`aja.

I u ovom podru~ju prednost ima za{titaobradivog zemqi{ta, iako u malim kompleksima.

Akcije unapre|ewa su usmjerene rekultivacijikvalitetnijih zemqi{ta a djelimi~no navod-wavawu.

Podru~je je bogato prirodnim spomenicima ikulturnim nasle|em. Vidovi za{tite i unapre|ewamoraju biti ukqu~eni u ure|ivawe prostora, a prijesvega vezano za izgradwu ve}ih infrastrukturnih

Strana 12 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

objekata, kao {to je izgradwa lanca hidroelektranana Mora~i i novog magistralnog puta.

Sa stanovi{ta Nacionalnog parka "Skadarskojezero" od posebnog je interesa tretman planskihzona u zapadnom (Qe{anska nahija, Komani) iisto~nom dijelu okru`uju}eg prostora Jezera(Malesija, Ku~i).

PZ Barutana obuhvata: MZ Barutana i MZGradac. Zna~ajni lokalni centar je Barutana, alokalni centri sa minimalnim uslu`nimsadr`ajem su Gradac i Burowi. Intenzivniji razvojmo`e se o~ekivati oko centra Barutana, u slu~ajulokacije privrednih sadr`aja, te dopuwavawa pro-grama snabdjeva~kih i du{tvenih djelatnosti.

- Prirodni potencijali ne uslovqavajurazvoj naseqa u smislu pove}awa broja stanovnika.Potrebna je obnova i dogra|ivawe postoje}ih naseqaod kojih je ve}ina o~uvala kvalitetne istorijskeambijente. U ambijentalnu za{titu su ukqu~ene ivje{ta~ke terase koje je potrebno rekonstruisati.

- Za turisti~ki razvoj najvi{e mogu}nostipru`a ure|ewe {ireg podru~ja naseqa Siwac,Begova glavica i Bri|e za potrebe razvoja seoskogturizma, dok bi se napu{teni objekti namijenili zavikendice. Uz samo Jezero potrebno je lociratimawi turisti~ki objekat (mogu}e i mawi kamping) ipristani{te za ~amce (organizovani prevoz upodru~ju Skadarskog jezera).

- Obavezno je sa~uvati netaknuti prirodnipejza` u {irem podru~ju izvori{ta Kalu|erovooko.

- U podru~ju Malog blata potrebno je isko-ristiti mogu}nosti koje pru`a ~ista voda, za razvojribarstva.

PZ Hoti - Traboin obuhvata istoimenu mjesnuzajednicu. Zna~ajni lokalni centar je Arza -Skora}.

- Uz mawe komplekse obradivog zemqi{ta,koji ne omogu}avaju egzistenciju stanovni{tva, pos-toje mogu}nosti razvoja sto~arstva i sakupqawaqekovitog biqa. Za boqe `ivotne uslove od velikogsu zna~aja radna mjesta (pogoni male privrede),zavr{avawe izgradwe puteva i boqa snabdjevenostvodom.

- Tradicija velikih porodica i privr`enostkraju, odnosno selu, veliki su potencijali da se ovopodru~je razvija u demografskom i privrednomsmislu. Stimulisawe i unapre|ewe op{tih `ivot-nih uslova, a prije svega ure|ewe malih privrednihpostrojewa (dru{tvenih i privatnih) u centru, pa iu drugim naseqima, preduslovi su za razvoj zone.

- Postoje}i relativno novi putevi (uz plani-ranu dogradwu) pru`aju mogu}nost organizacijedobre autobuske povezanosti stanovnika sa centrimazapo{qavawa (Tuzi i Podgorica).

- Snabdijevawe vodom je predvi|eno iz ju`nogdijela podru~ja, sa izvori{ta Vitoja. Potrebno jeutvrditi mogu}nost snabdijevawa vodom sjeverois-to~nog dijela iz Cijevne.

- Dogradwa i obnova svih naseqa mogu}a je ada se ne smawuju kvalitetne poqoprivrednepovr{ine u lancu Spiwa - Helmica i u doliniDrume.

- Zna~ajne povr{ine pogodne za pa{wakeobrastaju {ikarom. Detaqnom analizom stawa imogu}nosti razvoja poqoprivrede potrebno jeutvrditi povr{ine koje se rekultiviraju u pa{wakei povr{ine koje se unapre|uju u niske i visoke{ume.

- Planira se ekolo{ko ure|ewe koridora uzAlbansku granicu, od Jezera do Komova i daqe doBjelasice.

- Mora se rije{iti i pitawe populacije

vukova, koji postoje}om brojno{}u ugro`avajusto~arstvo.

- Ovo podru~je je prigrani~no pa je, zbog toga,ve}i dio {uma u ju`nom i isto~nom dijelu potrebnosmatrati za{titnim.

- Pojas uz Skadarsko jezero ukqu~uje se u pro-gram ure|ewa Nacionalnog parka.

- Najzna~ajnija ishodi{ta su: za{titaHumskog zaliva od zaga|ewa, ure|ewe za{titnih{uma i preduzimawe drugih mjera za{titeizvori{ta Vitoja, ure|ewe arheolo{kog kompleksai turisti~kog punkta Samobor, kao i utvr|ivawemogu}nosti razvoja stacionarnog turizma u podru~juBo`aja.

Ostali aspekti od interesa za Nacionalnipark

Odnose se (izme|u ostalog) na Planom defin-isana opredjeqewa, kojima se predvi|a:

- iz domena velikih privrednih objekata naprostoru Op{tine: izgradwa hidroenergetskog sis-tema na Mora~i;

- iz domena predvi|enih aktivnosti napodru~ju grada Titograda: izgradwa sanitarnedeponije komunalnog otpada na pogodnoj lokaciji;sanacija i eventualno preseqewe ure|ewa zapre~i{}avawe otpadnih voda; sanirawe deponijeKAP-a (crveni muq);

- iz domena za{tite prirodnih vrijednostiprostora Op{tine: izdvajawe i stavqawe podza{titu, kawona Cijevne (od Raki}a ku}a dodr`avne granice sa Albanijom), u kategorijuspomenika prirode;

- iz domena specifi~nih mjera: smaweweseizmi~kog rizika, jedan je od glavnih ciqeva izna~ajan kriterijum za distribuciju aktivnosti,odnosno definisawe ure|ewa prostora (vode}iprincipi su izbjegavawe prevelikih koncentracijastanovni{tva i aktivnosti i velike gustine izgrad-we, a kod planirawa tehni~ke infrastrukture,omogu}avawe dvostrukih ili kru`nih veza, kako bise, u slu~aju katastrofe, pove}ale {anse odr`avawaglavnih saobra}ajnih i snabdjeva~kih arterija, kojepovezuju pojedine djelove prostorne strukture).

2.4. PLANOVI SA PODRU^JA OPŠTINE BAR

2.4.1. Plan ure|ewa maweg naseqa Virpazar

Virpazar kao jedan od sekundarnih centaraOp{tine Bar i centar Crmnice, u poslijeratnomperiodu je stagnirao u skoro svim funkcijama, iakoje u me|uvremenu dobio dvije zna~ajne saobra}ajnice:`eqezni~ku prugu (Beograd-Bar) i savremeni put(dio Jadranske magistrale).

Negativni razvojni trendovi, koji se manifes-tuju kroz naglo pra`wewe gravitiraju}ih sela izapostavqawe poqoprivredne proizvodwe, doveli sudo toga da je Virpazar uveliko izgubio tradi-cionalne istorijske funkcije, a nove podsticajenije dobio. Postojawe krupne saobra}ajne infra-strukture (pruga, putevi), sagledavano kao podsticajrazvoja, dovelo je samo do transformacije fizi~kestrukture naseqa, koja sada izaziva velike prob-leme u svakodnevnom `ivotu wegovih stanovnika.

Staro urbano jezgro Vira je prostornoograni~eno i bez ve}ih mogu}nosti za ekspanziju uneposrednoj okolini (podno`jem brda Besac), pa je utakvoj situaciji nova naseqska izgradwa orijenti-sana, u velikoj mjeri stihijski, na prostor uz`eqezni~ku stanicu (oko 600 m od jezgra).

Premje{tawe te`i{ta razvoja na novi dio ve}je prouzrokovalo ga{ewe nekih djelatnosti u starom

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 13 - Broj 46

jezgru (zanati, usluge, trgovina), koje je uvelikoizlo`eno destrukciji, kako zbog nedovoqne brige inedostatka sredstava za za{titu i prezentaciju vri-jednog kulturno-istorijskog nasle|a, tako i zbogneadekvatne adaptacije objekata i uvo|ewa u nasli-je|enu matricu naseqa neprimjerenih arhitekton-skih formi.

Stvarawe stabilne i trajne osnove razvojapredpostavqa realizaciju ciqeva ekonomske poli-tike, usmjerenih zaustavqawu procesa migracije iizvla~ewu Virpazara iz stagnacije, krozpredvi|eno:

- aktivirawe intenzivne poqoprivredneproizvodwe u Crmni~kom poqu, putem melioracije ikomasacije 1500 ha kvalitetnog zemqi{ta; i

- aktivirawe potencijala Skadarskog jezera,kroz turisti~ku eksploataciju i razvoj privrednihkapaciteta.

Sa stanovi{ta identifikovanih ciqeva pros-tornog razvoja, kroz koncept organizacije naseqapotrebno je :

- ostvariti racionalnu, bezbjednu ifunkcionalnu vezu izme|u dva dijela naseqa;

- izgraditi nove saobra}ajne veze izme|ustarog i novog dijela Virpazara, obezbije|uju}i pritome kvalitetne veze za pravac Jadranska magis-trala-Bar, kao i odgovaraju}e pristupe postoje}im iplaniranim funkcionalnim punktovima napodru~ju zahva}enom Planom;

- razmotriti mogu}nost i radikalnijeg zahva-ta na saobra}ajnicama (izmje{tawe pruge) i, na tajna~in, stvoriti uslove za racionalnu prostornuintegraciju dva dijela naseqa;

- razmotriti mogu}nost radikalnijihhidrotehni~kih radova u ciqu za{tite od plavqe-wa Crmni~kog poqa i stvarawa uslova za nesmetanirazvoj svih aktivnosti na cijelom podru~ju i vangranica Plana.

Polaze}i od nasle|a i postoje}e morfologijedva odvojena dijela naseqa, u planskoj organizacijiprostora treba ispo{tovati vode}e principe,odnosno:

- prostor oko starog urbanog jezgra, pogotovou ravnom dijelu terena, ne optere}ivati novimfizi~kim strukturama, s ciqem o~uvawa autohtoneprostorne slike naseqa;

- u dva odvojena dijela naseqa planirati novesadr`aje i na taj na~in obezbijediti skladnofunkcionisawe cjeline;

- novim sadr`ajima u starom dijelu Vira i uneposrednoj okolini obezbijediti wegovoo`ivqavawe i uskla|ivawe poreme}aja nastalihizgradwom novog Virpazara.

Zasnovan na glavnim ciqevima prostornograzvoja i vode}im principima koncepta organi-zacije i kori{}ewa prostora, Plan defini{eosnovni raspored funkcija naseqa, kojim se pred-vi|a:

- u starom jezgru Vira, gradwa objekata sakulturno-administrativnim i ugostiteqsko-tur-isti~kim funkcijama;

- u neposrednoj okolini starog Vira, uzzapadnu padinu brda Besac, jedan dio nove stambeneizgradwe;

- na istoj lokaciji, na mjestu nekada{we`eqezni~ke stanice, izgradwa tr`nice sa zelenompijacom, odnosno objekata koji prevazilaze zna~ajsnabdijevana Virpazara, jer slu`e i svimstanovnicima mjesne zajednice, pa ~ak i pro-laznicima (alternativa lokacije: staro jezgro, namjestu dana{weg Pazara-pijace);

- du` `eqezni~ke pruge, kao vezni elemenatizme|u dva dijela naseqa, radna zona za budu}eindustrijske pogone, sa autobuskim stajali{tem na

sredokra}i izme|u dva dijela naseqa;- u novom dijelu Virpazara, najve}i dio nove

stambene izgradwe (kolektivne i individualne), saneophodnim prate}im sadr`ajima za snabdijevawestanovni{tva;

- sportsko-rekreativni centar naseqa uOrahova~kom poqu;

- za objekte usluga (sitna trgovina, proizvod-no i uslu`no zanatstvo), odgovaraju}e dis-tribuirawe po cijelom prostoru, s tim {to }e se zaove sadr`aje u okviru starog dijela naseqapostavqati o{triji uslovi za izgradwu (mahom uprizemqima stambenih objekata), izbjegavaju}i da setu na|u i sadr`aji koji stvaraju buku i zahtijevajuve}e slobodne prostore (proizvodno zanatstvo);

- za komunalne objekte, izgradwa na mjestima,koja obezbje|uju adekvatne uslove: deponija sme}a -van podru~ja Plana, na putu prema Baru; benziskapumpa - na magistrali Titograd-Petrovac i toneposredno iznad novog dijela Virpazara; postoje}egrobqe - pro{irewe uz predvi|ene mjere ure|ewa iizgradwu kapele;

- za sve ostale objekte naseqa, zadr`avawe napostoje}im ({kola, zdravstvena stanica i dr.) iliizgradwa na novim adekvatno definisanim lokaci-jama.

Rje{ewe saobra}aja, veoma kompleksno, obuh-vatilo je u ciqu rje{avawa konflikta sa drumskimsaobra}ajem, dislocirawe `eqezni~ke pruge na oko1300 m du`ine, kao i predlog za definisawe traseautoputa Titograd-Bar.

2.4.2. Urbanisti~ki projekat centra Virpazara

Staro jezgro Vira, od samog nastanka, okupqacentralne funkcije naseqa i funkcije od {iregdru{tvenog i prostornog zna~aja. Ovu ulogu, prois-teklu iz izuzetne prirodne dispozicije (arhetipmjesta formiranog na ostrvcetu okru`enom vodenimogledalom) i istorijskih okolnosti razvoja, nemo`e da opovrgnu ni ~iwenica da se, zadwih deceni-ja, dio naseqske strukture Virpazara razvijao naizvjesnoj udaqenosti od "ostrva", odsje~eno od wegaizgra|enom barijerom koju ~ine `eqezni~ka pruga imagistralni put.

Program razvoja, baziran na postavkama Planaure|ewa naseqa Virpazar, favorizuje i daqe starojezgro Vira, kao centar cjelovite naseqske struk-ture. Pri tome:

- sadr`aji poslovawa i trgovine, vezuju se zasamo ime - toponim Virpazar;

- sadr`aji memorijalnog karaktera, odre|enisu mjestom Vira u istorijskim zbivawima na {iremprostoru i sa~uvanim materijalnim ostacimapro{losti (sa po~etka XIX vijeka, iz Wego{evogdoba, iz vremena NOB-a i dr.);

- sadr`aji turizma i rekreacije, motivisanisu pozicijom oslowenom na Skadarsko jezero;

- sadr`aji kulture, obrazovawa i razonode,neophodni su u sklopu osnovnog opredjeqewa da seViru vrate populacija i ritam dnevnog `ivota;

- sadr`aji stanovawa, sa pro{irenim pro-gramom turisti~kih usluga, predstavqaju nu`nudopunu naprijed pomenutih funkcija.

Dimenzije i na~in organizovawa ovih sadr`ajaProjektom su provjereni sa stanovi{ta fizi~kihmogu}nosti i ograni~ewa prostora. Dio sadr`aja,definisan Planom ure|ewa naseqa (centralnefunkcije), izdvojen po kriterijumu odgovaraju}egfunkcionisawa i razmje{taja, smje{ten je van jez-gra, u zoni ispod brda Besac i nekada{we`eqezni~ke stanice.

Planirani razmje{taj funkcija se oslawa naprirodne i izgra|ene karakteristike, na isticawe

Strana 14 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

prirodnih i izgra|enih dominanti, na ideji jedin-stva unutra{weg prostora, podjelu ansambala napodcjeline, obodni kolski saobra}aj, kontinuitetpje{a~kog kretawa i drugo.

Ra{~lawenost naseqske strukture jezgra, umawe prostorne cjeline, uzeta je kao osnova zaformirawe sadr`inskih i prostornih karakteris-tika Projekta, po zonama. Zajedni~ka osobina tihzona je slede}a:

- u okviru sadr`aja i fizionomije cjelinenaseqa one ~ine segmente za sebe cjelovite, namjens-ki i morfolo{ki kompaktne i gra|evinski nezav-isne;

- u prostorno-funkcionalnoj organizacijislijede ideju intenzivnog povezivawa sadr`aja(pro`imawa) ili wihovog zalan~avawa, po logicikru`nog kretawa na ostrvu;

- u organizaciono-tehnolo{kom pogledu pot-poma`u unutra{wa zbivawa, sugeriraju}i mjestapravih poenti i vrstu i karakter doga|aja;

- u pogledu odnosa sa zate~enim, izgra|enimstrukturama, bilo da one predstavqaju kulturno-istorijsku ili samo materijalnu vrijednost, pret-postavqaju pa`qiv rekonstrukcijski postupak,kojim se novo i staro me|usobno integri{e.

Predvi|enim intervencijama, na rekonstruk-ciji i revitalizaciji jezgra, obuhvataju se:

- rekvalifikacija postoje}eg gra|evinskogfonda - sanacija i popravka;

- dogradwa i namjenska transformacija, kodjednog dijela objekata;

- izgradwa zna~ajnog novog gra|evinskogfonda, na sada neizgra|enim lokacijama;

- nivelaciono ure|ewe i povr{inska obradacentralnog trga (poplo~avawe kamenom) i pje{a~kekru`ne ulice;

- izgradwa obalnog zida (sa stepeni{tima iogradama), u djelovima gdje gra|evinski objekti jez-gra ne dodiruju obalnu liniju;

- arhitektonsko-gra|evinska sanacija sva tristara mosta (i ukidawe postoje}eg pristupa samagistralnog puta);

- poplo~avawe i drugo ure|ewe keja pris-tani{ta, ispred Hotela "13. jul";

- nivelaciono i regulaciono ure|ewe poqa ivodenih povr{ina oko jezgra Vira;

- rje{ewe kolskog prometa i stacionirawavozila (parkinzi), na prostorima izvan samog jezgra.

3. HRONOLOGIJA VALORIZACIJE PROSTO-RA JEZERA

3.1. DOSADAŠWE AKTIVNOSTI NA PLANI-RAWU I ZAŠTITI

Poslije prodora Drima u Bojanu sredinompro{log vijeka i porasta nivoa voda Skadarskog jez-era ura|en je, do dana{wih dana, niz planova na reg-ulaciji Drima i Bojane, prvenstveno sa ciqemvra}awa poplavqenog obradivog zemqi{ta (14.000ha). Sa ovog aspekta, relevantan je jedino projekat iz1973. godine, sa varijantama koje predvi|aju :

- radikalno rje{ewe na ra~un centralne zoneJezera i sjevernog poplavqenog podru~ja, sa dobi-jenih 25.000 ha meliorisanog zemqi{ta ; i

- poldersko rje{ewe sa nasipom na koti 4,5mnm, sa 14.000 ha zemqi{ta dobijenih u sjevernojzoni, na ra~un mo~varnih i plavnih terena.

U obje varijante, regulacijom Drima i Bojane,nivo Jezera se stabilizuje od 4,5 do 6,5 mnm.

Druga varijanta (poldersko rje{ewe) jerazra|ivana i dopuwavana 1981.godine, u koordi-naciji sa Albanijom. Ponu|enim rje{ewem se

posredno reguli{e protok Drima, izgradwom pethidro akumulacija, od kojih je posledwa HE Bu{at,kao i odvo|ewem voda Drima u dowi tok Bojane iliodvojeno u more. Regulacijom korita, Bojana postajeplovna, bez negativnih uticaja voda Drima na re`imoticawa Jezera.

Posebnim simpozijumom, koji je organizovalaCANU, 1980.godine, Skadarsko jezero je analiziranosa vi{e aspekata, a posebno sa stanovi{ta prirod-nih i ekolo{kih kriterijuma i rekognosciranihproblema vezanih za kori{}ewe i za{titu wegovihpotencijala.

Na dijelu svoje teritorije, Crna Gora je 1983.god. "zbog posebnih prirodnih vrijednosti i qepotai naro~itog biolo{kog, nau~nog, istorijskog, kul-turnog, zdrastvenog, turisti~kog i rekreativnogzna~aja" proglasila Skadarsko jezero i wegovuneposrednu okolinu za Nacionalni park, kaoposledwi od ~etiri nacionalna parka u Republici.

U Programu za{tite, unapre|ewa i kori{}ewaNacionalnog parka "Skadarsko jezero", ura|enom1987. godine, prisutne su kolizije u pristupuza{titi i o~uvawu ekosistema, kao i kori{}ewuprirodnih dobara, i to na najvitalnijem i zaprirodnu ravnote`u najzna~ajnijem mo~varnombiotopu Jezera, uz sjevernu obalu.

Dvanaest godina poslije progla{ewa zaNacionalni park, decembra 1995. godine, dioSkadarskog jezera koji pripada Crnoj Gori, premaodredbama Ramsarske konvencije, upisan je u Spisakmo~vara od me|unarodnog zna~aja, kao stani{teptica mo~varica.

Ustavnim opredjeqewem da je Crna Goraekolo{ka dr`ava i upisom Nacionalnog parka uSpisak mo~vara od me|unarodnog zna~aja, dileme iprioriteti u pogledu za{tite prostora i dobaraJezera kona~no su razrije{eni.

Ovom problemu, na po~etku 21-og vijeka, trebaprilaziti uz maksimalno respektovawe ekolo{kihzakonitosti i uz tijesnu saradwu sa susjednomAlbanijom, u svim programima i planovima nao~uvawu Jezera, kao zajedni~kog prirodnog dobra odneprocjewive vrijednosti.

3.2. POLAZNA OPREDJEQEWA PLANA

Na osnovu izlo`ene argumentacije i obavezakoje proisti~u iz statusa podru~ja, u postupkuizrade Prostornog plana Nacionalnog parka suopredijeqeni kao prioriteti: za{tita prirodnihodlika Parka i wegovog graditeqskog nasle|a, kon-trolisano kori{}ewe dobara, kao i uskla|en razvoj,{to se posebno odnosi na slede}e:

- Za{tita ekosistema i biodiverzitetaSkadarskog jezera i okru`ewa, te o~uvawe i revi-talizacija postoje}e strukture biotopa su prior-iteti saglasno re`imu Nacionalnog parka, wegovomme|unarodnom statusu i odredbama Prostornogplana Republike Crne Gore do 2000. godine - Izmjenei dopune;

- Revitalizacija kulturno-istorijskognasle|a spomeni~kog karaktera i specifi~nog gra-diteqskog nasle|a, spregnutog sa prirodnim ambi-jentom Parka i okru`ewa;

- Za{tita slivnih vodotoka - povr{inskih ipodzemnih, optimalnim tretmanom komunalnih iindustrijskih otpadnih voda, kao i orjentacijompoqoprivredne proizvodwe na upotrebu prirodnih|ubriva - u Zetskoj ravnici i obodnom pobr|u;

- Regulacija Bojane - kao plovnog puta, iotvarawe Jezera na mediteranske maritimne tokove,uspostavqaju}i re`im oscilacija nivoa Jezera urelaciju 5,0-6,5 mnm;

- Strogo - ekolo{ki kontrolisano,

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 15 - Broj 46

kori{}ewe sirovinskih dobara Parka, obuhvata-ju}i pitke vode, treset, {qunak i pijesak;

- Za izvori{ta pitke vode prioritet datikori{}ewu podzemnih voda (akvifera), u odnosu naizvorske vode i vruqe - oka, u kom smislu je nu`nopreispitati opredjeqewe Prostornog planaRepublike, vezano za zahvatawe voda za Regionalnivodovod Crnogorskog primorja sa oka Karu~ - zbogrizika ovog zahvata po ekosistem i ambijent Jezera;

- Stvarawe osnove da Skadarsko jezeropostane atraktivna destinacija maritimnog isafari turizma u zale|u Crnogorskog primorja,polaze}i od wegovog izuzetnog prirodnog ambijentai potencijala koje za formirawe receptivnihkapaciteta nude seoska i ribarska naseqa, kaskademlinova, gradovi Vir i Rijeka, a za posjete Jezerutvr|ave, manastirski kompleksi i uzbudqivividikovci;

- Smawewe traume po ambijent od planiranogpove}awa saobra}ajnog prometa auto putem krozNacionalni park tra`e}i odgovaraju}a novatehni~ka rje{ewa - sa alternativama podvodnog,tunelskog i mostovskog vo|ewa trase, uz relaksir-awe kriti~nih zona - Vrawine, Lesendra i Vira;

- Uvo|ewe obilazne saobra}ajnice - obodomJezera, u ciqu vizuelne promocije prostora Parka ipodr{ke prijezerskih naseqa, kao i osiguraweuslova za pristajawe plovila u wima;

- Stvarawe uslova za rekreativne i sportskeaktivnosti na vodi obuhvataju}i jedrewe (lokalnikatamarani - ~unovi vezani u "trap", jedrewe nadasci), veslawe, kupawe i sportski ribolov, a nakopnu jahawe - kroz komplekse mo~varnih livada i{uma u zale|u sjeverne obale.

4.PRIRODNE KARAKTERISTIKE PODRU^JA

4.1. OPŠTE KARAKTERISTIKE PODRU^JA

Bazen Skadarskog jezera i Zetske ravnice jetektonska potolina, ispuwena kvartarnim nanosimai plitkim vodama Jezera, na krajwem rubu jugois-to~nih Dinarida, smje{tena izme|u primorskoglanca Rumije i podgorina markantnog unutra{wegmasiva Kamenika, @ijeva i Prokletija. Sa zapadabazen je ograni~en poleglim naborimaStarocrnogorske kra{ke zaravni, dok je na jugois-toku ne{to otvoren, izme|u Tarabo{a, goricaSkadra (Kodra) i Bardawolta, prema niskoj pri-morskoj Albaniji. Ka sjeverozapadu, kroz tjesnacrijeke Zete, ravan bazena se nastavqa na sinklinaluBjelopavli}ke ravnice.

Jezero je sabirni slivni bazen podru~japovr{ine 5500km2 (u Crnoj Gori oko 80%, uAlbaniji oko 20%). Dinami~ni i slo`eni reqefovog starog vodnog bazena, koji je do pliocena biozaliv Jadransko-jonskog mora, odlikuju:

- prostrane kra{ke povr{i, sa kojih seuzdi`u markantni planinski visovi,

- najprostranija depresija i ravnica uDinaridima,

- izjaru`ene doline i usje~eni kawoni rije-ka,

- nenadma{ni fenomeni karstifikacije,- ostaci najsna`nije gle~erske erozije na

Balkanu, i- oblici stvoreni radom rje~ne i jezerske

erozije.Jezero le`i na najni`im djelovima depre-

sije, potisnuto na jugozapad naplavama Zetskeravnice i Kameni~kog poqa, do odsjeka Rumije iTarabo{a.

Pri niskom vodostaju, na 5,5mnm, Jezero zauzi-

ma 412 km2 i po povr{ini je najve}e na Balkanskompoluostrvu. Po sinklinalnom pravcu SZ-JI dugo jepreko 40 km, a najve}a {irina iznosi 13 km.

Geografske koordinate Jezera su:- isto~na geografska du`ina : 19°03` do 19°30`- sjeverna geografska {irina: 42°03` do 42°21`.Dubina vodnog bazena pri niskom vodostaju

iznosi 8 metara i dno je dijelom kripto depresija(200 km2). Po koli~ini akumulirane vode, 30 puta jemawe od Ohridskog jezera.

Sjeverna obala Jezera je niska i mo~varna, dokje jugozapadna strma, a na djelovima i okomita.Spu{teno i zaplavqeno podru~je na zapadu, uzdolinu Rijeke Crnojevi}a, ra{~laweno je irazu|eno.

Skadarsko jezero pripada proto~nom tipu.Najve}u koli~inu vode (prosje~no 170m3/s) unosirijeka Mora~a. Sa neposrednog sliva u Jezero se sazapada ulivaju Vir{tica , Crnojevi}a Rijeka,Bazagurska matica i Karatuna, iz Zetske ravnicekroz mo~varu uti~e niz drena`nih vodotoka, apreko nagnutog Kameni~kog poqa povremene bujicesa Prokletija. Jezero dobija znatne koli~ine vodepodzemno, sa karstnog oboda, iz brojnih vruqa-"oka"~ija je prosje~na dubina 15-30. Jedina otoka Jezera jerijeka Bojana kojom oti~e prosje~no 320m3/s vode uJadransko more.

Na nestabilnom tektonskom kompleksu, saizrazitim towewem zapadnog sektora, prije 150 god-ina, Drim je napustio svoje staro korito, {to jedovelo do wegovog silovitog ulivawa u Bojanu, ispodSkadra, koritom rijeke Kiri. Ovo je izazvalo uspo-ravawe oticawa Jezera, rast wegovog nivoa za 2-3metra i plavqewe niskog priobalnog zemqi{ta.

U depresiji vlada izmijewena mediteranskaklima, sa toplijim qetwim i hladnijim zimskimperiodom u odnosu na primorje. Na slivnom podru~juprisutni su svi modaliteti klime, od submedite-ranske do subalpske, sa mediteranskim ciklusomzna~ajnih koli~ina padavina (od 1700 do 2500mm/god.).

Dotok vode, tokom godine, u su{nom (qetwem) iki{ovitom (zimskom) periodu oscilira, u prosjekui do sto puta. Nivo vode Jezera pri tome poraste 3-5metara a wegova povr{ina se pove}a na preko 500km2, uglavnom na ra~un zetskih lugova i priobalnihterena.

Prostor karakteri{e specifi~ni ekosistemvoda, kopna, vazduha i tla, koji se`e od u{}a Bojaneu Jadransko more, preko voda i mo~vara Jezera islivnih rijeka, do najve}ih planinskih vrhovaProkletija, @ijeva, Maganika, Lov}ena i Rumije, tj.do planinskih izvora, rijeka i potoka te glacijal-nih jezera i lokvi.

Sliv Jezera, na horizontalnom profilu, ods-likava zonalnost geobiosfere planete Zemqe, odsjeverne granice subtropskog pojasa do Sjevernogpola.

Ekosistem bazena Skadarskog jezera ~ini nizekosistema ni`eg reda, submediteranskog tipa, sadominacijom slatkovodnih i mo~varnih biotopa,ali i prisustvom {umo-{ikara i kamewara nakarstnim padinama i polupustiwama ]emovskogpoqa.

Biotop voda Jezera, koji objediwava sve obodnebiotope, pripada oligotrofnim jezerima, ~ija pri-marna produkcija nije u srazmjeri sa sekundarnomprodukcijom.

Mo~varni dio ekosistema odlikuje se izuzetnodinami~nim, slo`enim i bogatim biqnim i `ivoti-wskim vrstama, sa primarnim uticajem na hrawewei ravnote`u ekosistema u cjelini.

Primarna produkcija Jezera zastupqena jefitoplanktonom i submerznom vegetacijom, a sekun-

Strana 16 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

darna sa makrofitskom vegetacijom mo~vara ifaunom organizama dna, koja se preko svihtrofi~nih stupweva, zavr{ava se sa 45 vrsta riba i270 vrsta ptica, posebno mo~varica i plovu{a.

Zona Skadarske depresije je izbjegla glaci-jaciju i predstavqala je izvanredno skloni{te zatada{we vrste organizama okru`enih ledenompustiwom obodnih planina. Tragovi ovog stawaogledaju se danas u prisustvu velikog broja relikt-nih i endemi~nih vrsta na slivnom podru~ju.

Samo Jezero, diluvijalne starosti, kaoslatkovodni ekosistem, zbog plitko}e i odsustvatermi~ke stratifikacije, ima relativno nizak pro-cenat endemi~nih vrsta. Izuzetak ~ine vruqe("oka") Skadarskog jezera, koje predstavqaju ekooazejezera u Jezeru, sa ve}im brojem endemi~nih sub-spekcijiskih vrsta.

4.2. GEOLOŠKE KARAKTERISTIKE

4.2.1. Paleografska evolucija terena

U evoluciji terena {ireg podru~ja bazenaSkadarskog jezera, nakon sredwetrijaske vulkanskeaktivnosti, mogu se izdvojiti dvije etape:

- Prvu etapu odlikuju relativno slaboizra`eni orogeni i epirogeni pokreti u plitkommoru i djelovima izdignutog kopna, koji traju do ugorwu kredu i ~iji su produkt organogeni karbonat-ni sedimenti;

- Drugu etapu, koja po~iwe u gorwoj kredi,laramijskim orogenim i epirogenim pokretima,karakteri{u znatna ubirawa, raskidawa inavla~ewa.

Ovom dinami~nom epohom su izdignuti obodniplaninski masivi Rumije, Lov}ena,Starocrnogorske kra{ke povr{i, @ijeva iProkletija, tektonskim spu{tawem obrazovanaSkadarsko-zetska potolina, a rasjedawem sinkli-nala Bjelopavli}ke doline i klanca Duge.

Efekti veoma sna`ne mobilnosti ju`nihDinarida su u osnovi dana{weg izgleda Skadarskogbazena i wegovog sliva, kojeg su kona~no oblikovalespoqne sile, me|u kojima su od posebnog zna~ajakarstna, rje~na i gle~erska erozija.

Sa stanovi{ta transformacije hidrolo{kihodlika depresije, zna~ajno je navesti postojawe dvasinklinalna vodna bazena- zalivski i jezerski.

U doba neogena, Skadarsko jezero je bilo zalivJadranskog i Jonskog mora povezan sa wima prekodana{we Albanije. Prema sjeveru zaliv je dolaziodo rasjeda ili tektonskog pregiba linijom Vukovci- Podhum. Bjelopavli}ka dolina i sjeverni dioZetske ravnice bili su slatkovodno jezero.

Tektonski pokreti doveli su do daqegspu{tawa centralnog i zapadnog dijela potoline ido izdizawa paleogenih sedimenata na sjeverois-toku. Spu{tawem terena na zapadu zaplavqena jedolina Rijeke Crnojevi}a i Crmni~kih vodotoka, au vodnom bazenu do{lo je do intenzivnijeg talo`ewafli{nih sedimenata iz gorwih zona sliva.

Krajem neogena, izdizawem grebena Tarabo{-Rosafa-Bardawolt, do{lo je do odvajawa zaliva odmora i wegovog pretvarawa u slatkovodno jezero.

U pleistocenu, kroz tri glacijalna perioda,dolazi do burnog zasipawa depresije fluvio-glaci-jalnim nanosima, pri ~emu jezero biva zasuto. Ovajperiod prati spu{tawe nivoa mora i do 100 metara.

Konus fluvio-glacijalnih nanosa Cijevnezatrpao je nekada{we jezero na podru~ju Podgoricei ju`no od wega, te su ostali izdvojeni samo djelovina podru~ju Bjelopavli}ke ravnice i Qe{kopo-qskog luga.

U me|uglacijalnim periodima dolazi doponovnog javqawa jezera i talo`ewa, po wegovomdnu, glinovito-{qunkovitih sedimenata.

U aluvijumu dolazi do oticawa gorweg jezera,postepenog formirawa dana{weg jezera i do obrazo-vawa ravnica uz tokove Drima i Bojane. Prostraneknete u Albaniji i depresije u Ulciwskom poqusvjedo~e o nedovr{enim procesima nasipawa.

Tektonski i morfolo{ki nestabilni kompleksravni doveo je i do prodora Drima u Bojanu (prije150 godina) i rasta nivoa jezera za 2-3 metra.

4.2.2. Geomorfologija sliva Jezera

Dinami~ka evolucija najmarkantnih jugois-to~nih Dinarida, na mjestu suticawa saHelenidima, dala je slo`ene i specifi~ne odlike.

Idu}i od sjeveroistoka ka jugozapadu, od dur-mitorske navlake, na slivnom podru~ju jasno se izd-vajaju:

- silklinala durmitorskog fli{a,- antiklinala visokih kra{kih povr{i i

planina, od Vojnika do @ijeva,- tereni sinklinale Duge, Nik{i}kog poqa i

doline rijeke Zete,- antiklinala Starocrnogorske kra{ke

povr{i, sa ~elom navlake iznad Cukali zone, uzprimorje, te wen polegli kompleks, na dnuSkadarske depresije (do 700 m).

Izvan ovog poretka, na sjeveroistoku sliva,zastupqen je markantni masiv Prokletija, ~iji suogranci na slivnom podru~ju zakrenuti i do 90 ste-peni u odnosu na pravac pru`awa Dinarida.

Sliv Mora~e obuhvata preko 2/3 povr{ineslivnog podru~ja Skadarskog jezera.

Gorwi tok Mora~e i izvori{ta wenih pritoka,na kompleksu fli{a, formirani su u dubokimerodiranim dolinama izme|u najve}ih planinskihvisova (od 2200 do 2500 mnm) i ni`ih razvo|a na sus-jednim slivovima.

Kroz kompleks visokih karstnih planina ipovr{i, teku}i ka jugu, Mora~a, Mala Rijeka iCijevna, kao probojnice, formiraju duboke kawone.

Na sinklinali izme|u kra{kih povr{i, odDuge, pa preko Nik{i}kog kra{kog poqa (iznad 600mnm), formiran je sliv Gorwe Zete, ~ije vode, krozkre~wa~ku skalu, ponorima i sistemom HE"Peru}ica", izlaze na spu{tenu dolinuBjelopavli}ke ravnice (55 mnm), odakle preko jezer-skih sedimenata, oti~u na jugoistok, tipi~nimravni~arskim koritom, dreniraju}i obodne kra{kepovr{i i unose}i najve}u koli~inu vode u Mora~u.

Mezozojski kre~wa~ko-dolomitski kompleksdna Zetsko-skadarske depresije ispuwen je terci-jarnim jezerskim i marinskim sedimentima, prekokojih je formirana mo}na fluvio-glacijalnanaplava Zetske ravnice, okonturena kre~wa~kimpadinama, a {iroko otvorena na mo~varnu sjevernuobalu Jezera.

Minijaturnim kawonima, kroz konglomeratnunaplavu Zagori~a, Qe{kopoqa, ]emovskog poqa iKarabu{a, tranzitno proti~u: Mora~a, Cijevna,Ribnica i Sitnica, izme|u niza ostrvskih"Gorica". Sa naplave nema povr{inskog oticawa,izuzev na Qe{kopoqskom lugu i Doqanima. Ispodnivoa spu{tenih vodotoka prisutne su zbijeneizdani velike koli~ine podzemnih voda.

Tok Mora~e potisnut je na zapad dominantnimnanosima Cijevne, na prostoru ]emovskog poqa. Odu{}a Sitnice Mora~a te~e plitkim i razu|enimkoritom kroz aluvijalne nanose. U dowem toku, krozZetske lugove, proti~e sprudnim obalama izdignu-tim iznad mo~vara. Uliva se u Jezero isto~no odVrawine i spruda Manastirske tapije.

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 17 - Broj 46

Napu{tena sprudna korita rukavca Mora~e iCijevne, na prostoru dowe Zete, svjedo~e o nestabil-nosti i stalnim promjenama vodotoka na u{}u uJezero (Tara, [egrtnica, Velika Mrka i dr.).

Kompleks neposrednog sliva Jezera ~ine:- padine Rumije, na jugozapadu,- erodirana zona Crmnice,- polegli kompleksi Rije~ke i Qe{anske

nahije, sa podgorinom Lov}ena,- lugovi dowe Zete, uz sjevernu obalu,- karstna zona Hota i Kastrata, - ogranci Prokletija i Kameni~ko poqe, na

sjeveroistoku, u Albaniji.Padine Rumije i Tarabo{a gra|ene od mezozo-

jskih kre~waka i dolomita, sa malim kompleksomkra{ke zaravni na zapadu, prema Crmnici, strmo seobru{avaju u Jezero.

Nekada{we doline vodotoka na prostoruKrajine karstifikacijom su razgra|ene i u frag-mentima o~uvane na podru~ju Ostrosa, Kostawice,Dragovi}a i Tijawa. Vode oti~u podzemno brojnimvruqama u Jezero.

Obronci Tarabo{a okomito se spu{taju i gradelinearnu obalu. Na podru~ju od Ckla do Godiwa,sitno razu|enu obalu prati lanac malih ostrva, kojapredstavqaju nepotopqeni nabor padina krednihkre~waka (Star~evo, Be{ka, Mora~nik, Tophala,Du`ica, Skut i mnogi drugi {koqevi).

Erodirane fli{ne doline Crmnice, sanaplavama uz vodotoke Crmni~ke rijeke iOrahov{tice, predstavqaju "geolo{ki prozor" narazgra|enoj karstnoj navlaci, ome|enoj strmimodsjecima i grebenima. Slivu pripada i karstnikompleks na zapadu, koji se drenira Podgorskimvrelima Orahov{tice. Kompleks Crmnice izlazina sjever su`enim vratnicama ravni, kod Vira, avode se ulivaju zaplavqenim kanalom Vir{tice uJezero.

Podlov}enska karstna povr{ sa Cetiwskimpoqem, nagibima nabora i razgra|enim udolinamaRije~ke i Qe{anske nahije, stvara slo`eni oblikovog tektonski spu{tenog kopna u vode Jezera.

Tereni se dreniraju Obodskim vrelom-izvori{tem Rijeke Crnojevi}a, brojnim vruqamaKaru~a i Gorweg Malog Blata, a sa istoka iponiru}im vodama Mora~e.

Najmarkantniji morfolo{ki oblik je dubokousje~ena dolina Rijeke Crnojevi}a, koja iz krateraObodskog vrela (80 mnm), kratkim slapovitim tokom,uti~e u poplavqenu limansku dolinu, du`ine 12 km.Sa zaplavqene vrta~e Karu~a, iz brojnih oka,isti~e Bazagurska matica. Potopqena i ome|enaudolina Gorweg Malog Blata oti~e rijekom Bi{evi-nom i Karatunom, kroz naplave Ceklinskog poqa.

Na pro{irewu lijevka izme|u dolomitskihbrda na jugozapadu i karstifikovanih na sjeveru,uzvode Jezera, mo~vare i naplave Ceklinskog poqa,uzdi`e se ~itavi arhipelag ve}ih i mawih ostrva:Prevlaka, Andrijska gora (228m), Vrawina (303m),Lipowak, Kamenik, ^akovica i @abqak Crnojevi}a(povremeno).

Dowa Zeta i Zetski lugovi, uz sjevernumo~varnu obalu, formiraju mo}ni fluvijalni nanos(preko 80m) pijeska i {qunka, na pliocenskimmarinskim sedimentima. Kompleks predstavqaposebnu geotektonsku cjelinu, iako, u morfolo{komi hidrolo{kom smislu, ~ini nastavak Zetskeravnice. Na prostoru nema kre~wa~kih uzvi{ewa,nagibi terena su mali (oko 0,2%), a podzemne vodebli`e su povr{ini.

Kroz naplavu proti~e niz re~ica: Plavnica,Zetica, Gostiqska rijeka, Pijavnik i Mala Mrka,kojima se dreniraju podzemne vode Zetske ravnice.

Ovi dotoci imaju limanska u{}a li{ena

nanosa, za razliku od u{}a Mora~e, wenih neka-da{wih rukavaca i razgra|enog paleotoka Cijevne,koji imaju sprudna u{}a (Pijeske, Velika Mrka,@alica Rai~evi}a, a dijelom [egrtnica iKaratuna).

Karstifikovani kompleks Hota i Kastrata ,presje~en dubokom udolinom klisure Cijevne, ukazu-je na wen predglacijalni paleotok. Prostori sedreniraju brojnim vruqama Jezera (vrta~e Humskogblata) i poniru}om vodom Cijevne (na prostoruTrgaja).

Vijenci masiva Prokletija (preko 2200 mnm)spu{taju se upravno ka sjeveroisto~noj obaliJezera. Otvorenim dolinama buji~nih vodotokaSuvog potoka, Banu{a i Rjolita nanijete su mo}nefluvio- glacijalne naplave nagnutog Kameni~kogpoqa (nagib > 3%). Ve}i nagibi naplave formiralisu stabilniju obalu, u ~ijim {qunkovitim nanosi-ma vodotoci poniru. Isto~ni dio, bli`e Skadru,formiran je na slivu rijeke Vrake, sa niskom imo~varnom obalom.

Krajwi isto~ni dio, u podru~ju Skadra, gradenaplave buji~nog toka rijeke Kiri, koja se saDrimom uliva u Bojanu. Ovaj vodotok se povremenoulivao u Jezero, o ~emu svjedo~e podvodni sprudovikod Skadra. Vjerovatno je i prvobitno mjesto otica-ja Jezera zatvoreno nanosima ove buji~ne rijeke.

Na jugoistoku Skadarske depresije, tjesnacemgrla Bojane, izme|u grebena Tarabo{a (Barjakut 326mnm) i uzvi{ewa Rosafe (120 mnm), te Kodre(126mnm) i Malog Bardawolta, u koritu rijeke Kiri,prostor se otvara na podrimqe i niske ravne imo~varne terene uz Bojanu. Sve vode Skadarskog jez-era oti~u Bojanom. Kroz polegle slojeve karstnebarijere Rumijskog lanca, navu~ene na zonu Cukali(hidrolo{ki izolator), nema podzemnog oticawa.

Prostor izme|u Skadarske i Medovske depresi-je zastupqen je mladim aluvijalnim nanosima iuzvi{ewima jadranskog sistema bora, sa ~estimizmjenama pravca i smjera oticawa voda Drima iBojane. U istorijskoj pro{losti, za Skadarsko jeze-ro je od presudnog zna~aja prodor voda Drima(sredinom pro{log vijeka) u Bojanu, ispod Skadra.

4.2.3. Geološki sastav terena

Najstarije kopno u bazenu Skadarskog jezera,zastupqeno sredwetrijaskim fli{em (gline, lapor-ci, pje{~ari sa konglomeratima), egzistira uCrmnici.

U izgradwi terena Crmnice u~estvuju frag-mentarno i eruptivne stijene (rioliti, daciti iandeziti), kao produkti sredwetrijaske vulkanskeaktivnosti.

Bazen Skadarsko-zetske depresije izgra|ujumezozojski kre~waci i dolomiti, idu}i od navlakeprimorskog planinskog lanca, na jugozapadu, do pod-gorina Kamenika, @ijeva i Prokletija, nasjeveroistoku.

Du` sjeveroisto~ne padine Rumijenajizra`enije su zastupqeni uski i dugi pojasevikoje izgra|uju:

- gorwe-trijaski kre~waci i dolomiti, - dowe i sredwe-jurski laporci, kre~waci i

dolomiti sa ro`nacima,- kredni kre~waci, dnom depresije spu{tene

i do 700 m, od podno`ja Rumije do rasjeda nasjeveroisto~nom dijelu depresije (pravcem StijenaPiperska-grede Sjenice, Fundine i Trijeb~a, uklisuri Cijevne ).

Vijenac ostrva uz jugozapadnu obalu Jezera i"Gorice" sjevernog dijela Zetske ravnicenezaplavqena su uzvi{ewa ovog kompleksa.

Facije mezozojskih kre~waka i dolomita,

Strana 18 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

navedenim poretkom, izgra|uju polegli kompleksantiklinale Starocrnogorskog kr{a na sjeveroza-padu.

Duboka depresija dna bazena ispuwena je terci-jarnim marinskim sedimentima, te slatkovodnimglinama i glinovitim pjeskovima, iz gorwe zonesliva Jezera (Durmitorsko-prokletijiski fli{).Tektonska gibawa na sjeveroistoku su izdigla, a nazapadu spustila ove sedimente.

Fluvioglacijalna karbonatna naplava{qunkova i pjeskova, sa proslojcima glina, zasulaje skoro ~itavu ravnicu i Jezero nanosom od 30 dopreko 80 metara debqine.

Sjevernu zonu ~ine krupnozrni {qunkovinaj~e{}e zastupqeni konglomeratima, dok su dowipovr{inski djelovi ravnice nevezani pjeskovi i{qunkovi.

Doline kratkih vodotoka sa jugozapada, li{eneglacijalnih materijala, ~ine aluvijalni nanosiglinovito-{qunkovitih sedimenata, od kojih sunajzna~ajni Crmni~ko i Orahovsko poqe.

Bo~no izdvojeni djelovi Jezera i ravnice,o~uvani od naplava, formirani su talo`ewemorganskih glina, muqeva i treseta.

Na prostoru zapadne obale Hotskog zaliva,Gorweg blata i Rzavca, ispod sloja glina, nalaze sezna~ajne koli~ine treseta, mo}nosti 4-5 metara.

Na dnu Jezera, ispod slobodnih voda, le`epjeskovi i neorganski muqevi sa fragmentimaqu{tura jezerskih meku{aca.

4.2.4. Seizmološke karakeristike

Crna Gora pripada Dinarskoj trusnoj oblastikoja se, na osnovu poznatih potresa u istorijskomvremenu, karakteri{e najve}om u~estalo{}u tepojave na teritoriji Jugoslavije. Ova trusna oblast,kao sastavni dio sjevernog Sredozemqa, pripadagrupaciji svjetskih seizmogenih pojaseva sa vrlovisokim seizmi~kim hazardom. Izlo`ena djelovawupoqa kompresionih napona, kao posledice direk-tnog su~eqavawa tektonskih plo~a Evro - Azije iAfrike, ona vrlo ~esto generi{e razorne i katas-trofalne zemqotrese.

Na osnovu dosada{wih prou~avawa dogo|enihzemqotresa, seizmi~ki najaktivniji tereni CrneGore su priobalno podru~je Jadranskog mora iZetsko - Skadarska depresija u wegovom zale|u, kojispadaju u prostor spoqa{wih djelova jugoisto~nihDinarida. Seizmi~ka aktivnost ovog dijela teri-torije Crne Gore uslovqena je wenim polo`ajemprema najdubqim djelovima Jadrana, u ~ijoj osnovise nalazi stara - kruta masa; geolo{kom gra|omlitosfere jugoisto~nih Dinarida; wihovimra~vawem u predjelu Zetsko - Skadarske depresije; isu~eqavawem strukture tih mladih vjena~nih plan-ina sa [arsko - Pindskim masama, daqe ka jugois-toku i istoku. Zemqotresi najve}eg intenziteta nas-taju du` su~eqavawa jadranske i dinarske mase upriobalnom pojasu. Iza ovih su po intenzitetuzemqotresi koji nastaju du` dubokih i starijihregionalnih razloma polo`enih paralelnoJadranskoj potolini (sjeverozapad - jugoistok), uzoni gdje se dinarska struktura ra~va i sije~e samla|im i pli}im razlomima promjewivog pru`awa(naj~e{}e sjever - jug), a to je prostor Zetsko-Skadarske depresije. Na visok nivo seizmi~keaktivnosti i prisutne opasnosti ukazuje podatak,izveden na osnovu Kataloga dogo|enih zemqotresa,da su se u regionu Crnogorskog primorja destruk-tivni zemqotresi de{avali u prosjeku na oko 15godina.

Ru{ila~ki potres od 15.aprila 1979. godine,koji je pogodio Crnogorsko primorje sa {irim

zale|em, najve}a je novija katastrofa ove vrste natlu Jugoslavije i jedna od najve}ih u Evropi. Tajzemqotres je bio najja~i u ciklusu zemqotresa kojije zapo~eo 9.aprila 1979. godine i trajao gotovo dvijegodine. Intenzitet zemqotresa u epicentralnoj zoniiznosio je IX° MCS skale, odnosno VII° Rihteroveskale, sa dubinom ogwi{ta 17 km. Sami epicentar jebio u Jadranskom moru, izme|u Bara i Ulciwa, naudaqenosti 20 km od obale. Maksimalnim intenzite-tom zemqotresa od IX° MCS skale bio je zahva}enpojas od oko 80 km du`ine i 10-15 km {irine, odnos-no oblast urbanih podru~ja Crnogorskog primorja iamfiteatralni dio Crmnice oslowen na padineSozine i Sutormana. Sa efektima VIII° intenzitetazemqotres se manifestovao u neposrednom zale|uprimorja tj. ostalim djelovima Crmnice, Krajini ina podru~jima Cetiwa.

Na podru~ju Skadarskog jezera zemqotres je,pored velikih razarawa izgra|ene strukture,pra}enih gubicima qudskih `ivota i brojnimlak{im i te`im rawavawima stanovnika,prouzrokovao i niz drugih karakteristi~nih pojavakao {to su: veliki talasi na Skadarskom jezeru,mu}ewe povr{inskih i podzemnih voda,presu{ivawe i pulsirawe izvora i dr. Aktivirawestarih i pojava novih klizi{ta, odrowavawa idruga gravitaciona otkidawa posebno su se mani-festovali u podru~ju Crmnice, {to se s posebnimefektima odrazilo na o{te}ewa (i prekide) drum-skih saobra}ajnica i doweg stroja `eqezni~kepruge.

Podru~je Skadarskog jezera i wegove okolinedosad nijesu bili predmet posebne savremene studi-je sa aspekta seizmi~nosti prostora, osim u dijelukoji je bio obuhva}en drugim istra`ivawima,ukqu~uju}i prije svega Seizmi~ku regionalizacijuSR Crne Gore, izra|enu 1982. godine. Sva taistra`ivawa su ukazala na ~iwenicu da se cijelopodru~je Skadarskog jezera karakteri{e vrlovisokom seizmi~kom opasno{}u, kako iz lokalnih -autohtonih `ari{ta, tako i `ari{ta iz udaqeni-jih seizmogenih zona - naro~ito na Crnogorskomprimorju (Boka Kotorska, Budva i Ulciw) ali i izDubrovnika, Skadra i Dra~a.

Za nivo seizmi~ke aktivnosti na podru~juNacionalnog parka "Skadarsko jezero", iskazanregionalnim zonirawem o~ekivanih maksimalnihintenziteta zemqotresa u skali MCS (ili ekviva-lentnoj MSK - 64), u odnosu na tzv. sredwe tlo (dobroili sredwe vezana tla, sa brzinom prostirawa lon-gitudinalnih seizmi~kih talasa od 1700 m/s) i zapovratni period od 200 godina, od posebnog jezna~aja slede}e:

- Primorski region u cjelosti, u pojasu 10-15km, zajedno sa prostorom Skadarskog jezera, pripadazoni sa o~ekivanim maksimalnim intenzitetimazemqotresa IX° MCS skale.

- Podru~je na pravcu Podgorica -Danilovgrad, {irine 30 km, pripada zoni sa o~eki-vanim maksimalnim intenzitetom zemqotresa VIII°MCS skale.

Sve navedeno upu}uje na potrebu da se u pros-toru Nacionalnog parka treba obaveznopridr`avati tehni~kih propisa o gra|ewu u seiz-mi~ki aktivnim podru~jima.

4.2.5. Hidrogeološke odlike

Na podru~ju depresije Skadarskog jezera sastanovi{ta hidrogeolo{kih karakteristika moguse izdvojiti: vodonepropusni tereni, sredwevodopropusni tereni i vodopropusni tereni.

Vodonepropusni tereni (hidrolo{ki izola-tori), koji izgra|uju djelove sliva rijeke Crmnice i

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 19 - Broj 46

Orahov{tice, zastupqeni su glincima,laporovitim kre~wacima i eruptivima. Slabavodopropustqivost ovih stijena uslovqava brzopovr{insko oticawe, dok ra{~lawenost i tektons-ka isprekidanost ima za posledicu netipi~nupojavu izvora.

Sredwe vodopropusni tereni izgra|eni su oddolomita i laporovitih kre~waka, kao i dolomitasa proslojcima ro`naca. Du` ~itavog sjeverois-to~nog krila Rumije prote`e se uzani i dugi pojasovih terena, ~ine}i sedlaste udoline sa kojih sejavqaju i povremeni povr{inski tokovi. Ovi terenizastupqeni su i ju`nim padinama doline RijekeCrnojevi}a.

Vodopropusni tereni, zavisno od karakteralitolo{kog sloja, mogu se podijeliti na: terene sapukotinskom i kaveroznom porozno{}u i terene saintergranularnom porozno{}u.

Vodopropusni tereni sa pukotinskom ikaveroznom porozno{}u, zastupqeni su kre~wa~kimfacijama trijaske, jurske i kredne starosti, kojeizgra|uju veliki dio sliva Skadarskog jezera (63%).Na ovim terenima padavine brzo poniru du`pukotina tako da je povr{inski sloj bezvodan. Nakontaktu sa vododr`ivim slojem, na prekidupukotinske izdani javqaju se izvori i estavele -obodom ravnice, a vruqe - u Jezeru. Terene karak-teri{e visoka transmisibilnost i veliko sezonskokolebawe izda{nosti.

Vodopropusni tereni sa intergranularnomporozno{}u su prisutni na cijelom podru~ju Zetskeravnice i crmni~kih poqa - u fluvioglacijalnim ialuvijalnim nanosima. Zahvaquju}i dobrojporoznosti terena akviferi Zetske ravnice prih-vataju veliki dio padavina a prihrawuju se ivodama tranzitnih tokova Mora~e, Cijevne iSitnice, kao i obodnih kre~wa~kih padina.Akvifer je visoke transmisibilnosti. Crmni~kapoqa i jezerski sedimenti uz sjevernu obalu Jezera,zbog prisustva glina, imaju smawenu i promjenqivutransmisibilnosti.

U odnosu na poroznost, odnosno tip i kompakt-nost litolo{kih struktura i morfologiju terena,na podru~ju se mogu izdvojiti:

- razbijene karstne izdani, na padinskimprostorima obodom Jezera, prihrawuju povremene istalne izvore, vrela i vruqe. Wihova izda{nostzavisi od dubine i stepena vodozasi}enosti zone;

- zbijene izdani, predstavqaju akvifere usedimentima Zetske ravnice i crmni~kih poqa.Koli~ina podzemnih voda u wima nije preciznoutvr|ena. Konstatovano je da je, po povr{ini i dubi-ni prostirawa, akvifer u Zetskoj ravnici najbo-gatija akumulacija podzemnih voda u Jugoslaviji,{to je od posebnog zna~aja za prihrawivawe vodaSkadarskog jezera i o~uvawe ekosistema mo~vara, nawegovoj sjevernoj obali.

4.2.6. In`ewersko-geološke karakteris-tike

Slo`eni stratigrafsko-facijalni i lito-lo{ki sastav, tektonski sklop, kao i geomorfo-lo{ke i hidrogeolo{ke odlike terena uslovili surazli~ite in`ewersko-geolo{ke odlike stijenskihkompleksa.

Tereni Nacionalnog parka "Skadarsko jezero",na osnovu stepena vezanosti, stawa konzistencije,stepena zbijenosti, iskristalisanosti sastava igenetske pripadnosti, u odnosu na in`ewersko-geolo{ke odlike podijeqeni su na:

- nevezane i vezane stijene;- komplekse vezanih polukamenitih stijena;

i

- grupu vezanih kamenitih, uglavnom karbon-atnih stijena.

Komplekse nevezanih i vezanih stijena, idu}iod sjevera, ~ine prostrani kompleksi fluvioglaci-jalnih nanosa krupnozrnih {qunkova i pjeskova,dijelom vezanih u konglomerate i aluvijalnihpjeskova i {qunkova, te jezerskih i barskih sedi-menata, predstavqenih glinovito-pjeskovitimmaterijalima izmje{anim sa organiskim muqevima.Re|e izdvojeno, zastupqeni su fluvijalni i deluvi-jalni nanosi, kao i tera rosa, u uvalama na padin-skim kompleksima.

Jezerski i barski sedimenti jako su vodoza-si}eni, slabo konsolidovani i veoma sti{qivi, awihova nosivost je vrlo mala. Kod ovih terenapotrebna je primjena tehni~kih mjera poboq{awatla.

Fluvioglacijalne nanose debqine i preko 50metara prati intergranularna poroznost, dok jenivo zbijene izdani promjenqiv. Relativno su dobrenosivosti i neznatno sti{qivi. Pripadaju III i IVkategoriji terena.

Aluvijalni nanosi su promenqive debqineslojeva, a wihova nosivost smawuje se zavisno odnivoa podzemnih voda i zasi}enosti vodom.Prisustvo glinenih sastojaka umawuje stepenwihove stabilnosti. Svrstavaju se u II i III kate-goriju terena.

Kompleksi vezanih poluokamenewenih stijenaprisutni su na prostoru Crmnice, u vrlo het-erogenoj i razlomqenoj strukturi sa kre~wacima,tufitima i dolomitima. ^ine ih fli{ni sedimen-ti, laporci i glinci, laporoviti kre~waci,kre~wa~ke bre~e, a re|e konglomerati. Lako erodi-rawe i povr{insko raspadawe uslovqava savremeneprocese jaru`awa, kli`ewa, osipawa i nestabil-nosti. Za gra|evinske radove u ovim heterogenimkompleksima neophodna su geolo{ka istra`ivawa.

Kompleks dobro okamewenih stijena zastupqenje dominantnim u~e{}em karbonatnih stijenskihmasa koje ~ine: laporoviti kre~waci, masivnibankoviti i slojeviti kre~waci, kre~waci idolomiti, masivni i bankoviti dolomiti, re|ekre~waci i ro`naci, dok vulkanske stijene, dacitii andeziti, izgra|uju vrlo male komplekse.

Karbonatne stijenske mase razbijene su tekton-skim rasjedima, kao i spoqnom i unutra{wom kars-tifikacijom. Karakteri{e ih kaverozna poroznost.Prisustvo ro`naca uticalo je na smawenu karsti-fikaciju. Spoqna razarawa procesom karsti-fikacije uslovila su nestabilnost na padinama.

Abrazijom i karstifikacijom obalni pojas jejako erodiran i nestabilan, {to ga ~ini u najve}ojmjeri neprohodnim.

Masivni kompleksi i cjeline su pri radu, uwima i na wima, stabilni, velike nosivosti i pri-padaju VI kategoriji terena.

4.2.7. Mineralne sirovine

Akviferi velike transmisivnosti, na {irempodru~ju Nacionalnog parka, od posebnog su zna~ajaza biotop Jezera i veliko su prirodno bogastvo zasnabdijevawe pitkom vodom, te za industriju i poqo-privredu. Istra`ivawa podzemnih voda ovogpodru~ja, vr{ena na vi{e mjesta, utvrdila su akv-ifere zona koje ~ine:

- zbijene izdani, u kompleksima naplavaintergranularne poroznosti;

- razbijene karstne izdani, obodnihkre~wa~kih padina.

Zbijene izdani javqaju se u ~itavoj zoni flu-vioglacijalnih i aluvijalnih kompleksa, do preko100 metara dubine. Izdijeqene su u vi{e vodonosnih

Strana 20 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

slojeva, razdvojenih interglacijalnim proslojcimagline. Do sada je kori{}en uglavnomnajpristupa~niji prvi sloj akvifera, od Zagori~a i]emovskog poqa do Dowe Zete, na dubini od 30 do 5metara. U dowim tokovima na podru~ju Zete voda jezaga|ena. U odre|enim podru~jima dovedeno je upitawe kori{}ewe podzemne vode i za navodwavawe.

Ni`i slojevi akvifera inertni su na proceszaga|ewa (rezultati istra`ivawa na Tu{kom poqu),{to je veoma va`no, a kapacitet voda intergranu-larne poroznosti nije decidno utvr|en.

Razbijene karstne izdani, kapaciteta oko 20l/s, koje sa obodnih kre~wa~kih padina isti~uuglavnom vruqama, u najve}em broju su (30 vruqa)dobrog kvaliteta vode, ukoliko se u wih ne infil-triraju vode doweg toka Mora~e (Gorwe blato) i vodesa poqoprivrednih povr{ina (Humski zaliv). Ovimkarstnim izdanima pripadaju izvori{te RijekeCrnojevi}a (promijewenog kvaliteta) i Podgorskovrelo zahva}eno za vodosnabdijevawe.

Treset se javqa na prostoru Podhumskog blata(1.400 ha), u plitkom zalivu Rzavac (200 ha) ipodru~ju Gorweg Blata. Le`i{ta na mo~varnimkompleksima, najve}e prirodne produkcije ovogbiotopa, pokrivena su glinom, u slojevima od 2-4 m.Rezerve treseta i polutreseta znatno prevazilazeistra`enih 40 miliona m3. Program eksploatacijemogao bi se orijentisati na nove tehnologije, odnos-no kori{}ewe neznatnih koli~ina (30 tonagodi{we), za proizvodwu supstrata te~nog |ubriva.Time bi se zatvorio krug reciklirawa prirodnihsirovina i produkata poqoprivredne proizvodwe naovom podru~ju. Treset sa podru~ja RijekeCrnojevi}a, sa specijalnim glinama, ima izvanred-na svojstva za bawsko lije~ewe.

[qunkovi i pjeskovi, kao obnovqiva mineral-na sirovina, eksploatisani su na aluvijalnomnanosu Mora~e i Cijevne u prekomjernimkoli~inama, ~ime je izmijewena i degradiranaprirodna sredina oba vodotoka. Mnogi lokalniobjekti time su ugro`eni ili poru{eni.

Izgradwom hidroakumulacija na Mora~i pres-ta}e prirodni transport materijala, uz vidnosmawewe postoje}ih deponija (pla`a) u korituMora~e. Situacija zahtijeva, uz kontrolisanueksploataciju pijeska i {qunka, iz korita vodoto-ka, preorijentaciju na ogromne koli~ine ovog mater-ijala iz iskopa objekata u Podgorici, koji se danasodbacuju uz obale Mora~e i na periferiju urbanogpodru~ja. Nu`no je izdvojeno deponovawe humusa iagregata, koji odgovaraju}im tehnolo{kim postup-kom mo`e da zadovoqi najve}e potrebe ugra|evinarstvu, a za dodatne koli~ine upotrebitidrobqeni materijal odgovaraju}eg kvaliteta.

Dolomit je utvr|en na prevoju Besac, kodVirpazara i na Vrawini, u bilansu od oko 88 mil-iona tona. Eksploatacija je prekinuta, ali reviriskopa nije adekvatno saniran i predstavqa grubio`iqak na pejsa`u.

Kre~wak kao sirovina za spravqawe asfalt-nih masa, dobija se drobqewem u kamenolomu naSrpskoj gori, u predvorju Nacionalnog parka, a uzmagistralni put. Ovaj proces, uz KAP, dodatnougro`ava `ivotnu sredinu okolnih naseqa u Zeti.

4.3. VODE

4.3.1. Hidrografske karakteristike

U morfolo{kom okviru, na koti 5,5 mnm, vodnibazen Jezera ima povr{inu od 412 km2, od ~egaJugoslaviji pripada 254km2 (62%) i Albaniji 158km2 (38%). Sinklinalnim pravcem JI-SZ Jezero jedugo 44 km a wegova najve}a {irina iznosi 13 km.

Vodenu povr{inu ~ine slobodne vode (91%) ipli}aci sa flotantnom vegetacijom (9%), a uzplitku sjevernu (nestalnu) obalu nastavqa se pojasmo~vara povr{ine oko 22 km2.

Jezero po sinklinalnom pravcu, kao prostornoprepoznatqive cjeline, sa~iwavaju:

- Veliko blato, najve}e povr{ine,- Malo blato,- Vu~ko blato, sa plitkim vodama

zaplavqenog arhipelaga, i- potopqena dolina Rijeke Crnojevi}a.Iznad ovog kontinuiteta, nalaze se, duboko

uvu~eni Hotski zaliv i izdvojeni bazen Gorwegblata, na sjeveroistoku od sinklinalnog pravca.

Bazen Veqeg blata, elipti~kog oblika (33/13km) ima kotlasto dno dubine do 8 metara i najve}imje dijelom kriptodepresija (oko 200 km2). Izobate suekscentri~no pomjerene ka jugozapadnoj obali, kojuprate krateri 15 vruqa, dubine od 15-30 m. Podvodnenaplave pru`aju se sa podru~ja buji~nog Suvog poto-ka i spruda Pijeske ka dnu bazena.

Malo blato (7/3 km) izdvojeno je kao vodnibazen naplavom spruda Pijeske i skretawem obalena zapad. Pli}e je, a kriptodepresije se javqaju kaooaze, izme|u naplave vodotoka Vir{tice, sa jedne iMora~e, sa druge strane. U zalivu "oka" Radu{, naju`noj obali, nalazi se najve}a dubina Jezera, odpreko 60 metara.

Vu~ko blato, premo{}eno izme|u Tankog rta iVrawine izra`enim udubqewem (4-5 m.), pru`a se nasjeverozapad (6/1 km). Plitke vode zaplavqenogarhipelaga prostiru se od Vrawine do Rzavca ipotopqene vrta~e "oka" Karu~. Bazen, izdvojen sao-bra}ajnim koridorom, ima povr{inu od 24,3 km2, od~ega 69% ~ine plitke vode pod flotantnom veg-etacijom.

Poplavqena dolina Rijeke Crnojevi}a imalimansko u{}e, {irine 1 km i du`ine 12 km. U gor-wem dijelu, izra`en je pregib ispod Pavlove strane,na sinklinali doline.

Kroz zastor flotantne vegetacije zaplavqenoglimana i plitkog Rzavca "teku" slobodno vodeRijeke Crnojevi}a i Bazagurske matice, sa dubqimplovnim koritima uz virove niza oka (Grab i Plo~a,na Rijeci Crnojevi}a i Raw, na Bazagurskoj mati-ci).

Gorwe malo blato (5,8 km2), na potopqenojudolini, odvojeno je sprudnom naplavom [egrtniceod plitkih voda Jezera. Na sjeveru bazena prostiruse mo~vare sa brojnim vruqama.

Gorwe blato oti~e kroz Ceklinsko poqeBi{evinom u Bazagursku maticu.

Hotski zaliv se duboko zavla~i (13 km) odbazena Velikog blata na sjeveroistok, konstantnomdubinom (5,5-3,5 m). Odsutstvo naplava ukazuje nawegovo predglacijalno porijeklo. Od potopqenevrta~e Humskog blata na zapadu zaliva, prema pole-gloj [ipnici, prostire se najve}i neras~lawenikompleks mo~vara i treseti{ta na Jezeru(Grabovica, Pan~eva oka, Veliki Vrbovac).

Ispod odsjeka Tarabo{a i mo~varnih livadaSkadra, lijevak grla Bojane usmjeren je na istok.Prelivni fli{ni prag Bojane ne prelazi dubinu od3 mnm. Tjesnacem kod Rozafe tok skre}e naglo najugozapad, prihvataju}i su`enim koritom brze irazlivene vode Drima, sa pje{~anim sprudovimananosa. Nizvodno, kroz ravnicu, Bojana ima mean-driran tok i uliva se u Jadransko more kod Ade, sadva rukavca. Ukupna du`ina Bojane, od tjesnaca dou{}a, iznosi 42 km. U dowem toku Bojana je plovna,a u gorwem toku plovidba je ote`ana kod niskogvodostaja. Ulazak brodova na u{}u onemogu}en jepri uzburkanom moru.

Du`ina obala Skadarskog jezera iznosi 226,0

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 21 - Broj 46

km (bez izdvojenog Gorweg blata 12,0 km), od ~egaCrnoj Gori pripada 171 km, a Albaniji 55 km.Jugozapadna obala Jezera (od Rozafe do Krsti mati-ca), u du`ini od 79 km, ima indeks razu|enosti 1,8a sjevernoisto~na obala (115,0 km) 2,6.

Geomorfolo{ka struktura i hidrografskeodlike bazena odredila su dva tipa obale, od kojihsu:

- strma stabilna obala slobodnih dubokihvoda i plitkih bazena sa flotantnom vegetacijom,

- nestabilne obale, uz naplave ravnica, saflotantnom vegetacijom i mo~varnim zale|em.

Stabilne obale pri oscilaciji nivoa Jezerabitnije ne mijewaju konfiguraciju. Slobodne vodeprisutne su uz jugozapadnu obalu Velikog i Malogblata i dnu Hotskog zaliva. Na zapadu bazena vode supokrivene flotantnim zastorom vegetacije.Plovidba je omogu}ena slobodnim vodotocima iliprosje~enim kanalima kroz zastor. U zimskom peri-odu, kod velikih voda, nema bitnijih razlika ovihobala.

Nestabilna obala ravnica sa flotantnom veg-etacijom i mo~varnim zale|em zastupqena je nasjeveroisto~noj obali Jezera. Wene najizra`enijeodlike prisutne su od u{}a Karatune do Humskogblata i u fragmentima, zapadno od Skadra i kodVira. Pri rastu nivoa Jezera obala se pomijera donekoliko kilometara. Ovaj tip obale mawe jeizra`en na nagnutom obodu Kameni~kog poqa. IspodTarabo{a obala je opru`ena i nerazu|ena.

Jugozapadna kamenita obala od Ckla doObitske ponte odslikava horizontalni profil raz-gra|enog karstnog kompleksa, sa uvalamapotopqenih vrta~a-vruqa (Radu{a, Krwica iArbne{a) i dolina usahlih vodotoka (uvala Lu~ice,duboko uvu~ena I~iluka, uvala Braca,Va i [kotSijer~e i Ckla). Mawi ravni tereni zastupqeni su`alom Muri}a, livadama Besa i mo~varnimGodiwskim poqem, u uvali Lu~ice.

Mo~varna obala vratnica Vira, sa plovnimkanalom Viri{tice, ome|ena je brdom Besac, sa jugai Sopotom, sa zapada.

Na jugozapadnoj obali Vu~kog blata,zaplavwenim dolinama vodotoka, uvla~e se u kopnoplitki Gusjeni~ki i Seqanski zaliv, a sa sjeveravrta~a Karu~ i plitki zaliv Rzavac, sa protokomBazagurske matice.

Nestalni dio sjeverne mo~varne obale se`e odu{}a Karatune do Humskog zaliva, u du`ini od 43km. Ova obala odre|ena je fluidnom granicomizme|u flotantne i submerzne vegetacije koje,naizmjeni~no, grade sprudna u{}a i limanedrena`nih tokova, sa zatonima flotantne vegetaci-je. Jedino podno`je Vrawine ~ini stabilni dioobale na ovom prostoru (4,0 km). Kontakt sa Jezeromi plovidba ostvaruje se zale|em, preko brojnih u{}azaplavqenih vodotoka.

Stabilne obale slobodnih voda ~ine potez odHumskog blata do Hotskog zaliva (20 km). Sjevernuobalu nagnute naplave u Albaniji, koja se konveksnopru`a od brda Maret do u{}a Vrake, u du`ini od 24km, prati, naizmjeni~no, u`i mo~varni pojas i du`apje{~ana pla`a.

Pri sredwem maksimalnom vodostaju od 7,99mnm (8,00) povr{ina Jezera inosi 508,4 km2, odnosnopove}ava se za 96,2 km2 u odnosu na kartirani nivood 5,5mnm i to uglavnom na ra~un Zetskih lugova(86% poplavqenog zemqi{ta), odnosno 86,2 km2 nateritoriji Crne Gore i 10 km2 na teritorijiAlbanije. Vode Jezera pomjeraju se na sjever za 3 do6 km, do Kurila i Humskog blata, a Gorwe blato iCrmni~ko poqe postaju duboki zalivi. @abqakCrnojevi}a se pridru`uje ostrvskom arhipelagu,

dowi tok Mora~e okra}uje za 6,5 km a Hotski zalivza 2/3 svoje du`ine. Maksimalni vodostaj od 8,92(period 1981. do 1993.godine) u Crnoj Gori ugro`avai plavi cjelovito terene Rijeke Crnojevi}a,Ponara, Kurila, Bistrice i Gostiqa.

4.3.2. Hidrološke odlike

Vodni re`im Skadarskog jezera karakteri{ese slo`enim, klimatskim i hidrauli~kim odlika-ma. Naime:

- sliv se nalazi na vrlo razu|enom reqefuvisokih planina (iznad 2000 mnm) i nizija, savelikom kol~inom padavina (od 1700 mm do preko3000 mm taloga godi{we). Pojava obilnih ki{a itopqewa snijega, ima za posqedicu izuzetno visokitalas velikih voda u proqe}nom ciklusu.

- zna~ajan dio sliva ja karstifikovan, pa usu{nom periodu dolazi do presu{ivawa i ve}ihvodotoka,

- specifi~ni hidrauli~ki fenomeni ogleda-ju se u tome da Drim ili usporava oticawe Bojaneili, pri niskom nivou Jezera i svom visokomvodostaju, unosi vode u Jezero kao u akumulacionibazen. Izgradwom akumulacija na Drimu ovaj uticajje smawen, na {to ukazuju hidrolo{ki podaci zaposledwih 13 godina (1981-1993.).

Hidrolo{ki i hidrometeorolo{ki podaci,koji defini{u nivo vodotoka u slivu Skadarskogjezera, kao i re`im Jezera, registruju na ve}em brojumjesta: vodostaj na Skadarskom jezeru; vodostaj iproticaje rijeke Mora~e; vodostaj i proticaje ostal-ih vodotoka, koji se ulivaju u Jezero; kao i vodostaji proticaje rijeke Bojane, otoke Jezera, te vodostaj iproticaje rijeke Drima, koji su vezani za hidro-lo{ki re`im Jezera.

U nizu raspolo`ivih vi{egodi{wih podataka(1949-1980.), karakteristi~na osmatrawa vrijednos-ti vodostaja na Skadarskom jezeru su: Hmin = 4,57mnm, Hsr= 6,64 mnm, Hmaks= 9,82 mnm.

Povr{ina Jezera varira od Fmin = 375 km2 doFmaks= 530 km2, a zapremina od Vmin= 1,8x109 m3 doVmaks= 4,25x109 m3.

Rijeka Mora~a, kao dotoka, na HS Podgoricaima sredwi godi{wi proticaj 170 m3/s. Ako se tomedoda i sredwi godi{wi proticaj Cijevne na HSTrgaj od 26 m3/s i sredwi godi{wi proticajneposrednog sliva Mora~e u Jezero, onda je pros-je~ni dotok vode iz sliva Mora~e oko 201 m3/s.

U periodu 1949-1993. god. ekstremna vrijednostproticaja rijeke Mora~e varira od min. 7,93 m3/s domaks. 1934 m3/s (odnos apsolutnog min./ maks.=1:245).

Povr{inski doticaj u Jezero iz neposrednogsliva procijewen je na oko 53 m3/s, a podzemni dot-icaj na oko 28 m3/s, dok su padavine na vodnomogledalu procijewene na koli~inu koja odgovaradotoku od 38,5 m3/s.

Rijeka Bojana, kao otoka Jezera, na HS Skadarima prosje~an proticaj od oko 309 m3/s, a rijekaDrim, koja se uliva u Bojanu, 350 m3/s, tako da jeprosje~ni proticaj Bojane, nizvodno od u{}a Drima,oko 660 m3/s.

Ukupna koli~ina vode Jezera izmijeni se dvado tri puta tokom godine.

Hidrolo{ki podaci (period 1949-80)_____________________________________________________

Qm3/s Qm3/s Qm3/s________________________

SV SVV SMV_____________________________________________________a) Ulaz u Jezero1. Mora~a na HS Podgorica 170 1235 15

Strana 22 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

2. Cijevna na HS Trgaj 26 350 23. Mora~a u{}e 14 - -_____________________________________________________Svega sliv Mora~e: 210 1595 17_____________________________________________________4. Podzemni dotok u Jezero 28.5 - -5. Povr{inski dotok

neposrednog sliva Jezera 53 - -6. Padavine na povr{ini Jezera 38.5 - -_____________________________________________________Ukupan ulaz u Jezero 330_____________________________________________________b) Izlaz iz Jezera

1. Isticawe koritom Bojane 309 1900 532. Isparavawe 21 - -_____________________________________________________Ukupan izlaz iz Jezera 330_____________________________________________________

Razdobqe 1981.-1993. godine karakteri{esu{niji period, sa mawim dotokom vode u Jezero, a ume|uvremenu, u Albaniji su izvedene dvije HE(Fijerca i Vauedeji) na Drimu, sa zapreminom aku-mulacija od V= 2,5x109 m3. U takvim okolnostima,smawewe nivoa Jezera uzrokovali su:

- smaweni dotok voda u Jezero (na HSPodgorica 134 m3/s, pri SV),

- redukovani dotok voda Drima u Bojanu (ujed-na~eniji proticaj uz smawewe nanosa),

- prirodno produbqivawe korita Bojane, i - kombinacija ovih uticaja.Navedeni elementi uslovili su smawewe nivoa

Jezera po nizu parametara.

Karakteristi~ne kote nivoa Jezera (u mnm)_____________________________________________________Period MV SMV SV SVV VV_____________________________________________________ 1949-80 4,54 5,27 6,64 8,67 9,821981-93 4,76 5,00 6,13 7,99 8,92_____________________________________________________RAZLIKA +0,22 -0,27 -0,51 -0,68 -0,90_____________________________________________________

Neo~ekivano su smawene i sredwe minimalnevode (SMV), ali ne i apsolutne minimalne vode (MV).Ovo je od posebnog zna~aja, jer projekat Prostornogplana Nacionalnog parka koncept regulacije Jezerapredvi|a na smawewu oscilacija nivoa u narednomperiodu, pove}awem kontrolisanog oticawa, izgrad-wom akumulacija na Drimu (3,7x109 m3) i Mora~i(0,27x109 m3), {to uz regulaciju korita Drima mo`eda obezbijedi ekolo{ki kontrolisane nivoe Jezera ipovoqnije uslove plovnosti Bojanom.

Kao negativnu posledicu, treba o~ekivatismawewe nanosa {qunka iz sliva Mora~e, pri ~emuse mjere za{tite moraju sprovesti posebno na aluvi-jalnom dijelu same Mora~e.

Problem odr`avawa minimalnog nivoa Jezera(5,00 mnm) treba tra`iti aktivirawem bifurkacijevoda Drima, umjesto izgradwe praga na grlu Bojane(prema postoje}oj planskoj dokumentaciji za regu-laciju Skadarskog jezera, Drima i Bojane).

4.4. KLIMATSKE ODLIKE

4.4.1. Hidrometeorološki podaci

Slivno podru~je Skadarskog jezera izlo`enoje, u ve}oj ili mawoj mjeri, Jadransko-sredozemnommaritimnom uticaju, sa modifikacijama uslovqen-im razvijenim reqefom, u temperaturnom ipadavinskom re`imu.

Sredozemna subtropska klima, koja vlada u

depresiji Skadarskog bazena, odlikuje se dugim -su{nim i vru}im qetwim periodom, ki{ovitijim ihladnijim zimama u odnosu na primorje, sa pojavominverzija (tri puta vi{e mraznih dana u odnosu naprimorje).

Brdsko-planinska klima kra{kih povr{i, poduticajem mediteranske klime u pogledu vrlo velik-ih padavina u zale|u primorskog planinskog masiva(preko 3000 mm godi{we), odlikuje se hladnim swe-govitim zimama (visoki snijeg sa kra}imzadr`avawem) i svje`ijim ali su{nim qetima.

Subalpska klima visokih planinskih masiva,sa `upnim oazama u dubokim rje~nim dolinama gor-weg sliva Mora~e, odlikuje se dugim zadr`avawemsnijega na visokim planinskim visovima (preko 180dana) i ujedna~enijim re`imom padavina, sa maweizra`enim su{nijim periodom u odnosu na prethod-ne dvije oblasti.

Podru~je Skadarskog jezera je pod uticajem jad-ransko-sredozemne klime, koja prodire niskimPodrimqem i Pobojawem, ali i kontinentalnog uti-caja planinskog zale|a.

Sredwa godi{wa temperatura vazduha napodru~ju Jezera kre}e se od 14 do 15°C , {to svrsta-va ovo podru~je u najtoplija u Jugoslaviji. Ugodi{wem hodu temperature vazduha maksimum sejavqa u julu a minimum u januaru. Sredwa julskatemperatura (Virpazar) iznosi 25,7°C, a sredwa jan-uarska 4,0°C .

Broj qetwih dana, sa Tmaks 25°C, kre}e se oko120 dana u godini, a pojavquje se od marta do novem-bra. Tropskih dana, sa Tmaks 30°C, ima preko 50 ijavqaju se od maja do oktobra .

Padavine se skoro uvijek javqaju u oblikuki{e. U godi{wem prosjeku, koli~ine padavina sekre}u od oko 2.500 mm u jugozapadnim djelovima, dooko 1.700 mm u sjevernim djelovima podru~ja, kojeima mediteranski re`im padavina, sa maksimumom ukasnu jesen i izrazitim minimumom u toku qeta.Padavinskih dana ima prosje~no 118,1 godi{we, odkojih se 19,2% pojavi od po~etka juna do kraja sep-tembra. Pojava padavina u obliku snijega je rijetka.Broj dana sa snije`nim pokriva~em od 1 cm, mawi jeod 10 dana godi{we.

Sredwa godi{wa obla~nost iznosi 4,7 desetinapokrivenosti neba. Vedrih dana je prosje~no 124,8 ugodini, najvi{e u julu i avgustu, a najmawe u novem-bru i decembru.

Podru~je Jezera ima veliku osun~anost, jer jeprosje~no godi{we 2.500-2.600 sati sa sijawemsunca.

Grmqavine se javqaju u prosjeku 50 danagodi{we, naj~e{}e u toku qeta.

Vjetrovi naj~e{}e duvaju iz sjevernog i ju`nogkvadranta. Najzastupqeniji vjetrovi su bura, sjever,jugo, danik i no}nik. Dominantni su pravcisjeveroistok i jugozapad, a ti{ine su vrlo rijetke,svega oko 12% godi{we. Prosje~ni broj dana sajakim vjetrom kre}e se od 30 do 40 dana godi{we, dokolujnog vjetra ima 10 dana godi{we.

Podru~je Skadarskog jezera pripada subtrop-skom termi~kom pojasu, sa sumom aktivnih temper-atura vazduha iznad 10°C, od 4.800-5.000°C. Proqe}e,kad po~iwe vegetacija, ima prosje~no 90-100 dana (oddruge dekade januara do tre}e dekade aprila), sasredwom dnevnom temperaturom vazduha iznad 15°C.

Tokom proqe}a se u ovom podru~ju javqajumrazevi razli~itog intenziteta. U martu i apriluprosje~no se javqa 9-10 mraznih dana, a ~ak i u maju4 mrazna dana. Prvi jesewi mrazevi javqaju se dostakasno, prosje~no krajem prve dekade decembra, madase u pojedinim hladnijim godinama mogu javiti ve}sredinom novembra.

Hod minimalne temperature vazduha od -6,0 do

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 23 - Broj 46

-7,6°C mo`e se smatrati normalnom pojavom tokomzime, a pojava zimskog mraza ja~ine ispod -9,4 °C ve}vanrednom pojavom za ovo podru~je.

Uslovi vla`ewa (odnos padavina prema poten-ciji padavina), pokazuju da isto~ni dio podru~ja(Podhum) spada u vla`nu zonu, a zapadni dio(Virpazar, Ckla) u vrlo vla`nu zonu.

Vegetacioni period po~iwe rano, ve} u prvojdekadi marta, a zastori flotantne vegetacije pokri-vaju plitke vodene povr{ine Jezera od maja do okto-bra.

4.4.2. Specifi~nosti jezerskog akvatorijuma

Re`im temperature vazduha odra`ava se nanajve}i dio vodenih povr{ina bez termi~ke strati-fikacije. U podru~ju pelagijala temperatura vode sekre}e od 4,8°C u zimskom periodu, do 28°C u julu iavgustu. U zonama makrofitske vegetacije temper-atura vode dosti`e ~ak i 30°C. U vruqama (aktivn-im i u su{nom periodu) temperatura je i qeti oko13°C. Jezero se ve} du`i niz godina ne mrzne anajni`a temperatura u zimskom periodu iznosila je4,2°C.

Talasi na Skadarskom jezeru prouzrokovanija~inom, brzinom i ~estinom vjetrova (88%) pod-sti~u jedrewe ali ote`avaju ili na kratkoonemogu}avaju plovidbu.

Zbog specifi~nih uslova, posebno u qetwemperiodu (zbog zagrijanosti vode), javqaju se lokalnivjetrovi. U ovom periodu, pri vedrom vremenu, tokomdana duvaju naizmjeni~no:

- "danik", od jugozapada i "no}nik", od sjev-era, a jutrom "sjeverika" su vjetrovi umjerene ja~inei ne podi`u ve}e talase;

- "murlan" duva od istoka u svako dobagodine, tokom no}i. Jak je i di`e visoke talase;

- "rumija{" i "bojanac" duvaju kao neverini,od jugoistoka i pra}eni su ki{om;

- "orahovina" duva na mahove, od zapada, upopodnevnim satima, samo qeti;

- "upor" ili "smuta" je iznenadni olujni vje-tar, pra}en nevremenom. Duva na mahove i kratkotraje, ali je vrlo opasan za plovidbu;

Vjetrovi ~ije je ishodi{te izvan lokalnogpodru~ja su slede}i:

- "sjeverwak" (bura) dolazi iz unutra{wosti,duvaju}i preko Jezera ka moru. Suv je, jak i dugotraje, izazivaju}i visoke talase na jugozapadnojobali;

- "hercegovac" duva od sjeverozapada du`~itavog Jezera;

- "{ilok" dolazi sa mora, od jugoistoka iduva uzdu` Jezera. Jak je i dugo traje. Stvara visoketalase i donosi toplije vrijeme i ki{u;

- "ju`wak" i "garbin" su najja~i vjetrovi naSkadarskom jezeru. Duvaju preko Rumije, na mahove,stvaraju}i velike talase koji onemogu}avaju plovid-bu.

4.5. Z E M Q I Š T E

Na osnovu geneze zemqi{nog pokriva~a, na{irem podru~ju Nacionalnog parka zastupqena su:

- hidromorfna zemqi{ta, nastala radomvoda i dinamikom vodnog re`ima, uz ravno priobal-no podru~je; i

- teresti~na zemqi{ta, na neplavnimuzdignutim terenima, na vodopropusnoj karstnoj ikonglomeratnoj podlozi.

Na dnu Jezera le`i mo}ni aluvijalno-ilovastisediment, bez pedogenetskih procesa na wemu.

Hidromorfna zemqi{ta na ravni~arskom pri-obalnom pojasu Jezera u Zeti, idu}i od obale, zas-tupqena u paralelnim zonama, ~ine:

- organo-mineralno zemqi{te i treset (7.800ha; na 4,5-6 mnm),

- aluvijum karbonatni duboki, zabaren (2.200ha; na 6-7 mnm),

- aluvijum karbonatni duboki, slabo zabaren(3.000 ha; na 7-8 mnm),

- aluvijum karbonatni duboki, ilovasti(3.000 ha; na 8-12 mnm).

Uz tok Mora~e, na sprudovima, formiran je:- aluvijum karbonatni, pjeskovito-

{qunkoviti.Na aluvijalno-deluvijalnim naplavama u

Crmnici zastupqena su:- aluvijalno-deluvijano zemqi{te, zabareno

(25 ha), i- aluvijalno-deluvijalno zemqi{te, ilovas-

to (300 ha).Hidromorfna zemqi{ta zauzimaju povr{inu

od oko 17.000 ha. Postanak ovih zemqi{ta je u tijes-noj vezi sa radom voda te su veoma heterogenog i neu-jedna~enog sastava, po~ev od pjeskovito-{qunkovi-tih, du` Mora~e, do ilovasto-glinovitih, od]emovskog poqa prema Jezeru i u Crmni~kom iOrahovskom poqu. Aluvijumi koji se povremenoplave ili su izvan doma{aja poplava dobrih sufizi~kih i hemijskih osobina i svojstava, jer sukarbonatni, sa dosta visokim sadr`ajem humusa (1,5-6%). Ovakve osobine zemqi{ta, uz primjenu navod-wavawa i drugih savremenih agrotehni~kih mjera,omogu}ile su u ovoj zoni (odnosno Zeti) razvoj vrlointenzivne poqoprivredne proizvodwe, u kojojdominira povr}e i bostan.

Po proizvodwi povr}a ovo je najintenzivnijirejon, koji mo`e zadovoqiti potrebe Crne Gore, alise znatne koli~ine prodaju i na jugoslovenskomtr`i{tu. Prednosti mediteranskog klimata u ovomrejonu najboqe se koriste preko proizvodwe zimskogi ranog povr}a u staklenicima i plastenicima, azatim i povr}a na otvorenom poqu. Na`alost, ovopodru~je je i prenaseqeno pa su znatne povr{inezemqi{ta izgra|ene (ku}e, putevi i sl.) i trajnoizgubqene za poqoprivrednu proizvodwu.

U plavnoj zoni Skadarskog jezera i zoni uti-cavaju podzemnih voda, aluvijumi se postepeno ogo-qevaju i pogor{avaju svojstva. Usqed toga ovapotencijalno vrlo plodna zemqi{ta ne mogu seintenzivno koristiti, a ispod kote 7,5 m rijetko seobra|uju, izuzev dobro ocjedqivih povr{ina uzsprudove vodotoka.

Duboko zabareni aluvijum u uskoj zoni, redovnoplavan, nalazi se pod mo~varnim livadama kisjelihtrava i vrbaka, koji predstavqaju ostatke neka-da{wih ograda parcela.

Organo-mineralno zemqi{te, naj~e{}epoplavqeno, pod bujnom vegetacijom mo~vara i vrba-ka, predstavqa u ekosistemu najproduktivnijibiotop Jezera. Treseti{ta mo}nosti do 4 m javqajuse pod ilovastim naplavama na lokalitetimaPodhuma, Gorweg blata i Rzavca. Wihovo adekvatnoi reducirano kori{}ewe u poqoprivredi gorwihrejona mo`e da, u znatnoj mjeri, smawi upotrebuvje{ta~kih |ubriva i usmjeri, na ovom prostoru,proizvodwu ekolo{ki zdrave hrane, uz zna~ajankomercijalni efekat i za{titu podzemnih voda.

Mogu}nost intenzivnog kori{}ewa ovihzemqi{ta treba uskladiti sa o~uvawem ekosistemaJezera i biotopa mo~varne zone. Opredjeqewe na reg-ulaciju nivoa Jezera, smawewem oscilacije voda ugranicama od 5-6,5 mnm, obezbijedi}e na pojasupovr{ine od oko 4.000 ha intenzivno obra|ivawe.Ova mogu}nost je nagovije{tena pomjerawem obradi-vog zemqi{ta na ni`e granice, posebno za gajewebostana.

Strana 24 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

Teresti~na zemqi{ta, zastupqena sa petjedinica, su:

- sme|e zemqi{te na {qunku i konglomeratu,u ravnici (oko 10.000 ha), na karstnoj podlozipodine,

- crvenica vrlo plitka, stjenovita,- pretalo`ena crvenica, - sme|e antropogeno zemqi{te terasa, i- sme|e zemqi{te na fli{u.Na fluvio-glacijalnoj naplavi ]emovskog i

Tu{kog poqa razvilo se skeletno sme|e zemqi{te,na ekstremno propusnoj podlozi {qunka i konglom-erata. Nestanak {umskog pokriva~a, u preistori-jskom periodu, uslovio je sna`an proces eolskeerozije, koji je vremenom odnio sa sredi{weg dijelakompleksa ~itavi sloj zemqi{ta. Ogoqeni skeletdonedavno je predstavqao pustiwsko-stepsku oblastslabog pa{waka. Zahvaquju}i savremenojagrotehnici i navodwavawu danas se tu nalaze plan-ta`e vinograda i vo}waka.

Podno`jem okolnih brda i na jugu naplavezemqi{te nije ja~e erodirano, ima ve}u dubinu iveoma je plodno. Me|utim i ovdje ga prati prenase-qenost i zna~ajna zauzetost naseqima i infra-strukturnim sistemima.

Plitke crvenice su zastupqene na kre~wa~kimpadinama oboda Jezera. Najve}i dio ovog zemqi{ta,u granicama Parka, pokriven je golim kre~wa~kimstijenama (70 %), a mawi dio (30 %) ~ine zemqi{ta{krapa i uvala, sa plitkim skeletnim crvenicama.

Pretalo`ene crvenice se javqaju u lavirintukre~wa~kog pobr|a, u vrta~ama i dolovima, sa znat-no ve}om dubinom i kontinuitetom prostirawa.Ekstremna vodopropusnost i bezvodnost, uz redovnesu{e, desetkuju mogu}i prinos.

Sme|e antropogeno zemqi{te terasa, na kon-taktu dolomita, podgra|ivawem padina pretvorenoje u poqoprivredno zemqi{te, koje je na prostoruCrmnice i Krajine pod vinogradima, vo}wacima imasliwacima (Muri}i i Besi).

Sme|e zemqi{te na fli{u pokriva padinskekomplekse obrasle gustom vegetacijom {umo-{ikara, tipa makije. Zastupqeno je mozai~no, iznadantropogenog zemqi{ta.

4.6. EKOSISTEM JEZERA

4.6.1. Opšte karakteristike sistema

Jezero pripada kalcijum-bikarbonatnom tipuslatkih voda sa malim u pelagijalu i pove}animkoli~inama nutricija, u prvom redu fosfata, ulitoralu i rje~nim u{}ima. Re`im gasova u pelag-ijalu odlikuje se visokom stopom koncentracijerastvorenog kiseonika (11,5-17 mg/l). Me|utim, zavrijeme qeta, pri niskom vodostaju, ova koncen-tracija se u litoralu spu{ta i do 6 mg/l, akoli~ina ugqen-dioksida raste i preko 10 mg/l.

Ekosistem Skadarskog jezera ~ini niz ekosis-tema ni`eg reda, `ivotnih zajednica i populacija`ivih bi}a, me|usobno povezanih, koji ~ine jedin-stveni `ivotni organizam. Pojedini djelovi togsistema su o~uvani, drugi su mawe ili vi{eo{te}eni, a neki su prakti~no uni{teni, ~emu surazlozi prvenstveno antropogeni.

Biotop voda Skadarskog jezera objediwavaplitke slobodne vode Jezera i vrta~e vruqa, kaoposebne biotope jezera u Jezeru. Wegova primarnaprodukcija je fitoplankton i submerzna vegetacija.Ova produkcija nije u srazmjeri sa velikom sekun-darnom produkcijom. Fauna po~iwe organizmimadna, pa se preko svih trofi~nih stupweva, 45 vrstariba i velikog broja plovu{a, zavr{ava sagrabqivicama. Velika koli~ina slatke vode, jo{

uvijek relativno ~ista, ima neprocjewivu vrijed-nost za razvoj ribarstva i boravak ptica plovu{a.

Biotop mo~varne vegetacije, koji zauzima veli-ki prostor uz sjevernu obalu Jezera i zalive, ~ineflotantna i emerzna vegetacija. Ovdje `ivot bujapreko ~itave godine. Intenzivna sekundarna pro-dukcija karakteri{e se masovnim prisustvom svihrazvojnih stupweva insekata, ra~i}a, meku{aca ivodozemaca. Wima se hrani ribqa mla|, jer je ovdjemrestili{te ve}eg broja riba i gwezdili{te ihranili{te mnogih plovu{a. Golema koli~inabiqne zelene mase prihvata polutante s kopna, ~imese jezerska voda odr`ava u stawu relativne ~isto}e.

Biotop vodoplavnih {uma i livada nastavqase neposredno na prethodni. Vrbove {ume pred-stavqaju nekada{we granice parcela a prvi{umski kompleksi nalaze se na Manastirskoj tapi-ji, na u{}u Mora~e. Slobodne povr{ine izme|u vrbaobrasle su travnatim zajednicama, koje su na ni`impolo`ajima tipi~no hidrofilne. Biotop je diogodine pod plitkim vodama, a u qetwem periodu suv.Zona je zna~ajna u prvom redu kao hranili{te igwezdili{te ~apqi i ptica iz porodice vrana isitnih pjeva~ica.

Poqoprivredna zona Zetske ravnice, naslowe-na na vodoplavne povr{ine s jedne i poqoprivrednekomplekse ]emovskog poqa s druge strane, sasa~uvanim polupustiwskim terenima, od zna~aja jekao biotop Jezera. Fauna ovih stani{ta ima veomatijesnu vezu sa Jezerom, kao hranili{tem iligwezdili{tem. Za podru~je Parka ova zona je izvorzaga|ewa voda Jezera, u prvom redu vje{ta~kim|ubrivom i pesticidima.

Bilans litorala Skadarskog jezera (nivo vode5,5 mnm)_____________________________________________________

povr{ina u km2____________________________ukupno Crna Gora Albanija

________________________________________________________-Slobodne vode 375.5 220.0 155.5-Vode pod flotantnom vegetacijom 36.5 34.0 2.5_____________________________________________________UKUPNO VODE JEZERA 412.0 257.0 158.0_____________________________________________________-Emerzna vegetacija mo~vara 26.5 22.7 3.8-Mo~varne livade 30.9 24.0 6.9_____________________________________________________UKUPNO MO^VARNO TLO 57.4 46.7 10.7_____________________________________________________UKUPNO LITORAL 469.4 300.7 168.7_____________________________________________________

Litoralu, u {irem smislu, pripada i 39,0 km2poqoprivrednog plavnog zemqi{ta kod sredwegmaksimalnog nivoa Jezera od 7,99 mnm, uglavnom naprostoru dowe Zete.

Biotop {uma i {umo-{ikara je razvijen napadinskom kre~wa~kom obodu Jezera. To je uglavnomzajednica bjelograbi}a sa hrastom, divqim narom,dra~om i dr. Ovaj biotop je degradiran, jer su {umesvedene iskqu~ivo na pawa~e, a ve}i dio prostorazauzimaju {ikare bjelograbi}a. Fauna biotopa seodlikuje prisustvom krupne divqa~i (divqih sviwai srna), a od ptica zna~ajne su {umske grabqivice.

Biotop gariga i kamewara, razvijen na dijeluprostora gdje i predhodni, predstavqa krajwi ste-pen degradacije vegetacijskog pokriva~a.Karakteri{e ga zajednica Stipo-salviatum, sa pros-tranim povr{inama obraslim pelimom. Bli`eJezeru, a posebno na ostrvima, nalaze se bijedni

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 25 - Broj 46

ostaci makije koja je tu bila razvijena. Te ostatkesada odlikuju hrast crnika i lovorika. Fauna ovogbiotopa je bogata endemskim oblicima gmizavaca iinsekata. Brojne su i populacije mediteranskihptica. Iako predstavqa degradirano stawe, biotopima veliku ulogu u spre~avawu erozije, koja se javqasvuda gdje je stawe ispa{om i brawem qekovitogbiqa ja~e naru{eno. Krajwi stepen degradacije jesterilni kamewar.

Ekosistem Skadarskog jezera je veoma zna~ajankao migratorna stanica, posebno za ptice selice.

Skadarsko jezero pripada oligotrofnim jezer-ima, {to je, na prvi pogled, uvijek bilo u neskladusa velikom sekundarnom produkcijom. O~igledno,zona makrofitske vegetacije je preuzela glavnuulogu primarne produkcije i ve}i dio "hrane"Jezera, koji poti~e iz we, uglavnom ~ine vi{e biqkei perifiton.

Ekosistem Jezera spada u relativno o~uvanesredine, ali posledwih nekoliko godina biqe`ibitne promjene. Nastupila je poja~ana eutrofizaci-ja Jezera, koja se za sada najvi{e ogleda u poja~anombujawu vegetacije. Time, posebno submerzna iflotantna vegetacija postaju fizi~ka smetwaplovidbi i ribolovu. O~igledno je da vegetacija jo{uglavnom uspijeva da "proguta" poja~ani prilivnutrijenata, ali da je dostignuta krajwa granica ida je kvalitet vode opasno ugro`en. Bujawe veg-etacije dovodi do promjena u ravnote`i populacijeriba, tako da se pove}ava brojnost vrsta koje se mri-jeste na vodenom biqu (kara{), a smawuje broj onihkoje se mrijeste na pijesku i {qunku (ukqeva).Zna~ajne promjene u sastavu populacija riba izazva-lo je uno{ewe novih vrsta, od kojih je srebrnikara{ postao masovan.

4.6.2. Flora i vegetacija

Povoqni termi~ki i gasni uslovi Skadarskogjezera, preko cijele godine, omogu}avaju ~estu smjenugeneracija u populacijama pojedinih vrsta pri-marnih planktonskih producenata.

Skadarsko jezero se odlikuje jako izra`enim ibogato razvijenim mikrofitskim regionom. Bujnavegetacija vi{ih vodenih biqaka pokriva, vi{eili mawe, povr{ine vode uglavnom uz obale Jezera,pribli`no oko 34 km2. Na povr{ini vode karakter-isti~ni su ~lanovi mje{ovitih ili ~istih sastoji-na flotantnih submerznih i emerznih akrofitnihbiqaka.

Algoflora

Bitna karakteristika zajednica algiSkadarskog jezera je ogromna raznovrsnost wenihoblika, koja odlikuje samo tropske i subtropskeslatkovodne akvati~ne sisteme. Na podru~ju Jezeraje determinisano 930 vrsta, varijeteta i formi, uokviru 174 roda. Najve}i broj algi (749 vrsta) na|enje u litoralu, zatim slijede "oka" (561 vrsta), u{}arijeka (382 vrsta) i pelagijal (235 vrsta). Drugava`na karakteristika mikrofitske zajednice je dasu 98 vrsta zajedni~ke za sva ~etiri jezerskapodru~ja.

Osnovni trofi~ki tip zajednica algi pokazu-je dominaciju oblika iz klase Bacillariophyceae iChlorophyceae, sa pribli`no 50:50 % oligoeu-trofnih zahtjeva. Zna~ajno je ista}i da jezabiqe`eno 246 vrsta algi novih za Skadarsko jeze-ro, od kojih su 135 veoma rijetke i nove u algofloriCrne Gore. Tako|e, vaqa ista}i da je algofloraSkadarskog jezera bogatija za 21 rod. Status "nova"u Skadarskom jezeru dobila je ~itava jedna klasaalgi - Rhodophyceae.

Bogatstvo zajednica algi, u sva ~etiri podru~jaJezera, posledica je procesa eutrofikacije Jezera.Ova pojava se manifestuje pokrivawem ~itavog dnabentonskim algama i pove}awem planktonskihskupina u plitkim zalivskim zonama sjeverne obaleJezera, pri niskom vodostaju. Zato treba preduzetipreventivne mjere koje bi {to hitnije stavileJezero pod organizovanu, efikasnu i trajnu za{titu,radi nau~nih i privrednih interesa ne samo wegov-og u`eg podru~ja ve} i {ire dru{tvene zajednice.

Makrofitska vegetacija

Skadarsko jezero se odlikuje jako izra`enim ibogato razvijenim makrofitskim regionima. Bujnavegetacija vi{ih vodenih biqaka pokriva ve}e ilimawe povr{ine vode. Makrofitsku vegetaciju, kojase po~ev od prvih qetwih dana vidqivo razvija napovr{ini vode, ~ine neki karakteristi~ni ~lanovimje{ovitih ili ~istih sastojina flotantnihvodenih biqaka (Nuphar luteum, Hymphea alba, Trapanatans, Nymphoides peltata, Potamogeton natans).Ispod povr{ine Jezera, na plitkom i muqevito-pjeskovitom dnu, razvija se ve}i broj submerznihvrsta, kao {to su: Naias marina, N. minor,Potamogeton perfoliatus, P. krispus, P. pektinatus., P.Lucens, Myriophillum spicatum, M. verticilatum,Vallisneria spiralis, Ceratophillum submersum, C.demersum, Chara sp., Nitella sp., Utrikularia vulgaris idr. Tre}u, mawe brojnu ekolo{ku grupaciju ovihprimarnih producenata ~ine tzv. emerzne vodenebiqke, koje rastu sa dna ali velikim dijelom {tr~eiznad povr{ine vode, kao {to su: Fragmites commu-nis, Scirpus lacuster, Tipha angustifolia i dr.

Šume i šikare

Raznovrsnost vegetacije uslovila je brojnespecifi~nosti prirodnih elemenata Skadarskogjezera, koje se mogu pripisati klimatskim, hidro-grafskim, geolo{kim, pedolo{kim i drugim speci-fi~nostima. Kopnena i {umska vegetacija ima vi{ebiqnih zajednica - asocijacija i subasocijacija.

Zajednica bjelograbi}a (Carpinetum orientalis)rasprostrawena je na {irem pojasu slivaSkadarskog jezera. Pewe se do cca 600 mnm, zah-vataju}i uglavnom sjeverni i sjeveroisto~ni padin-ski dio Jezera. U ovoj rasprostrawenoj zajednici, nakopnenom dijelu Jezera izdiferencirano je vi{esubasocijacija:

- {ume bjelograbi}a i hrasta medunca sanarom-{ipak (Carpinetum orientalis punicosum), zas-tupqene su u priobalnom pojasu, uglavnom do 150mnm.

- zajednice bjelograbi}a sa kostrikom (Rusco-Carpinetum orientalis), zahvataju prostore {ire oko-line Skadarskog jezera.

- zajednica bjelograbi}a sa zelenikom(Phillyreo carpinetum orientalis) pojavquje se u ve}imili mawim krpama, na sjevernim ekspozicijamaiznad Malog blata.

- zajednica bjelograbi}a sa ~esvinom izelenikom (Phillyreo carpinetum orientalis troianea),zahvata prostor, ne{to ve}i od predhodne, na sjev-ernim i sjeverozapadnim ekspozicijama Skadarskogjezera.

- zajednica bjelograbi}a sa narom izelenikom (Phillyreo carpinetum orientalis puniceto-sum) prostire se na uskom prostoru obale Jezera ipewe do visine od oko 200 mnm, uglavnom na ju`nimi jugozapadnim padinama.

- zajednica bjelograbi}a sa dra~om izelenikom (Phillyreo carpinetum orientalis puniceto-sum), predstavqena {ikarom koja je nastala antro-pogenim djelovawem, naro~ito kori{}ewem neka-da{wih {uma i {ikara bjelograbi}a, zahvata

Strana 26 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

uglavnom kre~wa~ke povr{i na zapadnim obalamaSkadarskog jezera.

- zajednica bjelograbi}a sa zanovijetom izelenikom (Phillureo carpinetum orientalis petterieto-sum), koja se nalazi u viso~ijim predjelimaSkadarskog jezera, u {iroj kontaktnoj zoni, vrsta jekoja je biolo{ki i ekonomski zna~ajna naro~ito kaomedonosna.

Zajednica {uma Skadarskog lu`waka (Quercusrobus ssp. scutariansis-Fraxinus oxicarpa-Periplocagraeca) ve`e se za Alneto-Quercion roboris. Nalazise na poplavnom dijelu Skadarskog jezera i zahvatamawe povr{ine. Wena eksploatacija je naro~itointenzivna u zadwe vrijeme, pa je treba boqeza{tititi. Osnovni pe~at ovoj zajednici daje pod-vrsta hrasta lu`waka koji je rijedak pa je na osnovuZakona o za{titi prirode stavqen pod posebnuza{titu.

Zajednica pitomog kestena i hrasta sladuna(Querceto castanetum montenegrinum), vrloimpozantna, razvija se, na slikantnoj podlozi, najugozapadnim ekspozicijama Skadarskog jezera.Pojavquje se, uglavnom u fragmentima, na lokalite-tu Krajine, zahvataju}i najve}im dijelom prostor ukontaktnoj zoni Nacionalnog parka. Pojava rakakore na stablima kestena zahtijeva istra`ivawebolesti i weno suzbijawe.

Zajednica sladuna i cera (Quercetum confertaecerris) naseqava gajwa~e i fli{na stani{ta, koja jepotrebno {to prije za{tititi, kao posqedweostatke ove zanimqive {umske zajednice.

Zajednica cera (Quercetum cerris) pojavquje se,u vidu fragmenta i mawih krpa, u viso~ijim predje-lima i {iroj kontaktnoj zoni Nacionalnog parka.

Zajednica mediteranskih zimzelenih {uma-makija se nalazi, u degradiranim fragmentima, naostrvima krajinskog arhipelaga i nekim djelovimaju`ne obale Jezera. Na tim prostorima prepoznaju seelementi zajednica potencijalne vegetacije: {umehrasta crnike i makije sa crnim jasenom, {umehrasta crnike sa crnim grabom, sastojine lovora imasliwaci.

Vrbovo-topolove {ume prekrivaju velike pro-store na sjevernoj, vodoplavnoj obali Jezera. Ove{ume su svedene na drvorede i {umarke, kao me|a{eparcela, koje se u suvo doba godine koriste zaispa{u i za ko{ewe. Jedina prava {uma ovog tipa jeza{ti}eni kompleks vodoplavnih vrbovih {uma nau{}u Mora~e (poznati ornitolo{ki rezervatManastirska tapija). To je jedina stara vrbova {umana Jezeru, koja se {iri prirodnim procesom, osvaja-ju}i nove povr{ine, formirane na pove}anomnanosu Mora~e, na u{}u. S obzirom na zna~aj ipotrebu postojawa takvih {uma, neophodno jeo~uvati kompleks Manastirske tapije i Crni `ar,kao i druge komplekse.

Zajednica kaduqe i koviwa (Stipo-salvietumofficinalis) {iroko je rasprostrawena na pa{wacimai kamewarima, naro~ito u predjelu Krajine.Najzna~ajniju vrstu ~ine Salvia officinalis, Stipa bro-moides, Micromeria parviflora i druge. Salvia se uve-liko koristi kao qekovita i aromati~na biqka i~esto se nestru~no eksploati{e, {to mo`e izazvatine samo weno ugro`avawe ve} i erodirawe plitkogzemqi{ta na kr{u.

Zajednica ~ubre i ofresine (Satureia subspica-ta-Poa bulbosa) zahvata {ire prostore kontaktnezone Skadarskog jezera. Pojavquje se na prostorimakoji predstavqaju tipi~ne polupustiwe, kao {to je]emovsko poqe. Ova zajednica vr{i zna~ajnu uloguzaustavqawa procesa daqe degradacije zemqi{ta.

Zajednica smiqa (Helichrisetum) zauzimauglavnom toplija stani{ta u okolini Skadarskogjezera, na jugoisto~nim ekspozicijama.

Tamarix je grmoliki {ibqar uz re~ne obale uvidu malih fleka, koji svojim dugim korijewemizvanredno ve`e zemqi{te.

4.6.3. Fauna

Skadarsko jezero le`i u zoni su~eqavawavelikih zoogeografskih oblasti: prostranePaleoarkti~ke oblasti (Evropa, ve}i dio Azije),Mediterana i sjeverne Afrike, {to je od posebnogzna~aja za pokretni dio faune. Povezanost ovihoblasti preko Skadarskog jezera najboqe ilustrujuprimjeri iz faune ptica, i to pojavom afri~kihvrsta, kao i velikog dijela populacije zimuju}ihplovu{a iz zapadnog Sibira.

Podru~je Jezera pripada submediteranskojfauni, a wegova najbli`a okolina ima izrazitekarakteristike kontinentalne faune. Klima Jezerase karakteri{e mediteranskim klimatskim cik-lusima. Temperatura vode se kre}e od 4-28°C, bezizra`ene termi~ke stratifikacije, izuzimaju}i"oaze" u Jezeru. Snije`ni pokriva~ je rijedak ikratkotrajan, a ozbiqnih zale|ivawa nema. Time jeuslovqen bujan razvoj svih `ivotnih formi uproqe}e i rano qeto, u doba reprodukcije ve}ine`ivotiwa i biqaka. Produkcija vodene zajedniceravnomjerno se odvija tokom cijele godine, {toSkadarsko jezero ~ini veoma va`nim i povoqnimzimovali{tem za migratornu faunu.

Zona Skadarskog jezera izbjegla je glacijacijii na taj na~in predstavqala izvanredan refugijum.Tragovi toga ogledaju se u prisustvu velikog brojareliktnih i endemi~nih biqnih i `ivotiwskihvrsta. Istovremeno, Skadarsko jezero je prihvatiloi vrste koje su naknadno {irile svoje areale a to idanas ~ine.

Fauna beski~mewaka

Kao prete`no mo~varni biotop, Skadarskojezero predstavqa zna~ajno naseqe vodenihbeski~mewaka, koji su jedna od po~etnih karika ulancu ishrane vi{ih `ivotnih oblika, prije svegalarvenih oblika raznih grupa insekata.

Vodenim beski~mewacima pripada i dekapodnira~i}, ~ije brojne populacije slu`e kao hrana riba-ma, a posebno nekim pticama. Od rakova, zanimqivoje prisustvo jedne evropske slatkovodne krabe(Telphusa fluviatilis).

Fauna meku{aca je siroma{na vrstama, ali suwene populacije brojne. To se posebno odnosi naslatkovodne {koqke (Dreissena polymorpha iAnodonta cyanea), kao i brojne populacije vodenihpu`eva (Viviparus viviparus). Vodeni meku{ci pred-stavqaju osnovnu hranu za ptice plovu{e i veoma suva`ni za migratornu i zimuju}u ornitofaunu.

Sliku vodenih ekosistema dopuwavaju brojnepopulacije komaraca, va`ne za ishranu mla|i ve}egbroja riba.

Fauna beski~mewaka kopnenih ekosistemaodlikuje se slo`enim i raznovrsnim naseqeminsekata, sa velikim brojem vrsta, u kojima suprisutni brojni endemiti mediteranskih vrsta idruge vrste danas nepoznate za nauku.

Od za{ti}enih vrsta insekata, koji ovdje`ive, na prvom mjestu je {umski mrav (Formica rufa).Tri za{ti}ena leptira, koji naseqavaju okolinuJezera, pripadnici su roda Papilio. To su: obi~nilastin rep (P. machaon) , sredozemni lastin repak(P. alexanor) i jedarce (P. podalirius). Za{ti}ene su idvije vrste tvrdokrilaca: jelenak (Lucanus corvus) inosoro`ac (Oryctos nasicornis).

Za odr`avawe ekosistema, kao bioregulatora,treba staviti pod za{titu ~etiri vrste tvrdokrila-ca iz grupe bauqara (tr~uqci) i tri vrste bubamara(Coccinelidae).

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 27 - Broj 46

U vi{e izvora podzemnih tokova i pe}inanalazi se bogata podzemna fauna, od koje je izrazitoendemi~na fauna pe}inskih pu`eva. Faunisti~kiraritet je prisustvo xinovske vodne stjenice(Belostoma nilotica).

Fauna ki~mewaka

Ova fauna, s obzirom na zna~aj wenog direk-tnog ekonomskog kori{}ewa, znatno je istra`enijai poznatija.

Klasa ribe (Pisces)

Skadarsko jezero pripada naseqima bogatimribom, {to je zna~ajan ekonomski potencijal. Jezeroje prete`no ciprinidna voda, sa 22 vrste, ali imapredstavnika salmonida (4 familije), migratornihriba (9 vrsta), nekoliko vrsta riba unesenih uJezero i tri vrste ribqih parazita.

Od stalnih ribqih vrsta nalaze se:- familija {arana: brcak-brona (bijeli i

`uti), {aradan, klijen, gaovica, qoqa, skobaq,mrenica, poto~ni mren, ukqeva, ukqevica, gav~ica ,krap-{aran, brkica, viwak, bodowa, gambuzija,rje~na singularica, glavo~ i lijenak.

- familija pastrmki: primorska poto~napastrmka, strun, glavatica i zetska mekousna pas-trmka.

- familija lipqana: lipqanMigratorne ribe, koje dio `ivotnog ciklusa

provode u moru, su: atlantska jesetra, jadranska jese-tra, kubla, jeguqa, cipol-skakavica, levrek,brancin, iver i {iqoglavka.

Ribe unesene u Jezero, u novije vrijeme, su:kalifornijska pastrmka, amurska deverika, bijelitolstolobik, bijeli amur, kara{ ("kinez"), grge~,crni amur, tolstolobik sivi i ameri~ki somi}.

Ribqe parazite, izdvojene u posebnu klasukolousta-zmijuqica, ~ine: morska paklara, re~napaklara i poto~na paklara.

Pored velikog ekonomskog zna~aja ukqeve,krapa, skobaqa, jeguqe, pastrmke, kuble i skakavice,naseqe riba u Skadarskom jezeru ima ogromnuekolo{ku ulogu, jer predstavqa glavnu sponu izme|uprimarnih producenata (fitoplankton i vi{ebiqke) i konzumenata ni`eg reda (beski~mewaci), sakonzumentima vi{eg reda, prvenstveno pticama inekim sisarima. Najve}u ulogu u ishrani pticamo~varica imaju vrste, ekonomski mawe zna~ajne,kao {to su brcak, endemi~ni {aran, sitna ali bro-jna gambuzija i glavo~.

Klasa vodozemci (Ampxibia)

Pe~at fauni vodozemaca Jezera daje veoma bro-jna populacija obi~ne zelene `abe, koja naseqava~itavu zonu vodene vegetacije i vodoplavne livade.

@abama, koje Jezeru gravitiraju sa kopna, pri-pada gatalinka i vi{e vrsta iz roda rana, koje nase-qavaju prostore uz potoke i vla`na mjesta {umskezone. Populacije zelenih `aba su veoma zna~ajnakarika u lancu ishrane i predstavqaju osnovnuhranu za neke gmizavce (obi~na ili barskabjelou{ka) i ptice (~apqa, djelimi~no patke).Hrane}i se uglavnom lete}im insektima, `abe ~inesponu izme|u ovih brojnih grupacija i vi{ih`ivotiwa. Populacija zelene `abe je od zna~aja ikao izvor qudske hrane i specifi~an izvozniartikal.

[umsku zonu naseqava obi~ni ili {arenida`devwak (Salamandra salamandra), a prisutni su iobi~ni i veliki mrmoqak.

Klasa gmizavci (Reptilia)

Gmizavce vodenih zajednica karakteri{e bro-jnost, a suvih stani{ta raznolikost. Kompletnimspiskom vrsta gmizavaca podru~ja Skadarskog jez-era, prikazanim u vidu zoogeografske podjele, obuh-va}eni su:

- Palearkti~ke, {iroko rasprostrawenevrste: {arka (Lacerta berus)

- Sredweevropski oblici: sqepi} (Anguisfragilis), obi~ni smuk (Coluber longissimus), smukuqa(Coronella austriaca), barska bjelou{ka (Tropidonotusnatrix), rje~na bjelou{ka (Tropidonotus tesselatus),sivi gu{ter (Lacerta agilis), zidni gu{ter (Lacertamuralis), gu{ter zelemba} (Lacerta viridis).

- Mediteranski endemiti: barska korwa~a(Emis orbicularis), kopnena korwa~a (Testudo her-mani), ku}ni macaklin (Hemidctylis turcicus),kra{ki gu{ter (Lacerta melisellensis), primorskigu{ter (Lacerta sicula), mrki gu{ter (Algyroidesnigropuctatus), blavor (Ophisaurus opodus), smuk{ilac (Zamenis dahlii), primorski smuk (Zamenisgemmonensis), {areni smuk (Elaphe situla), prugastismuk (Coluber quatorlineatus), mrki smuk (Coelopeltismonspessulanus), crnokrpica (Tarbophis fallax),poskok (Vipera ommodytes).

- Jugoslovenski endemit: o{troglavi gu{ter(Lacerta oxycephala).

Faunu gmizavaca Skadarskog jezera ~ineakvati~ni oblici, ~ije populacije su veoma brojne ikoje predstavqaju zna~ajnu kariku vodenih ekosis-tema. Obije vrste bjelou{ki ~ine sponu izme|uvodozemaca i ptica iz porodice ~apqi. Rje~nabjelou{ka se, s druge strane, hrani ribama i na tajna~in je kompetitor ihtiofagnim pticama, aliistovremeno i zna~ajan izvor hrane za neke od wih.

Kopnena fauna gmizavaca, pored neospornovelikog ekolo{kog zna~aja, ima i teorijski zna~aj.Zbog izrazitog endemizma, posebno na nivou podvrs-ta izolovanijih populacija na ostrvima, pru`aodli~an materijal za taksonomska, evoluciona, fau-nisti~ka, zoogeografska i ekolo{ka istra`ivawa.Neki dosada{wi radovi pokazuju da je na ostrvimaSkadarskog jezera zastupqen jedan "ekolo{ki" niz(po~ev od Vu~kog blata pa prema Albanskoj granici),sa zanimqivim i jo{ neobja{wenim slu~ajevimame|usobne kompeticije, trpeqivosti i netrpe-qivosti pojedinih vrsta. Istovremeno, to sunajju`nija poznata nalazi{ta jugoslovenskogendemita-o{troglavog gu{tera i mrkog gu{tera.

Kopneni gmizavci predstavqaju i nizzna~ajnih ekolo{kih karika. Gu{ter predstavqa"najkra}u" vezu izme|u insekata, s jedne i ptica,odnosno zmija (smukova), s druge strane. Kopnenezmije opet povezuju ni`u faunu sa pticama (oraozmijar, mi{ar) a predstavqaju predatore sitnihglodara, {to posebno va`i za otrovne zmije.Korwa~e ~ine vezu izme|u primarnih producenata inekih ptica (bijela kawa), a kopnenih korwa~a imatoliko da mogu, u kriznim situacijama, pred-stavqati i dodatni izvor hrane za qude.

Vodozemci i gmizavci (Herpetofauna) prisutnisu sa 40 vrsta. U Nacionalnom parku su za{ti}enesve vrste osim zmija otrovnica (Vipera ommodytes) -{arke i poskoka, kao i zelene `abe, izvan stani{tau crmni~kim poqima.

Klasa ptica (Aves)

Ni{ta ne odslikava raznovrsnost, bogatstvo,dinamiku i zoogeografski zna~aj Skadarskog jezerakao ptice. Skadarsko jezero je od ranije bilo pozna-to kao ornitolo{ki objekat od me|unarodnog zna~ajai wegova me|unarodna reputacija je zasnovana

Strana 28 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

prvenstveno na bogatstvu u fauni ptica. Ptice suistovremeno grupa koja je, pored riba, najboqeprou~ena i za koju postoji najvi{e kvalitetnihpodataka.

Raspolo`ivi podaci pokazuju da sredinom jan-uara na Skadarskom jezeru zimuje prosje~no 210.000vodenih ptica. Uzimaju}i u obzir redovne fluk-tuacije i kretawa ptica tokom jeseni i zime, ocjew-uje se da preko milion ptica pro|e preko Jezera utoku jesewe seobe i zimovawa. Upore|uju}i to sa poz-natom brojno{}u u najzna~ajnim zimovali{timaEvrope i Mediterana, Skadarsko jezero izbija nasam vrh zna~ajnih zimovali{ta ptica na tom pros-toru. [tovi{e, prvi podaci govore da opstanak oko10% ukupne isto~noevropske i sredweevropske pop-ulacije vodenih ptica, direktno zavisi odSkadarskog jezera. To jasno pokazuje me|unarodnipolo`aj tog objekta i nagla{ava ulogu koju CrnaGora ima u wegovoj za{titi.

Ptice bazena Skadarskog jezera obuhvataju 279vrsta, svrstanih u 51 porodicu i niz podgrupa uwima. Najkarakteristi~nije ptice su iz redaplovu{a i mo~varice, zastupqene sa preko 20porodica, od kojih je rijetki kudravi pelikan sim-boli~ni predstavnik ornitofaune Skadarskog jez-era.

Prema mjestu boravka, vrste ptica su podije-qene na: stanarice (11%), gwezdarice (22%), zimu-ju}e vrste (33%) i prolazne vrste (34%).

U~estalo{}u pojavqivawa na Jezeru,razvrstane su u ~etiri kategorije, po~ev od onihkoje se smatraju i{~ezlim, do redovno prisutnih.Brojnost je zastupqena od vrlo rijetkih vrsta, doveoma brojnih i masovnijih.

Status za{tite odre|en je po kategorijama, uskladu sa Rje{ewem Republi~kog zavoda za za{tituprirode. Prvu kategoriju za{tite ima 239 vrstaptica (86% populacije); drugom kategorijom su obuh-va}ene u vrste namijewene za lov na divqa~; doktre}a kategorija obuhvata djelimi~no za{ti}enevrste. Ostale ptice predstavqaju neza{ti}ene vrste.

Prikaz ornitofaune Nacionalnog parka*_____________________________________________________Familija broj Familija broj

vrsta vrsta_____________________________________________________01. Morski gwurci 3 27. Pupavci 102. Gwurci 4 28. Djetli}i 603. Pelikani 2 29. Laste 504. Kormorani (fendak) 3 30. [eve 505. ^apqe 10 31. Pliske 706. Ra`wevi 2 32. Vuge 107. Rode 2 33. ^vorci 208. Plovke (labud,

guska, patka) 25 34. Vrane 909. Orlovi ribari 1 35. Kugare 110. Ptice grabqivice

(jastreb, orao, soko,eja) 33 36. Vodeni kosovi 1

11. Koke (jarebice) 3 37. Cari}i 112. @dralovi 1 38. Popi}i 213. Dropqe 2 39. Grmu{e 2214. Barske koke 7 40. Kraqi}i 215. O{trigari 1 41. Muharice 316. Zujavci 7 42. Drozdovi

(pjeva~ice) 1917. [quke 21 43. Sjenice 618. Potrci zujalice 2 44. Brgqezi 119. Galebovi 14 45. Puzgavci 120. Golubovi 5 46. Puzi}i 121. Kukavice 2 47. Bijele sjenice 122. Sove (sove, }ukovi) 6 48. Kaqe (vrapci) 423. Legwevi 1 49. Zebe 8

24. ^iope 2 50. Strnadice 625. Zlatovrana 1 51. Flamingosi ?26. Vodomari 1_____________________________________________________

*Klasifikacija svih 279 vrsta data je studi-jom "Flora i fauna", iz oktobra 1987. godine,ra|enom za potrebe SIZ-a za Nacionalni park"Skadarsko jezero".

Klasa sisari (Mammalia)

Za razliku od faune ptica, fauna sisaraSkadarskog jezera mawe je poznata. Uop{te gov-ore}i, sisari su znatno mawe vezani za mo~varnebiotope nego ptice, pa zato na ovom prostoru imasamo nekoliko, tipi~no vodenih predstavnika.Ostali sisari pripadaju kopnu, posebno {umama.

Red bubojeda (Insectivora) ~ine:- porodica rov~ica (Soricidae), predstavqena

brojnim malim {umskim `ivotiwama: vodena rovka,{umska rovka, mala rovka, poqska rovka, ku}narovka, vrtna rovka i patuqasta rovka.

- porodica je`eva (Erinaceidae), ~iji je jedinipredstavnik obi~ni je`.

- porodica krtica (Talpidea), zastupqenaobi~nom krticom i slijepom krticom.

Red slijepih mi{eva (Chiroptera), obuhvatagrupu ugro`enu i u evropskim razmjerama, zbog ~egasu skoro u svim zemqama ovog podru~ja za{ti}eni.Zbog ~iwenice da se radi o korisnim insektivorn-im `ivotiwama, pomenutim Rje{ewem RZZP, svislijepi mi{evi na podru~ju Skadarskog jezera suza{ti}eni. Na Skadarskom jezeru i u okolini kon-statovano je 16 vrsta: veliki potkovi~ar, malipotkovi~ar, ju`ni potkovi~ar, dugouhi slijepimi{, rani ve~erwak, dvobojni {i{mi{, {umski{i{mi{, bjelouhi {i{mi{, kasni no}wak,dugokrili {i{mi{, veliki {i{mi{, o{trouhi{i{mi{, brkati {i{mi{ i trepavi~avi{i{mi{.

Red dvozubaca (Lagomorpha), predstavqen jeobi~nim zecom, ~ija je brojnost svedena na kriti~numjeru

Red glodara (Rodentia) ~ine:- porodica vjeverica (Sciuridae), predstavqe-

na obi~nom vjevericom, sa stani{tem u {umovitimzonama.

- porodica puhova (Muscardinidae), zastupqe-na sa ~etiri vrste: veliki puh, {umski puh, puhora{ar i vrtni puh.

- porodica voluharica (Microtidea), raspros-trawena od mo~varnih pa sve do qudskih stani{ta,kojom su obuhva}eni: vodeni voluhar, ku}ni mi{,ku}ni pacov, pacov selac, obi~ni {umski mi{ i`utogrli {umski mi{.

Red zvijeri (Carnivora) ~ine: - porodica pasa (Canidae), odnosno vuk, {akal

i lisica, koji borave na brdovitim i planinskimzonama.

- porodica kuna (Mustelidae) - "lovaca", kojupredstavqaju: mrki tvor, lasica, vidra (za{ti}enavrsta), jazavac, kuna zlatica i kuna bjelica.

- porodica ma~aka (Felidae), u kojoj je divqama~ka jedini predstavnik.

Red dvopapkara (Artiodactyla) ~ine:- porodica sviwa (Suidae), koju predstavqa

divqa sviwa, vezana za {ume i mo~varna stani{ta.- porodica jelena (Cervidae), u kojoj je jedini

predstavnik srna. Lovnoj divqa~i, osim divqe sviwe i srne, pri-

pada i zec. Fauna je prikazana {ire od

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 29 - Broj 46

Nacionalnog parka jer kod migratorne i jakopokretqive faune ptica, a donekle i riba, nijemogu}e dati cjelovit i potpun pregled, ako se obuh-vate samo Zakonom utvr|ene granice Parka.

4.6.4. Resursi i potencijali za ribolov

Prirodna sredina Skadarskog jezera pru`alaje vrlo povoqne uslove za opstanak razli~itihvrsta riba. Pored ve}eg broja ciprinida, dobreuslove imale su i salmonidne vrste, koje su selovile u znatnim koli~inama. Nijesu bili rijetkislu~ajevi da se ulove i vrlo krupni primjerciglavatice (oko 20 kg.).

U posqedwe dvije decenije do{lo je do inten-zivnog uticaja ~ovjeka i prirodna sredina se po~elanaglo mijewati. Ovaj uticaj se posebno ispoqavaopreko ispu{tawa raznih otpadnih voda i prekoprimjene agrotehni~kih mjera.

Procjewuje se da je u Jezeru nastaweno 50-100kg. ribe/ha, {to ga i danas ~ini najbogatijimprirodnim ribolovnim podru~jem u zemqi.

U Skadarskom jezeru izlovqavala se ve}akoli~ina autohtonih ciprinidnih vrsta: krap,ukqeva, skobaq, klijen i mren; nekoliko vrstasalmonida; od migratornih vrsta: skakavica, kubla,jeguqa, jesetra i brancin; kao i velika koli~inaekonomski mawe vrijednih vrsta ribe: lola, brcak,`utaq, {aradan i druge.

Od navedenih vrsta: `utaq, {aradan, klijen,lola, kara{, jeguqa i grge~ su jo{ uvijek brojne inijesu im potrebne posebne mjere za{tite iunapre|ewa, ve} naprotiv `utaq, kara{ i grge~ suse toliko namno`ili da potiskuju neke druge,ekonomski vrijedne vrste. Nasuprot wima, ve}embroju vrsta prijeti i{~ezavawe (posebno autohton-im) i wima se mora posvetiti posebna pa`wa. To su:autohtone vrste pastrmki, dvije vrste jesetri,skobaq, neke vrste migratornih i alohtonih vrsta.Dosta su prorije|eni: krap, ukqeva i kubla, ali imne prijeti i{~ezavawe, ukoliko se preduzmuodre|ene mjere za{tite i unapre|ewa.

Smatra se da je zaga|ewe, uz neracionalanizlov, glavni faktor degradacije ribqeg fonda,{to se posebno odrazilo na osjetqivije salmonidnevrste, ~iji je opstanak doveden u pitawe. Sada za ovevrste postoje sku~eni prostor ali i povoqni usloviu sublakustri~nim izvorima i u u{}ima nekih pri-toka. Za neke mawe kvalitetne vrste, spletnovonastalih okolnosti imao je pozitivan uticaj.Tako se na pr. brojnost `utaqa u poslijedwe vrijemenaglo pove}ala. Vrlo povoqne uslove u ovoj sredinina{le su i neke introdukovane vrste, posebnokara{.

Prosje~ni godi{wi ulov ribe uvi{egodi{wim periodima (u tonama)_____________________________________________________Va`nije vrste ribe 1947-1956 1957-1966 1967-1976 1977-1985________________________________________________________1. Ukqeva 502 537 470 2032. Krap 186 197 123 1183. Jeguqa 15 13 10 204. Pastrmka 3 3 1 15. Kubla 26 36 3 96. Skakavica 4 4 1 117. Ostala riba 195 255 431 401_____________________________________________________U K U P N O: 931 1.045 1.039 763_____________________________________________________

Kada se podaci prate kao godi{wi prosjeci, poposmatranim periodima, pokazuje se tendencija

smawewa ukupnog ulova, naro~ito kod ekonomskizna~ajnih vrsta (ukqeva, pastrmka, kubla).

Program akvakultura ve} prisutan na Jezeru(kavezni uzgoj pastrve) i poluribwaci autohtonihvrsta moraju biti uslovqeni posebnim ekolo{kimstandardima za konkretne lokalitete, koji }e osigu-rati prirodni re`im trofi~nosti vode Jezera.

Za lokalitete ribwaka posebne mogu}nostipru`aju prirodno izdvojene vodene povr{ine upredjelu Zlogorskog luga, Jezera Pjajce i Mr~iluka(oko 24 ha), a za kavezno gajewe pastrve "oka" uRzavcu, ~iji bi se bazeni formirali eksploataci-jom treseta, a za{titni tampon osigurao prostran-im poqem flotantne vegetacije, kao konzumenta.

4.6.5. Stawe ekosistema i prioriteti zaštite

Eutrofikacija na jezerskom prostoru upozora-va na hitno preduzimawe preventivnih mjera, kojebi imale za ciq da se slivne vode i samo Jezerostave pod efikasnu i trajnu za{titu, radi nau~nihi privrednih interesa, ne samo Nacionalnog parka,nego i {ireg okru`ewa.

Negativne tendencije na podru~ju Nacionalnogparka, uzrokovane antropogenim faktorima, suzaga|ewa, uznemiravawa ptica, kao i neracionalnilov i ribolov.

Eutrofikacija je, kao posledica zaga|ewa,prouzrokovala je niz negativnih fenomena, od kojihsu najzna~ajniji:

- pove}awe povr{ina obraslih emerznom iflotantnom vegetacijom;

- op{te zarastawe akvatorijuma Jezera;- pove}awe povr{ina pod vodoplavnim

vrbovim {umama;- pove}awe broja nekih vrsta ptica (~igre,

~apqe i kormorana-koji nije za{ti}en);- napu{tawe tradicionalnih gwezdili{ta

pelikana, zbog zarastawa stani{ta.Posqedica uznemiravawa se manifestuje

napu{tawem gwezdili{ta ptica na Manastirskojtapiji, Grmo`uru i Omerovoj gorici.

Neracionalni lov i ribolov negativno seodra`avaju na dinamiku populacija ptica i riba.

Jezero je i pored navedenog zadr`alo zna~ajveoma va`nog zimovali{ta vodenih ptica i svrsta-va se me|u najzna~ajnija zimovali{ta Evrope.

Nu`ne mjere za{tite i unapre|ewa odnose se,prije svega, na vra}awe potencijala recentne veg-etacije degradiranih {umskih zajednica obodomJezera - posebno na eksponiranim padinama,ostrvskom arhipelagu i u zonama izvori{ta vodoto-ka neposrednog sliva; kontrolisano kori{}ewe{umskih plodova i qekovitog biqa; kao i suzbijawebolesti u impozantnoj zajednici kestenovih {uma, uKrajini.

5. SOCIO-EKONOMSKA OSNOVA

5.1. NASEQA I PRIVREDNI KAPACITETIU SLIVNOM PODRU^JU

Na slivnom podru~ju Jezera u Crnoj Gori, napovr{ini od 4.500 km2, `ivi oko 270.000 stanovni-ka (44% populacije Republike). Visoki stepenurbanizacije podru~ja od 73%, proizilazi iz posto-jawa gradskih centara Podgorice, Nik{i}a, Cetiwai Danilovgrada. Ovo podru~je sa~iwavaju: zale|eBarske op{tine, ~itave teritorije op{tinaPodgorice i Danilovgrada, zna~ajni djeloviCetiwske i Nik{i}ke i mawi dio Kola{inskeop{tine (Rovca i Mora~a).

Strana 30 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

Procjewuje se da u Albaniji, na 1000 km2, uSkadru i okolini `ivi do 150.000 stanovnika.

U navedenim urbanizovanim sredinama, uzrazvijene dru{tvene, servisne, saobra}ajne i komu-nalne funkcije, u industrijskim kapacitetima(proizvodwi metala, prera|iva~koj industriji ielektroenergetici), zaposleno je 25.000 radnika.Intenzivno se obra|uje 35.000 ha dolinskogzemqi{ta. Svi sadr`aji, koncentrisani na svega15% teritorije sliva, optere}uju ekosistem Parka.

Podgorica, sa preko 120.000 stanovnika, aposebno KAP (sa proizvodwom 280.000 t glinice i100.000 t aluminijuma), u blizini Nacionalnogparka; hemizacija poqoprivredne proizvodwe uZetskoj ravnici, u zale|u Parka; i tranzitni tokoviusmjereni ka Baru, kao pomorskoj luci iCrnogorskom primorju, kao glavnoj turisti~koj des-tinaciji, koji presijecaju teritoriju Parka,neposredno ugro`avaju kvalitet voda, tla, vazduha iambijent.

Povremeno, osim tradicionalnih aktivnosti,sportskog lova, ribolova i izletni~kog turizma,Podgorica i Cetiwe, kao univerzitetski centri sazna~ajnom mladom populacijom i na maloj distanciod Jezera, neznatno koriste mogu}nosti zarekreativne, sportske i edukativne aktivnosti navodenim povr{inama iskonskog prirodnog ambijen-ta.

Naseqa u okru`ewu Nacionalnog parka

Odre|ene socio-ekonomske i etno-plemenskecjeline u okru`ewu Parka, koje su se formirale uistorijskom razdobqu, ~ine: Krajina i Crmnica, uBarskoj; Rije~ka nahija, u Cetiwskoj; i Qe{anskanahija, Zeta i Malesija, u Podgori~koj op{tini.

Krajina

Krajina se prostire uz ju`nu padinsku obaluJezera. Wu sa~iwavaju 22 ruralna naseqa (8 uOstrosu i 14 u [estanima), sa 5444 stanovnika.Naseqa su saobra}ajno relativno izolovana odop{tinskog centra Bara.

Mjesni centar Krajine je Mali Ostros, sadru{tvenim i privrednim sadr`ajima. Znatno mawigravitacioni uticaj ima mjesni centar DowiMuri}i, u [estanima.

Naseqa Ckla, Marti}i, Bobovi{te, Besi, DowiMur}i i Dra~evica imaju neposredni kontakt saJezerom, koje je zna~ajan oslonac wihove egzistenci-je.

Ve}a naseqa i naseqa uz Jezero demografski sustabilna, dok su mala naseqa, u viso~ijim zonama, savrlo izra`enim padom stanovni{ta (prete`no u[estanima)

Crmnica

Crmni~ka udolina predstavqa sponu izme|uprimorskog i kontinentalnog dijela Crne Gore.Obuhvata 24 mala naseqa, sa svega 1800 stanovnika.Crmnica je uvijek koristila Jezero kao prirodniresurs, od koga su dolazile blagodeti i neda}e(gubitak zemqi{ta u poqu) i kao vodeni put, koji jepovezivao sa kontinentalnim dijelom Crne Gore.

Na Jezero se oslawaju: Krwice, Seoca, Godiwe,Boqevi}i, Vir, Orahovo, Bra}eni, Kru{evica iKomarno. Vir je, kao mjesni centar gradskog karak-tera, va`ni saobra}ajni ~vor, sa dru{tvenim insti-tucijama i turisti~kim sadr`ajima, ali neznatnepopulacije.

Proces deagrarizacije razlog je pra`wewapopulacije naseqa, na ~itavom prostoru Crmnice.

Rije~ka nahija

Rije~ka nahija oivi~ava zapadni - "limanski"prostor Skadarskog jezera, sa naseqenim ostrvima.U istorijskom razdobqu formirane su u`e ple-menske zajednice: Ceklin, Qubotiw, Gra|ani,Kosijeri i Dobrsko Selo.

Rijeka Crnojevi}a je svojevremeno bilazna~ajan centar, luka i va`ni pazar. Danas je sao-bra}ajno izolovana trasom magistralnog putaCetiwe - Podgorica i nalazi se u stagnaciji.

U 37 seoskih naseqa i samoj Rijeci, kao centrugradskog karaktera, `ivi svega 1727 stanovnika(popis 1991. godine). Sva ova naseqa karakteri{eizra`ena demografska erozija i starewestanovni{tva. Tijesnu vezu sa Jezerom imaju: DowaSela, Dujeva, Rije~ani, O}evi}i, [in|on, Dru{i}ii Bobija, a posebno Rijeka, Prevlaka, Dodo{i,@abqak i Vrawina, ~iji je osnovni izvor egzisten-cije ribolov i prerada ribe.

Qešanska nahija

Jedina naseqa Qe{anske nahije u priobaquJezera su: Begova Glavica, Bri|e i Goqemadi, uzale|u Gorweg Malog Blata, sa osloncem na mjesnicentar Barutanu. Zaustavqawu ispoqenih tenden-cija, koje su iste kao i na podru~ju Rije~ke nahije,doprinose povoqne veze ovog prostora saPodgoricom.

Zetska ravnica

Podru~je Zete, na sjevernoj obali Skadarskogjezera, sa 28 naseqa smje{tenih u ravnici, uti~e naformirawe nekih zajedni~kih svojstava u na~inu`ivqewa i opstajawa. Polo`aj podru~ja, u gravita-cionoj zoni Podgorice, dovoqno govori koliko jewegov socio-ekonomski razvoj bio permanentnoizlo`en uticaju ovog centra, odnosno procesimaurbanizacije i industrijalizacije, koji su iz wegapodsticani.

Podru~je same ravnice, na kojem `ivi preko20.000 stanovnika, gusto naseqeno, karakteri{eintenzivna poqoprivredna proizvodwa i dobre sao-bra}ajne veze. Obuhvata 26 ruralnih naseqa,oslowenih na dva op{tinska podcentra gradskogkaraktera, Golubovce (2800 stanovnika) i Tuzi (2900stanovnika), u zale|u Parka.

Naseqa u pojasu Zetskih lugova, ukqu~uju}i iobradivo zemqi{te, ugro`ena su plavqewem Jezera,a istovremeno i tijesno vezana za kori{}ewe wegov-ih resursa. Ovom grupom naseqa, oslowenih naNacionalni park, obuhva}eni su: Ponari, Vukovci,Kurilo, Bistrica, Bijelo Poqe, Berislavci,Gostiq, Balabani, Go{i}i (Golubovci), Matagu`i,Vraw, Sukuru}, Kotrabudan, Podhum, Dre{aj iDrume, sa oko 8000 stanovnika.

5.2. STANOVNIŠTVO I NASEQA U GRANI-CAMA NACIONALNOG PARKA

Demografska kretawa na nivou Republike, udu`em vremenskom periodu (analiza popisastanovni{tva 1971, 1981, 1991. godina), ukazuje na, usu{tini, negativne tokove. Stanovni{tvo Crne Gorese iseqava, tempo rasta ukupnog stanovni{tva je svebla`i, pad nataliteta je stalan, stanovni{tvostari. Emigracija iz Sjevernog ka Sredi{wem aposebno Ju`nom regionu i daqe traje, uz stalan pro-ces urbanizacije (58% stanovni{tva `ivi u grad-skim naseqima). Iako je za trideset godina brojstanovnika Republike porastao sa 530.000 na615.000, Crnu Goru je, u ovom periodu, napustilo

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 31 - Broj 46

50.000 stanovnika. Prije trideset godina mladostanovni{tvo je ~inilo skoro 43% populacije, poposqedwem popisu 34%, a prirodni prira{taj jeopao je sa 11,7% na 7,0%.

Podru~je NP "Skadarsko jezero" zahvata pros-tor Sredi{weg i Primorskog regiona Republike,odnosno dio teritorije koji administrativno pri-pada op{tinama Bar, Cetiwe i Podgorica.

Ukupno stanovni{tvo po op{tinama _____________________________________________________OP[TINA 1971 1981 1991 91/71 91/81_____________________________________________________Bar 27580 32535 37510 136 115Cetiwe 22024 20213 20250 92 100Podgorica 98796 132290 152261 154 115_____________________________________________________UKUPNO 148400 185038 210021 142 114_____________________________________________________Crna Gora 529604 584310 615030 116 105_____________________________________________________

Pove}awe broja stanovnika evidentno je za sveposmatrane cjeline, izuzev Op{tine Cetiwe, koja jeu stagnaciji i sa sna`nim elementima nagovje{tajanegativnih demografskih kretawa. O~igledna jedominantnost Op{tine Podgorica, koja ~ini preko70% populacije okru`ewa Nacionalnog parka i, ustvari, odre|uje demografske agregate okru`ewaParka. Ova Op{tina je "zaslu`na" i za kvalitetni-je op{te pokazateqe kretawa stanovni{tvapodru~ja Parka, nego na nivou Republike. Ovajzakqu~ak va`i i za podru~je Op{tine Bar.

Analiza demografskih kretawa na nivou nase-qa, obuhvataju}i samo ona naseqa koja administra-tivno pripadaju podru~ju Parka ili se na wegadirektno oslawaju, pokazuje apsolutni padstanovni{tva, u du`em vremenskom periodu. Uposqedwih deset godina on je ne{to usporeniji, {toje vi{e rezultat demografske "iscrpqenosti"podru~ja nego preduzetih akcija na konsolidovawu iunapre|ewu prostora Jezera i okru`ewa.

U obuhvatu NP "Skadarsko jezero" ima 17 nase-qa, sa uo~qivo velikim razlikama po veli~ini (od6 do 543 stanovnika) i tipu naseqa, organizaciji`ivota, infrastrukturnoj opremqenosti, ekonom-skoj mo}i i populacionim kretawima.

U burnom istorijskom razvoju podru~ja Jezera,formirale su se socio-ekomomske i socio-kulturnecjeline, prepoznatqive po razli~itim trendovima,pona{awima, istorijskim zbivawima, nacionalnoji vjerskoj strukturi, na~inu organizacije `ivota idrugo. Negdje su ove razlike drasti~ne, a negdje zane-marqive, s tim {to je granica izme|u cjelina"vidqiva" i ne treba je prenebregavati. Ove pros-torne cjeline su: Krajina, Crmnica, Rije~ka nahija,Qe{anska nahija, podru~je Zetske ravnice ipodru~je Tuzi.

Stanovni{tvo po naseqima Parka_____________________________________________________NASEQE OP[TINA 1971 1981 1991 91/71 91/81

PRIPADNOST_______________________________________________________Bobovi{te Bar Krajina 470 490 543 116 111Bes Bar Krajina 235 246 272 131 111Dowi Mu-ri}i Bar Krajina 260 312 367 141 117Krwice Bar Crmnica 216 108 57 26 53Godiwe Bar Crmnica 225 79 41 18 52Virpazar Bar Crmnica 383 412 409 107 99Kru{evice Bar Crmnica 23 18 6 26 33Komarno Bar Crmnica 108 62 56 52 90Dowe Selo Cetiwe Rijeka 95 53 47 49 89

Crnojevi}a Cetiwe Rijeka 587 484 339 58 70[in|on Cetiwe Rijeka 68 44 34 50 77Prevlaka Cetiwe Rijeka 102 53 30 29 57Dodo{i Cetiwe Rijeka 241 112 69 29 62@abqak Cetiwe Rijeka 96 56 49 51 88Vrawina Podgorica Ri-

jeka 315 244 180 57 74Begova Gla- Podgorica Qe-vica {anska 78 73 32 41 44Podhum Podgorica Tuzi 216 268 280 130 104_______________________________________________________UKUPNO NP "SJ" 3715 3114 2811 76 90_______________________________________________________

Na podru~ju Krajine, koja administrativnopripada Op{tini Bar, demografski tokovi su vrlostabilni i porast broja stanovnika je permanentan.Sa ovog podru~ja, u granicama Parka su: Bobovi{te,Besi i Dowi Muri}i. Vrlo bitna karakteristikaovih naseqa je wihova zavidna veli~ina, {toupu}uje na mogu}nost kvalitetne organizacije`ivota. Zale|e ovoga prostora, sa velikim brojemnaseqa (19), podijeqenih u dvije grupe: [estani iOstros, orjentisano je na Ostros kao vode}i centar.Vjerovatno, razlog demografske stabilnostipodru~ja je te{ka prohodnost terena, stije{wenostizme|u Skadarskog jezera i Rumije, sporo otvarawe inefleksibilnost ka promjenama, kao posledicaetni~ke strukture stanovni{tva.

U navedenim naseqima Krajine `ivi 42%stanovnika svih naseqa koja administrativno pri-padaju podru~ju Parka, a demografska stabilnost je,ipak, vi{e rezultat visokog prirodnog prira{taja,nego zaustavqawa procesa emigracije, koji je prisu-tan i na ovom prostoru. Analiza starosne struktureupu}uje na prisutnost procesa laganog starewa, kojise u ovoj fazi mo`e nazvati "oko{tavawedemografske strukture", jer se, zapravo, promjeneuo~avaju samo u smawewu populacije sredwe dobi,dok mlado i staro stanovni{tvo pokazuje konstant-nost.

Doma}instva podru~ja Krajine_____________________________________________________NASEQE 1971 1981 1991

_____________________________________________BROJ VELI^INA BR. VELI^. BR. VELI^.

_________________________________________________________Bobovi{te 76 6,1 82 5,9 109 5,0 Besa 41 5,7 46 5,3 46 5,9 Dowi Muri}i 53 4,9 52 5,9 59 6,2_________________________________________________________UKUPNO 170 5,7 180 5,8 214 5,5_________________________________________________________

Promjene u dijelu doma}instava vezane su zakretawa populacije. Broj doma}instava se pove}avaiz dva razloga: iz porasta ukupnog stanovni{tva; iiz procesa usitwavawa doma}instava - smawivawemprosje~ne veli~ine.Tradicionalno, ovo podru~jeima veliku prosje~nu veli~inu doma}instva od 5,5~lanova (Republika 3,7), {to je od posebne va`nostiza wegovu osnovnu djelatnost - poqoprivredu.

Iz demografske analize proizilazi da ovopodru~je ima perspektivu, da je relativno vitalno ida }e orjentacija u budu}nosti biti poqoprivreda,potpomognuta ostalim privrednim granama.

Drugi prostorni segment, koji pripadaop{tini Bar, predstavqa podru~je Crmnice koje~ine naseqa: Virpazar, Godiwe, Komarno, Krwice iKru{evica. Prostire se na ju`noj i jugozapadnojobali Skadarskog jezera i predstavqa prostornikontinuitet podru~ja Krajine.

Naseqa Crmnice intenzivno gube

Strana 32 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

stanovni{tvo, a sva naseqa ovog podru~ja u okviruParka, izuzev Virpazara kao centra, koji imademografsku stabilnost uz mawi odlivstanovni{tva, imaju drasti~an pad populacije. Zaposqedwih dvadeset godina broj stanovnika sesmawio izme|u dva i ~etiri puta, zavisno od naseqa.Uz to, radi se o malim naseqima, vrlo nepodobnimza eventualne planske akcije i realizacijeodre|enih programa. Situacija je sli~na i naostalom podru~ju Crmnice, a burno iseqavawe (uzsve probleme i faktore vezane za selo i poqo-privredu), pospje{uje i veoma sna`an poslijeratnirazvoj dva najva`nija republi~ka centra, Podgoricei Bara, kojima ovaj prostor gravitira. Oni su bili,a ostaju i daqe, sna`ni generatori iseqavawa.Naseqa su male populacije, prili~no izolovana odVirpazara i gravitacionih op{tinskih centara,{to iskqu~uje ovu komponentu, kroz wegovoupu}ivawe na dnevne migracije.

Starosna struktura pokazuje da su se dosa-da{we promjene vrlo negativno odrazile nademografsku strukturu. Do{lo je do drasti~nogsmawewa mlade populacije, za skoro 2,5 puta, zaposqedwih dvadeset godina. Demografska osnova je"tanka" i nekim naseqima prijeti ~ak i ga{ewe.

Doma}instva podru~ja Crmnice _____________________________________________________NASEQE 1971 1981 1991

_____________________________________________BROJ VELI^INA BR. VELI^. BR. VELI^.

_________________________________________________________Virpazar 112 3,4 132 3,1 130 3,1Godiwe 54 4,1 35 2,2 23 1,7Komarno 39 2,7 23 2,6 18 2,0Krwice 66 3,2 41 2,6 27 2,1Kru{evice 11 2,0 12 1,5 4 1,5_____________________________________________________UKUPNO 282 3,4 243 2,8 202 2,8_____________________________________________________

Pad broja doma}instava je posqedica ukupnihkretawa stanovni{tva. Prosje~na veli~inadoma}instva je na nivou proste reprodukcije (2,6~lanova doma}instva), izuzev Virpazara, a sva osta-la naseqa ne obezbje|uju ni wu. To su naseqa sa ve}nepovoqnom osnovom i sa izrazito starimstanovni{tvom i sama~kim doma}instvima, kojimaprijeti ga{ewe.

Demografska osnova Crmnice, potpomognutadeagrarizacijom i skoro nikakvim privrednimaktivnostima, dovodi ovo podru~je u skoro bezi-zlazan polo`aj. Nastavak ovakvog procesa zna~io`ivqavawe ovih naseqa samo vikendom i za vri-jeme poqoprivrednih radova, {to upu}uje nazakqu~ak, da }e ista, realno, ostati bez stalnihstanovnika. Analiza je ukazala na stawe naseqa uokviru Parka, a situacija je skoro identi~na u svimostalim naseqima ove nahije.

Rije~ka nahija obuhvata zapadnu i sjeveroza-padnu obalu Skadarskog jezera. U woj se, u okviruParka, nalaze naseqa: Dodo{i, Dowe Selo, @abqak,Prevlaka, Rijeka Crnojevi}a, [in|on i Vrawina.Ova naseqa (izuzev Vrawine, koja pripada Op{tiniPodgorica) administrativno pripadaju Op{tiniCetiwe. Specifi~nost se ogleda u ~iwenici da seovdje nalaze ostrvska i poluostrvska naseqa,vjekovno vezana sa Jezerom.

Op{ta karakteristika ovih naseqa jeusitwenost, disperznost obodom Jezera i lo{ainfrastrukturna povezanost. Centar ovoga podru~jaje Rijeka Crnojevi}a, jedno od naseqa gradskogkaraktera na podru~ju Parka, koja predstavqaadministrativni centar Nahije i, na `alost, dijeli

sudbinu okru`ewa. Wena gravitaciona mo} slabi50-tih godina ovoga vijeka, kada dolazi do ekspanz-ije Podgorice i donekle Cetiwa, kada industrijaprivla~i radnu snagu, a poqoprivreda, zajedno saribolovom, odlazi sa liste prioriteta i osnovnihdjelatnosti. Dodatni negativni faktor je zaobi-la`ewe Rijeke Crnojevi}a novim magistralnimpravcem Podgorica-Cetiwe, ~ime je kao naseqeostavqena po strani, pa su i demografski pokazate-qi posqedica ovih procesa. Od 1961. godine dodanas, stanovni{tvo ovoga naseqa je prepolovqeno,a gubqewe na zna~aju, kao privrednog i administra-tivnog centra, dovelo je i ~itavu Nahiju u degradi-rani polo`aj. Demografska slika ostalih naseqa jesumorna. Izuzev Rijeke Crnojevi}a i Vrawine, osta-la naseqa imaju pojedina~no ispod 50 stanovnika,{to zna~i i veliki problem organizacije `ivota naovom prostoru.

Starosna struktura se za dvadeset godinazna~ajno izmijenila. Mlado stanovni{tvo, koje ust-vari emigrira, smawilo se za preko tri puta. Danas,svaki tre}i stanovnik naseqa Rije~ke nahije, uokviru Parka, ima preko 60 godina, a prag starewaukazuje na uveliko zapo~et proces starewa popu-lacije.

Doma}instva podru~ja Rije~ke nahije_____________________________________________________NASEQE 1971 1981 1991

_____________________________________________BROJ VELI^INA BR. VELI^. BR. VELI^.

_________________________________________________________Dodo{i 69 3,4 53 2,1 44 1,5Dowe Selo 32 2,9 22 2,3 19 2,4@abqak 28 3,4 17 3,3 21 2,1Prevlaka 36 2,8 22 2,2 15 2,0Rijeka Crno-jevi}a 173 3,3 164 2,9 125 2,7[in|on 16 4,2 13 1,9 12 2,8Vrawina 82 3,8 66 4,9 52 3,4_____________________________________________________UKUPNO 436 3,4 357 2,9 288 2,6_____________________________________________________

Zakqu~ci, kada se radi o doma}instvima, zasve nahije su sli~ni. Broj doma}instava se smawuje,a {to je jo{ nepovoqnije, dolazi do smawewa iprosje~ne veli~ine doma}instva, koja je ve} nagranici proste reprodukcije. Za Dodo{e, Dowe Selo,@abqak i Prevlaku, ova granica je ve} pre|ena. Iovo podru~je Parka je ugro`eno, stanovni{tva je svemawe, a wegova osnova sve slabija. Naseqa su popu-laciono mala i vrlo disperzna, {to ne daje ve}unadu, ~ak ni za zadr`avawe ovakvog stawa.

Podru~je Qe{anske nahije, ne{to udaqenije odJezera, uvu~eno je u kontinentalni dio sjeverozapad-no od Jezera i na wega je, vi{e posredno nego direk-tno osloweno. Jedino naseqe ove nahije u okviruParka je Begova Glavica, koja se nalazi na obalskomdijelu Jezera, a administrativno pripadaPodgori~koj op{tini. Demografsko stawe i tenden-cije ovog naseqa su iste kao i kod ostalih naseqaQe{anske nahije, jer je broj stanovnika pre-polovqen (samo dva stanovnika imaju do 14 godinastarosti, a ukupno deset doma}instava ima prosje~no3, 2 ~lana).

Podru~je Zetske ravnice predstavqa petu pros-tornu cjelinu, koja ome|ava Jezero sa sjeverne stranei nema naseqa koja zalaze u NP "Skadarsko jezero".Vrlo je va`no za podru~je Jezera, jer se radi ovelikom prostoru, sa ekonomskim potencijalima ivrlo vitalnom. populacijom. Orjentacija podru~jajo{ uvijek nije nagla{ena ka Jezeru, a mogla bi dazna~i poboq{awe ekonomije prostora uz Jezero. Ono

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 33 - Broj 46

{to je veoma va`no je velika naseqenost obodomgranice Parka i ne{to sjevernije. Zetska ravnica jegusto naseqena sa tendencijom daqeg rasta, sa vital-nom populacijom, koja granicu prema Jezeru stalnosu`ava. Povoqnost po ovaj prostor je prirodna,mo~varna barijera, koja {titi Jezero, jer bi ono ve}i do sada, izgubilo bitku. Na uskom podru~ju, kojizatvara Jezero sa sjeveroisto~ne strane, u okviruParka je samo jedno naseqe, Podhum, dok ih je vi{ekoja se na wega naslawaju. Naseqe Podhum imakarakteristike okru`ewa. Radi se o populacionovelikom nasequ, sa zna~ajnim poqoprivrednim fon-dom. Ima stalan rast broja stanovnika, vitalnustrukturu, a prosje~nu veli~inu doma}instva od ~ak5, 7 ~lanova.

Zakqu~ci demografske analize mogu se svestina slede}e:

- Depopulacija, kao proces koji je zna~ajnozahvatio ~itav prostor Nacionalnog parka, najegza-ktnije se uo~ava kroz pad broja stanovnika, jer je, zadeset godina, populacija apsolutno smawena za 303stanovnika.

- Negativne demografske tendencije, po prav-ilu, prati proces starewa populacije, smawewaprosje~ne veli~ine doma}instava (sa osnovnomstrukturom sama~kih doma}instava), usitwenostnaseqa, kao i obrnuti tokovi kod podru~ja kojabiqe`e rast populacije.

- Proces nije isti na ~itavom prostoru, jer supodru~ja Krajine, Zetske i Tu{ke ravnice vitalna,sa apsolutnim rastom broja stanovnika i relativnopozitivnim tendencijama.

- Ostale prostorne cjeline pokazuju nega-tivne demografske trendove, pa ~ak imaju i vrlosli~ne karakteristike populacionih struktura.Nekim naseqima prijeti i ga{ewe, a to su: Godiwe,Kru{evice, Prevlaka i [in|on.

- Prostorna organizacija ukazuje na odre|enemawkavosti. Mre`a naseqa je vrlo disperzna i maleprosje~ne veli~ine, od svega 140 stanovnika po nase-qu (bez gradskih naseqa Virpazara i RijekaCrnojevi}a). Na podru~ju Krajine naseqa su velika,sa prosje~no skoro 400 stanovnika, dok su u Crmnicisa 40, Rije~koj i Qe{anskoj nahiji sa po 55stanovnika.

- Polovi i centri gravitacije su Virpazar iRijeka Crnojevi}a. Virpazar je drugo naseqe poveli~ini na podru~ju Parka, sa relativno stabil-nim demografskim kretawima, gradskog karaktera,sa izgra|enim servisnim funkcijama.Infrastrukturno je odli~no povezano sa polovimarazvoja Republike (Podgoricom i Barom). Kroz wegaprolaze magistralni i regionalni put, kao i`eqezni~ka pruga Beograd-Bar. Gravitira mupodru~je Crmnice, te bli`i djelovi Krajine iRije~ke nahije. Sa aspekta Nacionalnog parka pred-stavqa sigurno centar ~itavog podru~ja parka, iakonije u wegovom prostornom centru. RijekaCrnojevi}a je tako|e naseqe gradskog karaktera.Centar je Rije~ke nahije, sa sve slabijim gravita-cionim uticajem. Demografsko stawe je nezadovo-qavaju}e, a razvojne tendencije su negativne. Sa nas-tavkom ovih procesa, funkcije centra i daqe }e sesu`avati i, vjerovatno, ovo izuzetno naseqe }e izgu-biti odlike i dobiti lokalni zna~aj. Osnovnirazlozi su u smawewu va`nosti funkcija Jezera saprivrednog aspekta, formirawu novih magistral-nih putnih pravaca van dodira sa ovim naseqem inedovoqnom anga`ovawu prirodnih i stvorenihpotencijala naseqa i wegovog neposrednogokru`ewa.

- Perspektive Nacionalnog parka, sademografskog aspetka prostora, nijesu pozitivne.Op{ta demografska situacija je nepovoqna,

po~ev{i od nivoa Republike i okru`ewa, a pogoto-vo na nivou naseqa Parka. Svi pozitivni demograf-ski procesi bi}e usporeni, a negativni ubrzani. Tose posebno odnosi na naseqa Crmnice, Rije~ke iQe{anske nahije, gdje je i prirodni prira{taj ve}negativan, a stanovni{tvo stari. Situacija jenajalarmantnija upravo na ovim podru~jima, jer bezreproduktivne snage stanovni{tva, nema ni razvo-ja, posebno {to imigracione procese nije realnoplanirati.

- Demografska osnova Nacionalnog parkabi}e razu|enija nego danas. Populaciju i vitalnostzadr`a}e podru~je Krajine, podru~je samogVirpazara i naseqa uz putne pravce, prije svegaVrawina, kao i podru~je Zetske i Tu{ke ravnice.Podru~je Rijeke Crnojevi}a, zavisno od interesadr`ave, moglo bi do`ivjeti demografski preporod,prvenstveno kroz ekonomska ulagawa. Ostalapodru~ja }e se svesti na par naseqa sa stalnimstarim stanovni{tvom, koja }e za`ivjeti samopovremeno, zavisno od godi{weg doba i odnosa premapoqoprivredi i ribolovu.

5.3. DJELATNOSTI

5.3.1. Privredne djelatnosti

Privredna osnova {ireg podru~ja Parka jeskromna. Osnovna djelatnost je poqoprivreda i wenegrane ukqu~uju}i i ribarstvo, sa ne{to industrijei nekoliko uslu`nih, privrednih i neprivrednihdjelatnosti.

Poqoprivreda

Poqoprivreda je vjekovna osnova ruralnogpodru~ja pa i ovoga prostora. Priobaqe Jezera imaskromne poqoprivredne potencijale, koje ~inezemqi{ta u mawim uvalama, formirana na plitkojpodlozi. Ve}ih kompleksa nema, osim u Zetskojravnici, koja je van podru~ja Nacionalnog parka,ali na wega oslowena. Sto~arstvo i ribolov, zbogprirodnih uslova, osnovne su poqoprivredne djelat-nosti.

Najkvalitetnije poqoprivredne povr{ine,~ine aluvijalna zemqi{ta na skoro 17.000 ha uravnom priobalnom dijelu, odnosno podru~je Zetskeravnice. Mineralni sastav je dobar i ova suzemqi{ta vrlo pogodna za ratarsku proizvodwu.Plavnost dobrog dijela podru~ja, znatno umawujewegovo kori{}ewe, pa }e bez regulacije voda Jezeraovo zemqi{te ostati samo potencijal. Zemqi{te navi{im kotama, prete`no je crvenica. Terasastazemqi{ta, imaju dobra svojstva, kao i zemqi{ta uvrta~ama, uvalama i mawim poqima. Visoku poqo-privrednu vrijednost umawuje usitwenost i razba-canost povr{ina. Ostali tereni su kr{eviti iuglavnom vrlo male poqoprivredne vrijednosti.

Po prostornim cjelinama poqoprivredna dje-latnost nema posebnosti, s tim {to se uo~avajuodre|ene specifi~nosti.

Podru~je Krajine je orjentisano na poqo-privredu, u okviru we, sto~arstvo i ratarstvo, a umawem obimu i ribarstvo. Poqoprivreda je svemawe osnova opstanka i `ivota podru~ja. Samo 11doma}instava ima poqoprivredu kao jedini izvorprihoda, a 14 doma}instava i kao dodatni izvor, iliukupno 10% svih doma}instava vezano je za ovu dje-latnost (ilustracije radi, za dvadeset godina, brojdoma}instava vezanih za poqoprivredu smawio se{est puta). Razloga deagrarizacije je vi{e.Otvarawe putnog pravca Ostros-Vladimiromogu}ilo je dnevne migracije iz {ireg podru~jaKrajine (100 dnevnih migranata), a otvarawe

Strana 34 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

prera|iva~kih pogona i drugih objekata u Ostrosu ioko 100 radnih mjesta. Ovo je uz stalan odliv radnosposobnog stanovni{tva u inostranstvo, smawilointeres za poqoprivredu i vezalo radnu snagu zadruge djelatnosti. Va`no je da poqoprivrednaaktivnost ipak nije usahla, naprotiv, odvija se idaqe i to dosta intenzivno.

Usitwenost posjeda, {to je karakteristikapodru~ja, odslikava nerobni karakter proizvodwe.Od kultura, najvi{e se gaji duvan i, u posqedwe vri-jeme, pelim zbog organizovanog otkupa. Ostalaprozvodwa se svodi na ne{to vo}a (smokva, kru{ka,tre{wa, ko{taw), ranog povr}a, sa skromnimtr`nim vi{kovima.

Kretawa u poqoprivredi dodatno obja{wavasto~ni fond, sa svojim karakteristikama.

Sto~ni fond podru~ja Krajine_____________________________________________________NASEQE Kowi Goveda Ovce Sviwe @ivina

81g. 91g. 81g. 91g. 81g. 91g. 81g.91g. 81g. 91g._____________________________________________________Bobovi{te 0 0 42 46 326 58 3 0 417 140 Besa 0 0 11 16 435 160 0 0 279 221 Dowi Mu-ri}i 0 0 5 11 185 91 0 0 278 241_____________________________________________________UKUPNO 0 0 58 73 946 309 3 0 974 602_____________________________________________________

Sto~ni fond je u opadawu, i to vrlo zna~ajnom.Kowe zamjewuje mehanizacija, {to je velikikvalitetni iskorak. Broj goveda, iako nije velik,ukazuje na stabilnost i o~uvawe ovoga fonda. Brojovaca je drasti~no smawen, prije svega zbog na~inauzgoja, koji tra`i permanentno radno anga`ovawe, a{to je danas sve te`e obezbijediti. Na ovom pros-toru egzistira i kozji fond, koji na `alost nijeobuhva}en popisnom evidencijom. Sviwe su veomaslabo zastupqene. Sve ovo ukazuje da je sto~arstvosamo uzgredno zanimawe, a ne faktor razvoja iopstanka podru~ja. Svakako, i ribolov je zna~ajnaprivredna grana podru~ja. Me|utim, zbog sve mawegulova, lo{e organizovanog otkupa i ostalih fakto-ra, sve mawe je interesantan kao djelatnost.

Podru~je Crmnice je ve} u fazi zna~ajne dea-grarizacije. Veli~ina prosje~nog posjeda je mala iiskqu~uje ozbiqniju robnu proizvodwu.Preovladava vinogradarstvo i vo}arstvo, u prin-cipu za li~ne potrebe. Prosje~na veli~inadoma}instva, koja ne obezbje|uje ni prostu reproduk-ciju, jasno odslikava da je poqoprivreda, kojazahtijeva zna~ajan radni anga`man, zanimawe u odu-mirawu. Samo jedno poqoprivredno gazdinstvo i dvamje{ovita zvani~ni su potencijal poqoprivredeovoga podru~ja. Dvadeset godina ranije, bilo je 59poqoprivrednih i 40 mje{ovitih doma}instava.Deagrarizacija, uglavnom, nije vezana za pove}aweaktivnosti u drugim djelatnostima bli`egokru`ewa, ve} je proizvod emigracije. Sto~arstvo jezbog pomawkawa radne snage vrlo skromno.

Sto~ni fond podru~ja Crmnice_____________________________________________________NASEQE Kowi Goveda Ovce Sviwe @ivina

81g. 91g. 81g. 91g. 81g. 91g. 81g.91g. 81g. 91g._____________________________________________________Krwice 1 0 21 10 65 21 8 0 159 57Godiwe 1 0 6 7 0 0 13 4 157 0Virpazar 0 1 17 28 0 0 18 25 483 282Kru{evica 0 0 9 2 4 0 0 0 29 10Komarno 0 0 17 15 23 14 7 0 74 6_____________________________________________________UKUPNO 2 1 70 62 92 35 46 29 802 355_____________________________________________________

Svi trendovi u brojnom stawu stoke sunagla{eno negativni i fond je sveden na minimumpotreba doma}instava ili i ispod toga. O tr`nimvi{kovima, odnosno o ekonomiji sto~arstva, nemani rije~i.

Za podru~je Rije~ke nahije slika stawa poqo-privrede je sli~na. Deagrarizacija je zna~ajno uzelamaha i, nekad agrarno podru~je, pretvorila upodru~je sa neagrarnim karakteristikama.Proizvodna funkcija doma}instva se gasi, {tozna~i da jewava uloga doma}instva i poqoprivredeu funkciji odr`awa sela. Samo 4 poqoprivrednagazdinstva u 7 naseqa, 11 mje{ovitih i ~ak 263nepoqoprivredna, odslikavaju da je ova djelatnostmarginalizovana. Podaci o sto~nom fondu govore daje nekada glavni izvor prihoda podru~ja u zna~ajnomsmawewu.

Sto~ni fond u Rije~koj nahiji _____________________________________________________NASEQE Kowi Goveda Ovce Sviwe @ivina

81g. 91g. 81g. 91g. 81g. 91g. 81g.91g. 81g. 91g._____________________________________________________Dowe Selo 1 0 8 14 46 8 2 0 186 46 Rijeka Cr-nojevi}a 0 2 24 13 25 16 15 2 435 60 [in|on 2 1 12 11 0 0 8 0 62 74 Prevlaka 0 0 9 6 22 0 13 5 102 32 Dodo{i 3 9 47 48 20 15 12 2 222 30 @abqak 7 7 35 35 8 0 14 18 129 69 Vrawina 0 0 0 0 73 0 8 0 115 0 _____________________________________________________UKUPNO 13 19 135 127 194 39 72 27 1251 311_____________________________________________________

Smawewe fonda, koji zahtijeva ve}u radnusnagu, u direktnoj je vezi sa smawewem veli~inedoma}instava, a pove}awe broja kowa zna~i da meh-anizacija u ovo podru~je jo{ nije dospjela, mada jezbog konfiguracije terena wena primjenaograni~ena. Gazdinstva se sve vi{e preorjenti{u napoqoprivredne kulture, koje ne zahtijevaju stalnoprisustvo ~ovjeka, kao {to su vinova loza iodre|ene ratarske i povrtlarske kulture.

Ribolov je za ovo podru~je uvijek bio osnovniizvor egzistencije, pogotovo za Prevlaku, Dodo{e,@abqak i Vrawinu. Vremenom, ovaj odnos se mije-wao, a sa smawewem ribqeg fonda i op{ta stabil-nost ovih naseqa je opadala. Danas je ribolov i daqeva`na osnova, ali vi{e ne egzistencijalna, izrazloga nedovoqnosti resursa i prelaskom radnoganga`mana ka drugim djelatnostima.

Jedino naseqe Qe{anske nahije u okviruParka je Begova Glavica. Situacija je ista kao napodru~ju Rije~ke nahije. Uz demografsku eroziju idei poqoprivredna degradacija (svega 10 goveda i 16ovaca ~ini sto~ni fond). I ovo naseqe je orjenti-sano na ribolov, prije svega na podru~ju Malogblata.

Zetska ravnica zatvara Jezero sa sjevernestrane. Veliki broj naseqa u ravnici, izvanpodru~ja Parka, veoma uti~e na `ivot Jezera, pogo-tovo {to wihovo stanovni{tvo ima svoje plavneposjede, koji se koriste samo u odre|enim periodimagodine. Naseqe Podhum, koje gravitira Tuzima, saja~om demografskom osnovom, ima upori{te i ujakoj poqoprivredi. Ipak, proces deagrarizacije jeprisutan ali zna~ajno maweg obima, jer je ovaj pros-tor, kao socioekonomska cjelina, zatvoreniji premasavremenim procesima, pa i deagrarizaciji. ^istopoqoprivrednih doma}instava ima 18, mje{ovitih11 i ostalih 14. Treba ista}i da su ovdje poqo-privredni fondovi zna~ajni, da su kompleksizemqi{ta relativno veliki i da se sa savremenim

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 35 - Broj 46

sredstvima (mehanizacija i vodosnabdijevawe)posti`u izuzetni prinosi, prije svega u povrt-larstvu. Sto~arstvo nije od posebne va`nosti za ovopodru~je. Govedarstvo za li~ne potrebe (jedno grlopo doma}instvu) je osnov sto~arstva.

Industrija

Djelatnost industrije nije od posebneva`nosti za podru~je Jezera, a pogotovo ne zaNacionalni park. Jedini industrijski pogon jeFabrika za preradu ribe, u Rijeci Crnojevi}a.Pogon decenijama radi sa promjenqivim rezultati-ma, suo~en sa problemima, prije svega, sirovine(ribe) iz Jezera i radne snage. Sa ekonomskogstanovi{ta, wegova egzistencija mo`e da bude iproblemati~na, jer se problem prevelikog izlovaribe, uglavnom, pripisuje ovom pogonu. Me|utim,wegovo postojawe ima i druge efekte. Prije svega, onanga`uje oko 100 radnika, odnosno ve`e 100doma}instava iz Rijeke i okru`ewa, ~ime stvarapol razvoja. Bez fabrike, {anse naseqa za opstanaksu minimalne, odnosno nikakve.

Po obodu Nacionalnog parka su pogoni maleprivrede, vezani za preradu pelima i izradu djelo-va obu}e u Malom Ostrosu, koji anga`uju radnu snagui iz drugih naseqa u okviru Parka.

Tre}i vid industrijske anga`ovanosti sustanovnici-dnevni migranti iz naseqa Parka - izKrajine i, ne{to mawe, sa podru~ja Crmnice, kojigravitiraju Baru, dok je uticaj Cetiwa i industri-jskih pogona Podgorice zna~ajno mawi.

Zna~aj industrije nije samo u obezbje|ewuradnog mjesta, ve} i wenih multiplikativnihefekata na ostale djelatnosti. U svakom slu~aju, ovadjelatnost treba i daqe da egzistira, bez obzira nastatus podru~ja, podrazumijevaju}i preduzimawesvih mjera da potencijalni konflikti sa za{titomParka budu svedeni na {to mawu mjeru.

Turizam

Dosada{wa turisti~ka valorizacija Jezera iprostora Nacionalnog parka je vrlo skromna.Geografski i geoprometni polo`aj, klimatskekarakteristike, hidrografija podru~ja, reqef,biqni i `ivotiwski svijet, i antropogeni faktoriformiraju set odrednica, koje ~ine potencijalpodru~ja.

Geografski polo`aj se mo`e smatrati izuzetnokvalitetnim, s obzirom na to da je Park u neposred-nom zale|u intenzivne turisti~ke destinacije-Crnogorskog primorja. ^iwenica, da je u neposred-noj blizini podru~ja sa sli~nim razvojnim ideja-ma, ne zna~i i konkurenciju. Naprotiv, komplemen-tarnost ova dva podru~ja je od posebnog zna~aja zaformirawe ponude vezane za specifi~nost Jezera.Podru~je Jezera presijecaju pravci osnovne putne i`eqezni~ke infrastrukture, a podgori~ki aero-drom se prakti~no naslawa na Jezero. Lokalniputni pravci su u stawu da prihvate saobra}ajnezahtjeve. Zbog konfiguracije terena, putevi su saelementima koji ne omogu}avaju ve}e brzine, {tonije bitan uslov za posjetioce, koji se upute u obi-lazak Parka. Ina~e, putni pravci su zastrti asfal-tom ali na `alost neadekvatne {irine. Zakqu~akje, da geografski i geoprometni polo`aj Jezera nijelimitiraju}i faktor za nagla{eniju turisti~kuvalorizaciju.

Klimatske pogodnosti za turisti~ku val-orizaciju su kvalitetne. Klima je sredozemna, poduticajem umjereno kontinentalne klime. Qeta susu{na, a zime blage sa obilnim padavinama.Insolacija je dobra, a vjetrovi su razli~itih

pravaca i inteziteta. Za qetwi, osnovni turisti~kiperiod, klima je vrlo pogodna za razvoj raznih tur-isti~kih funkcija.

Hidrografske karakteristike su ~ak idealneza turisti~ku ponudu. Jezero sa oko 375-530 km2povr{ine i wegovo u`e slivno podru~je, obuhvata-ju}i Mora~u, Rijeku Crnojevi}a, Plavnicu,Karatunu, Gostiqsku rijeku i Bojanu (koja jeme|unarodna granica) ~ine izuzetnu vrijednostpodru~ja, posebno jer vode posjeduju kvalitet udijelu ~isto}e, providnosti, boje i temperature.

Reqef je morfoloski razli~it, pa je i tur-isti~ki atraktivan. Obala koja obuhvata sjeverni isjeverozapadni dio je niska i plavna, pri vi{imvodostajima. Za stacionarni turizam je neatraktiv-na, za razliku od lovnog, istra`iva~kog i izlet-ni~kog, dok je jugozapadna obala upravo obrnutihkarakteristika-kamenita, ~esto strma sa vi{euvala i kvalitetnih pla`a i vrlo pogodna zaizgradwu mawih turisti~kih kapaciteta i boravak.Pla`e su na lokaciji Dowi Muri}i (4.500 m2) iTanki rt, kao i na podru~ju Vrawine. Tu su i brojnaostrva (60), {to je posebna atraktivnost Jezera.

Biqni svijet je bogat, mada je procesomdenudacije zna~ajan dio prostora ogoqen. Visoke{ume su rijetke i nalaze se na padinama okolnihplanina, dok je u`i dio bazena oskudan {umom.Ostali biqni svijet je bogat, od kr`qastog `buwa,cvjetnog biqa do tipi~nog jezerskog rastiwa.@ivotiwski svijet je bogat, posebno ihtio (45ribqih vrsta) i ornitofaunom (270 vrsta ptica).

Kulturno-istorijski spomenici u kombinacijisa kvalitetnim prirodnim faktorima ~ine tur-isti~ku ponudu vrlo atraktivnom. Prvi manastir uCrnoj Gori (X vijek) podignut je na ovom prostoru.Tu su i crkve, zadu`bine Bal{i}a i Crnojevi}a izXV vijeka i drugi objekti.

Prirodni i stvoreni faktori omogu}avajuaktivirawe razli~itih vidova turizma.Najprisutniji vid, koji se najvi{e upra`wava i ~akpod wim i podrazumijeva ova {iroka i raznolikadjelatnost, je rekreativno-kupali{ni turizam.Lokaliteti sa najve}im {ansama za ovaj vid tur-isti~ke ponude su: Dowi Muri}i, Vrawina i zonaKaru~-Dodo{i-@abqak, kao i dva naseqa gradskogkaraktera, Virpazar i Rijeka Crnojevi}a. Svakako,postoji jo{ vrijednih lokaliteta u obodnim nase-qima, {to je povoqnost, jer na prostoru Jezeratreba izbjegavati koncentracije. Nedostatak, uprvom redu, kvalitetne infrastrukture je razlog dase wihovo kori{}ewe mo`e planirati tek po obezb-je|ewu uslova za pristup.

Tranzitni turizam, kao vrlo zna~ajan vid tur-isti~ke ponude, mo`e za`ivjeti na osnovnom putnompravcu Podgorica-Petrovac, sa punktovimaVirpazar i Vrawina, a djelimi~no i RijekaCrnojevi}a, koja je ovaj va`an vid ponude izgubilaizgradwom novog putnog pravca Podgorica-Cetiwe.

Nauti~ki turizam obuhvata plovidbu i sta-cionirawe plovila, plovidbu u ciqu obilaskapodru~ja, a stacionirawe u dijelu za{tite, "parki-rawa" i servisirawa. Za sada, ovaj vid ponude semo`e samo parcijalno koristiti, u prvom redu, zbogneregulisanog toka rijeke Bojane i nemogu}nostiulaska plovila sa mora u Bojanu, iz administra-tivnih i tehni~kih razloga. Navedeni plovnipravac (more-Bojana-Jezero) je osnovni (jedini) pre-duslov za razvoj ovog vida turizma.

Izletni~ki turizam je vjerovatno najve}a{ansa prostora Jezera, jer u osnovi ne zahtijevavelike investicije u vidu objekata i infrastruk-ture, odnosno omogu}ava laku realizaciju razvojnihprograma. Pogodnost u ovom smislu predstavqablizina Crnogorskog primorja i tra`wa najve}ih

Strana 36 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

populacija u Crnoj Gori-Podgorice, Nik{i}a iCetiwa. Interesa za ovaj vid turizma ima mnogo, odobilaska prelijepog prirodnog ambijenta, kulturnoistorijskih spomenika, piknik varijanti, potenci-jalnog obilaska Skadra, ribolova, lova i drugog. Zasada, na Jezeru su u~iweni samo parcijalnipoku{aji o`ivqavawa ovog vida turizma povre-menim kori{}ewem tri brodi}a po 50 sjedi{ta, uzprivatne ara`mane sa par brodi}a i ~unova.

Podru~je Jezera je oduvijek bilo izuzetnointeresantno i naj~e{}e posje}ivano zbog lovnih, au mawem obimu i ribolovnih aktivnosti. Efektilovnog turizma nijesu dali o~ekivane finansijskerezultate. Sportski ribolov bi, osim za podru~jeParka, mogao da bude dopuna turisti~ke ponude i zapodru~je primorja, a uz organizovanost da donesepristojnu zaradu. Sada{wi na~ini i lova i ribolo-va u principu dovode samo do devastacije fonda.

Sportski oblici turizma imaju skoro idealneuslove u ovom akvatorijumu. Veslawe uzima maha ipripreme (treninzi) u ovoj sportskoj disciplini seve} obavqaju na podru~ju Jezera. Tu se mogu navestii skijawe na dasci, jedrewe, kao i kowi~ki sport.

Seoski turizam ima povoqne uslove i dobijasve vi{e pristalica. Zdrava hrana, ribolov, lov,poqoprivredne aktivnosti su elementi kojinedostaju "gradskom" ~ovjeku. Skoro svako naseqe naJezeru ima uslova za razvoj ovoga vida turizma, pa uprostoru ne treba graditi, {to je danas slu~aj, nova(najve}im dijelom godine mrtva) sela, ve} samorekonstruisati i infrastrukturno opremiti posto-je}a. Ona su ve}inom zbijenog tipa, imaju svoju etnoformu sraslu sa okolinom, ali su, na `alost, samalo ili nimalo stalnih stanovnika. Nadati se daideja za kori{}ewe Godiwa ne}e biti usamqena. Uzseoski, mo`e se aktivirati i "vikend turizam" gdjese postoje}i stambeni fond, u poplavi izgradwevikendica, ne koristi u dovoqnoj mjeri.

Kapaciteti na podru~ju Nacionalnog parka suskromni. U Virpazaru postoji savremeni hotel “B”kategorije, sa 48 le`aja i oko 250 sjedi{ta, uz neko-liko ugostiteqskih sadr`aja lokalnog zna~aja.Hotel je otvoren ~itave godine ali je prosje~naiskori{}enost kapaciteta, s obzirom na mali brojno}ewa, svega 45 dana. Polo`aj naseqa Virpazaristi~e wegovu va`nost, kao tranzitnog mjesta i cen-tra za aktivnosti na Jezeru. Naseqe u svakomslu~aju treba adekvatnije turisti~ki opremiti,podi}i atraktivnost i, prije svega, kvalitetnijedrumski osloniti na magistralni pravac i mar-itimni pristup.

Drugo gradsko naseqe, Rijeka Crnojevi}a, nemasmje{tajnih turisti~kih kapaciteta. Nekada{wihotel "Obod", sa 22 le`aja i 120 sjedi{ta, ne radiod zemqotresa 1979. godine. Postoji samo par mawihugostiteqskih sadr`aja. Atraktivnost Rijeke jezna~ajno opala procesom depopulacije, zatvarawaku}a, nestankom "rije~kog pazara", a posebno odkada je zaobi|ena novom saobra}ajnicom Podgorica-Cetiwe. Pored svega, prostor Rijeke predstavqaveliki turisti~ki potencijal.

Ostrvo Vrawina ima povoqan tranzitnipolo`aj, koji je iskori{}en za lokaciju vi{e ugos-titeqskih sadr`aja, bez koncepcije i stila.Potencijal je zna~ajan, treba ga osmisliti i ponu-diti turizmu.

Dowi Muri}i posjeduju najve}u i najqep{upla`u na Jezeru a sem toga su i kvalitetna desti-nacija za ribolov. Ve} ima pojava aktivirawadoma}e radinosti i autokampovawa, ali je potrebnomnogo vi{e uraditi na poboq{awu servisnihfunkcija.

Dowa Plavnica je poznato izleti{tePodgori~ana i zna~ajan lova~ki punkt. Na mjestu

nekada{weg motela (14 le`aja i 150 sjedi{ta), uizgradwi je novi objekat sli~nog karaktera i ve}egkapaciteta. Nedostatak predstavqa lo{asaobra}ajna veza.

Turisti~ki promet, po~etkom 90-tih godina,iznosio je oko 14.000 posjetilaca, {to govori oskromnom, ali ne i malom, kori{}ewu Jezera, pogo-tovo {to se ne evidentiraju pojedina~ne posjete idoma}a radinost.

Ostala privreda

Izuzev par trgova~kih objekata, namijewenihlokalnom stanovni{tvu, ostalih vidova privrednihaktivnosti na podru~ju Parka nema.

5.3.2. Neprivredne djelatnosti

Neprivredne dru{tvene djelatnosti, na ovompodru~ju, sastavni su dio sistema djelatnosti uop{tinama kojima prostor Parka administrativnopripada (Podgorica, Bar i Cetiwe). Osnovni nosio-ci aktivnosti u dru{tvenim djelatnostima i ostalojneprivredi skoncentrisani su u mjesnim centrimapojedinih podru~ja, iako su neki od wih vanpodru~ja Nacionalnog parka. Kao centri za u`apodru~ja od posebnog su zna~aja:

- Ostros, za podru~je Krajine,- Virpazar, za podru~je Crmnice,- Rijeka Crnojevi}a, za podru~je Rije~ke

nahije,- Barutana, za podru~je Qe{anske nahije,- Golubovci, za podru~je Zete, i- Tuzi, za podru~je Malesije i Hota.

Vaspitawe i obrazovaweVaspitawe i obrazovawe se ostvaruje kroz

vidove pred{kolskog vaspitawa i obrazovawa, kao iosnovnog i sredweg obrazovawa.

Pred{kolsko vaspitawe i obrazovawe napodru~ju Nacionalnog parka ne egzistira. Postojetri dje~ja vrti}a i to u Golubovcima, Matagu`ima iTuzima, van granica Parka, koji nemaju uticaj nanaseqa u okviru Parka. Nepostojawe ovih institu-cija u Parku je logi~na posqedica uslovqena malo-brojno{}u pred{kolske populacije i wene dis-perznosti, kao i male anga`ovanosti `enske radnesnage.

Osnovno obrazovawe je glavni i jedini razvi-jeni oblik vaspitno-obrazovnog sistema. U {iremokru`ewu ovoga prostora postoji 11 osnovnih{kola, od kojih na podru~ju Parka dvije - uVirpazaru i Rijeci Crnojevi}a i podru~na odjeqe-wa (prva ~etiri razreda osnovne {kole) uBobovi{tu i Dowim Muri}ima, na podru~juKrajine.

Na podru~ju Krajine, u~enici sa podru~ja nase-qa Besi gravitiraju podru~nom odjeqewu u DowimMuri}ima, a svi zajedno Osnovnoj {koli u Ostrosu.Treba naglasiti da {kolska populacija ovogapodru~ja broji oko 300 u~enika, {to je izuzetnozna~ajno.

Na podru~ju Virpazara, osnovna {kola imasedam odjeqewa, sa 150 |aka, {to predstavqacjeloviti demografski kontingent 7-14 godina. Ovoodslikava ~iwenicu, da se po{tuje obaveznostosnovnog {kolskog obrazovawa. Izuzev Vrawine, saoko 30-oro djece ovoga uzrasta, u ostalim naseqimapostojawe ~ak ni podru~nih odjeqewa nema osnove.

Na podru~ju Rije~ke nahije situacija je sli~na.Jedina obrazovna ustanova je Osnovna {kola uRijeci Crnojevi}a, sa pet odjeqewa i jednimpodru~nim odjeqewem, van Parka, u Dru{i}ima, uztendenciju stalnog pada broja u~enika. Obuhvatnostje zadovoqavaju}a, ali samo 40 |aka u Osnovnoj

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 37 - Broj 46

{koli upozorava na prisutne negativne trendove. Situacija na podru~ju Zete i Tuzi je zna~ajno

druga~ija. Zeta, na obodu Nacionalnog parka, imatri osnovne {kole sa ~ak 1600 |aka, i {to je va`no,wihov broj se pove}ava. Na podru~ju Podhuma, kojije u Parku, situacija je, tako|e, povoqna. Oko {ezde-set osnovaca poha|a {kolu u Vuksanleki}u, odnosnoTuzima. Zbog jezika, |aci ovoga podru~ja suosloweni na Tuzi, iako bi Osnovna {kola uMatagu`ima, zbog distance, bila povoqnijerje{ewe.

Sredwe obrazovawe ne egzistira na podru~juNacionalnog parka. Ovaj sistem je zastupqen uop{tinskim centrima Podgorici, Cetiwu i Baru.\aci ovih podru~ja su uglavnom dnevni migranti ito prema Podgorici ili Baru, zbog povoqnog`eqezni~kog prevoza, a sa podru~ja Zete, premaPodgorici i zbog dobre putne veze. Podru~jePodhuma je osloweno na Tuzi, kao jedino naseqe vanop{tinskih centara, koje ima instituciju sredwegobrazovawa-gimnaziju.

Kultura

Generalno, kulturne aktivnosti na ruralnompodru~ju se svode na amaterizam, odre|ene smotre,proslave i jubileje, uz pra}ewe TV i radio progra-ma. Objektivno, ne{to vi{e se i ne mo`e posti}i.Na podru~ju Nacionalnog parka, postoje Dom kul-ture i bioskop u Virpazaru i Rijeci Crnojevi}a, saskromnim aktivnostima. Pri osnovnim {kolama ipodru~nim odjeqewima rade biblioteke.

Zdravstvo

Zdravstvena za{tita se ostvaruje u op{tin-skim centrima (Podgorica, Cetiwe i Bar) i prekosistema zdravstvenih stanica, kao osnovnih pros-tornih komponenti. Ove stanice se nalaze u Tuzima,Golubovcima, Barutani i Ostrosu, na obodu Parka iu Rijeci Crnojevi}a i Virpazaru, u okviru Parka. Ustanicama postoje ordinacije qekara i stomatologa,kao i patrona`na slu`ba, {to je od posebneva`nosti, jer je veliko podru~je Parka te{ko ineracionalno pokriti adekvatnijom organizacijomzdravstvene za{tite. Posebno, sve ve}i problempredstavqa stanovni{tvo koje stari i kome su,posebno, sve vi{e potrebne qekarske intervencije.Solidna saobra}ajna povezanost omogu}ava elemen-tarnu zdravstvenu za{titu i dobar pristup domovi-ma zdravqa u op{tinskim centrima, van podru~jaParka.

Ostala neprivreda

Organi uprave i admninistracijefunkcioni{u u mjesnim centrima, Virpazaru iRijeci Crnojevi}a za podru~je Crmnice, odnosnoRije~ke nahije, za podru~je Krajine u Ostrosu, zapodru~je Qe{anske nahije na Barutani i zapodru~je Podhuma u Tuzima. Efikasan rad ovihorgana rje{ava velike probleme stanovni{tva udijelu administrirawa, {to se do sada pokazalo kaoefikasan na~in rje{avawa jednog dijela problema.Ovi centri su glavni pokreta~i investicionih idrugih ideja za razvoj podru~ja.

6. TEHNI^KA INFRASTRUKTURA

6.1. SAOBRA]AJ I SAOBRA]AJNA INFRA-STRUKTURA

6.1.1. Drumski i `eqezni~ki saobra}aj

Podru~je NP ''Skadarsko jezero'' je dobropovezano sa okru`ewem zahvaquju}i polo`aju u

odnosu na saobra}ajnu infrastrukturu (`eqezni~kapruga i putevi), a dobroj makro pristupa~nostipodru~ja doprinosi i blizina luke Bar, kao i aero-droma u Podgorici.

Kroz podru~je Parka prolazi Jadranska magis-trala tj. magistralni put M-2 Debeli Brijeg -Petrovac - Podgorica - Ribarevina - RepublikaSrbija (oznake E-65 i E-80). Dionica Petrovac -Podgorica izgra|ena je (u periodu 1953-1961godine)kao savremeni put, sa asfaltnim kolovozom {irine7,0m. Put dijelom tangira Jezero a zatim ga presije-ca nasipom na ve}oj du`ini i mostom ''Tanki rt'',~ime je omogu}en kontinuitet plovidbe Jezerom.Most je ra|en na zajedni~kom temequ sa`eqezni~kim mostom pruge Beograd - Bar.

Kroz Park prolazi i magistralni put M-18,[}epan poqe - Nik{i} - Podgorica - Bo`aj (grani-ca Albanije), koji je u mre`i evropskih prikqu~nihputeva ozna~en kao E-762. Dionica ovoga puta odPodgorice do Tuzi zadovoqava svojim elementimauslove magistralnog puta (kolovoz {irine 6.0m), alidionica od Tuzi do albanske granice, te uslove nezadovoqava, jer ima nedovoqnu {irinu asfaltnogkolovoza (3.0-5.0m), te o{tre i nepregledne krivine.

Od regionalnih puteva, jedino put R-16,Virpazar - Ostros - Vladimir, jednim mawimdijelom (oko Virpazara) prolazi kroz Park, a ve}imdijelom se nalazi u blizini granice Parka. Put imamalu {irinu asfaltnog kolovoza (3.0-4.0m),izuzetno skromne horizontalne elemente, pa nezadovoqava tehni~ke uslove za rang kome pripada.

U blizini Parka prolaze magistralni puteviPodgorica - Cetiwe - Budva (M-2.3) i Petrovac -Ulciw -Sukobin (M-2.4. ili evropska oznaka E-752).Put Podgorica - Cetiwe (izuzev kratkog poteza kodBudve) i dionica Petrovac - Ulciw zadovoqavajuuslove za magistralne puteve, a dionica Ulciw -Sukobin te uslove ne ispuwava, zbog male {irinekolovoza (5.0m) i tehni~kih karakteristika trase.

Od lokalnih puteva, koji se dijelom ili~itavom du`inom nalaze u Parku a najvi{e dopri-nose boqoj povezanosti naseqa, najzna~ajniji su:

- Rijeka Crnojevi}a - Virpazar,- Virpazar - Bar,- Golubovci - Plavnica,- Carev Laz - Rijeka Crnojevi}a, ukqu~uju}i

i veze ovoga puta za Prevlaku, odnosno Dodo{e,- Uli}i - Rijeka Crnojevi}a,- prikqu~ci od regionalnog puta R-16,

Virpazar - Ostros - Vladimir, za naseqa Krwice,Muri}i, Bobovi{te, odnosno Ckla.

Navedeni lokalni putevi su ve}inom male{irine kolovoza (3.0-3.5m),{to pravi te{ko}e kodmimoila`ewa vozila. Skromnih su horizontalnihelemenata, najve}im dijelom asfaltirani, aprikqu~ci na regionalni put R-16 imaju velikepodu`ne nagibe.

Ve}ina naseqa opslu`ena je linijamalokalnog, kao i me|ugradskog autobuskog saobra}aja,koje prolaze ovim podru~jem.

Sa aspekta drumskog saobra}aja, povezanostnaseqa je podno{qiva. Me|utim, stawe pojedinihsaobra}ajnica zahtijeva poboq{awe gra|evinsko-tehni~kih elemenata.

Boqoj saobra}ajnoj povezanosti Parka dopri-nosi i elektrificirana `eqezni~ka pruga Beograd- Bar, koja kroz podru~je Parka ide, najve}imdijelom, uporedo sa Jadranskom magistralom.Postrojewa i objekti pruge su na stanicama "Zeta" iVirpazar, dok u Vrawini postoji samo stajali{te.

Obje saobra}ajnice (magistrala i pruga) vo|enesu u zajedni~kom koridoru, izdignutim nasipom (12,0mnm), presijecaju}i prirodnu cjelinu akvatorijumai podru~ja Nacionalnog parka.

Strana 38 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

Kroz Park periferno prolazi i prugaPodgorica - Skadar, koja se trenutno ne koristi.

6.1.2. Jezerski saobra}aj

Plovidba Skadarskim jezerom, u{}ima rijekai otokom Bojanom stara je koliko i samo Jezero. Uistorijskim izvorima po prvi put se pomiwe u vri-jeme drugog ilirsko-rimskog rata. Naro~ito inten-zivna bila je u periodu mleta~kog posjedovawaSkadra. Kasnije, dugo vremena se odvijala u uslovi-ma ~estih sukoba Turaka i Crnogoraca za prevlastna Jezeru. U drugoj polovini XIX vijeka, u izmijew-enim istorijskim okolnostima, plovidba na Jezeruje do`ivjela punu afirmaciju, ~emu je posebnodoprinio re`im me|unarodne plovidbe Skadarskimjezerom i rijekom Bojanom ustanovqen Berlinskimugovorom (1878. godine); pojava parobroda; izgradwadrumskih saobra}ajnica; a ne{to kasnije i`eqezni~kih pruga (Bar - Vir i Podgorica -Plavnica).

Tradicionalno, prevoz ulova, tereta i qudiobavqao se "la|ama" (na vesla i jedro), dok su~unovi slu`ili uglavnom za ribolov. Ova plovilaimala su mali gaz, prilago|en pristajawu na plitkeobale.

@iva razmjena dobara izme|u Skadra, Rijeke,Vira i Plavnice, kao i drugih naseqa, podstakla jeprivredni razvoj podru~ja prije svega trgovinu.

Redovni linijski saobra}aj odr`avan jeizme|u Rijeke Crnojevi}a, Plo~e, Podkomarna,Virpazara, Plavnice, Krwica, Muri}a, Ostrosa,Ckla i Skadra. Sporazumom izme|u FNRJ i NRAlbanije, o rje{avawu i spre~avawu grani~nihincidenata (iz 1953. godine), izri~ito je zabrawenprelaz jugoslovensko-albanske granice na Jezeru odstrane civilnih i vojnih plovnih objekata, ~ime jeonemogu}en kontakt Bojanom sa morem.

Izgradwom savremenih saobra}ajnica prekoJezera linijski - putni~ki i teretni saobra}aj gubina zna~aju i 1981. godine se ukida. Od tada seodr`avawe plovnih puteva i pristani{nih objeka-ta postepeno zapu{ta. Danas, jedini organizovanivid plovidbe su povremene turisti~ko-izletni~keture po Jezeru, modernizovanim la|ama. Najve}ibroj plovidbi obavqa se u svrhu ribolova, mnogob-rojnim ~unovima stanovnika prijezerskih naseqa isa nekoliko brodi}a preduze}a "Ribarstvo", izRijeke Crnojevi}a.

Uslove za pristajawe ~unova i ~amaca -izvla~ewem pramca na kopno, omogu}avaju plitkizalivi i uvale Jezera, kao i u{}a pritoka.

Za pristajawe ve}ih plovnih objekata i la|aformirane su kaskadne pristani{ne obale (zbogoscilacije nivoa voda), od kojih poseban zna~ajimaju slede}e:

- Lipovik, kod Rijeke Crnojevi}a, sa kamenomobalom du`ine 15 m i dubinom uz obalu 2,3-2,7 m;

- Virpazar, sa izgra|enom kamenom obalom,dubinom uz obalu 1,7-1,9 m i mawim lukobranom, uzu{}e Orahov{tice, koje slu`i za plovila posebnenamjene;

- Muri}i, sa izgra|enom kamenom obalom idubinom uz obalu do 2,7 m;

- Ckla, sa izgra|enim lukobranom i dubinomuz glavu lukobrana 2,7-3,6 m;

- Plavnica, sa zidanom obalom du`ine 56 m.Prilazni kanal du`ine 1 km je zasut nanosom muqa;

- Vrawina, sa novoizgra|enom obalom uz nase-qe, koja zbog neadekvatne veze sa jezerom, ispodtrupa magistralnog puta i `eqezni~ke pruge, slu`isamo za pristajawe ~unova;

- Skadar, sa kamenom obalom du`ine 60 m.Dubine su nepouzdane jer je obala zasuta nanosom.

Stawe plovnog puta je nezadovoqavaju}e, jer sudubine nepouzdane (posledwa mjerewa izvr{ena su1963. godine), dok su kanali potpuno ili djelimi~nozasuti. Sa stanovi{ta bezbjednosti, plovni put jesamo djelimi~no obiqe`en, a svjetionici nefunkcioni{u.

6.2. HIDROTEHNI^KA INFRASTRUKTURA

6.2.1. Vodosnabdijevawe

Vodosnabdijevawe na pojedinim podru~jima uobuhavtu Nacionalnog parka rije{eno je zavisno odlokalnih uslova.

Podru~je Krajine

Na ~itavom podru~ju Krajine ne postoje stalniizvori, ~ak ni izda{nosti od 0,5 l/sek. Kod ovakvebezvodnosti, jedini mogu}i na~in za obezbje|ewevode je gradwa cistijerni na vi{im partijamapadinskog terena, dok se u ni`im predjelimakoriste bunari. Na postojawe znatnih podzemnihizdani, na ni`im kotama, ukazuje primjer jednogdoma}instva iz Bobovi{ta, koje je iskopom bunarazahvatilo oko 7 l/sek. vode, koju koristi i za navod-wave imawa.

Podru~je Virpazara

Podru~je Virpazara, koje se nalazi uNacionalnom parku, ima rije{eno vodosnabdije-vawe, sa izvora Dobre vode i Jo{evika (2-3 l/sek.) isa zahvata zbijene izdani u obli`wem Orahovskompoqu, bu{enim bunarom. Izda{nost ovog zahvata jeustanovqena na oko 70 l/sek. Na ovom vodovoduugra|ena je crpka u bunar i izgra|en rezervoar od400 m3 u brdu Mali Humac, na koti 65 mnm.Kapacitet ovog vodovoda je oko 10 l/sek, koliko vodeprepumpava ugra|eni agregat, ali su svi objektidimenzionisani na znatno ve}i kapacitet.Obezije|eno je dugoro~no snabdijevawe, ne samoVirpazara ve} svih okolnih sela.

Ostala naseqa ovog podru~ja se snabdijevajuvodom sa mawih lokalnih izvora i sa individual-nih cistijerni.

Podru~je Rijeke Crnojevica

Rijeka Crnojevi}a, kao najve}e naseqe {iregpodru~ja, ima izgra|en vodovodni sistem. Zbog maleizda{nosti kaptiranog izvora Studenac, naro~ito uqetwem periodu, ovaj sistem ne mo`e da obezbijedinarasle potrebe u vodosnabdijevawu. Godine 1978.ura|ena je rekonstrukcija vodovodne mre`e i posto-je}eg zahvata na izvoru. Izvedena rekonstrukcijavodovodnog sistema nije zna~jnije poboq{alavodosnabdijevawe u Rijeci Crnojevi}a, te u svakomslu~aju treba tra`iti boqe rje{ewe.

Ostala naseqa ovog podru~ja se snabdijevajuvodom iz lokalnih izvora i cistijerni, {to svakakone predstavqa zadovoqavaju}i nivo, jer su svi pos-toje}i izvori malog kapaciteta.

Podru~je Zete

Podru~je Zete je bogato podzemnom vodom i dowe se dolazi na lak na~in, plitkim bunarima.Me|utim, radi neadekvatne izrade septi~kih jama,odlagawa sto~nog |ubriva i sli~nih radwi, vode ubunarima se zaga|uju. Na osnovu izvr{enih bakteri-olo{kih analiza vode, oko 70% bunara ne odgovaraPravilniku o kvalitetu vode za pi}e. Uzorci

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 39 - Broj 46

kvaliteta vode pokazuju da je zaga|ewe, u velikombroju, fekalnog porijekla. Ovako visoki procenatorganskog zaga|ewa le`i u lo{im ili, boqe re}i, uneadekvatnim septi~kim jamama, kao i neposrednojblizini smetli{ta, {tala i drugog. Osim ovogorganskog zaga|ewa, u selima: Srpska, Cijevna,Qajkovi}i, Mahala, Boqevi}i i Bijelo Poqe kon-statovane su visoke promjene vrijednosti PH (od10,7). Dezinfekcija postoje}ih bunara za vodosnab-dijevawe, s obzirom na utvr|ene promjene zaga|ewa(prisustvo fekalnih materija, organskih rast-vara~a i dr.) prakti~no je nemogu}a, a naro~ito udijelu Zetske ravnice, koji se nalazi u neposrednojokolini Kombinata Aluminijuma. Iz pomenutihrazloga, u izgradwi je vodovod za snabdijevaweGorwe Zete vodom, a realizacija istog je pri kraju.

6.2.2. Kanalisawe otpadnih voda

Otpadne vode u granicama Nacionalnog parkaugro`avaju akvatorijum Jezera i podzemne izdani uwegovom priobaqu. Poseban problem, sa ovog aspek-ta, predstavqaju zna~ajni urbani centri u slivuMora~e - Podgorica, te Danilovgrad i Nik{i}, uslivu Zete, dok otpadne vode Cetiwa ugro`avajuObodsko vrelo tj. izvori{te Rijeke Crnojevi}a atime i samo Jezero.

Kanalizacija Podgorice

Kanalizacija je izvedena po separatnom siste-mu. Sistem ure|aja za pre~i{}avawe je podkapaci-tiran, te ne omogu}ava adekvatno pre~i{}avawekomunalnih otpadnih voda.

Otpadne vode od industrije nijesu odgovaraju}erije{ene. Industrijske otpadne vode koje seprikqu~uju na gradski kanalizacioni sistem su bezkontrole vrijednosti PH i toksi~nosti vode.

Otpadne vode Kombinata Aluminijuma se nepre~i{}avaju na odgovaraju}i na~in, {to se poseb-no odnosi na toksi~ne otpadne vode, kao otpadnimaterijal iz proizvodwe glinice, koje se sa jalovi-nom odla`u u posebne bazene.

Kanalizacija Danilovgrada

Danilovgrad ima djelimi~no izgra|en sistemseparatne kanalizacije. Otpadne vode se direktnoispu{taju u rijeku Zetu, bez ikakvog pre~i{}avawa.

Industrijski i poqoprivredni objekti imaju,tako|e, djelimi~no izgra|ene zasebne kanalizaci-jone sisteme, ali se i te vode ispu{taju u rijekuZetu, uz djelimi~no pre~i{}avawe.

Kanalizacija Nikši}a

U Nik{i}u postoji separatni sistem kanal-izacije otpadnih voda.Ure|aj za pre~i{}avawe je nesamo podkapacitiran, ve} i nedovr{en - izgra|en jesamo gra|evinski objekat. Na taj na~in nije mogu}eadekvatno pre~i{}avawe komunalnih otpadnihvoda, posledica ~ega je zaga|ewe u {irem obimu - doBjelopavli}ke ravnice.

Odstrawivawe industrijskih otpadnih vodanije u potpunosti rije{eno. One koje se prikqu~ujuu kanalizacioni sistem grada ne kontroli{u se naPH i toksi~nost, te remete proces pre~i{}avawaotpadnih voda.

Otpadne vode @eqezare Nik{i} pre~i{}avajuse preko vlastitog ure|aja.

Kanalizacija Cetiwa

Otpadne vode Cetiwa, separatno sakupqenekanalizacionom mre`om, ispu{taju se zajedno sa

atmosferskom vodom (ukqu~uju}i i otvorenekanale), direktnim upu{tawem u ponor.

Otpadne vode iz industrijskih objekata sedirektno ukqu~uju u kanalizaciju grada, bezpre~i{}avawa, pri ~emu je onemogu}ena kontrolatoksi~nosti otpadnih voda.

6.3. ELEKTROENERGETSKA INFRASTRUK-TURA

Na podru~ju Nacionalnog parka se nalaze elek-troenergetski objekti prenosne mre`e napona110kV, 35kV, 10kV i 1kV, a u sklopu jedinstvenogelektroenergetskog sistema Crne Gore. Ve}ina ovihobjekata nije u direktnoj funkciji sadr`ajaNacionalnog parka, ve} je wihovo prisustvo posled-ica polo`aja Parka, u odnosu na glavne koridoredalekovoda u Republici, odnosno potreba {iregkontaktnog podru~ja Parka.

Jedan od magistralnih koridora dalekovodaide od Podgorice, preko Skadarskog jezera(Lesendro), do Vira, gdje se ra~va na krak koji ide zaPetrovac i Bar i, drugi za Budvu. Ovaj koridor pro-lazi periferno kroz zapadni dio Parka.

Distributivna mre`a, razvijana (gra|ena) usklopu elektrifikacije naseqa, koja se nalaze ugranicama Nacionalnog parka, ne naru{ava niprirodni ni stvoreni ambijent.

Elektroenergetsko napajawe `eqezni~ke prugeBeograd-Bar je obezbije|eno posebnim naponskimvodom, smje{tenim u koridoru pruge.

Kvalitet opslu`enosti elektri~nom energijomprostora Parka, kao i stabilnost napona, na prih-vatqivom su nivou te u postoje}em stawu, nemaozbiqnijih zamjerki.

6.4. PTT SAOBRA]AJ I TELEKOMU-NIKACIJE

Postoje}i PTT sistem u zoni Parka omogu}avaodr`avawe (funkcionisawe), u prvom redu, tele-fonskog saobra}aja u naseqima, koja se nalaze ugranicama Parka. Od telefonskih centrala, va`noje ista}i centralu u Virpazaru, preko koje idu vezeza najve}i dio podru~ja Parka, kao i vi{e mawihpodru~nih telefonskih centrala (RijekaCrnojevi}a i dr.).

U podru~ju Parka je realizovan fukcionalnisistem radio-veza, koji se koristi za potrebe~uvarske slu`be Nacionalnog parka. Ovim sistemomje omogu}ena veza sa sjedi{tem Parka, kao i direkt-na veza sa de`urnim dispe~erom u Podgorici.

6.5. SAKUPQAWE I ODLAGAWE OTPADNIHMATERIJA

Komunalni otpad sakupqa se, uglavnom, naodgovaraju}i na~in. Selekcija na ishodi{tu se malogdje sprovodi, a kona~na dispozicija otpada iz nase-qa jo{ nigdje nije propisno rije{ena. Umjesto usanitarne deponije, sme}e se odla`e nasmetli{tima, koja su naj~e{}e locirana poredmagistralnih puteva i vodotoka, a negdje i u blizi-ni naseqa. Samozapaqivawe ili namjerno paqeweovakvih deponija, kao i truqewe otkrivenog sme}a,dovode do zaga|ewa vazduha, a ovakva smetli{tazaga|uju jo{ i okolno podru~je, kao i podzemne vodei vodotoke, ako su smje{tena na wihovim obalama.

Industrijske otpadne materije se odstrawuju ideponuju zavisno od vrste i agregatnog stawa togmaterijala, a primjetan je interes fabrika zarecikla`u sekundarnih sirovina. Najve}e koli~ineotpada nastaju u KAP-u. Za neke sporedne a toksi~ne- te~ne i ~vrste otpadne materije, napravqeni su

Strana 40 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

propisno osigurani rezervoari, odnosno deponije.Skladi{ta ~vrstog otpada nijesu natkrivena, pa sepod uticajem atmosferskih padavina otpadni mater-ijali ispiraju a zaga|ene vode, bez pre~i{}avawa,slobodno prodiru u podzemqe. Problemati~ni subazeni za deponovawe crvenog muqa, jalovine sahemikalijama iz proizvodwe glinice, ina~ekoli~inski dominantnog otpada u Kombinatu.Pokazalo se da prvi bazen, koji je ra|en kaovododr`iv, nije zadovoqio namjenu. Sporni su iefekti naknadno uvedenog postupka za filtrirawecrvenog muqa i odgovaraju}e funkcionisaweneza{ti}enog drugog bazena, jer se zaga|ewe izdani ume|uvremenu pro{irilo na vi{e okolnih i nizvod-nih naseqa Gorwe Zete. Povremeno - kod jakihvjetrova, bazeni su zbog neblagovremenog kva{ewawihovih povr{ina, uzrok jakog zaga|ewa vazduhacrvenom pra{inom, {to ugro`ava zdravqe okolnogstanovni{tva.

7. ZAŠTITA PRIRODE I KULTURNO-ISTORIJSKOG NASLEÐA

7.1. ZAŠTITA PRIRODE

Za{titu prirode u cjelini, a naro~ito prosto-ra posebnih prirodnih vrijednosti, prirodnih zna-menitosti i prirodnih rijetkosti, u Crnoj Goriure|uje Zakon o za{titi prirode, u skladu s kojim jepodru~je samog Skadarskog jezera i dio okru`uju}egprostora izdvojeno u kategoriju prirodnih parkovai predjela i posebnim Zakonom progla{eno zaNacionalni park.

Kategorijom specijalnih prirodnih rezervatasu obuva}eni ornitolo{ki rezervati Manastirskatapija, Pan~eva oka, Crni `ar, Grmo`ur i Tanki rt.

U kategoriju spomenika prirode, u podru~juNacionalnog parka su izdvojene pjeskovito-{qunkovite pla`e na obali Skadarskog jezera.

Pojedine biqne i `ivotiwske vrste, tj. wihovidjelovi i zajednice kojima je zbog prirodnih uzrokaili djelatnosti qudi ugro`en opstanak, posebno suza{ti}ene.

Nacionalni park "Skadarsko jezero", od 1995.godine, odnosno od upisa u Spisak mo~vara me|unar-odnog zna~aja-stani{ta ptica mo~varica, ima, shod-no odredbama Ramsarske konvencije, status objektame|unarodne za{tite.

7.2. HRONOLOGIJA EPOHA I NASLEÐAPROSTORA

Bazen Skadarskog jezera, refugijum `ivota jo{u vrijeme ledenog doba, evoluirao je u prostor plod-nih ravnica - uz slivne vode, otvoren premaMediteranu. Bogat biqni i `ivotiwski svijet(ribe, ptice i divqa~), ~ini ga jednim odnajprivla~nijih obitavali{ta ~ovjeka naBalkanskom poluostrvu.

Paleolitska stani{ta lova~kih skupina sevezuju za brdoviti obod, sa brojnim pe}inama, aposebno za okapine i pe}ine u dolinama Mora~e,Cijevne i Zete.

Stabilizacija procesa nasipawa ravnica ipovoqni klimatski uslovi u periodu neolitaomogu}ili su razvoj zemqoradwe. O po~etnom proce-su naseqavawa ovog prostora nema pouzdanih i sis-tematizovanih istra`ivawa. Niz ostataka materi-jalne kulture ukazuje na prisustvo stabilnih popu-lacija, kroz tragove gradina i mogu}ih sojeni~kihnaseobina uz vode, fragmente tumula, nalaze oru|a ikeramike.

Nakon talasa seoba indoevropskih populacija

(2000 god. prije nove ere), {iri prostor naseqavajuIliri. Mnogoqudno ilirsko pleme Labeati naseqa-va podru~je oko Jezera. Nastaju mnoge naseobine -gradine ili utvrde, sa tumulima i nekropolama naobodnim uzvi{ewima (Ulciw, Skadar, Kodra,Gradac, Samobor, Oblun, Medun...). Prostor seobalom mora, preko Dra~a, oslawa na gr~ki urbaniuticaj i razmjenu dobara. Naseqa se postupno pom-jeraju ka ravnici (Momi{i}i, Matagu`i, Gostiq...),a nestaju {umski kompleksi na ]emovskom poqu,pretvaraju}i se u poqoprivredne povr{ine.

Ilirsko - rimskim ratovima u tre}em i drugomvijeku prije nove ere propala je Ilirska dr`ava iprekinut kontinuitet duhovne i materijalne kul-ture Labeata.

Rimska dominacija po~ela je razdobqem visokeurbane civilizacije, vezane za centre u Dukqi(Dioklea) i Skadru (Skoder), razvoj mre`esaobra}ajnica i infrastrukture, uz koje se oslawa-ju naseobine Vitoja, Vuksanleki}, Dino{a, Maslinei Zlatica. Ekonomski kontakti sa metropolom suvrlo intenzivni.

Ranovizantijski period vezan je za lokaliteterimske urbane civilizacije. Wegov kulturni konti-nuitet, na ovom prostoru, prekinut je Velikomseobom naroda i najezdama Huna i Avara.

U istorijskom razdobqu, od mo~vare (PalusLabeatus), kojom su proticale vode Mora~e i drugihpritoka, nastalo je Jezero (Lago di Skutari), {to uslovenskom hidronimu "blato" obja{wava wegovugenezu.

Nakon doseqavawa Slovena sa romanizovanimlokalnim stanovni{tvom stvara se u IX vijekuDukqanska dr`ava, koju slijede ZetaVojislavqevi}a, Nemawi}ka dr`ava, Zeta Bal{i}ai Crnojevi}a. U ovom razdobqu se obnavqaju ilinastaju utvr|eni gradovi Skadar, Dra~, Drivas,Ribnica, @abqak i Obod. Me|u mnogim sakralnimobjektima, po zna~aju se izdvajaju manastirski kom-pleksi Pre~iste krajinske (XI vijek), Vrawine (XIIIvijek), a na krajinskom arhipelagu utvr|eni manas-tiri Be{ka, Star~evo i Mora~nik (iz vremenaBal{i}a), kao i skromni utvr|eni manastir Kom (izvremena Crnojevi}a, u XV vijeku). Uz ove komplekse,podignut je i niz utvr|ewa, na va`nim strategi-jskim ta~kama: Tophala, Grmo`ur i Lesendro, naostrvima, kao i Besac, Vrawinska tvr|ava i Bal{ingrad, na kopnu.

Ovi spomenici pro{losti su izvanredni prim-jeri samosvojne graditeqske kulture, a posebnotrikonhosi na ostrvima, iz vremena Bal{i}a.

Potiskivana od Turaka i prodorom Mle~i}aBojanom - krajem XV vijeka, odvojena od primorja,Zetska dr`ava se postupno povla~i od Skadra, preko@abqaka i Oboda, do Cetiwa - kao stonih gradova,sa formiranim vjerskim i duhovnim institucijama.

Krupne etnoistorijske posqedice su devasti-rale i prekinule akumulirano kulturno nasle|e,koje je Otomanskim osvajawem napu{teno ilirazoreno. Unijet je orijentalni uticaj, prevashodnou gradove Skadar, Podgoricu i Rijeku Crnojevi}a.

Mawe dramati~nu sudbinu do`ivqava plemen-ska organizacija oslowena na naseqa vezana zazemqi{te i vode Jezera. U odnosu na konfiguracijui tlo, formira se nekoliko tipova naseqa.

Zbijena i kaskadna naseqa nastala su uz antro-pogene terase na padinama u Crmnici i prijezerskojKrajini, pri ~emu poqa i ve}i kompleksi terasaostaju neizgra|eni.

Rubna naseqa i naseqa razbijenog tipa vezanasu uz uvale i dolove karstifikovanih prostora uRije~koj nahiji, Krajini, Qe{anskoj nahiji iMalesiji.

Specifi~ni tip ~ine naseqa neposredno uz

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 41 - Broj 46

vode Jezera, kao stalna stani{ta ili povremenaribarska naseqa. U najve}oj mjeri, ona se vezuju zapriobaqe, od Krwica pa sve do Ponara.

Ovoj grupaciji su bliski nizovi mlinova naslapovitim vodotocima Rijeke Crnojevi}a - naObodu i Zeq~ine - u nastawenim Poseqanima (16mlinova).

Naseqa u Zeti, formirana na sprudnimuzvi{ewima ravnice, koriste veliki zemqi{nipotencijal dana{wih mo~vara i lugova.

Bogati ribolovi na Jezeru, vezani za posjedpojedinih "oka", uz zemqoradwu i sto~arstvo, pred-stavqali su glavni ekonomski izvor pribre`nogstanovni{tva.

Uz Skadar, kao va`ni ekonomski i politi~kicentar Otomanske imperije na obali Jezera, u CrnojGori se, i pored permanentnih sukoba, formirajumala gradska naseqa Rijeka Crnojevi}a - ispodrazorenog Oboda, a ne{to kasnije Vir, u Crmnici,kao va`ni pazari i zanatski centri za razmjenudobara. Preko ovih centara, uz povoqne plovidbeneveze sa Skadrom, kopnenim putevima ostvaruju seveze sa zale|em.

U postupnoj evoluciji, od mo~vare do Jezera,dramati~na izmjena rasta nivoa vode za 2-3 m. desi-la se sredinom pro{log vijeka, u vrijeme velikepovodwe izazvane probijawem Drima, iz svog dota-da{weg korita, u Bojanu ispod Skadra. Proboj vodeje podstaknut dovo|ewem kanala sa vi{ih kotaDrima za navodwavawe poqa i pokretawe mlinovana isto~nom dijelu Skadra, ali je najvjerovatnijeuzrokovan neujedna~enim tektonskim slijegawem,potiskivawem skoro svih vodotoka ka zapadu,suprotno od prirodne mogu}nosti wihovog oticawaprema jugoistoku.

Ovo je prouzrokovalo gubitak zna~ajnog dijelaobradivog zemqi{ta, nestajawe Plavnice,povla~ewe Dodo{a i ugro`avawe niza naseqa, nasjevernoj obali Jezera. Skadar je izgubio svoje nisketeritorije -podgra|a uz Jezero i Bojanu, a RijekaCrnojevi}a je redovno plavqena (prizemqa uzobalu). Izabrana ostrvska pozicija Vira, samostovima i izdignutim prilaznim putevima,uslovqena je velikim vodama, u drugoj polovini XIXvijeka.

Dinami~ni rast urbanih centara u neposred-nom okru`ewu-Skadra i Podgorice, kao i na {iremslivnom podru~ju-Nik{i}a, Danilovgrada iCetiwa, koje karakteri{e razvoj industrije, sao-bra}aja i komunalne infrastrukture, ve} izvedenehidroenergetske akumulacije, te savremena poqo-privredna proizvodwa u ravnicama, predstavqajuzna~ajnu izmjenu prirodne sredine i izvor nepovo-qnih uticaja na eko-sistem, a time i potrebuza{tite naseqa i zemqi{ta uz Mora~u, u Zeti.

7.3. ZAŠTITA KULTURNO-ISTORIJSKIHSPOMENIKA

Spomeni~ko nasle|e Crne Gore, kao dobro odop{teg interesa, tretira Zakon o za{titi spomeni-ka kulture.

Nepokretni objekti nasle|a progla{eni zaspomenike kulture i Zakonom stavqeni pod za{titusu: vi{e arheolo{kih lokaliteta, stari gradovi iurbane cjeline, fortifikacioni objekti, sakralnispomenici- obuhvataju}i manastirske komplekse ivi{e crkava, spomenici profane arhitekture,spomenici tradicionalne arhitekture i nekolikomemorijalnih kompleksa.

Ovom za{titom obuhva}eni su objekti svrstaniu tri kategorije vrijednosti, od kojih su: u I-vu kat-egoriju uvr{}eni spomenici izuzetnog zna~aja, tj.kulturne vrijednosti nacionalnog i me|unarodnog

interesa; u II-gu kategoriju spomenici od velikogzna~aja, tj. kulturne vrijednosti zna~ajne u kontek-stu nacionalnog i posebno kulturnog nivoa regionau kojem su nastale; i u III-}u kategoriju zna~ajnispomenici, tj. svi ostali objekti koji zbog svojeukupne vrijednosti imaju subregionalni ililokalni zna~aj.

8. STAWE @IVOTNE SREDINE

8.1. KVALITET VODA

Zaga|enost voda je jedan od glavnih problemaza{tite ekosistema Skadarskog jezera. Pregledomindustrijskih, prera|iva~kih, servisnih i komu-nalnih zaga|iva~a od kojih su, na vodotoku Zete,locirani 10 u Nik{i}u i 4 u Danilovgradu, navodotoku Mora~e, 10 u Podgorici i na vodotokuRijeke Crnojevi}a, 4 u Cetiwu i 2 u Rijeci,ukqu~uju}i i komunalne vode iz Vira, utvr|ene suzna~ajne promjene kvaliteta voda Skadarskog jezera.

Specifi~nim sastavima pojedinih otpadnihvoda, u vodotoke se unosi {iroka lepeza raznihzaga|enih materija, po~ev od onih sa sadr`ajemnutritivnih elemenata, preko deterxenata i te{kihmetala, bakterija, mineralnih uqa i masti, domnogih neidentifikovanih organskih i neorgan-skih materija.

Ovim materijama treba dodati zaga|uju}ematerije koje, kao posqedica primjene raznih pesti-cida i vje{ta~kih |ubriva, nastaju primjenom uagrotehni~kim zahvatima, na podru~ju ]emovskogpoqa i Zetske ravnice. Posebno su va`ni te{korazgradqivi pesticidi, kao i organske supstancekoje mijewaju trofi~ni re`im voda Jezera.

Sistemi za pre~i{}avawe otpadnih voda napodru~ju Nik{i}a i Podgorice su potkapacitirania wihovo funkcionisawe, odr`avawe i efektineadekvatni. Mnogi ure|aji su prikqu~eni nagradske kanalizacione sisteme.

Sa podru~ja Cetiwa, Rijeke i Danilovgradaotpadne vode se, bez tretmana, kolektorima direktnoispu{taju u vodotoke i u podzemqe slivnog podru~ja(Cetiwe).

Ocjena stawa voda Jezera i pritoka, jeizvr{ena na jedinstven na~in, prema uslovimaSavezne uredbe o klasifikaciji voda,me|udr`avnih voda i obalnog mora Jugoslavije. Odposebnog je zna~aja da je dotok upotrijebqenih vodakonstantan, dok je protok vodotoka u velikojoscilaciji (kre}e se u relacijama min/maks 1:100 ivi{e), pri ~emu treba ista}i veliko zaga|ewevodotoka kod niskog vodostaja, ~ime se izazivawihovo povremeno "iskqu~ewe" iz lanca ekosis-tema.

Za povr{inske slivne vode, pregled utvr|enogkvaliteta je iskazan na osnovu mjerodavnih vrijed-nosti relevantnih fizi~ko-hemijskih, mikrobio-lo{kih i saprobiolo{kih pokazateqa, kojeobavezno zahtijeva navedena Savezna uredba o klasi-fikaciji i kategorizaciji voda.

Vode rijeke Zete, na osnovu ispitivawa na~etiri popre~na profila, pokazala su da sesumarni bonitet vodotoka kre}e izme|u 2-3 klase i3 klase, {to zna~i da je kvalitet voda ni`i, za jednuklasu, od zahtijevane.

Sumarni bonitet voda rijeke Mora~e, zavisnood mjernih stanica, kretao se od 1-2 klase, u ~istomdijelu vodotoka - iznad u{}a Zete, dok je na tri kon-trolna profila nizvodno bio od 2-3 i 3 klasevodotoka. Akcidenti u KAP-u, na bazenima crvenogmuqa i kod nekontrolisanog ispu{tawa kausti~nesode i piralena - kao mutagene supstance, povremeno

Strana 42 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

su dovodili do ekolo{kih trauma vodotoka Mora~e.Sumarni bonitet vode Rijeke Crnojevi}a je

izme|u druge i tre}e klase, ali se voda nalaziprete`no u drugoj klasi.

Mjerewe kvaliteta voda Skadarskog jezeravr{eno je na stanicama Vrawina, Virpazar,Star~evo, Mora~nik, Ckla i Podhum. Konstatovanoje da kvalitet voda Jezera stoji u direktnoj zavis-nosti od kvaliteta voda pritoka, kao i da vodeJezera uti~u na kvalitet vode wegove otoke, rijekeBojane. Kod izr{enih mjerewa, ~esto je konstato-vano uve}awe pH vrijednosti na stanici Vrawina,prouzrokovano vodama rijeke Mora~e (pH od 8.52).Pad sadr`aja kiseonika konstatovan je kodnajni`ih vodostaja Jezera do granice 6.0 O2 mg/l, uzistovremeni porast BPK5 vrijednosti do 7.8 O2mg/l, uzrokovan u prvom redu zaga|ewima organskimmaterijama. Sadr`aj ukupnog gvo`|a od 0.37 Fe/mg/l,kao mjerodavna vrijednost, ve}i je od sadr`aja upritokama, i nalazi se na prelazu vrijednosti za 2klasu prirodnih jezera.

Sadr`aj fenolnih materija raste do 0.004 mg/l,a sadr`aj fosfata se povremeno pove}ava od 0.02-0.86 PO4 mg/l, kao i sadr`aj detrxenata, do 175 mg/l.S obzirom na utvr|eno optere}ewe voda pritokaovim materijama, navedene koncentracije u vodiJezera nijesu iznena|ewe. Potvrda utvr|enogkvaliteta je primjetna eutrofikacija Jezera nau{}ima Mora~e i Rijeke Crnojevi}a.

Mikrobiolo{ko zaga|ewe je pove}ano i time pom-jereno u odnosu na zahtijevanu 2 klasu. Gorwa grani-ca NBKK/l iznosi 24.000, mada su u predhodnomperiodu registrovane vrijednosti i do 240.000.Utvr|eni nivo sadr`aja hemijskih i mikrobio-lo{kih parametara ni`i je i daje boqu sliku u cen-tralnom dijelu Jezera.

Ostatak organohlornih pesticida je konstato-van u vodi i ribama Skadarskog jezera i rijekamaZeti i Mora~i. Istovremeno se zakqu~uje da visokoperzistentna jediwewa predstavqaju potencijalnuopasnost.

Te{ki metali u sedimentima Jezera suuglavnom geohemijskog porijekla. Izdvaja sepove}awe kadmijuma u sedimentima lokaliteta kojisu pod uticajem Rijeke Crnojevi}a (pretpostavqa seda ovi te{ki metali poti~u od industrijskihzaga|ewa pogona galvanizacije EI "Obod" Cetiwe).

Uzimaju}i u obzir da su otpadne vode, koje seispu{taju u vodotoke sliva Jezera, veoma raznovrsneprema biolo{kom i hemijskom sastavu, te da sadr`eu sebi razli~ite organske i neorganske {tetne itoksi~ne materije, sa nepo`eqnim biolo{kim agen-sima, normalno je o~ekivati odstupawe kvalitetavoda Skadarskog jezera od wegovih prirodnihkarakteristika.

Utvr|eni sumarni bonitet voda Jezera jeprete`no u 2 i 3 klasi, ali se kre}e i u granicamaod 1-2 do 2-1 klase.

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 43 - Broj 46

Zahtijevani i sumarni bonitet voda Skadarskog jezera_____________________________________________________________________________________________________________Godina 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994_____________________________________________________________________________________________________________M. stanica zah s zah s zah s zah s zah s zah s zah s zah s zah s_____________________________________________________________________________________________________________Kamenik 2 3 2 2-4 2 2-3 2 2-3 2 2Vrawina 2 3 2 2-3 2 2-3 2 2-3 2 3 2 2-4 2 2 2 2 2 2Virpazar 2 3 2 2-3 2 3-4 2 2-3 2 3-2 2 2-3 2 2-3 2 2 2 2Plavnica 2 3 2 2-3 2 2-3 2 2-3 2 2-3 2 2-4 2 2 2 2-3 2 2-1Star~eva g. 2 3 2 2-4 2 2 2 2 2 1-2Mora~nik 2 2-3 2 2-4 2 2 2 2 2 2-1Podhum 2 3 2 2-4 2 2 2 2-1 2 2-1Ckla 2 2 2 2-4 2 2 2 2 2 1-2_____________________________________________________________________________________________________________

Oscilacija sumarnog boniteta u posmatranomperiodu uslovqena je, s jedne strane, uvo|ewemsankcija me|unarodne zajednice i s tim u vezismawewem industrijske proizvodwe a, s drugestrane, transpotom naftnih derivata Jezerom iwihovog pretakawa na provizorno formiranim pri-hvatili{tima.

8.2. KVALITET VAZDUHA

Na podru~ju Nacionalnog parka "Skadarskojezero" ne postoji stalno mjerno mjesto za perma-nentno pra}ewe kvaliteta vazduha. Za procjenu uti-caja na kvalitet vazduha, na ovom prostoru,kori{}eni su raspolo`ivi podaci sa najbli`ihstanica, sjeverno od zone Parka tj. na podru~juPodgorice (dvori{te Republi~kog hidrometeoro-lo{kog zavoda) i u industrijskoj zoni Kombinataaluminijuma (KAP 1 i KAP 2), za period 1986-1994.godine.

Analizom nije obuhva}eno zaga|ewe od spaqi-vawa komunalnog otpada na prostoru ]emovskogpoqa.

Ocjena stawa kvaliteta vazduha data je premakriterijumima iz Pravilnika o dozvoqenim kon-centracijama {tetnih materija u vazduhu.

Izvori emisije zaga|uju}ih materija su indus-trijska postrojewa, lo`i{ta-privatna i centralna

i saobra}aj. Na prostoru Podgorice registrovan jeveliki broj zaga|iva~a vazduha, ~iji su otpadni pro-dukti: dim i ~a|, lebde}e ~estice, talo`ni prah,sumpor dioksid, ugqen dioksid, azotovi oksidi,ugqovodoni~ne frakcije i drugi gasovi, od kojih se,zbog svog {tetnog dejstva, posebno isti~u fluoridi.Postoji mogu}nost stvarawa sekundarnihzaga|uju}ih materija i efekata tipa "stakleneba{te", fotohemijskog smoga i drugih {tetnih dejs-tava. Najve}i izvor zaga|ewa vazduha je Kombinataluminijuma, koji se pojavquje kao jaki ta~kastiemiter.

U urbanom dijelu Podgorice vazduh je, u odnosuna dim, malo do umjereno zaga|en. Relevantne vrijed-nosti ovog parametra kre}u se u rasponu odgrani~nih do strogih grani~nih vrijednosti. Od1990. g. ovi pokazateqi su u drugom dijelu godine~ak ispod strogih grani~nih normi, {to je po`eqankvalitet vazduha. Jo{ je boqa situacija u odnosu naSO2, ~ije vrijednosti ne prelaze stroge grani~nenorme tokom ~itavog perioda.

Sasvim drugu situaciju pokazuju podaci u kruguKombinata aluminijuma. Tok meritornih vrijednos-ti za dim - sredwa godi{wa i vrijednost percenti-la, tokom perioda je dinami~an (u 1986. i 1987. god.ove vrijednosti prelazile su upozoravaju}egrani~ne vrijednosti). Zbog drasti~nog padaproizvodwe, vrijednosti su ispod strogih normi

(SGVZ).Emisija sumpor-dioksida je izra`ena, a wegov

sadr`aj u vazduhu prati dinamiku sadr`aja dima.Sredwe godi{we i vrijednosti percentilaprelazile su grani~ne vrijednosti zaga|ewa tokom1986. i 1987.god. ^este su pojave ekstremne emisijeSO2, sa apsolutnim maksimumom od 992 mg/m3 -regeistrovane oktobra 1990. godine, koji se ponovionovembra iste godine, {to je oko 3 puta vi{e oddozvoqenih grani~nih vrijednosti koncentracijaovog polutanta.

Po~etkom posmatranog perioda, sadr`ajukupnog sedimenta prelazi vrijednosti propisanenorme. Period je najkra}i za stanicu u Podgorici, anajdu`i za stanicu KAP 2, koja je najbli`aneposrednom izvoru emisije. Izuzetak je 1994. godi-na, kada su evidentirane vrijednosti ve}e od dozvo-qenih, {to mo`e biti posledica i drugih faktoraa ne emisije (npr. meteorolo{kih).

Analiza padavina pokazuje pojavu kisjelihki{a. Na stanici u Podgorici ova pojava je vrlorijetka i sredwe godi{we vrijednosti pH su oko 0.7.Na obije stanice u KAP-u pojava kisjelih padavinaje ~e{}a, naro~ito na stanici KAP 2. Uticajzaga|ewa emitovanog iz Kombinata ilustrovan je ipreko pove}ane op{te mineralizacije na ovimstanicama.

S obzirom na orografiju terena, pojavu inverz-ije i raspored ve}ih zaga|iva~a vazduha, kao i drugeva`ne parametre (~estine vjetra sa sjevernom kom-ponentom i dr.), osnovana je pretpostavka da jesli~no stawe atmosfere i na prostoru Parka.Logi~no je pretpostaviti i uticaj prekograni~nogtransporta zaga|ewa.

Pove}awu zaga|enosti vazduha na podru~juNacionalnog parka doprinosi i zna~ajan obimdrumskog tranzitnog saobra}aja.

8.3. KVALITET ZEMQIŠTA

Zemqi{te podru~ja Nacionalnog parka i{ireg okru`ewa je, u zna~ajnoj mjeri, izlo`enokontaminaciji izazvanoj talo`ewem putem padavinalebde}ih ~estica i sastojaka aerozaga|ewa iz bazenaParka, kao i prekograni~nog i planetarnog trans-porta zaga|ewa.

Hemizacija intenzivne poqoprivredneproizvodwe na sjevernom ravni~arskom podru~ju, uzale|u Parka, od uticaja je na promjenu prirodezemqi{ta i wegovih pedolo{kih karakteristika.

Periodi~ne poplave, preko zaga|enih voda,doprinose trajnijem zaga|ewu tla, posebno na sjever-nom podru~ju Parka. Ovo se, kao dugotrajniji oblikkontaminacije, posebno manifestovalo nazemqi{tu u zonama pretovara nafte (u periodu1992.-1995. godine).

Aktivnosti prirodnih i dugo`ive}ihradionuklida vje{ta~kog porijekla (^ernobilskepadavine), kre}u se u niskom nivou promjenaosnovnog fona aktivnosti (od 21,03 do 110,88aktivnosti mBg/1).

Specifi~no negativni uticaj na zemqi{te,kao elemenat prirodne sredine i poqoprivrednipotencijal podru~ja, imala je intenzivna izgradwastambenih i drugih objekata te infrastrukture,tokom posledweg perioda, {to se s posebnomte`inom odrazilo na podru~je Zetske ravnice.

Iz raspolo`ive studijske dokumentacije nijebilo mogu}e utvrditi konkretne parametre, vezaneza uticaje pomenutih zaga|ewa.

9. PROBLEMI I OGRANI^EWA RAZVOJA

Analiza stawa je ukazala da je podru~je, iakoizuzetnih potencijala, bremenito problemima

razvoja od kojih su, kao najzna~ajniji, identifiko-vani slede}i:

- Najve}i problem razvoja podru~ja je kon-flikt izme|u wegovog statusa i okru`ewa.Nacionalni park podrazumijeva za{titu, kao pri-marnu funkciju uz, normalno, ekonomsku val-orizaciju potencijala, zasnovanih, prije svega, naprirodnoj osnovi. S druge strane, razvoj okru`ewa,kao primarni motiv ima ekonomsku dobit, sa maloili nimalo pa`we za okru`ewe i wegovu za{titu.Ova dva ciqa su naj~e{}e nepomirqiva, iako takvine moraju da budu. U datim odnosima, podru~je Parkaje u stalnoj opasnosti da se umawi wegov osnovnipotencijal - kvalitetna prirodna osnova.Prevazila`ewe problema je mogu}e samo u dugomroku i razvojnom politikom na vi{em, republi~komi saveznom nivou.

- Podru~je koje uti~e na kvalitet ovoga pros-tora je, osim neposrednog okru`ewa, ~itav slivSkadarskog jezera. Zato je odbrana kvaliteta Jezeravrlo kompleksna i skupa, {to u sada{wem vremenuzna~i i vrlo te`ak zadatak.

- Nerazvijena privredna matrica podru~ja,odnosno vrlo mala osnova na kojoj se zasniva razvoj,uslovqava i mali privredno-ekonomski "zamajac".Razvoj je na ovom podru~ju od uvijek bio vi{e negoskroman, iako potencijali nijesu mali, {to jeuslovilo pojavu niza procesa negativnih karakter-istika, koji }e na wega ostaviti pe~at i u narednomperiodu.

- Privredni kapaciteti na podru~ju Parka suvrlo skromni i sa slabom ekonomijom, {to dodatnoote`ava funcionisawe prostora i dovodi do wegoveekonomske degradacije. Privredna matrica je ner-azvijena, a prirodna osnova koja je vjekovima bilaosnova privre|ivawa na `alost je to i danas.

- Privredna i op{ta situacija ne idu uprilog idejama temeqnog razvoja i zna~ajnijimrezultatima na kra}i rok. Ovaj prostor upravo nudi{ansu samo u dugom roku i sa pravim redosledomkoraka. Zato }e ekonomska valorizacija biti bre-menitija idejama nego konkretnim mjerama real-izacije.

- Jedna od osnovnih razvojnih ideja, na repub-li~kom nivou, direktno vezana za ovo podru~je,odnosi se na izgradwu hidroelektrana na Mora~i(koji problem nikako da se do kraja defini{e i vre-menski odredi). Tako|e, osvajawe velikih poqo-privrednih povr{ina, smawewem nivoa Jezera, kaoideja prisutna decenijama, jo{ uvijek nije defin-isano ni u pogledu na~ina na koji }e se realizovati,ni kada. Obije ideje dovode do velikih promjena naovom prostoru i na wima }e se graditi daqi razvojpodru~ja.

Ograni~ewa razvoja proisti~u iz ispoqenihproblema u razvoju i sa wima imaju uzro~no-posqe-di~nu vezu.

- Poqoprivreda je, uz ribolov, privrednaosnova Jezera. Poqoprivredne povr{ine u priobaqui okru`ewu, izuzev Zetske ravnice, ne nude usloveza intenzivniju proizvodwu. Naprotiv, poqo-privredne povr{i su oskudne, bezvodne, usitwene inemaju ekonomsku osnovu. One su osnov opstanka ipre`ivqavawa ali ne i podloga za intenzivnupoqoprivrednu proizvodwu (prinose i prihode).Poqoprivreda, u principu, nije osnova razvojapodru~ja, iako je vjekovni izvor opstanka. Ribolovje, tako|e, uslov `ivota u okru`ewu Jezera. Nekadadovoqan, danas je zbog vi{e faktora nedovoqanizvor egzistencije. Ovome posebno doprinosiprekomjerno izlovqavawe ribqeg fonda, zaga|ewevoda, atrofizacija i uno{ewe novih vrsta, {to imaza posledicu smawewe ribqeg fonda i pogor{awewegove kvalitativne strukture, a {to sve zajedno

Strana 44 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

postaje ograni~avaju}i faktor razvoja podru~jaJezera i wegovog priobaqa.

- Ostali privredni i neprivredni segmenti,van osnovnih - poqoprivrede i ribarstva, tako|enijesu kvalitativnog nivoa da mogu biti zdravaosnova za budu}a kretawa. Industrija, oslowena naprirodnu osnovu, dijeli sudbinu okru`ewa, a ostaleprivredne djelatnosti, zastupqene sa par uslu`nihtrgova~kih i ugostiteqskih sadr`aja, prob-lemati~ne interne ekonomije, bez centripetalne sumo}i. Set postoje}ih dru{tvenih servisa, uokru`ewu koje karakteri{e depopulacija iprivredna atrofija, ima sve mawe korisnika iobjektivno nema uslova za podizawe nivoa usluga.

- Demografska osnova je nezadovoqavaju}a.^itavo podru~je je emigraciono, sa razli~itimintezitetom i posqedicama. Naseqa oslowena naJezero gube stanovni{tvo, a u odre|enim zonamastawe stanovni{tva je dovedeno na nivo biolo{kogminimuma. Na podru~ju Krajine i Tu{ke ravnicedemografska kretawa su pozitivna, uz tako|e prisu-tan proces emigracije. Bez radno intenzivnogstanovni{tva, razvoj je objektivno doveden upitawe.

- Mre`a naseqa je usitwena. Naseqa su,izuzev Krajine, populaciono mala i neracionalnaza bilo koji vid privrednog i dru{tvenoganga`mana. Dodatni negativni faktor mre`e nase-qa je disperznost, {to zna~ajno uve}ava tro{koveorganizacije `ivota podru~ja.

- Jezero pripada dvijema dr`avama, tako da serje{ewa u dijelu smawewa wegovog nivoa, plovnos-ti, za{tite i unapre|ewa ribqeg fonda i dr., mora-ju definisati na me|udr`avnom nivou, {to je fak-tor ograni~ewa, koji se i do sada reflektovao kaoizuzeto negativan.

- Valorizacija Jezera je oslowena prije svegana djelatnost turizma. Procesi koji se odvijaju naprostoru Parka postaju ograni~avaju}i faktorirazvoja. Devastacija prirodne sredine, prije svegavode i ambijenta, ne idu u prilog razvoja turizma.Nastavak ovih tendencija mo`e da uspori ili zaus-tavi mogu}e razvojne ideje. Prirodna oaza Jezeramora biti sa~uvana i samo tako, na pravi na~in,turisti~ki valorizovana.

10. POTENCIJALI I PREDUSLOVI RAZVO-JA

Nacionalni park "Skadarsko jezero" jepodru~je izuzetnih potencijala, zasnovanih prijesvega na prirodnoj osnovi:

- Podru~je Jezera, odnosno Nacionalni park,tipi~an je primjer dobro sa~uvanog prirodnog ambi-jenta, koji predstavqa veliki razvojni potencijal.Akvatorijum najve}eg jezera na Balkanu, po kvalite-tu vode, temperaturi, boji i ostalim prirodnimkarakteristikama pogodan je za vi{e namjena, aprije svega za razvoj turisti~kih i ribolovnihaktivnosti, kao i vi{e vidova aktivnosti vezanihza mo~varni dio podru~ja, izuzetno bogat priobal-nom i mo~varnom florom i faunom, sa pogodnostimaza razvoj lova, jezerskog safarija, istra`ivawa idr. Priobaqe Jezera nudi mogu}nost razvojasmje{tajno -ugostiteqskih sadr`aja na lokacijamajezerskih pla`a ili na lokalitetima {irokihvizura na ovo prirodno bogatstvo.

- Geoprometni polo`aj Jezera je tako|e veli-ki potencijal. Izuzetno prirodno bogatstvo imogu}nost wegovog kori{}ewa, osloweni na pravacosnovnih saobra}ajnih infrastruktura, izme|unajgu{}e naseqenih podru~ja Republike (u primorjui u zale|u) osnova su turisti~ke ponude Parka.

- Kulturno-istorijsko bogatstvo podru~ja,koje zaslu`uje posebnu pa`wu; kapaciteti prihvata

posjetilaca i, posebno, ura|ena osnovna infra-struktura, koja obavezuje na prolaz kroz prostorParka, na putu prema moru ili obrnuto, jo{ uvijeksu nedovoqno iskori{}eni potencijali razvoja.

- Sa ekonomskog aspekta, potencijalipodru~ja Parka su, prije svega, u turisti~koj osnovi,na kojoj Nacionalni park vidi i svoju {ansu zarazvoj. Zale|e Jezera, u prvom redu Podgorica,osnovno je turisti~ko ishodi{te, {to daje velikumogu}nost ekonomsko-turist~ke valorizacije pros-tora. Svakako, ekonomsku valorizaciju, iako umawoj mjeri, zaslu`uje i mogu}a eksploatacija tre-seta, kojeg ima u izobiqu; eksploatacija pitke vodeiz podzemnih izdani u priobaqu; ribolov, naZakonom utvr|enim osnovama; poqoprivreda uslu~aju regulisawa nivoa Jezera i dr.

Preduslovi za efektuirawe potencijala nijesubezna~ajni:

- Za{tita podru~ja Nacionalnog parka odzaga|ewa i eliminisawe osnovnog ograni~avaju}egfaktora razvoja pretpostavqa izuzetno kompleksnorje{avawe za{tite Jezera, {to mora postati osnovplanskih opredjeqewa i osnovni preduslov razvoja.Nastavak tendencija zna~io bi proces su`avawaosnove za razvoj podru~ja.

- Me|udr`avno usagla{en pristup na~inuregulacije nivoa Jezera i rijeke Bojane je preduslovbez ~ijeg }e rje{avawa prostor Nacionalnog parkaostati samo potencijal u dijelu turizma i u poqo-privredi.

- Za{tita prirodnog bogatstva Parka ipropisivawe na~ina wegovog kori{}ewa, u ekonom-skim terminima, zahtijeva precizno regulisawe gaz-dovawa na podru~ju Jezera.

- Neiskori{}ena, a vrlo zna~ajna blizinarepubli~kog centra (veliki potencijal Podgorice,kako u demografskom, tako i u ekonomskom smislu),pretpostavka je optimalnog kori{}ewa i aktivi-rawa ovoga prostora, po vi{e osnova. OtvaraweJezera sa sjeverne strane je mo`da wegova i najve}a{ansa.

- Primarna saobra}ajna infrastrukturamogla je biti trasirana kroz ovaj dragocjeni pros-tor sa vi{e osje}aja za prirodu i sa vi{eistan~anijeg planerskog i projektantskog pristupa.Po{to se i budu}e va`ne saobra}ajnice (auto putprije svega), planiraju ovim koridorom, neophodnoje usaglasiti wihove pravce sa statusom i `ivotomovog prostora, jer svako daqe naru{avawe ambijen-ta mo`e biti kobno.

- Investicione ideje van ovoga podru~ja, akoje ga direktno ili posredno tangiraju, treba usa-glasiti sa Programom za{tite i razvojaNacionalnog parka. To se, prije svega, odnosi naizgradwu hidroelektrana na Mora~i, kao i naizgradwu svakog ve}eg kapaciteta u slivu Jezera, terje{avawe komunalnih sistema gradova ovog sliva.

D R U G I D I O

PLANSKE PROJEKCIJE

1. POLO@AJ I PRAVCI RAZVOJA U ODNOSUNA OKRU@EWE

1.1. GEOGRAFSKO-SAOBRA]AJNI POLO@AJ

Nacionalni park "Skadarsko jezero" u okviru{ireg bazena i Zetsko-skadarske depresije, nalazise na jugoistoku sredi{weg regiona Crne Gore, na

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 45 - Broj 46

prostoru koji predstavqa dio grani~nog podru~ja saAlbanijom. Nagla{ena prirodna otvorenost ovogaprostora je po osovini SZ-JI prema Nik{i}u,preko Bjelopavli}ke ravnice, a prema Skadru,niskim terenima uz Jezero (Kameni~ko poqe). Premasjeveroistoku, odnosno centralnim djelovimaJugoslavije, prostor je prirodno otvoren uskimkawonskim dolinama sliva Mora~e. Prirodnu bari-jeru prema Jadranskoj obali ~ini lanac primorskihplanina, sa prevojima visine do 800 metara.

Pristupa~nost Nacionalnom parku obezbje|ujese tranzitnim tokovima `eqezni~ke pruge Beograd-Bar i Jadranske magistrale na dijelu Petrovac-Podgorica, koje u zajedni~kom koridoru presijecajuSkadarsko jezero. Magistralni put Nik{i}-Podgorica-Skadar, tangira podru~je Parka sasjeveroistoka, dok magistralni put Podgorica-Cetiwe-Budva (na relaciji Cetiwe-Podgorica) umawoj mjeri nego stari putni pravac (preko RijekeCrnojevi}a) kontaktira sa prostorom na sjeveroza-padu Parka, Za podru~je obuhva}eno granicamaNacionalnog parka od zna~aja je lokalni put CarevLaz - Rijeka Crnojevi}a -Virpazar - Ostros, kaoobodna komunikacija, vo|ena uglavnom vi{im kota-ma. S druge strane, niz lokalnih puteva ostvarujekontakte sa Jezerom na vi{e ta~aka.

Pove}awe tranzita u bazenu Skadarskog jezera}e zna~ajno usloviti realizacija dugoro~nog kon-cepta izgradwe mre`e autoputeva kroz Crnu Goru.Na pravcu od Bara, preko Podgorice ka Beogradu,odnosno Ni{u, trasa autoputa se predvi|a u posto-je}em saobra}ajnom koridoru preko Jezera, dokJadranski autoput Debeli brijeg-Podgorica (via^evo) i daqe ka Skadru, {ire obilazi podru~jeParka. Blizina aerodroma u Podgorici (desetakkilomatara u zale|u Jezera), od zna~aja je za dostup-nost Nacionalnog parka, ali istovremeno i izvorbuke.

Kapitalan zna~aj sa aspekta dostupnostiParka ima predvi|eno regulisawe Bojane, kaoplovne rijeke, ~ime }e se Skadarsko jezero ukqu~itiu maritimne-nauti~ke tokove.

Specifi~an kvalitet geografsko-saobra}ajnogpolo`aja Nacionalnog parka "Skadarsko jezero"ogleda se u dobroj povezanosti sa Nacionalnimparkom "Lov}en" (pravcem Rijeka Crnojevi}a-Cetiwe), kao i predvi|enim Regionalnim parkom"Rumija" sa kojim je u direktnom geomorfolo{komkontaktu.

Veze i kontakti Nacionalnog parka samarkantnim masivom Prokletija, ~iji status kaoNacionalnog parka me|udr`avnog karaktera jo{nije utvr|en, saobra}ajno nijesu uspostavqene,za{to postoje prirodni preduslovi klisuromCijevne, do u sredi{te masiva. Sa slivnimpodru~jem Mora~e, predvi|enim za izdvajawe u kat-egoriju posebnih prirodnih predjela veza jevi{estruko uspostavqena (magistralni i lokalniputevi).

Geografsko-saobra}ajni polo`aj uslovio jezna~ajno saobra}ajno optere}ewe podru~jaNacionalnog parka, na kontaktu izme|u Primorskogi Sredi{weg regiona, odnosno kontinentalnogzale|a Republike.

Preduslov za otvarawe prostora Parka i adek-vatnu valorizaciju raspolo`ivih potencijala jeodgovaraju}e saobra}ajno povezivawe i sa kopna i saJezera.

1.2. STRATEGIJA RAZVOJA

1.2.1. Regulacija Skadarskog jezera, Drima iBojane

Na nivou Prostornog plana Nacionalnogparka, definisana kqu~na opredjeqewa, u odnosu na

regulaciju Skadarskog jezera, Drima i Bojane, su:- smawewe oscilacija nivoa Jezera, u grani-

cama od 5,0 do 6,5 mnm, koji nivo je programomizgradwe hidro elektrana i ujedna~avawem protokavoda, posredno, ve} prisutan;

- o~uvawe mo~varnog kompleksa, kao kqu~nogbiotopa u eko sistemu Jezera;

- regulacija Drima i Bojane kao plovnerijeke, ~ime }e se Jezero ukqu~iti u maritimnetokove Mediterana, sa radikalnom izmjenom wegovogturisti~kog zna~aja.

Idejni projekat "Regulacija Skadarskog jezera,Drima i Bojane" (iz 1981.g.) problem regulacije jerazmatrao u vi{e varijanti kori{}ewa hidroener-getskog potencijala Drima od HE Vau e Deis do HEBu{at, sa skalom od 14 do 17 metara.

Varijantama je planirana derivacija Drima iwegovo odvojeno vo|ewe u Jadransko more ili uli-vawe Drima u Bojanu nizvodno, kod Fraskawela.

Neprihvatqivost ovih rje{ewa, uo~qiva izvi{e razloga, konstatovana je i u zakqu~cimaRevizione komisije, pod ta~kama:

"5. Projektant je ... razmotrio i rje{ewe bezderivacije, zadr`avaju}i sada{wi tok Drima premaBojani. Prednosti ovoga su slijede}e:

a) Odr`ava se jugoslovenski suverenitetnad vodama Drima i poboq{ava kvalitet vodaBojane, na ~itavoj du`ini wenog toka.

b) Koncentracijom radova na jednom po-dru~ju, omogu}ava se primjena racionalnije i jef-tinije tehnologije za izvo|ewe radova.

c) Otvara se mogu}nost za etapno pove}aweefekata regulacije, u perspektivi.

6. Rje{ewe problema regulacije nivoaSkadarskog jezera, Drima i Bojane treba tra`iti, usmislu "Zakqu~aka" i "Predloga" projektanata, bezderivacije voda Drima, uz wihovo energetskokori{}ewe u HE "Skadar", na lokalitetu Daut Agesi sa regulacijom Bojane (ukqu~uju}i i presijecaweokuke Oboti-Beqaj)."

Sa stanovi{ta Prostornog plana Nacionalnogparka nije prihvatqiva izlivna gra|evina (Zagat)iz Skadarskog jezera, kao regulator minimalnognivoa Jezera (iz ekolo{kih i plovidbenih razloga).

Prostornim planom se predvi|a odr`avaweminimalnog nivoa Jezera na koti 5,00 mnm, sistemombifurkacije dozirane koli~ine vode Drima u grloBojane.

U{}e mati~nih voda Drima u Bojanu pomjera seza 1,5 km nizvodno, napu{tenim koritom, uz obezb-je|ewe paralelnih tokova nasipom.

Za bezbjednu i stalnu plovidbu Bojanom(nemogu}nost plovidbe kod uznemirenog mora) pred-vi|a se, u zale|u Velike pla`e plovni kanal od lukePorto Milena do Bojane, kako bi se u{}e i Adapo{tedjeli bilo kakvih intervencija. Sistem bi uvelikoj mjeri podigao turisti~ki nivo sadr`aja inaseqa na Velikoj pla`i, koji prostor je zbogplitkog mora maritimno nepristupa~an.

1.2.2. Osnovna opredjeqewa

Strategija razvoja prostora Nacionalnogparka "Skadarsko jezero" odre|ena je prirodnomosnovom, stvorenom osnovom, dosada{wim razvojem,statusom podru~ja i osnovnim ciqevima razvoja nanivou Republike.

Prirodna osnova je, u svakom slu~aju, odkqu~nog zna~aja za razvoj podru~ja Parka. Na woj setemeqe bitne ideje valorizacije podru~ja, turizam iprivredne grane zasnovane na prirodnoj osnovi(ribolov i poqoprivreda). Kvalitetna prirodnaosnova, kao poluga razvoja, mo`e da ovom prostoruomogu}i sticawe profita pod uslovom da se mjere

Strana 46 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

za{tite i unapre|ewa i zakonski regulisanina~ini ~uvawa i odr`avawa ovoga prostora,sprovode u potpunosti.

Ve} ura|eni kapaciteti i infrastruktura suosnova za nastavak procesa razvoja. Iako skromni,ovi kapaciteti su embrioni polova razvoja, jer jedio aktivnosti na razvoju podru~ja ve} u funkciji.Industrija, i ako skromna i u Parku i na wegovomobodu, treba i daqe da ostane faktor razvoja, s tim{to weno {irewe mora biti u skladu sa statusom iambijentom podru~ja i osloweno na prirodneresurse.

Uz promjene u okviru interne ekonomije, pre-radu ribe, kao i pogone na obodu Parka za konfek-cionirawe biqa i izradu }ilima, treba podr`ati.Set potencijalnih privrednih ideja obuhvataproizvodwu humusnih |ubriva i formirawe balneo-lo{kih kapaciteta na bazi treseta, kavezni uzgojribe na odgovaraju}im lokacijama, primarnu pre-radu duvana, planta`ni uzgoj lovora, konfekcioni-rawe biqa, proizvodwu "zdrave hrane", kao i nizaktivnosti u dijelu razvoja turizma.

Strategija treba da bude osmi{qena tako darazvoj ne ugrozi kvalitet sredine i ambijenta.Razvoj, tako|e, treba da bude postupan i zasnovan naonome {to prostor prvenstveno nudi-qepotu,kvalitet sredine i jedinstvenost ambijenta.Za{tititi Park od ekspanzije sa sjevernog pravca iodabrati, koliko je to objektivno mogu}e, kvalitet-na rje{ewa novih saobra}ajnica, uz izmje{tawepojedinih postoje}ih trasa koje su naru{ile ovajprostor, jedna su od pretpostavki strategije.

Izlo`ena opredeqewa razvoja su iz vi{erazloga jedino i mogu}a za realizaciju:

- Radni potencijal podru~ja je neujedna~en.Demografska erozija je zna~ajno ispraznilapodru~je [estana, Crmnice, Rije~ke i Qe{anskenahije, pa se sa postoje}om demografskom osnovommo`e i}i samo u lagani, postupni razvoj, koji netra`i veliki radni anga`man;

- Ekonomska osnova bazirana na poqoprivre-di i ribarstvu, uz par objekata drugih djelatnosti,osta}e jedan od bitnih ~inilaca razvoja;

- Op{ta situacija ne daje osnova za "skokovitrazvoj", {to upu}uje na osmi{qeni pristup i pojed-ina~ne ideje, koje }e biti pokreta~i razvoja.

Predpostavqeno maritimno otvarawe Jezeramo`e radikalno izmijeniti opciju razvoja podru~jaNacionalnog parka.

Prostorni pravci razvoja bi}e osloweni naosnovni saobra}ajni koridor, koji presijeca Jezeropo pravcu Zeta - Crmnica, vezuju}i na sebe podru~jaRijeke Crnojevi}a, Krajine i Malesije.

1.4. PRIORITETI RAZVOJA

Prioriteti definisani prirodnom osnovom istrategijom razvoja podru~ja su: turizam i djelat-nosti zasnovane na ovoj kompleksnoj djelatnosti;zatim poqoprivreda i ribarstvo; industrija iservisne funkcije.

Turizam je, zbog blizine mora i prirodne vezeJezera sa wim, upu}en na aktivirawe kompara-tivnih prednosti prirodne osnove. BlizinaPodgorice, osnovna infrastruktura, kao i sport-sko-rekreativni i mogu}e zdravstveni potencijaliNacionalnog parka, ~ine dodatne komponente zarazvoj djelatnosti turizma, kao osnovnog priorite-ta.

Poqoprivreda i ribarstvo osta}e, u velikojmjeri, oslonac egzistencije stanovni{tva Parka.Poqoprivreda }e zadr`ati nerobni karakter,izuzev na podru~ju Zetske ravnice, gdje je usmjerenana intenzivnu proizvodwu, ukqu~uju}i i dio

zemqi{nog potencijala (2000 ha) dobijen regu-lacijom nivoa Jezera. Ribarstvo, kao va`an izvoregzistencije stanovni{tva priobalnih naseqa,treba stimulisati kao individualnu aktivnost, uzniz mjera za{tite i unapre|ewa ribqeg fonda.Koli~inu ulova ribe iz Jezera za industrijsku pre-radu definisati ribolovnom osnovom.

Industrija nije imanentna ovakvim prostori-ma. Postoje}u, me|utim, u svakom slu~aju, iz vi{erazloga treba zadr`ati i unaprijediti, a budu}eaktivnosti usmjeriti ka malim pogonima na osnovupotencijala i statusa podru~ja.

Razvoj servisnih funkcija podrazumijevaprivredne i neprivredne djelatnosti. Objektitrgovine i usluga u okviru privrednih i van-privredne djelatnosti u direktnoj su funkcijizadr`avawa stanovni{tva i servisirawa turizma.Razvoj ovih djelatnosti bi}e u direktnoj vezi samjerama razvoja i unapre|ewa prostora.

2. CIQEVI RAZVOJA

Polaze}i od opredjeqewa definisanihplanovima i programima sa nivoa Republike iop{tina okru`ewa, kao osnovni ciqevi, koje jePlanom podru~ja Nacionalnog parka potrebnodugoro~no ostvariti, utvr|eni su sqede}i:

- Stvarawe jedinstvene funkcionalne i pros-torne cjeline Parka i, na taj na~in, ukqu~ivawewegovog podru~ja u razvoj {ireg okru`ewa;

- Planirawe razvoja Parka u skladu sa zaht-jevima koje name}u o~uvawe, unapre|ewe i za{titaposebnih prirodnih vrijednosti podru~ja, snaglaskom na neophodnost obezbje|ewa stabilnostiekosistema;

- Usagla{avawe na~ina i re`ima kori{}ewaprostora Parka sa wegovim prirodnim karakteris-tikama i nagla{enom potrebom o~uvawa,unapre|ewa i za{tite pojedinih elemenata sredine,a posebno: slivnih voda (teku}ih i podzemnih) ivoda Jezera; mo~varnog biotopa obodnog tla; vazduha;flore i faune;

- O~uvawe i isticawe specifi~nihpejza`nih i ambijentalnih vrijednosti prostoraParka, kao prepoznatqive slike podru~ja,ukqu~uju}i sklopove graditeqskog nasle|a rib-arskih naseqa i mlinove uz slapovite vodotoke uzobale Jezera, te karakteristi~ne zone antropogenogpejza`a eksponiranog na padinama, a predstavqenogterasiranim zemqi{tem i sklopovima naseqskihstruktura;

- Isticawe, u op{toj organizaciji podru~jaParka, za{ti}enih spomenika kulture tj. manas-tirskih kompleksa na arhipelagu; utvr|enih grado-va i odbrambenih utvrda; i pojedina~nih sakralnihi profanih objekata;

- Opredjeqivawe za usmjeren i uravnote`enrazvoj postoje}ih i novih aktivnosti u Parku, posadr`aju i kapacitetu prilago|enih tradicijipodru~ja i zahtjevima za{tite ambijenta;

- Definisawe potreba i mogu}nosti izgradweadekvatnih sistema saobra}ajne i druge tehni~keinfrastrukture Parka, kao osnovnih preduslova usmislu podr{ke razvoju;

- Utvr|ivawe mogu}nosti za revitalizaciju irazvoj gradskih naseqa Rijeke i Vira, kao glavnihcentara u funkcionalnoj organizaciji podru~jaParka; drugih mjesnih centara i ostalih naseqa;kao i izabranih turisti~kih lokaliteta u nasli-je|enim strukturama;

- Unapre|ewe kvaliteta `ivotastanovni{tva Parka, razvojem neophodnih servisa(trgovina, usluge) i dru{tvenih djelatnosti ({kol-stvo, zdravstvo), ukqu~uju}i i odgovaraju}u ponudu

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 47 - Broj 46

namjewenu posjetiocima;- Ukazivawe na probleme koji zahtijevaju

kompleksna i dugoro~na nau~na i multidiscipli-narna istra`ivawa Nacionalnog parka;

- Stvarawe, kroz opredijeqeni konceptPlana, podloge za prezentaciju, popularizaciju ivizuelnu promociju vrijednosti Nacionalnog parkai mogu}nosti koje podru~je nudi za razvoj.

3. PROJEKCIJA STANOVNIŠTVA I MRE@ANASEQA

3.1. PROJEKCIJA STANOVNIŠTVA

Dosada{wa demografska kretawa, o~ekivanepromjene u demografskim strukturama i planiranirazvoj su osnovna polazi{ta za demografsku projek-ciju.

Populaciona kretawa na nivou Nacionalnogparka su negativna. Emigracioni procesi trajutrideset godina, sa razli~itim intezitetom, zavis-no od pojedinih djelova podru~ja. Promjene u struk-turama su, sa mawim izuzecima, tako|e negativne.Razvoj, iako i mogu} i realan, nema uslova dazna~ajnije promijeni demografska kretawa.

U planskom periodu se pretpostavqa ne{toizmijeweni tempo demografskih kretawa. O~ekuje seda }e do}i do zaustavqawa apsolutnog pada brojastanovnika na podru~ju Parka, odnosno da }e brojstanovnika, zna~ajno razli~it po pojedinimdjelovima podru~ja, ostati na sada{wem nivou.Razlog za ovakvu projekciju je daqi rast populacijena podru~ju Krajine i Tu{ke ravnice, {to }e kom-pezirati zna~ajno smawewe broja stanovnika naostalim podru~jima.

Podru~je Krajine sa vitalnim karakteristika-ma stanovni{tva, uz prisutne emigracione tokove idaqe }e biqe`iti porast populacije sadosada{wim tempom, uz smawewe inteziteta svihdemografskih tokova-pozitivnih i negativnih. Ovopodru~je bi}e najja~a demografska zona Parka,~ine}i skoro 50% wegove ukupne populacije.Vitalnost populacije omogu}i}e i zna~ajan radnianga`man, prije svega u poqoprivredi i u djelat-nosti turisti~ke privrede, kao i u planiranimmawim pogonima male privrede.

Dio Crmnice koji pripada Nacionalnom parkuje podru~je sa vrlo "tankom" demografskom osnovom,na kojoj je te{ko graditi razvoj i planiratizna~ajnije promjene. Proces demografske erozijene}e biti zaustavqen i podru~je }e se skoroisprazniti. Na prostoru Parka, van Virpazara, pop-ulacija }e krajem planskog perioda iznositi oko100 stanovnika, a naseqe Kru{evice }e se na `alosti ugasiti. Objektivne {anse ovoga podru~ja ima samoVirpazar, kao naseqe gradskog karaktera i centarpodru~ja, naslowen na infrastrukturne koridore isa relativno razvijenom privrednom i dru{tvenommatricom. Demografski tokovi u Viru }e se stabi-lizovati i sa razvojem, prije svega privredne sfere,on }e postati centar podru~ja Jezera sa jakim cen-tripetalnim funkcijama.

Rije~ka nahija ima, tako|e, ispoqene negativnedemografske procese, koji }e se nastaviti iz dvaosnovna razloga. Populaciona osnova je slaba, samalim i zna~ajno "ostarelim" naseqima, {to nijekvalitetan temeq za pozitivniju populacionu poli-tiku. Sva naseqa ovoga podru~ja su direktno oslowe-na na Jezero, koje je sve mawe izda{no, sve vi{ezaga|eno i bez kvalitetnog rje{ewa u dijelu wegoveregulacije, {to dovodi do odlaska i ono malo radnosposobnog stanovni{tva. Rijeka Crnojevi}a, kaocentar podru~ja, stabilizova}e demografskakretawa i, u planskom periodu ponovo postati

kvalitetno sredi{te razvoja ~itavog podru~ja. Podosada{wim kretawima ovakva planska ideja skoroda nema osnova. Me|utim, ovo je plansko opredeqewekoje se mo`e i mora realizovati, jer bez zaus-tavqawa devastirawa Rijeke ne}e biti ni Rije~kenahije. Svakako, osnov za ovakav pozitivni proces jeu kvaltetnim novim putnim pravcima i realizacijivi{e investicionih ideja, koje se stalno odla`u pase naseqe sa nekada izuzetnom funkcijom gasi.Ulagawa u Rijeku Crnojevi}a su imperativ wenogopstanka i opstanka okru`ewa.

Begova glavica, iako pripada Qe{anskoj nahi-ji, ima iste karakteristike i sudbinu kao naseqaRije~ke nahije.

Potpuno druga~ije stawe ima naseqe Podhum.Izuzetna vitalnost populacije, poqoprivrednepovr{ine i polo`aj zna~e i daqu perspektivu ovogapodru~ja. Orjentacija stanovni{tva ka emigraciji idaqe }e se zadr`ati, ali sna`na populaciona osno-va omogu}i}e daqi prosperitet.

Ukupno stanovni{tvo po naseqimaNacionalnog parka- projekcija 2015. godine _____________________________________________________NASEQE OP[TINA DIO PARKA 1991 2015 2015/1991_________________________________________________________Bobovi{te Bar Krajina 543 610 112Besa Bar Krajina 272 310 114Dowi Mu-ri}i Bar Krajina 367 460 125Krwice Bar Crmnica 57 30 52Godiwe Bar Crmnica 41 30 73Virpazar Bar Crmnica 409 460 112Kru{evice Bar Crmnica 6 0 0Komarno Bar Crmnica 56 40 71Dowe Selo Cetiwe Rijeka 47 40 85R. Crnoje-vi}a Cetiwe Rijeka 339 350 103[in|on Cetiwe Rijeka 34 30 88Prevlaka Cetiwe Rijeka 30 20 67Dodo{i Cetiwe Rijeka 69 50 72@abqak Cetiwe Rijeka 49 40 82Vrawina Podgorica Rijeka 180 160 89Begova Gla-vica Podgorica Qe{anska 32 20 63Podhum Podgorica Tuzi 280 340 121_________________________________________________________UKUPNO Nacionalni park 2811 3000 107_________________________________________________________

Stanovni{tvo }e svakako biti ograni~avaju}ifaktor razvoja. ^itav prostor Rije~ke nahije, kojije upravo naslowen na Jezero, suo~en je sapomawkawem vitalnog stanovni{tva. Isto va`i iza podru~je Crmnice, koja na potezu Virpazar-Godiwe-Krwice ima direktan kontakt sa Jezerom izona je od perspektivnosti za funkcije razvojaJezera, uz zadr`avawe stanovni{tva bar na plani-ranom nivou. Krajina, u neposrednoj blizini Jezera,ima velika i populaciono mlada naseqa, {to pred-stavqa svakako najva`niji oslonac opstanka irazvoja na ju`noj strani. Podru~ja Zete i Tu{keravnice, iako va`na za prostor Jezera, nijesu uneposrednoj funkciji Parka i ne}e direktnoodlu~ivati o wegovoj sudbini.

3.2. MRE@A NASEQA

Mre`u ~ine dva naseqa gradskog karaktera ipetnaest seoskih naseqa. Demografske promjenene}e biti zna~ajne, tako da i u sistemu mre`e nase-qa ne}e do}i do zna~ajnih promjena. Ipak, planskausmjeravawa i ideje iniciraju odre|ene pomake.Mre`a naseqa zbog konfiguracije terena, Jezera-

Strana 48 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

koje spaja ali i razdvaja, razli~itih istorijskihokolnosti, vi{enacionalnog sastava stanovni{tva,slabe me|usobne saobra}ajne povezanosti i adminis-trativne podijeqenosti podru~ja na vi{e op{tina,nema jedinstvenu prostornu osobenost, pa je nijemogu}e svrstati u neki odre|eni tip. [to vi{e,radi se o sistemu naseqa koja nemaju definisanumre`u ili, boqe re~eno, ona postoji samo fragmen-tarno. Op{tinski centri okru`ewa zna~ajno uti~una mre`u Parka, orjenti{u}i naseqa obuhva}enaop{tinskim granicama, na svoje prostore. Mo`e segovoriti o postojawu tri razvojne osovine, me|usob-no nepovezane, koje ne ~ine integralni prostornimodel prostora Parka. To su: osovina Krajina, oso-vina Virpazar-Vrawina i osovina RijekaCrnojevi}a-@abqak.

Jednu prostornu cjelinu, koja mo`e imati iekonomski osnov, ~ini osovina Virpazar-Vrawina.Prostorna cjelina je definisana saobra}ajnimkoridorom Podgorica-more. Centar prostora iParka bi}e Virpazar. Specifi~na lokacija, geosao-bra}ajni polo`aj direktno naslowen na koridor,veli~ina i opremqenost, ~ine ga nesumwivo nase-qem koje }e imati nava`niju ulogu u prostoruParka. Planske ideje poboq{awa privredne osnove,kroz otvarawe mawih prera|iva~kih pogona,doprinije}e poboq{awu ekonomije naseqa. Na`alost, naseqa iz okru`ewa ne}e pomo}i wegovomrazvoju, ali i obrnut proces je dragocjen.Institucionalno, ~itav prostor Jezera trebanasloniti na Virpazar, jer je jedan od velikih prob-lema rje{avawa problematike razvoja podru~japrisutna izdijeqenost prostora op{tinskim grani-cama. Omogu}avawe usmjeravawa razvoja direktno sanivoa prostora Jezera zahtijeva, prethodno, formi-rawe samosvijesti onih koji `ive na Jezeru i odwega, o velikom potencijalu kojim raspola`u.

Oslowena, zajedno sa Virpazarom, na osnovniinfrastrukturni pravac Podgorica-more, Vrawinaima zna~ajnu razvojnu {ansu. Formirana na ostrvu,kao ribarsko naseqe zbijenog tipa, Vrawina je danaspovezana sa kopnom ali i daqe ostaje atraktivnonaseqe, sa interesantnim potencijalima.Demografski potencijal nije zanemarqiv a stabi-lizacija populacionih kretawa i podizaweekonomije naseqa je u djelatnosti ribarstva, kaovjekovnoj osnovi i agresivnijem nastupu u tur-isti~koj ponudi.

Podru~je Krajine je orjentisano na Bar, sanagla{enom autohtono{}u i organizacijom `ivotana lokalnom nivou, gdje se Ostros ve} formirao kaocentar. Ova cjelina, prepoznata i kroz posebanna~in organizacije `ivota, kao posqedice istori-jskih uslova ima svoj specifi~an identitet. Zbogpotencijala podru~ja i razvoja prostora zna~ajnijaintergacija je neophodna. Veze, koje bi po prirodistvari, sa naseqima Crmnice uz Jezero i samVirpazar, trebalo da budu intenzivne i jake, nemajuove karakteristike. Ovo zahtijeva poboq{awe putaiz pravca Virpazara, ~ime se posti`e boqapovezanost i ve}a integrisanost prostora. Za~ecipogona male privrede su dali dobre rezultate akvalitet prostora treba iskoristiti za intenzivni-ju turisti~ku ponudu.

Rije~ka nahija sa aspekta mre`e naseqa jespecifi~na. Naseqa su mala, slabe privredne idemografske osnove, razbacana i objektivno nepovo-qna za formirawe iole kvalitetnije mre`e.Opstanak ovoga podru~ja, u prostoru Parka,uslovqen je sudbinom Rijeke Crnojevi}a. Nekadanaseqe sa sna`nom gravitacijom, danas to nije, aslabqewe wene ekonomske mo}i degradira ~itavprostor. Planira se zaustavqawe negativnih proce-sa i poboq{awe kvaliteta `ivota, kroz pove}awe

ekonomske aktivnosti, boqe saobra}ajne povezanos-ti i kori{}ewe velike atraktivnosti RijekeCrnojevi}a. Novi putni pravac Rijeka Crnojevi}a-podru~je Zete, odnosno izlazak na magistralni tj.budu}i autoput, zna~i}e otvarawe ne samo Rijeke,nego i svih naseqa ovoga podru~ja, izuzev DowihSela. To }e poboq{ati i wihovu funkcionalnustrukturu i mo}i }e se govoriti o integralnom pros-toru sela Rije~ke nahije uz obalu Jezera. Wihovafunkcionalna integracija je izuzetno va`na, jerusitwena, populaciono mala i ekonomski inertnanaseqa, bila bi prepu{tena laganom odumirawu.

Podhum je orjentisan na Tuzi i wegova inte-gracija u sistem naseqa Jezera nije logi~na.Orjentacija ovoga naseqa je u aktivnostima poqo-privrede, koje nijesu vezane sa Jezerom.

4. KONCEPT RAZVOJA DJELATNOSTI

4.1. POQOPRIVREDA I RIBARSTVO

Poqoprivredne aktivnosti odre|ene suprirodnom osnovom podru~ja i tradicijom.Planirawem rje{avawa problema plavqewa, krozregulisawe nivoa voda Jezera, otvaraju se zna~ajnemogu}nosti za intenzivniju poqoprivrednu djelat-nost. najve}im dijelom na povr{inama du` sjev-ernog ruba Nacionalnog parka i u Crmni~kom poqu.Na ovaj na~in intenzivna poqoprivreda }e pri}iJezeru i na wega imati, u ekonomskom smislu, pozi-tivan uticaj. Normalno, podrazumijevaju se mjereza{tite i kontrole ovakve aktivnosti. Na ostalompodru~ju Parka, regulacija voda Jezera za poqo-privredu uglavnom ne}e imati poseban zna~aj.

Procesi koji su zapo~eti i koji se odvijaju udu`em periodu, bi}e nastavqeni, {to se prije svegaodnosi na procese deagrarizacije i transformacijesela. Ovi procesi }e po prostornim cjelinamaimati sli~an intenzitet, s tim {to su, na nekimpodru~jima ve} pri kraju.

Krajina je najvitalniji dio prostora Parka ipoqoprivreda }e ostati va`an privredni segmentpodru~ja. Robna proizvodwa bi}e rijetka pojava alitr`ni vi{kovi, u vidu povr}a i vo}a, bi}e ponudaza podru~ja Virpazara i Bara. Otvarawe Jezera,planirawem turisti~kih kapaciteta na vi{elokaliteta (Muri}i, Besi, Ckla i Bobovi{te) ipove}awe potro{we, ima}e u prostoru Krajineosnovu za obezbje|ivawe ponude poqoprivrednihproizvoda. [to vi{e, realizacija ovih ideja mo`ezna~ajno podsta}i robnu proizvodwu.

Podru~je Crmnice je zna~ajno iscrpilo poten-cijale i proces deagrarizacije }e zatvoriti i onomalo dosada{we poqoprivredne proizvodwe. Sve }ese svoditi na pojedina~nu inicijativu i "vikend" isezonsku poqoprivredu, {to je ipak neko rje{ewe dase ne ugase vjekovne osnove podru~ja i sprije~i iliodlo`i "divqawe" prirode.

Vrlo sli~na situacija je i u Rije~koj nahiji,gdje je imobilnost u socio-ekonomskoj strukturinajve}i problem. Poqoprivreda je oslowena nasitne povr{ine vrta~a i terasa i vezana za }udiprirode. Zato, osnova Nahije nije poqoprivreda ve}ribolov. Sve "tawi" ulov, sve prisutnije pojavezaga|ewa voda, status podru~ja i ostali faktoridestimuli{u bavqewe ribolovom. Bez wega ovaostrvska i poluostrvska sela, ne}e imati zna~ajnijeekonomske podr{ke za opstanak. U ovoj varijanti,{ansu opstanka ima samo mawi broj naseqa. Zato seplanira da se domicilnom stanovni{tvu ribolov,kao tradicionalna djelatnost, omogu}i u mjeridozvoqenoj ribolovnom osnovom, uz minimalnaograni~ewa. Podru~je Malog blata, u kontaktnoj

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 49 - Broj 46

zoni Rije~ke nahije, Qe{anske nahije i Zete, alter-nativno je interesantno za ekonomiju podru~ja.Akvatorijum ovoga Jezera (povr{ine oko 6 km2) naodre|en na~in je zasebna prirodna cjelina, koja serelativno lako mo`e dovesti u funkciju polurib-waka, za uzgoj {arana a na vruqama ("oka"), zakavezni uzgoj pastrmke. Ovakav na~in kori{}ewaMalog blata, zbog statusa podru~ja i mogu}ih prom-jena prirodnih uslova, treba da bude ekolo{ki ver-ifikovan. Naseqe Begova glavica sa okolnim nase-qima (Goqemadi), moglo bi da bude podru~je zaaktivirawe ribolova kao privredne djelatnosti,kroz uzgoj, eksploataciju, selektirawe, su{ewe,transport, prodaju, te eventualno skromnu ugostite-qsku djelatnost.

Podru~je Zetske pa i Tu{ke ravnice je danas, aregulisawem nivoa voda Jezera pogotovo, prostor zaintenzivnu robnu poqoprivrednu proizvodwu. Iako,izuzev Podhuma, nema naseqa u okviru Parka, ovaaktivnost }e imati reperkusije na wegovu ekonomskuvalorizaciju. Vrijedno zemqi{te bi}e kori{}enoza proizvodwu ratarskih kultura tokom ~itavegodine i za uzgoj goveda. Na ovaj na~in, stvori}e sezna~ajne ekonomske koristi, koje }e pored efekatana podru~ju Zetske ravnice i Podgorice, imatiefekte za odgovaraju}u za{titu Jezera, kroz kon-trolisanu upotrebu mineralnih |ubriva i ve}uupotrebu prirodnih |ubriva-stajwaka, glistewaka isupstanci na bazi treseta. Iako vrloproblemati~na, zbog za{tite prostora, poqo-privredna aktivnost dugoro~no }e privu}i Parku`ivot, ekonomsku valorizaciju a u postplanskomperiodu i ja~u demografsku osnovu.

Podru~je Krajine i sjeverni dio priobaqaJezera bi}e zone zadr`avawa i intenzivnogkori{}ewa, koje }e zadovoqiti tra`wu domicilnogstanovni{tva i omogu}iti zna~ajnu robnu proizvod-wu. Ostala podru~ja ne}e biti robni proizvo|a~i,{to vi{e, sa smawivawem populacije i ova djelat-nost }e se smawivati.

Ribarstvo, kao dio djelatnosti poqoprivrede,tako|e }e imati silazni trend. Zaga|ewe,izlovqewe, poreme}ena ribqa struktura, neorgani-zovanost i drugi faktori, doveli su ribarstvo uzonu neekonomske djelatnosti. Kako se radi oozbiqnim i dugoro~nim procesima i da za wegovpovrat u "ekonomske vode" treba zna~ajno du`iperiod, to efekti mjera za wegovo unapre|ewe mogudati rezultate tek krajem planskog perioda. Razvojribolova zasniva}e se na ribolovnim osnovama, pri~emu }e pravo na ribolov zadr`ati samo lokalno(domicilno) stanovni{tvo, uz kontrolu vrsta koje seizlovqavaju i koli~ine ulova, na bazi ~ega }e seodre|ivati visina nadoknade. Rigorozno treba kon-trolisati izlovqavawe na zabraweni na~in, zboguni{tavawa mla|i, kao i ribolovne aktivnosti uperiodima lovostaja.

Adekvatno rje{avawe sirovine za fabrikuribe na Rijeci Crnojevi}a planira se kroz ozbiqnukooperaciju sa ribarima sa podru~ja Jezera,podrazumijevaju}i obavezan otkup ulov, a ne for-siraju}i fabriku da se sama bavi ribolovom. Naovaj na~in bi}e stimulisani stanovnici priobaqaJezera.

Otkupna mjesta treba da pokriju ~itavopodru~je Jezera, obezbje|uju}i naseqima solidnesaobra}ajne veze - putne i plovne, zbog mogu}nostikombinovawa na~ina otkupa. Ovo se posebno odnosina naseqa: Dowi Muri}i, Dodo{i, Vrawina,Plavnica (van Parka) i Podhum. Dana{wa situaci-ja u ovim naseqima, wihova orjentisanost Jezeru ikoli~ina ulova daju osnovu za ovakvo opredjeqewe.

Kavezni uzgoj salmonidnih vrsta, prije svegapastrmke, u dijelu eksperimentalnih aktivnosti,

dao je dobre rezultate ali i problemati~ne nuse-fekte u oblasti ekologije. Zato se sa ekonomskogstanovi{ta ova ideja podr`ava, jer je profitabilnaa podru~je Jezera ima vi{e lokacija, "oka", gdje semogu postaviti kavezi. Osim profita, ova aktivnostzna~i i ve}i, istina ne i zna~ajan, radni anga`manstanovni{tva, tako neophodan na podru~ju mawihnaseqa Parka. Odre|ene ograde, zbog za{titekvaliteta vode i uticaja na algofloru, treba prov-jeriti prilikom dono{ewa odluka. Intenziviraweovoga uzgoja mo`e da bude od interesa za fabriku zapreradu ribe, kao jedna od sirovinskih osnova.

4.2. INDUSTRIJA

Status Nacionalnog parka i djelatnost indus-trije u principu stoje na suprostavqenim stranama.Me|utim, imaju}i u vidu efekte ove djelatnosti, wupod odre|enim uslovima, treba ~ak i podsticati, jer}e se problemi prostora i wegova ekonomskaatrofiranost najkvalitetnije mijewati, pododre|enim uslovima, upravo djelatno{}u industri-je. Ovo je vrlo va`no jer se industrijski pogon mo`eplanirati na podru~jima gdje }e ostvariti rezul-tate mjerqive ne samo kroz internu ekonomiju pogo-na, ve} i kroz wegove efekte na okru`ewe(zapo{qavawe i zadr`avawe stanovni{tva, adek-vatnije kori{}ewe prirodnih resursa i dr.).

Postoje}a fabrika za preradu ribe na RijeciCrnojevi}a je, sa vi{e aspekata, problemati~ankapacitet. Interna ekonomija ovog pogona nikadanije bila boqa strana, a problem izlovqavawaJezera, radi obezbje|ewa sirovine za rad fabrike,ima negativne efekte na populaciju ~itavog pri-obalnog prostora. S druge strane, fabrika je osnova`ivota Rijeke Crnojevi}a i wenog okru`ewa, jer bezobzira na to {to je najve}i dio radne snage izvanovog podru~ja, oko 70 doma}instava ili 250stanovnika `ivi od ovoga pogona. Kao jedna od osno-va ekonomskog razvoja Rijeke, fabrika se Planomrelocira na prostor Veqeg luga, podrazumijevaju}itehnolo{ko osavremewavawe proizvodnog procesa iosloba|awe najvrijednijeg prostora za novesadr`aje (bawsko qe~ili{te). Obezbje|ewesirovinske osnove planira se na bazi izlova izJezera, uzgoja akvakultura i uvozom morske ribe.

Virpazar, s obzirom na zna~aj u mre`i naseqaParka i dobru saobra}ajnu povezanost (posebno napravcu Podgorica-Bar), pru`a mogu}nost za razvojdjelatnosti industrije, kao "kohezionog faktora",na bazi prera|iva~kih pogona koji ne}e biti usuprotnosti sa za{titom podru~ja, posebno sa aspek-ta otpadnih voda. Izbor ovih industrijskih pogonamo`e se dijelom osloniti na kori{}ewe kvalitetnegline (kerami~arski i tradicionalni opekarskiproizvodi). Industrijska zona, povr{ine par hek-tara, Planom je locirana ju`no od novog Vira.

Podru~je Krajine, populaciono najsna`nije napodru~ju Parka, ima industrijske prera|iva~kepogone u Malom Ostrosu, koji su se, sa ekonomskogstanovi{ta, pokazali kao dobro rje{ewe. Wihovusirovinsku osnovu treba usmjeriti na planta`niuzgoj lovora i kamilice.

Ostalo podru~je nema uslove za osnivawesli~nih pogona, zbog lo{e demografske osnove.Me|utim, prirodna osnova Jezera omogu}ava,uslovno, eksploataciju {qunka i pijeska, kao i tre-seta.

Eksploatacije {qunka i pijeska je i dosadobavqana u aluvijalnim nanosima korita Mora~e iCijevne, sa posqedicama na izmjene sprudova ikarakter vodotoka. Pretpostavqeno stabilizovawenivoa Jezera na 6.5 mnm dove{}e do pove}ane dina-mi~ke erozije Mora~e, u dowem dijelu toka, odnosno

Strana 50 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

do ugro`avawa priobalnih terasa. Svaka inicijati-va za daqe eksploatisawe {qunka i pijeska izkorita ovog vodotoka uslovqena je smawewemerozionih efekata. Va|ewe pijeska iz Jezeracrpqewem uslovqeno je ekolo{kim kriterijumimai strogom za{titom rezervata Manastirska tapija,na u{}u Mora~e.

Iz akvatorijuma Jezera dosad nije vr{enaeksploatacija treseta, koji je u zna~ajnimkoli~inama registrovan na podru~ju Humskog blata,Rzavca i Gorweg malog blata. Eksploatacijom trese-ta, osim proizvodwe huminskih |ubriva, koja slu`eza prihranu skoro svih vrsta biqaka, mo`e seproizvoditi i tresetni kulturni supstrat, zaprihranu biqaka u zatvorenim prostorima, smjesaza tresetne kocke, za kvalitetniji i br`i razvojrasada povrtlarskih, industrijskih, cvje}arskih i{umskih kultura, te sa specijalnim gliama za bal-neolo{ko kori{}ewe.

Iako su Jezero i wegova okolina podru~jeposebnog re`ima za{tite, kori{}ewe navedenihresursa moglo bi doprinijeti privrednom razvojupodru~ja, posebno {to izne{ene ideje ne remetezna~ajnije prirodnu ravnote`u i ne mijewajuprirodnu sredinu.

4.3. TURIZAM

Opredjeqewe da se dugoro~ni razvoj Crne Gorezasniva na ekonomskoj valorizaciji wenih kompar-ativnih prednosti, saglasno principima ekolo{kedr`ave i principima otvorene tr`i{ne privrede,obezbje|uje turizmu, zajedno sa poqoprivredom ipomorskom privredom, prioritetno mjesto u daqemdru{tveno-ekonomskom razvoju.

S obzirom na komplementarnost zoneSkadarskog jezera sa ponudom na Crnogorskom pri-morju, a uz to i sa ponudom Cetiwa, kao prestonice,Podgorice, kao glavnog grada, i Bara, kao glavneluke na Jadranu, sa izvjesno{}u se mo`e govoriti ovelikom potencijalu podru~ja. Ovo tim prije {toturisti~ka valorizacija Jezera u datim uslovima nepretpostavqa velika investiciona ulagawa u tur-isti~ku infra i suprastrukturu, jer je oslonacrazvoja podru~ja Parka u izletni~kom i drugimoblicima nestacionarnog turizma.

Mogu}nost otvarawa Jezera plovnim sistemomBojane stvara uslove za radikalnu izmjenu ponudeJezera sa orjentacijom na nauti~ki turizam,oslowen na maritimne tokove Mediterana. Na ovajna~in turizam Jezera posta}e ne samo komplemen-taran turisti~koj ponudi Primorja, ve} i posebnadestinacija, s obzirom na ambijentalne i drugespecifi~nosti podru~ja Nacionalnog parka.

Razvoj djelatnosti turizma, na realnoutvr|enim osnovama, prepoznat je kroz realizacijusqede}ih pretpostavki:

- Bez obzira na kvalitet prirodnih i antro-pogenih vrijednosti, nivo wihovog kvaliteta morabiti pod stalnom prismotrom i treba gaunapre|ivati. Sve kulturno-istorijske spomenikepotrebno je urediti, u smislu pristupa i raz-gledawa, a wihovo kori{}ewe u utilitarne tur-isti~ke svrhe usmjeriti na manifestacioneaktivnosti, ugostiteqstvo i sl. Kori{}ewe dijelaovih objekata kao motiva posjete i razvoja reli-gioznog turizma pretpostavqa i dodatne receptivnekapacitete, {to se posebno odnosi na svetili{ta naostrvima. Prirodnu osnovu treba ne samo {tititi,ve} i unapre|ivati, kako se ne bi dovele u pitaweideje razvoja turizma, kao osnovne djelatnosti.

- Ribololovni i, posebno, nauti~ki turizammoraju biti primjereni ekolo{kim zahtjevima.

- Jezero ima svoju prepoznatqivost i vrijed-

nost, a u ime toga i tra`wu. Ne treba da bude pred-met "sekundarne" tra`we, iako }e tra`wa saPrimorja, biti, barem na po~etku, osnovna.Potrebno je privu}i vlastitu klijentelu, a mogu}inivoi ponude su objektivno veliki.

- Orjentacija ponude, pored skromnihsmje{tajnih kapaciteta, bi}e prije svega u razvojuugostiteqskih, sportsko-rekreativnih, kulturno-zabavnih i ostalih sadr`aja turisti~ke ponude, uzobjekte infrastrukture, kako bi se obezbijediopotrebni servis nauti~kom (mobilnom) turizmu.

- Promet treba ostvarivati osmi{qavawemsadr`aja, preko ribolovnog turizma, manifesta-cionog, obrazovnog ({kole u prirodi), sporskog(takmi~ewa i pripreme), rekreativnog, posebno zapodru~je Podgorice, perceptivnog turizma (foto-safari i sl.), u posebno za{ti}enim zonama i ambi-jentima. Lepeza mogu}ih vidova aktivnosti skoro jeneiscrpna, {to nagla{ava promotivnu funkcijukao mo`da i najbitniju u namjeri otvarawa ovogaprostora za intezivniji turisti~ki razvoj.

- Rje{avawe me|unarodnog statusa Jezera, snastojawem da isto postane "jezero saradwe" a neprostor niza nerije{enih pitawa, osnovna je pret-postavka na kojoj je postavqen koncept Plana iintegralni sistem za{ite i unapre|ewa kvalitetaprostora.

Program izgradwe kapaciteta, pretpostavqa-ju}i da }e sa ovim segmentom biti uskla|en razvojostalih elemenata ponude, po lokalitetima, kaoosnovnim nosiocima ponude, je sqede}i:

Turisti~ki kapaciteti - projekcija 2015.godine_____________________________________________________LOKALITET OSNOVNI KAMPOVI DOMA]A UKUP-

SMJE[TAJ RADINOST NO_________________________________________________________Ckla 0 0 20 20Bobovi{te 0 0 20 20Dowi Muri}i 150 100 80 330Krwice 0 0 50 50Godiwe 0 0 50 50Virpazar 110 0 50 160Rijeka Crno-jevi}a 170* 50 50 270Prevlaka-Karu~ 0 50** 20 70Dodo{i 0 50** 20 70@abqak 0 0 30 30Vrawina-Le-sendro 60 0 80 140Plavnica 60 0 0 60Podhum 0 0 30 30_____________________________________________________UKUPNO 550 250 500 1300_____________________________________________________

* objekti osnovnog smje{taja obuhvataju ikapacitet bawskog qe~ili{ta (100 le`aja)

** u kampovima obuhva}en je kapacitetsmje{taja u plove}im ku}ama i sojenicama

Naseqe Dowi Muri}i ima najpovoqnije usloveza kapacitete objekata boravi{nog i kupali{nogturizma, s obzirom na ~iwenicu da posjeduje najve}upje{~anu pla`u na Jezeru. Ve} su stvoreni osnovniinfrastrukturni uslovi, a prisutna je tra`wa irealizacija prometa u dijelu doma}e radinosti.Planirani obim izgradwe turisti~kog smje{tajapredvi|a se na na~in koji ne}e slijediti primjereizgradwe sli~nih naseqa na Crnogorskom primorju,ve} razvojni model u najve}oj mjeri podreditistrogim zahtjevima o~uvawa prirodnih i stvorenihambijentalnih vrijednosti ovog lokaliteta.

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 51 - Broj 46

Virpazar ve} ima smje{tajne kapacitete, ali usvakom slu~aju nedovoqne u odnosu na potencijale ifunkciju naseqa u okviru Parka. Planira sepove}awe kapaciteta hotela za cca 60 le`ajeva,kako bi se zadovoqila sportsko-turisti~kapotra`wa. Vanpansionsku ponudu naseqa trebapoboq{ati i unaprijediti, kako bi naseqe dobiloprepoznatqivost koja proisti~e iz lokacije ispecifi~nog ambijenta. To podrazumijeva izgradwunacionalnih restorana, vi{e punktova naotvorenom prostoru, formirawe Pazara, sa asorti-manom ponude iz {ireg podru~ja, koji }e, pokvalitetu i cijenama, doprinijeti vra}awu neka-da{weg zna~aja naseqa. Objekat marine, koji semo`e koristiti i kao zimovnik za plovila, pre-duslov je za razvoj naseqa, kao centra nauti~kogturizma.

Rijeka Crnojevi}a treba da povrati starizna~aj pazara i centra izvornih zanata. U nasequse, u okviru osnovnog smje{taja, planira rekon-strukcija i dogradwa hotela "Obod", sa svimprate}im sadr`ajima, kao i revitalizacija kom-pleksa "Qeskovac", kao ekskluzivne ponude. Novibawski sadr`aj, zasnovan na terapeutskim svojstvi-ma treseta, planira se na lokaciji postoje}e fab-rike za preradu ribe, koja se izmje{ta na novulokaciju (Veqi lug). Specifi~nu ponudu naseqapredstavqa revitalizacija i aktivirawe Obodskihmlinova i na wih oslowenih kampova i sportskihterena, kao i izgradwa "plove}eg sela", tj. mobilnihplovnih apartmana. Komplementarnu ponudu ~inesmje{taj u doma}oj radinosti, ugostiteqski objektiu urbanom jezgru Rijeke i marina u Lipoviku, saprate}im sadr`ajima namijewenim potrebamanauti~kog turizma.

Vrawina, na istoimenom ostrvu, sa izuzetnointeresantnom naseqskom strukturom neposrednonaslowenom na Jezero, uz relaksirani saobra}ajnikoridor, planira se kao jedan od ulaznih punktova uPark, iz pravca Podgorice. Uz samo naseqe, speci-fi~ne vrijednosti predstavqaju Manastirski kom-pleks, objekat Nacionalnog parka i ostrvskatvr|ava Lesendro. Slikovitost ambijenta i pogod-nost prometnog polo`aja predstavqaju osnovu zarazvoj tranzitnog i izletni~kog turizma, krozizgradwu vi{e osmi{qenih ugostiteqskih i trgo-va~kih sardr`aja, vezanih za osnovnu djelatnostnaseqa - ribolov. Planirani smje{tajnikapaciteti predvi|aju se u sklopu samog naseqa(ukqu~uju}i novi objekat koji je naru{io strukturunajve}eg ribarskog naseqa na Jezeru), zatim u konakuManastira i na lokaciji uz postoje}i objekatNacionalnog parka. Specifi~ni objekat tvr|aveLesendro, predvi|a se za kori{}ewe u svrhu mani-festacionih aktivnosti i ugostiteqske sadr`aje.

Plavnica, na isturenoj poziciji trupa neka-da{we `eqezni~ke stanice i pristana, poznato jeizletni~ko mjesto stanovnika Podgorice. Na posto-je}im smje{tajnim kapacitetima i ugostiteqskimsadr`ajima u toku je radikalna rekonstrukcija,~ime se stvaraju uslovi za pove}awe ponude.

Ostalo podru~je Parka ima niz "punktova"izuzetno interesantnih za djelatnost turizma. To seprije svega odnosi na @abqak Crnojevi}a - trv|avusa podgra|em; niz ruralnih naseqa na obali Jezera(navedenih u tabeli); vi{e atraktivnih ribarskihstruktura; na kaskadno formirani niz mlinova uPoseqanima i na Obodu i druge prirodno vrijedne iistorijske ambijente od posebnog zna~aja, kao {to sumanastirski kompleksi na ostrvima arhipelaga,fortifikacioni objekti i sl. Pored ovoga, na obi-laznom putu neposredno uz padinsko podru~je Jezerai na ulaznim partijama u Park, sa magistralnihpravaca specifi~nost ponude predstavqaju

izuzetni vidikovci.Aktivirawe ovih punktova, usmislu oboga}ivawa turisti~ke ponude, planira sekroz kori{}ewe naslije|enog fonda objekata, odgo-varaju}e revitalizovanog i opremqenog. U pogledupristupa~nosti, osim obezbije|enog kolskog pristu-pa, specifi~nost }e se obezbijediti pristupomplovilima-~unovima, sa strane Jezera ikori{}ewem kowa - na mo~varnim livadama, uzale|u.

Kvantifikacija prometa procjewuje se na oko150. 000 no}ewa godi{we.

4.4. OSTALE PRIVREDNE DJELATNOSTI

Djelatnost trgovine, kao prate}a djelatnostturizmu i saobra}aju, razvija}e se u mjeri koliko todozvoli efektuirawe ovih djelatnosti.

Djelatnost {umarstva ima za{titnu i ambije-talnu funkciju. Ekonomski motivi su minorni isvode se samo na ograni~enu sje~u, za potrebe ogrije-va lokalnog stanovni{tva.

4.5. DRUŠTVENE DJELATNOSTI

Razvoj dru{tvenih djelatnosti, kao sastavnidio op{teg razvoja i wegova posqedica, planiran je,po prirodi stvari, sa ni`im intenzitetom.Polazi{ta za projekciju razvoja ovih djelatnosti,kao bitnog segmenta funkcionisawa prostora, suslede}a:

- Demografska erozija podru~ja }e se nas-taviti, u ve}ini naseqa Parka, {to }e se svakakonegativno reperkutovati na razvoj dru{tvenih dje-latnosti, koje danas ne postoje u ve}ini malih nase-qa. Razu|ena mre`a naseqa, sa prosje~no malom pop-ulacijom i prete`no starim stanovni{tvom, ne dajeosnovu za planirawe novih zna~ajnijih sadr`aja.

- Mogu}nosti unapre|ivawa dru{tvenih dje-latnosti bi}e sve sku~enije, pa je dugoro~no potreb-no obezbijediti racionalan pristup wihovom razvo-ju.

- Zbog op{te uloge i zna~aja, razvojdru{tvenih djelatnosti treba da se ostvaruje nakvalitativno vi{em nivou, kako materijalnom takoi kadrovskom. Sa aspekta prostora, ne}e do}i do{irewa bilo kojeg vida ovih djelatnosti. Za toobjektivno nema potrebe a ni uslova. [to vi{e,zadr`avawe i postoje}e mre`e, koja uglavnomobavqa svoju funkciju, bio bi uspjeh.

5. ORGANIZACIJA UREÐEWA I KORIŠ]E-WA PROSTORA

Osnovne postavke koncepta organizacijeure|ewa i kori{}ewa prostora Nacionalnog parkadefini{u:

- struktura povr{ina; i- plan zona i funkcionalna organizacija

podru~ja.

5.1. STRUKTURA POVRŠINA

Struktura povr{ina u zahvatu PlanaNacionalnog parka, odslikavaju}i postoje}iobrazac, podloga je za usmjeravawe predvi|enihaktivnosti i intervencija u prostoru, na na~in koji}e na prihvatqiv nivo svesti reme}ewe dosaduspostavqenih odnosa izme|u prirodnih i radom~ovjeka stvorenih vrijednosti.

U strukturi povr{ina:- slobodne vode Jezera, kao dominantna kom-

ponenta prostora Parka, namijewene su za ribolov,plovidbu i sportsko-rekreativne i turisti~keaktivnosti;

Strana 52 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

- kompleksi mo~vara, odnosno vodenepovr{ine sa flotantnom i emerznom vegetacijom ivrbaci sa mo~varnim livadama, kao kqu~ni biotopiekosistema Jezera, u ograni~enoj su mjeri namijew-eni za po{umqavawe, u smislu revitalizacijeprirodnog modela vegetacije (uz vodotoke); za selek-tivno kori{}ewe drveta (topola); te za ispa{u ikontrolisani ulov zelene `abe;

- arhipelazi ostrva - Krajinski iCeklinski, namijeweni su za ograni~eno kori-{}ewe, zavisno od naseqenosti ostrva, pristupaspomenicima kulture ili zahtjeva koji proizilazeiz potreba za{tite vegetacije i faune.

- livade, prisutne na kontaktu sa kompleksi-ma mo~varnih livada, namijewene su za ispa{u adjelom i za poqoprivrednu proizvodwu, naslowenuna postoje}e zone intenzivne poqoprivrede, izvanpodru~ja Parka;

- obradiva zemqi{ta, zastupqena u ve}imkompleksima; mawe povr{ine na padinama, obodomJezera; te antropogena zemqi{ta na terasama,koristi}e se kao zna~ajan potencijal za ratarsku,vinogradarsku i maslinarsku proizvodwu;

- izdana~ke {ume na padinskim prostorimakoristi}e se, u kontrolisanom obimu, samo zapotrebe snabdijevawe lokalne populacije ogrevnimdrvetom;

- {ikare, kao specifi~ni vegetacionisklopovi, ve} svedene na granicu opstanka,koristi}e se prevashodno za sabirawe divqeg{ipka i drugih plodova;

- makija, kao veoma ugro`ena komponentastrukture prostora, prete`no zastupqena na ostrvi-ma, iskqu~uje se iz bilo kakve eksploatacije zautilitarne potrebe;

- kamewari i utrine, kao krajwe degradiraniprostori sa stanovi{ta vegetacijskog pokriva~a, odposebnog su interesa kao areali qekovitog biqa(pelim, medonosno biqe i dr.), ~ije sakupqawe morabiti strogo kontrolisano i stru~no usmjeravano;

- {umske kulture crnog bora i mediteranskih~etinara, iskqu~uju se iz bilo kakvog kori{}ewa;

- {ume pitomog ko{tawa, kao impozantnasastojina dendroflore, na rubnim partijamapodru~ja Nacionalnog parka, bi}e predmet utili-tarnog kori{}ewa ploda i posebnih mjera za{tite,zbog izra`ene patolo{ke ugro`enosti (rak korestabla);

- Vir i Rijeka, kao naseqa gradskog karak-tera, u pogledu prostora rezervisanog za razvoj,definisana su granicama postoje}ih prostorno-planskih dokumenata, uz dodatne programske kon-cepte postavqene ovim Planom, koji se odnose namale industrijske zone, sportske terene i dr.;

- ostala naseqa, ruralnog karaktera, u ciquo~uvawa vrijednih ravni~arskih i antropogenihzemqi{ta, skoro iskqu~ivo su ograni~ena na pros-tore formiranih modela, s obzirom da isti nudedovoqno mogu}nosti za razvoj naseqskih strukturau planskom periodu, prevashodno revitalizacijom iadekvatnim opremawem naslije|enih objekata.

Namjena prostora za razvoj turisti~kihaktivnosti definisana je kroz identifikovawelokaliteta na koje }e se usmjeravati gradwa objeka-ta. Ovim su obuhva}eni:

- objekti turisti~kog smje{taja, prete`noorjentisani na prostore ambijentalno interesant-nih naseqa na obali, obuhvataju}i objekte osnovnogi komplementarnog karaktera-kampove i sojenice;

- objekti za ugostiteqske i druge turisti~keusluge, vezani za istaknute pozicije funkcionalnogsaobra}ajnog modela, tj. vidikovce, sa kojih seotvaraju impresivne panorame djelova Jezera iplaninskih vijenaca okru`ewa;

- luke, pristani, marine i prate}i servisi zaopslu`ivawe plovila, kao objekti u funkcijiputni~kog saobra}aja i podr{ka razvoju nauti~kogturizma, sportskih aktivnosti (jedrewe, surfing,veslawe) i tradicionalnog komunicirawa ~unovi-ma.

- kowi~ke aktivnosti, za koje je, uz odgovara-ju}e opremawe prostora potrebnim servisima({tale i dr.), namijewen dio prostora mo~varnihlivada.

5.2. PLAN ZONA

Aktivnosti i funkcije koje se planiraju napodru~ju Nacionalnog parka, uz istovremeno ost-varivawe za{tite wegovih prirodnih vrijednosti,definisane su kroz Plan zona, kao {irih pros-tornih cjelina.

Izvornost i stabilnost prirodne sredine upojedinim djelovima podru~ja Parka, bili sukqu~ni kriterijumi za izdvajawe zona odgovara-ju}ih kategorija prirodnih vrijednosti i, saglasnotome, postavqawe osnove za utvr|ivawe stepenawihove za{tite.

5.2.1. Zona I-ve kategorije vrijednosti Parka

Obuhvata predjele izvorne, relativno stabilneakvati~ne prirodne sredine, sa izuzetnim svojstvi-ma i univerzalnim zna~ewem, te izvanrednim ambi-jentalnim i pejza`nim vrijednostima.

Ovoj zoni kao temeqnom fenomenu Parka pri-padaju: ogledalo slobodnih voda Jezera, sa obodnimvruqama; potopqeno u{}e Rijeke Crnojevi}a; u{}aostalih rijeka sliva (Mora~a, Vir{tica, Karatuna,Plavnica, Gostiqska rijeka, Zetica, Mala Mrka idr.); mo~varni kompleksi plivaju}e i emerzne veg-etacije na podru~jima sjeverne obale (od u{}aKaratune do Hotskog zaliva); odnosno, u najve}ojmjeri, prostori do 5.5 mnm.

Osnovni ciq za{tite u zoni je odr`avawe pos-toje}ih ekolo{kih procesa i spregnute veze izme|unavedenih biotopa, kao i odr`avawe genetskogfonda.

Zona }e se generalno koristiti u svrhe nau~nogistra`ivawa i edukacije. Ove aktivnosti }e seodvijati prema jedinstvenom programu za ~itavuteritoriju Parka i uz dozvole Uprave Parka, poseb-no za spomenike prirode, specijalne prirodne rez-ervate, mrestili{ta ribe i ostrva arhipelaga.Utilitarno kori{}ewe zone za druge potrebe(ribolov, plovidba, sportske aktivnosti) defin-isa}e se posebnim re`imom, za svaku oblastaktivnosti.

Sadr`aji u funkciji turisti~kih i sportsko-rekreativnih aktivnosti, bi}e organizovani upunktovima pristupa~nim sa kopna ili vode, odkojih, uz Vir i Rijeku, treba ista}i @abqak(Podgra|e), Gorwe blato, Prevlaku, Dodo{e,Poseqane, Vrawinu, Plavnicu, Gostiqsku rijeku,Podhumski zaliv i dr.

Integralni dio ove zone je prostor koji se nas-tavqa preko dr`avne granice sa Albanijom (od dnaHotskog zaliva do naseqa Ckla) sve do zaplavqenoglijevka grla Bojane i bregova Rosafe i Kodre, napodru~ju Skadra. Ovaj prostor predstavqen jeprete`no slobodnim vodama Jezera, sa znatno u`impojasom mo~vara i nizom pje{~anih `ala, uz nagnu-to Kameni~ko poqe.

5.2.2. Zona II-ge kategorije vrijednosti Parka

Obuhvata predjele izmijewene, relativno sta-bilne prirodne sredine, sa karakteristikama od

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 53 - Broj 46

zna~aja za {iri prostor basena Skadarskog jezera,te velikim vrijednostima predstavqenimraznovrsnim i specifi~nim pejza`om prostora, upodgorini planinskog masiva, na jugozapadu iravni~arskog prostora, u zale|u mo~vara, na sjeveru.

Zona, na jugozapadnom dijelu, po~iwerazu|enom i stabilnom, uglavnom te{kopristupa~nom padinskom obalom slobodnih vodaJezera, sa mjestimi~no formiranim pje{~anim`alima. Na obalu se, uz pristupa~ne uvale,naslawaju antropogeno formirani prostoriterasiranih terena i grupacije naseqskih struktu-ra, koje su vizuelno u neposrednom kontaktu sa arhi-pelagom ostrva.

Na sjevernom dijelu zone, mo~varne livade ivrbaci predstavqaju produ`etak akvati~nih pros-tora mo~vare, ~ine}i vezu sa ravni~arskim kom-pleksima obradivog poqoprivrednog zemqi{ta, uzale|u Parka.

Isti karakter ima i kompleks zemqi{ta uravni~arskom zale|u Vira.

Odr`avawe ekolo{kih procesa na optimalnomnivou, osnovni je ciq za{tite prirodnih vrijednos-ti u zoni.

Uz nau~no-istra`iva~ke i edukativneaktivnosti, prostor zone naslowen na padinskuobalu koristi}e se za sada{we poqoprivredneaktivnosti (ratarstvo, vinogradarstvo, maslinarst-vo), sto~arstvo i ribolov, a mo~varne livade ivrbaci, na kontaktu sa obradivim kompleksimaZetske ravnice, prete`no za ispa{u stoke, saseoskih atara koji ulaze u podru~je Nacionalnogparka.

Naseqa u ovoj zoni, spregnuta sa poqoprivred-nim zemqi{tem, razvija}e se u okviru naslije|enogmodela odnosa izgra|enih i obradivih povr{ina,slijede}i, u pogledu oblikovawa strukture, tradi-cionalne arhitektonske forme i upotrebu auto-htonih materijala.

Razvoj gradskih centara Rijeke i Vira odvija}ese u skladu sa izvornim modelima organizacijeprostora, pri ~emu }e se aktuelni planovi, za obanaseqa, usaglasiti sa preporukama ovog Plana, upogledu vo|ewa saobra}ajnica; revitalizacije auto-htonog nasle|a i ambijenta; relocirawa malihindustrijskih zona; a u slu~aju Vira i osloba|awanaseqa od predimenzionisanih sadr`aja, izboromadekvatnih lokacija u okru`ewu.

Napu{tene i ruinirane grupacije objekata zaribolov (Brod i Liman Krwi~ki, Radu{, PristanDabanovi}ki, Karu~, Bazagur, Rogami i dr.), poredutilitarnih potreba naseqa kojima pripadaju,koristi}e se u funkciji sadr`aja nauti~kog turiz-ma, uz odgovaraju}e opremawe (pristani, lu~ice,vezovi) i za{titu ihtiofaune.

Turisti~ki smje{tajni kapaciteti izvan pos-toje}e strukture naseqa, reducirano programirani,Planom su usmjereni na izbjegavawe koncentracije idiskretno locirawe predvi|enih novih objekata,prete`no apartmanskog i pansionskog tipa.Opredeqewe za ovakav tip izgradwe objekataosnovnog smje{taja, nije u skladu sa teku}im real-izacijama, koje, odstupaju}i od planskog koncepta,grubo naru{avaju najvrednije graditeqsko nasle|e(primjer Vrawina) i prirodni ambijent (primjerPavlova strana).

Integralni dio ove zone, u Albaniji, obuhvatastrmu i opru`enu obalu odsjeka grebena Tarabo{, sanaseqima Zogaj i [iroka; zaplavqene Skadarskelivade; pojas Kameni~kog poqa, u neposrednomzale|u obale Jezera, sa mo~varama, `alima iu{}ima povremenih buji~nih tokova; te pobr|e, uzjugoisto~nu obalu Hotskog zaliva.

5.2.3. Kontaktne zone Parka

Obuhvataju predjele koji su neposrednoosloweni na Nacionalni park i u funkciji suwegove za{tite.

Prostori kontaktne zone na jugozapadu isjeverozapadu, sa stanovi{ta prirodnih vrijednos-ti, predstavqaju nastavak zone II-ge kategorije vri-jednosti Parka. Idu}i od jugoistoka ka sjeveroza-padu, to su dolinski prostori Ostrosa; padinskitereni i visoravan [estana; udoline DoweCrmnice; morfolo{ki izdvojena cjelina, formi-rana oko dolinskih prostora Crmnice; terase uzlimanski vodotok Rijeke Crnojevi}a, tj. Qubotiw,Gorwi Ceklin i Dobrsko Selo; uvale DowegaCeklina; te dio prostora Qe{anske nahije, uzGorwe malo blato.

Naseqa u okviru zone, oslowena na relativnojasno izdvojene komplekse poqoprivrednogzemqi{ta, u ve}oj ili mawoj mjeri, ostvarujuneposredni kontakt sa Parkom, odnosno Jezerom. Ovanaseqa je mogu}e zna~ajnije turisti~ki valorizo-vati, ~emu u prilog ide dobra saobra}ajnapovezanost; dio ve} formirane turisti~ko-ugostite-qske ponude; neposredna oslowenost na Regionalnipark " Rumija " i, s tim u vezi, mogu}nost izla`ewa`i~arom (sa pozicije naseqa Gorwa Briska) naimpozantni vrh Rumije; a posredno i postojawe vezeod Rijeke Crnojevi}a, preko Cetiwa, saNacionalnim parkom " Lov}en ".

Prostor na sjeveru Parka se, {irokim fron-tom, nastavqa na podru~je Zetske i Tu{ke ravnice,koje, kao kontaktnu zonu, karakteri{u sva obiqe`jaantropogenog prostora. Ovaj veliki poqoprivrednipotencijal, intenzivno obra|ivan i gusto naseqen,sa disperznom mre`om naseqa, te lokalnom i magis-tralnom saobra}ajnom infrastrukturom (putevi,`eqezni~ke pruge, aerodrom), istovremeno pred-stavqa i optere}ewe ekosistema Parka. Zona se, uzvodotok Mora~e, nastavqa na prostrano urbanopodru~je Podgorice.

Sa stanovi{ta Nacionalnog parka, osnovnauloga ove kontaktne zone je u pru`awu podr{ke,kako iz Podgorice, tako i Golubovaca i Tuzi, kaosubop{tinskih centara gradskog karaktera, naseqi-ma koja se planiraju kao "kapije" Parka (@abqak,Vrawina, Plavnica, Podhum), ali i naseqima ublizini granica Parka, kao mogu}im polazi{timaza upra`wavawe planiranih aktivnosti na Jezeru.

Integralni dio ove zone u Albaniji, ~ineuvala u zale|u Hotskog zaliva; nagnuta ravanKameni~kog poqa; te prostor zna~ajne urbane aglom-eracije Skadra, sa hidrolo{kim ~vori{tem Bojanei Drima. Odgovaraju}im rje{ewem hidrolo{kihproblema ovog ~vori{ta otvara se mogu}nost ost-varivawa plovne veze Jezera sa Morem, rijekomBojanom, {to je jedna od kqu~nih postavki planskogkoncepta, u pogledu regulacije nivoa voda Jezera, sjedne i wegovog otvarawa kao destinacije nauti~kogturizma, s druge strane.

6. SAOBRA]AJNA I OSTALA TEHNI^KAINFRASTRUKTURA

6.1. SAOBRA]AJNA INFRASTRUKTURA

6.1.1. Drumski i `eqezni~ki saobra}aj

Planirani saobra}ajni sistem koncipiran jetako da zadovoqi zahtjeve u pogledu ostvarivawasaobra}ajnih usluga, u skladu sa planiranim potre-bama, kao i povezivawe prostora Parka saokru`ewem i {ire. Zna~ajan zahtjev predstavqa

Strana 54 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

neophodnost uvo|ewa posebnih kriterijuma zaza{titu, o~uvawe i unapre|ewe `ivotne sredine,kao i prirodnih i stvorenih vrijednosti. Stavqaweu funkciju planiranih puteva, obezbijedi}e sedobra pristupa~nost i opslu`enost, te odgovoritizahtjevima planiranih turisti~kih i drugih atrak-tivnih lokaliteta. Saobra}aj na podru~ju Parkamora biti kontrolisan.

U skladu sa Izmjenama i dopunama Prostornogplana Republike, okosnicu mre`e drumskog sao-bra}aja ~ine magistralni putevi {ireg jugosloven-skog i evropskog zna~aja, koji na teritoriji CrneGore povezuju sva tri wena regiona. Ostali magis-tralni i regionalni putevi dopuwuju ovu mre`u i~ine cjelovit sistem na nivou Republike.

Prostorni koncept dugoro~nog razvoja putnemre`e oslawa se na dva transverzalna (polo`ena usmjeru sjeveroistok-jugozapad) i tri longitudinalnapravca (du` svakog od tri regiona), koji formirajuosnovni sistem puteva magistralnog zna~aja na ter-itoriji Republike. Od interesa za podru~je Parkaposebno su zna~ajni sqede}i pravci:

- Jadranski autoput, pravcem od Debelog bri-jega, preko ^eva, do Podgorice (zapadni obilazak),koji prolazi ne{to sjevernije od prostora Parka;

- Autoput Beograd - Bar, pravcem Podgorica -Vrawina - Virpazar - Sozina (tunel) - Bar, kojidijelom prolazi kroz prostor Parka;

- Autoput Podgorica - Skadar, pravcemPodgorica - Tuzi - Bo`aj (Albanska granica), kojitangira prostor Parka, sa sjevera i sjeveroistoka;

- Regionlni put Ulciw - Vladimir - Ostros -Virpazar - Rijeka Crnojevi}a - Cetiwe (rekon-strukcija postoje}eg puta), koji mjestimi~no zalaziu prostor Parka.

Postoje}i putevi Podgorica - Cetiwe - Budva iPodgorica - Nik{i} - [}epan poqe ostaju u kate-goriji magistralnih puteva, dok Jadranski put, nadionici Petrovac - Vir - Podgorica - Kola{in,prelazi u kategoriju regionalnih puteva.

U mre`i `eqezni~kih pruga, za podru~jeParka od interesa su:

- @eqezni~ka pruga Beograd - Bar, koja pro-lazi kroz prostor Parka u zajedni~kom koridoru saautoputem i za koju je predvi|en generalni remont imodernizacija;

- @eqezni~ka pruga Podgorica - Bo`aj, kojadjelimi~no tangira prostor Parka, sa sjevera i zakoju je predvi|ena elektrifikacija;

- @eqezni~ka pruga Podgorica - Nik{i}, zakoju je predvi|en generalni remont, rekonstrukcijatrase i elektrifikacija.

Planirana mre`a puteva u okviru Parka (pri-pada kategoriji lokalnih puteva) funkcionalno jekoncipirana tako da pru`i podr{ku naseqima uzJezero i omogu}i vizuelnu promociju cijelog Parka,kako ravni~arskog tako i padinskog dijela podru~ja,te saobra}ajno integri{e prostor unutar Parka. Tosu:

- put Ostros - Bobovi{te - Muri}i - DoweKrwice - Seoca - Godiwe, koji ide ju`nom padin-skom stranom Jezera, na kotama 50-150 mnm i u reonuVirpazara se ukqu~uje u postoje}i regionalni put;

- put Vir - Rijeka Crnojevi}a, koji koristidobrim dijelom postoje}i put, a na mawim potezimase izmje{ta (znatno povoqniji elementi, bez ser-pentina), kako bi se zadovoqila turisti~ko-panoramska funkcija;

- put Rijeka Crnojevi}a - Pavlova strana -Brestovi, koji se poklapa sa postoje}im putem;

- put Brestovi - \uri{i}i - Karu~ - Dodo{i- Bi{evina - Ponari - Gorwe Blato - Vukovci -Bijelo Poqe, koji dobrim dijelom koristi postoje}iput, za koga je planirana rekonstrukcija i

poboq{awe saobra}ajno-tehni~kih elemenata;Navedeni putevi su vo|eni padinskim obodima

Jezera, s tim {to je za potez Vukovci - Bijelo Poqepotrebno saobra}ajno-tehni~ki rije{iti ukr{taweputa i `eqezni~ke pruge.

U ravni~arskom dijelu Parka su putevi:- Bijelo Poqe - Podhum, koji koristi trase

lokalnih puteva i veoma je blizak granici Parka;- Podhum - Vitoja, koji dijelom koristi pos-

toje}i put, a mawim dijelom je izmje{ten i u Vitojise ve`e na magistralni put Podgorica - Skadar;

- Ostros - Ckla - Zogaj, koji ide obodomJezera i ve`e se na putnu mre`u Albanije.

U saobra}ajno-funkcionalnom pogledu, nave-deni putevi predstavqaju jedinstvenu cjelinu tj.jedinstven putni pravac, od kqu~nog zna~aja za kon-cepciju organizacije prostora Parka. Ovaj putnipravac ima saobra}ajno-tehni~ke elemente kojiodgovaraju elementima regionalnog puta (projektnabrzina 40-50 km/h, {irina kolovoza 5.0 m, maksi-malni uzdu`ni nagib 10 %).

Ostali pristupni putevi, koji se ukqu~uju uosnovni put Parka i imaju istu funkciju (povezi-vawe naseqa, vizuelna promocija), na mawim potez-ima se rekonstrui{u u ciqu kvalitetnijeg odvijawasaobra}aja, odnosno zadovoqewa wegove osnovnefunkcije. Ovdje se posebno nagla{ava zna~aj putaRijeka Crnojevi}a - Cetiwe, na potezima HanMa{anovi}a - O}evi}i i Meterizi - Pavlovastrana, kao i na dijelu puta na prostoru Barutane,uz magistralni put (Gorwe Malo Blato).

Saobra}ajnim rje{ewima datim u Planu, pred-vi|ene su mawe korekcije trase autoputa na dioniciPodgorica - Bar, koja direktno prolazi kroz Park igeneralno slijedi trasu datu Prostornim planomRepublike. Na podru~ju Vrawine trasa se voditunelski (cca 850 m.), zajedno sa `eqezni~kom pru-gom, te mawom devijacijom na podru~ju Lesendra. Napodru~ju Vira, predvi|a se ve}e zaobila`ewe nase-qa sa visinskim premo{}avawem Bistrice(Sotoni}i) i opru`enijim vo|ewem trase do ulaza utunel Sozina, koji je lociran po polo`aju posto-je}eg hidrotehni~kog tunela.

Zbog rekonstrukcije, izgradwe ili drugihintervencija na putevima u podru~ju Parka,neophodno je na adekvatan na~in obezbijeditiza{titu izvora, vodnih slivova i odre|enih ambi-jentalnih vrijednosti. Svi "o`iqci" u terenu,nastali izgradwom ili rekonstrukcijom puteva,moraju se sanirati, zasa|ivawem autohtonim travn-im i `bunastim vrstama, uz primjenu savremenihpostupaka.

Saobra}ajnim konceptom predvi|ena je mawakorekcija `eqezni~ke pruge (na du`ini cca 1500m.),izmje{tawem trase zapadno od postoje}e, ~ime seVir ponovo vra}a na nekada{we pristupe - prekosvoja tri mosta.

Javni prigradski saobra}aj treba poboq{ati,uvo|ewem novih linija, shodno saobra}ajnim zahtje-vima, kao i pove}awem broja polazaka na postoje}imlinijama. Potrebno je organizovati lokalniputni~ki saobra}aj do zna~ajnih turisti~kihobjekata i atraktivnih lokaliteta. Ovaj na~in pre-voza treba forsirati na ra~un prevoza putni~kimautomobilima, ~ije prisustvo u Parku vaqa limiti-rati, prvenstveno iz ekolo{kih razloga.

6.1.2. Jezerski saobra}aj

Planom je posebno nagla{eno maritimnootvarawe Nacionalnog parka rijekom Bojanom,odnosno sistemom Porto Milena (na po~etku Velikepla`e, u Ulciwu) - kanal ( ju`no od solane ) - rije-ka Bojana - Skadarsko jezero. Uz aktivirawe ove

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 55 - Broj 46

plovne veze, planira se i revitalizacija jezerskogsaobra}aja.

Ulogu kqu~nih objekata jezerskog saobra}ajapredstavqa}e postoje}a pristani{ta Lipovik,Virpazar, Muri}i i Ckla, odgovaraju}e opremqenapotrebnim servisima. Pristani{ne obale u ovimmjestima, kao i lukobrane u Ckla i Virpazaru, trebarekonstruisati. Mawi pristani se predvi|aju unizu naseqa uz kamenitu obalu, kao i na za to prik-ladnim uvalama i limanima utoka, na ravni~arskomdijelu Parka (Karatuna, Plavnica - ra~unaju}i saotvarawem zasutog kanala, Gostiqska rijeka i dr.).Izgradwa mawih lukobrana predvi|ena je uVrawini i Krwicama.

Sa stanovi{ta bezbjednosti plovidbe, neophod-no je izvr{iti mjerewa dubina du` plovidbenogkoridora, a kanale, koji su potpuno ili djelimi~nozasuti, ponovo osposobiti za plovidbu. U ovom smis-lu, posebno je zna~ajno obiqe`iti koridor zaplovidbu propisanim oznakama kao i aktiviratisvjetionike.

6.2. HIDROTEHNI^KA INFRASTRUKTURA

Izuzetno bogatstvo pitkih voda u podru~juNacionalnog parka dosad nije eksploatisano u svrhevodosnabdijevawa, ni na lokalnom, ni na {irem -regionalnom nivou.

Rje{avawe vodosnabdijevawa neophodan je pre-duslov za zadr`avawe stanovni{tva na prostoruParka i neposrednog okru`ewa, za podizawekvaliteta `ivota, kao i za planirani razvojpodru~ja. Uz vodosnabdijevawe, name}e se i prob-lem o~uvawa kvaliteta vode, prirodnih re`imasvih vodotoka, kao i samog Jezera, {to kao obavezaproizilazi iz progla{ewa Skadarskog jezera zaNacionalni park.

Uz obaveznu za{titu od zaga|ivawa, posebnupa`wu je neophodno pokloniti svim izvorimaobodom Jezera, ukqu~uju}i i "oka". Zna~ajne rezervepodzemnih voda u zbijenim izdanima treba {tititi,kao potencijalna izvori{ta za vodosnabdijevawe.Nedostatak konkretnih podloga, kao {to su katas-tarski popisi izvori{ta, te hidrogeolo{ka neis-tra`enost terena i dr. onemogu}avaju odre|enarje{ewa za vodosnabdijevawe i za{titu svih poten-cijalnih izvora, a posebno podzemne izdani kaonajpovoqnije za vodosnabdijevawe.

6.2.1. Zahvat za Regionalni vodovodCrnogorskog primorja

Aktivnosti za snabdijevawe vodom Crnogorskogprimorja Regionalnim vodovodom, prakti~nozapo~ete 1975. godine, kada je potpisan Samoupravnisporazum 6 primorskih op{tina i formiranaposebna organizacija za vo|ewe ovog posla, rezulti-rale su Glavnim projektom vodovoda, koji je zavr{enpo~etkom 1984. godine. Za izvori{te je odabran sub-lakusti~ki izvor Radu{ko oko, na jugozapadnomobodu Skadarskog jezera, uz ~iju izda{nost sera~unalo i na uzimawe jezerske vode - iz dubine, sasonda`nim postupkom pre~i{}avawa. Ovaj Projekatje podr`an i ugra|en u Prostorni plan SR CrneGore do 2000. godine, posebno {to je ocijeweno dapredvi}eni kapacitet Regionalnog vodovoda od 1500l/s, uz kori{}ewe lokalnih izvori{ta, mo`ezadovoqiti o~ekivanu potro{wu i u periodu posli-je 2000. godine.

Izmjenama i dopunama Prostornog planaRepublike Crne Gore do 2000. godine, a na osnovuOdluke Skup{tine Crne Gore od 19.11.1991.godine,kao izvori{te za snabdijevawe Regionalnog vodovo-da odre|en je izvor Karu~, istog kapaciteta (1500

l/s), {to je uslovilo i izmjenu trase cjevovoda odvodozahvata do prekidne komore \urmani (podru~jeSutomora), odakle se Regionalni vodovod grana napodsistem "Jug", do Ulciwa i "Sjever", do Tivta iKotora. Izmjena izvori{ta i trase cjevovoda bilisu razlog za izradu novog Glavnog projekta.

Ekolo{ke posledice, pri oduzimawu 1500 l/ssa tog qeti jedinog osvje`avaju}eg dotoka u sjevernidio Jezera, unaprijed se ne mogu procijeniti nisagledati, a mogle bi dovesti do ne`eqenih posled-ica u biocenozi tog stagnantnog akvatorijuma - usu{nim periodima. Predvi|ene gra|evineRegionalnog vodovoda - velikih gabarita, na samojobali, naru{ile bi prirodni izgled jednog odnajqep{ih zaliva Jezera, uslovile iseqavawe neko-liko stalno naseqenih doma}instava, zabranurekonstrukcije desetine starih ribarskih ku}ica,kao i zabranu ulaska turista i sportskih ribolova-ca. Izgradwa ovih objekata ozna~ila bi i zabranukori{}ewa nesporno najbogatijeg ribolovnog " oka "ukqeve na Jezeru.

Imaju}i u vidu da je Prostornim planomRepublike izvori{te Karu~ ve} odre|eno za snabdi-jevawe Regionalnog vodovoda Crnogorskog primorjai, na bazi toga, ura|ena i verifikovana cjelokupnainvesticiono - tehni~ka dokumentacija, izvr{enisvi istra`iva~ki radovi na ovom izvori{tu, a da seu me|uvremenu do{lo do nekih novih saznawa okvalitativno - kvantitativnim parametrima vodaizdani Zetske ravnice - Karabu{ko poqe, pre-poru~uje se JP Regionalni vodovod " Crnogorskoprimorje " - Budva, da razmotri prihva}eno koncep-cijsko rje{ewe, uzimaju}i u obzir za{titu voda iekosistema Skadarskog jezera.

6.2.2. Vodosnabdijevawe podru~ja Parka

Za vodosnabdijevawe naseqa, kao i za drugepotrebe, Planom se predvi|a kori{}ewe podzemnihizdani, u priobaqu Jezera.

Podru~je Krajine

U podru~ju Krajine, na vi{e lokacija u pri-obaqu Jezera, postoje podzemne izdani za koje jepotrebno sprovesti istra`ne radove, radiustanovqavawa kapaciteta i kvaliteta izvori{ta,u kojem smislu treba o~ekivati povoqne rezultate.Sa stanovi{ta Nacionalnog parka i svih naseqa ukontaktnoj zoni, trebalo bi realizovati centralnivodovodni sistem za cijelo podru~je Krajine (svih10 naseqa ), koji bi bio koncipiran sa dvije ili trizone pumpawa vode, do kote 400 ili 450 mnv.

Podru~je Virpazara

Vodosnabdijevawe cjelokupnog podru~ja Vir-pazara je ve} obezbije|eno. Kapacitet postoje}egzahvata izvori{ta je 10 l/sek., dok je mogu}ikapacitet zahvata - preko 30 l/sek., dovoqan za per-spektivno pokrivawe potreba {ireg podru~ja.Ograni~ewe koje proisti~e iz visinskog polo`ajapostoje}eg rezervoara, na koti 65 mnv, mogu}e jesavladati sa hidrostanicama ili izgradwom rezer-voara na vi{im kotama.

Rije~ka nahija

Za dvadeset naseqa Rije~ke nahije, 1996. god. jeura|en glavni projekat vodosnabdijevawa.Vodovodni sistem je koncipiran u dvije zonepumpawa i to, za ni`u zonu preko rezervoara"Jelenak", na koti 200 mnv., a za visoku zonu prekorezervoara "Tmor ", na koti 500 mnv. Predvi|eno jeda se vodovodni sistem snabdijeva vodom sa izvora"Karu~".

Strana 56 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

Podru~je ZeteVodovodni sistem za snabdijevawe sela u gor-

woj Zeti u fazi je realizacije, prema projektuura|enom 1993.god. Sistem se snabdijeva vodom izbu{enih unara KAP-a. Ovim centralizovanim sis-temom vodosnabdijevawa treba obuhvatiti cijelopodru~je Zete, dodatnim zahvatom vode iz podzemneizdani ]emovskog poqa.

6.2.3. Evakuacija otpadnih voda

Podru~je KrajineSva naseqa u podru~ju Krajine treba kanal-

isati sa retencionim septi~kim jamama, saponiru}im bunarima - grupnim ili pojedina~nim.Ovakav na~in dekoncentracije otpadnih voda jepovoqan za za{titu Jezera i podzemne izdani.

Podru~je VirpazaraZa Virpazar se predvi|a kanalisawe otpadnih

voda, sa ugradwom ure|aja za pre~i{}avawe. OvimPlanom se u sistemu za pre~i{}avawe predvi|a itercijalni proces prerade otpadnih voda. Ostalanaseqa treba kanalisati sa retencionim septi~kimjamama, sa poniru}im bunarima.

Rije~ko podru~je Za Rijeku Crnojevi}a je ura|en projekat kanal-

izacije otpadnih voda, sa ure|ajem za pre}i{}avawei indirektnim ispustom u vodotok, kao tercijalnimprocesom pre}i{}avawa. Ostala naseqa trebakanalisati retencionim septi~kim jamama, saponiru}im bunarima.

Kanalisawe glavnih urbanih centara uslivu Skadarskog jezera

Za podru~je Podgorice, predlozi i preporukedati u planovima vi{eg reda, upu}uju na neodlo`nodovr{ewe ure|aja za pre~i{}avawe i izgradwu novejedinice ure|aja, pri ~emu se ovim Planom pred-vi|a i III stepen - tercijalno pre~i{}avawe.Industrijiske otpadne vode, treba tako|e predhodnopre~i{}avati, uz obaveznu kontrolu efluenta natoksi~nost, prije prikqu~ewa na komunalni kanal-izacioni sistem.

Postoje}i kanalizacioni sistem KAP-a nijena adekvatan na~in rije{en. Kod ovog sistemaneophodno je eliminasati toksine iz otpadnih vodai tako pre~i{}ene vode ispu{tati u recipijente.

Kanalisawe otpadnih voda Danilovgrada je uza~etku. Zapo~eti sistem separacione kanalizacijetreba realizovati sa ure|ajem za pre~i{}avaweotpadnih voda, a za adekvatnu za{titu rijeke Zete,ovim Planom se predvi|a i tercijalni procespre~i{}avawa. Industrijiske otpadne vode tako|eje neophodno, na adekvatan na~in, pre~i{}avati iukqu~ivati u gradski kanalizacioni sistem ilizasebnim odvodima ispu{tati u Zetu, uz stalnu kon-trolu efluenta.

Kod kanalizacije Nik{i}a, neophodna jeizgradwa II faze ure|aja za pre~i{}avawe,ukqu~uju}i i tercijalni proces pre~i{}avawa,predvi|en ovim Planom.

Posebna kontrola efluenta i odgovaraju}iproces pre~i{}avawa predvi|a se za otpadne vode@eqezare.

Otpadne voda Cetiwa podzemno zaga|ujuizvori{te Rijeke Crnojevi}a, sa zna~ajnim utica-jem na zaga|ewe Jezera u slivu ovog vodotoka.Planovima vi{eg reda, je uslovqena realizacijaseparacionog sistema kanalisawa Cetiwa, saure|ajem za pre~i{}avawe, a radi efikasnijeza{tite krajweg recipijenta - Rijeke Crnojevi}a,Prostornim planom Parka predvi|a se i tercijalniproces pre~i{}avawa.

Otpadne vode cetiwske industrije, uz predhod-no adekvatno pre~i{}avawe i stalnu kontroluefluenta, prikqu~i}e se na gradski kanalizacionisistem.

6.3. ENERGETSKA INFRASTRUKTURA

6.3.1. Elektroenergetika

Elektroenergetika je uslov daqeg privrednograzvoja Republike. Od vi{e mogu}ih elektrana, sastanovi{ta Nacionalnog parka od posebnog jeinteresa predvi|ena izgradwa novih izvora elek-troenergije, sa hidroenergetskih objekata u gorwemtoku Tare - HE (RHE) Ko{tanica, kao i sa hidroen-ergetskog sistema na Mora~i - HidroelektraneAndrijevo,Raslovi}i, Milunovi}i i Zlatica, ~ije}e se neposredno prikqu~ewe na prenosnu mre`uizvr{iti postoje}im dalekovodima napona 220 i 110kV.

Mala hidroelektrana u Rijeci Crnojevi}ajedini je izvor elektroenergije na podru~ju Parka,dok u wegovom neposrednom okru`ewu postoji isli~na hidroelektrana u Podgoru.

Na podru~ju Parka, u planiranoj mre`itrafostanica i primarnih koridora za dalekovodepredvi|eno je: uvo|ewe dalekovoda 110 kV za Bar iBudvu, u TS 220/110/35 kV Podgorica 2, iprikqu~ewe TS 110/35 kV Virpazar, po sistemuulaz-izlaz, na dalekovod Podgorica 2-Bar, ~ijarealizacija se predvi|a do kraja 2000. godine.Navedeni koridori nijesu precizno definisani,ali se pretpostavqa da }e se najve}im dijelom pok-lapati sa koridorom postoje}ih dalekovoda.

Iako bitno ne naru{avaju prirodni ambijent istvorene vrijednosti Parka, kod kona~nog defini-sawa trasa dalekovoda mora}e se strogo voditira~una da prioritet ima za{tita, odnosno da saposebnom pa`wom treba definisati polo`aj stubo-va dalekovoda. U ovom smislu predvi|eno jeuklawawe stuba sa ostrva Lesendro, {to pret-postavqa odgovaraju}e tehni~ko rje{ewe dalekovo-da 35 kV - kablirawem, na dijelu trase od Vrawinedo Tankog rta.

Distributivna mre`a sa prate}im trafostani-cama razvija}e se shodno razvojnim potrebamaParka(centri gradskog karaktera, seoska naseqa,male industrijske zone, turisti~ki lokaliteti idr.), usagla{eno sa planovima i programima razvojaElektroprivrede Republike, odnosno planovima iprogramima Elektrodistribucija op{tinaPodgorica,Cetiwe i Bar, koje, svaka u svom dijelu,pokrivaju podru~je Parka.

Kod izrade konkretne projektne dokumentacijedistributivne mre`e moraju se uva`avati zahtjevikoje Plan postavqa, prvenstveno sa aspekataza{tite i o~uvawa prirodnih vrijednosti Parka.

6.3.2. Ostali izvori energije

Crna Gora se opredijelila za izradu strategi-je razvoja transporta i distibucije nafte i gasa, uokviru koje }e se definisati povezivawe sanaftovodnim i gasovodnim sistemom Srbije, kao i same|unarodnim sistemom, prihvataju}i da je snabdi-jevawe Republike ovim energentima mogu}e sa magis-tralnih vodova iz pravca Ni{a prema Podgorici,ili Po`ege prema Podgorici. U obije varijante,izgradwa naftovoda i gasovoda predvi|a se u plani-ranim saobra}ajnim koridorima.

Ovim Planom navedeni aspekti nijesuobra|ivani, osim u dijelu opredeqewa za podr{kumogu}em vo|ewu gasovoda od Podgorice premaCrnogorskom primorju. Ideja za vo|ewe naftovoda

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 57 - Broj 46

u koridoru primarne putne i `eqezni~ke mre`e, jeizostala iz razloga velikog rizika polagawacjevovoda paralelno putu i `eqeznici, posebno poeko-sistem Jezera i bezbjednost saobra}aja(naro~ito u tunelima), na podru~ju koje je i ina~eizlo`eno visokom riziku od seizmi~kog hazarda.

6.4. PTT SAOBRA]AJ

Prema postoje}im Planovima JP PTT sao-bra}aja Crne Gore, u periodu do 2000-te godine, se nemo`e o~ekivati zna~ajnije pro{irewe PTT mre`e,kako na podru~ju Republike, tako i na podru~juNacionalnog parka.

S obzirom na planirani razvoj podru~jaParka, o poboq{awu ovog vida saobra}aja mora}e sevoditi ra~una kroz planove i programe razvojaPTT-a poslije 2000-te godine.

Kao alternativa klasi~noj PTT mre`i, uCrnoj Gori je zapo~eo razvoj mobilne telefonije,koja pored svoje fleksibilnosti ne zahtijevanikakvu mre`nu infrastrukturu (podru~ne cen-trale, podru~ni vodovi i sl). Predvi|ena rje{ewau okviru podru~ja Parka, posebno imaju}i u viduplanski period do 2015. godine, orijentisana su namobilnu telefoniju, obuhvataju}i: postavqawe fik-snih telefonskih aparata za potrebe naseqa i tur-isti~kih lokaliteta; organizovawe ovog sistema zapotrebe slu`bi koje funcioni{u na teritorijiParka; te uspostavqawe rezervnog sistema,koriste}i funkcionalni sistem radio-veza JPNacionalni parkovi Crne Gore.

6.5. TRETMAN OTPADA

Savremen pristup upravqawa sistemom ~vrstogkomunalnog i industrijskog otpada, koji bidugoro~no rije{io ovo pitawe za ~itav prostorRepublike, osnovna je pretpostavka podizawakvaliteta `ivota u Crnoj Gori, kao Ekolo{kojdr`avi. Rje{ewe problema na nivou Republikepredvi|eno je na integralan na~in, izgradwom sis-tema koji }e se, podeqen na odre|ena podru~ja, real-izovati kroz vi{e faza.

U prvoj fazi realizacije ovog projekta, kom-pletno }e se rije{iti pitawe ~vrstog otpada zapodru~je Podgorice, Danilovgrada i Cetiwa. UPodgorici }e se izgradtiti centralno postrojewe, ukojem }e se, po posebnoj tehnologiji - anaerobnimprocesom (bez prisustva vazduha), organski otpadprera|ivati u organsko |ubrivo. Zajedno sa ~vrstimotpadom, u postrojewu }e se prera|ivati i organskimuq sa ure|aja za pre~i{}avawe otpadnih voda,ugra|enih na svim kolektorima, prije ispu{tawatih voda u vodotoke rijeka Mora~e, Zete i RijekeCrnojevi}a.

Na siguran na~in bi}e potrebno rije{itiproblem crvenog muqa, kao koli~inski dominantnogotpada iz proizvodnog procesa KAP-a. Kod depono-vawa ostalog industrijskog otpada, pored izboralokacije, vodi}e se ra~una o uslovima i mogu}nosti-ma predhodnog izdvajawa sekundarnih sirovina.

Predvi|ena dugoro~na rje{ewa su od posebnogzna~aja za podru~je Nacionalnog parka, u okvirukojeg je razvoj privrednih djelatonsti baziranprvenstveno na turizmu, poqoprivredi i ribolovu.S tim u vezi, kao osnovni ciq se postavqa o~uvawei za{tita prirodnih resursa Parka od svih vrstazaga|ewa.

Na ~itavom prostoru Parka planira se organi-zovano prikupqawe otpada. Iz sabirnih punktova uViru i Rijeci Crnojevi}a, otpad }e se odvoziti dopostrojewa u Podgorici. Odgovaraju}a mjesta zaprivremeno odlagawe otpada predvi|aju se posebno

unutar naseqa planiranih za razvoj turisti~ke dje-latnosti, odnosno za izgradwu smje{tajnihkapaciteta i prate}ih ugostiteqskih sadr`aja. Zamawa seoska naseqa, gdje ovaj sistem odvo`ewa nemo`e efikasno funkcionisati, planira se formi-rawe malih sanitarnih deponija.

Sa posebnom pa`wom treba tretiratiprikupqawe industrijskog otpada iz procesa fab-rike za preradu ribe u Rijeci Crnojevi}a.

7. ZAŠTITA PRIRODE I NASQE\A

7.1. ZAŠTITA PRIRODE

U prostoru Nacionalnog parka, za{titaprirode izvr{ena je po kategorijama objekata, uskladu sa postoje}om zakonskom regulativom.

Kategorija specijalnih rezervata prirodeU ovu kategoriju, na osnovu odredbi Zakona o

za{titi prirode izdvojeni su i za{ti}eni:- Pan~eva oka, kao ornitolo{ki rezervat i

gwezdili{te pelikana;- Manastirska tapija, kao ornitolo{ki rez-

ervat.Planom je predvi|eno pro{irewe podru~ja oba

rezervata, kao i revizija postoje}eg statusa, tako{to bi i daqe u`ivali za{titu, ali u okviru kate-gorije op{tih rezervata prirode.

Kategorija opštih rezervata prirodeU ovu kategoriju, na osnovu akata JP

Nacionalni parkovi Crne Gore, izdvojeno je iza{ti}eno ostrvo Grmo`ur, kao gwezdili{te vi{evrsta ptica, stani{te jake populacije zidnoggu{tera (Podarcis muralis), kao i nekih endemskihbiqaka (Cymbalaria microcalix i dr.)

Kategorija rezervata prirodeU ovu kategoriju Planom su predvi|eni za izd-

vajawe i stavqawe pod za{titu slede}i objekti:- Crni `ar, kao ornitolo{ki rezervat i

gwezdili{te pelikana;- Omerova gorica, kao gwezdili{te vi{e

vrsta ptica, a posebno sive ~apqe - na specijalnojsastojini lovora;

- Karu~, kao ihtiolo{ki rezervat;- \urava~ki {koq (ostrvo Kaurica), kao

stani{te ptica;- Mrestili{ta ukqeve, po posebnoj osnovi,

obuhvataju}i Poseqe (dvije zone), Gusjeni~ki zaliv,Milovi}a zaliv, Gove|i brod, Bolesestre, Rajca,Radu{, Liman krwi~ki, [estansku uvalu, te zone uzpla`u Muri}i i uvalu Bes.

Za navedene objekte treba sprovesti postupak, uskladu sa Zakonom o za{titi prirode, da bi for-malno-pravno dobili status za{ti}enih objekataprirode, tj. prirodnih dobara Parka, kao op{ti iliposebni (specijalni) rezervati prirode, {to }e zav-isiti od izvr{enih dodatnih istra`ivawa.

Kategorija spomenika prirodeU ovu kategoriju je izdvojena i za{ti}ena

pje{~ana pla`a u Muri}ima.Planom se predvi|a da u ovu kategoriju budu

izdvojeni i uvr{}eni:- Obodsko vrelo (prostor kratera); - Kawonsko korito rijeke Cijevne, kroz

]emovsko poqe (u kontaktnoj zoni Parka).Ostali objekti predvi|eni za zaštitu

Planom se predla`e da se, u adekvatnu kate-goriju za{tite objekata prirode, izdvoje i uvrste

Strana 58 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

vruqe u Skadarkom jezeru, i to:- u podru~ju Humskog zaliva - Plo~a, Vitoja i

Funija;- na u{}u Mora~e - Mora~ko oko;- na Gorwem blatu - Crno oko, Bivo,

Bolesestre, Brodi}, Biotsko oko, Krstato oko,Bobovine, Veqa i Mala [uica i Krakala;

- u Karu~kom zalivu - Karu~, Vola~,Kalu|erovo oko i \urovo oko;

- na Bazagurskoj matici - Bazagur i Ran;- u dolini Rijeke Crnojevi}a - Grab i Plo~a;- u Gusjeni~kom zalivu - Crna oka (dva); i- uz jugozapadnu obalu Veqeg blata - Radu{,

Krwi~ko oko, [estanska oka (pet), oka ispred uvaleBes, Sijera~ko oko, Gradac, Smokvice i Planiku(kod ostrva Tophana).

Ostrva, specifi~an fenomen Skadarskog jez-era, kao vegetacijske i faunisti~ke oaze, tako|etreba izdvojiti i uvrstiti u odgovaraju}u kategori-ju za{tite objekata prirode, obuhvataju}i:

- zapadni (Ceklinski) arhipelag, koji ~inevelika ostrva Prevlaka, Ondrijska gora i Vrawina,te mawa ostrva Lipowak, Kamenik, Mala i Velika^akovica i Lesendro;

- niz ostrva Krajinskog arhipelaga, koji~ine Star~eva gorica, Be{ka, Omerova gorica,Mora~nik, Tophana, Vranica, Du`ica i Bisag, teniz drugih ostrvaca i {koqeva.

Zaštita prirode po drugim osnovamaPosebnim Rje{ewem Republi~kog zavoda za

za{titu prirode, na podru~ju Crne Gore, a time iNacionalnog parka "Skadarsko jezero", za{ti}enesu pojedine biqne i `ivotiwske vrste, wihovidjelovi i zajednice, kojima je zbog prirodnih uzro-ka ili djelatnosti qudi ugro`en opstanak. Ovomza{titom obuhva}eno je 57 biqnih i 314 `ivoti-wskih vrsta.

Status objekta me|unarodne za{tite ima pros-tor Nacionalnog parka - u Zakonom utvr|enimgranicama, koji je, u skladu sa odredbama Ramsarkekonvencije, uvr{}en u Spisak mo~vara me|unaro-dnog zna~aja, kao stani{te ptica mo~varica.

7.2. ZAŠTITA KULTURNO-ISTORIJSKOGNASLEÐA

Kulturno - istorijsko nasle|e Nacionalnogparka je zastupqeno veoma {irokom lepezom objeka-ta, iz razli~itih vremenskih perioda.

7.2.1. Fond spomeni~kog nasqe|a

Prikaz evidentiranog fonda objekataspomeni~kog karaktera dat je hronolo{kim redom,tj. po kqu~nim periodima nastanka.

PraistorijaArheolo{ki lokaliteti:

- paleolitska stani{ta: Veza~ka pe}ina iDujevska pe}ina;

- tumuli: Drume, Vuksan Leki}, kod Dra~a,Kodra e Burtit, Gorwi Vukovci, Pali}eva gomila,Debele Rudine;

- gradine: Quteza (Ponari), Mali Besac,Gradi{te (Livari), Samobor, Oblun;

- utvr|ena aglomeracija: Matagu`i. Anticki period

Arheolo{ki lokaliteti:- nekropole: Gostiq i Kuti (Godiwe);- aglomeracije: Plo~a, Mala Mrka, Durovina.

Sredwevjekovni periodArheolo{ki lokaliteti:

- nekropole: [kuri ([in|on) i Mijele;

- nekropole sa crkvama: Plavnica i Grabe.Sakralni spomenici:

- crkve: Sv Luka (Gostiq), Sv. Petka(Kurilo), Sv. Trojica (Vukovci), Skupo (Siwac),Kosma~a (ostrvo u Gorwem blatu), Jeksa (^ukovi}i),Sv. Nikola (Rijeka), Maski{ (Ckla);

- manastiri: ]elije (Goqemadi), Kom (naistoimenom ostrvu), Pre~ista Krajinska (Ostros);

- utvr|eni manastiri: Star~evo (naistoimenom ostrvu), Sv. Bogorodica i Sv. \or|e (naostrvu Be{ka), Mora~nik (na istoimenom ostrvu).

Utvr|ewa:- Lesendro, Grmo`ur i Tophala (na

istoimenim ostrvima), Besac (iznad Vira), Kulica(Vrawina), Bal{in grad (Lijepa plo~a iznadPonara), Oblun (kod Vukovaca).

Period novog vijeka Profani objekti:

- Danilov most - " mostine " i ku}a Sv. Petra(Rijeka Crnojevi}a), kula vladike Petra I (Karu~),aglomeracija ku}a Lekovi}a (Godiwe).

Urbane aglomeracije:- Rijeka Crnojevi}a - od Obodskih mlinova do

Lipovika, Virpazar - sa pristupnim putevima,mostovima i pristanom.

Ruralna naseqa i ribarska stani{ta:- Vrawina, Podgra|e @abqaka, Dodo{i,

Karu~, Rogani, Bazagur, Dru{i}i, Prevlaka,[in|on, Rije~ani, Dujeva, ^ukovi}i, Poseqani,Komarno, Kru{evice, \urusi}i, Godiwe, Seoca(Radu{ i Pristan Dabanovi}ki), Krwice (Brod iLiman), Dowi Muri}i, Besi, Bobovi{te, Ckla.

7.2.2. Zašti}eni spomenici kulture

Prema postoje}oj zakonskoj regulativi, u pros-toru Nacionalnog parka i wegovom neposrednomokru`ewu za{ti}en je, po kategorijama, dio fondaobjekata graditeqskog nasle|a, naveden u prethod-nom spisku (poglavqe 7.2.1.). Planom su tretirani,kao :

II-ga kategorija spomenika- Manastir Pre~ista Krajinska, u Ostrosu;- Utvr|eni manastir Mora~nik, na

istoimenom ostrvu;- Utvr|eni manastir Be{ka, na istoimenom

ostrvu;- Utvr|eni manastir Star~evo, na

istoimenom ostrvu;- Utvr|eni manastir Kom, na istoimenom

ostrvu;- Crkva Sv. Nikole na Obodu, Rijeka

Crnojevi}a;- Crkva Sv. Blagove{tewa, u Jeksima;- Utvr|ena aglomeracija @abqak Crnojevi}a; - Utvr|ewe na ostrvu Lesendro.

III-}a kategorija spomenika- Utvr|ewe Grmo`ur, na istoimenom ostrvu;- Utvr|ewe Besac, iznad Vira;- Kula vladike Petra I, u Karu~u;- Ku}a Sv. Petra, u Rijeci Crnojevi}a;- Danilov most ( "mostine"), u Rijeci

Crnojevi}a;- Manastir Sv. Nikole, na Vrawini;- Crkva Sv. Trojice, u Vukovcima;- Utvr|ewe Bal{in grad, kod Ponara;- Utvr|ewe Oblun, kod Vukovaca.

Ostali zašti}eni objekti- Arheolo{ki lokalitet '']af Ki{'', kod

Vuksan Leki}a;- Arheolo{ki lokalitet ''Kirza'', u

Sukuru}u;- Arheolo{ki lokalitet ''Mqace'', u

Matagu`ima.

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 59 - Broj 46

7.2.3. Pokretni fond nasle|a

Podru~je Nacionalnog parka je bogato ipokretnim fondom kulturnih dobara nasle|a, {tose prvenstveno odnosi na ikone, kwige imanuskripte, predmete umjetni~kih zanata, narodnerukotvorine i sl. Dio ovog fonda se nalazi u ambi-jentima u kojima je i nastao, kao {to su crkve i man-astiri, a dio u privatnom posjedu lokalnogstanovni{tva, ~esto samo povremeno prisutnog.Pored opasnosti od propadawa kojoj su ovispomeni~ki predmeti izlo`eni, zbog starosti ilineadekvatnog smje{taja ( u objektima koji kvalite-tom ne ispuwavaju sve potrebne uslove za wihovo~uvawe), pokretna spomeni~ka ba{tina izlo`ena jei drugim opasnostima, a posebno kra|i. Otuda je pre-duzimawu svih neophodnih mjera za adekvatno i sig-urno ~uvawe pokretnog fonda potrebno posvetitinajve}u mogu}u pa`wu.

Sa etnolo{kog aspekta posebnu vrijednostpodru~ja Parka predstavqaju tradicionalna sredst-va za plovidbu Jezerom - ~unovi, karakteristi~niribarski alat i drugo.

U pogledu za{tite posebno je potrebnosa~uvati autohtoni ~un (albanski sul), koji je iakopredvi|en za pokretawe veslima skladno prihvatioi motorni pogon (duga penta). Dug do 7, {irok do 1, avisok oko 0.5m, ~un mo`e da ukrca 400-900 kg teretaili 7-8 osoba, gaze}i 15-20 cm, zbog ~ega se brzo vozi.Gra|en od murvovih dasaka (na 2-3 kolomata), sadnom od bukovih dasaka, ~un je lagano plovilopogodno za kretawe kroz mo~varu i za izvla~ewe nasuvo. Za prevoz kowa i ostalih `ivotiwa kao itereta i danas se koristi "trap", tj. dva ~unaprivezana zajedno. Ovo, kao reminiscencija nabrodice tipa "katamaran", mo`e biti posebnointeresantno za {ire kori{}ewe ~una i u tur-isti~ke svrhe.

Karakteristi~ni ribarski alat koji se i sadadijelom upotrebqava ~ine: tr{qaka sa udicom;o{}i (osti); pritisak (mre`a na kru`nom ramupre~nika 1.5-2 m, za lov na krapa); vr{ice (kojimase love jeguqe); ko{ice; grib; pari (parangal); vr{a;jaz; kari} (kvadratna mre`a 3x3 m); grefuqa (malaelipsoidna mre`a pri~vr{}ena na du`i {tap -rukodr`); reta - "mre`a" (okruglo opletena, sazrncima olova rubom); i dr.

Ostala pokretna dobra u Parku, zastupqenanarodnim rukotvorinama, raznim utilitarnimpredmetima, narodnom no{wom i dr, od posebnog suinteresa sa etnolo{kog stanovi{ta.

7.2.4. Opšti principi zaštite istorijskognasleda

Za{tita istorijskog nasle|a se pojavquje kaokompleksna problematika na ~itavom podru~juNacionalnog parka. Stawe fonda ovog nasle|aukazuje na zna~ajnu me|uzavisnost tokovadru{tvenog razvoja i gra|evinske o~uvanosti poje-dinih objekata i, na osnovu dosada{wih iskustava,posebno sna`no isti~e prisutni trend naru{avawanajve}e vrijednosti podru~ja - skladnog odnosaizme|u prirodnih i radom qudi stvorenih vrijed-nosti, tokom minulih vremena.

Prostorna organizacija podru~ja Parka, ukojoj graditeqsko nasle|e nagla{eno dobija mjestokoje mu po zna~aju objektivno pripada za budu}irazvoj, u sklopu prirodnih, privrednih, rekrea-ciono - turisti~kih i drugih vrijednosti, u najve}ojmjeri te`i ponovnom uspostavqawu uravnote`enogodnosa prirodne okoline i ~ovjekovih intervencija,tamo gdje je isti naru{en.

Adekvatan pristup za{titi istorijskog gra-

diteqskog nasle|a name}e se za revitalizaciju nase-qskih struktura urbanih centara Parka - RijekeCrnojevi}a i Virpazara i fortifikacijomzatvorenog jezgra @abqaka - sa podgra|em.Revitalizaciju ovih struktura potrebno je vr{iti sciqem da se sa~uvaju wihove autenti~ne urban-isti~ko-arhitektonske, likovno - estetske i ambi-jentalne vrijednosti, da se objekti u wima u kon-struktivnom i funkcionalnom smislu osposobe zatrajno kori{}ewe - uno{ewem sadr`aja koji odgo-varaju savremenim potrebama stanovawa, kao ipotrebama obavqawa i unapre|ivawa privrednih,turisti~kih, kulturnih i drugih vrijednosti. Odposebnog je zna~aja da odnos novih djelova naseqa,prema onim istorijskim mora biti jasan, kako ukreativno - gra|evinskom smislu, tako i po pitawufunkcije. U za{ti}enim djelovima strukture nu`noje izbjegavati sadr`aje koji bi mogli doprinijetiwihovoj degradaciji, a razvijati sve one sadr`ajekoji omogu}avaju puno ukqu~ivawe u savremene`ivotne tokove.

Oblikovawe novih djelova treba uskladiti sagabaritima istorijskih struktura, izbjegavaju}inesklad izme|u starih i novih materijala i posebnoizbjegavaju}i u arhitektonskom oblikovawu ele-mente la`nog istoricizma ili pak elemente karak-teristi~ne za praksu {iroko prihva}enih"lokalnih" ili "regionalnih stilova" gra|ewa.

Ruralne aglomeracije je mogu}e o~uvati uneizmijewenom obliku tretiraju}i ih kao etno-lo{ke cjeline - u slu~aju posebno istaknutihsklopova objekata (Vrawina, Godiwe, Poseqani) ilivezuju}i ih za razvoj poqoprivrede i turizma - {tose odnosi na ostala naseqa. Interpolovawe noveizgradwe u ove aglomeracije ne treba da se razliku-je od pristupa za ve} pomenute urbane cjeline.Intencija Plana za obnovu poqoprivrednihaktivnosti, na velikom dijelu ruralnog prostora,turisti~ki smje{taj u doma}oj radinosti i prisut-ni trend za izgradwu vikend ku}a mogu znatnodoprinijeti sanaciji i revitalizaciji brojnihseoskih naseqa.

Manastirski kompleksi na ostrvima jezerskogarhipelaga zaslu`uju posebnu pa`wu. Za ove objek-te, pored uobi~ajenih konzervatorsko - restaura-torskih pristupa za{titi i rekonstrukciji, odposebnog je zna~aja regulisati imovinsko pravneodnose, {to se posebno odnosi na problemnaslije|enog prava kori{}ewa ostrva za ispa{ustoke od strane stanovni{tva iz priobalnih naseqa- prije svega Krajine.

7.2.5. Predvi|ene mjere zaštite

Uzimaju}i u obzir zna~aj kulturno-istorijskognasle|a, tokom planskog perioda bi}e potrebno:

- Obaviti kompletno evidentirawe svihnepokretnih kulturno-istorijskih spomenika iwihovo kategorisawe, saglasno jedinstvenom siste-mu, uz istovremenu izradu preglednih karataistorijskih spomenika i ambijenata, kao i arhitek-tonskih snimaka objekata, u razmjerama odgovara-ju}im za planirawe na nivou Parka i op{tina koji-ma ovaj prostor pripada;

- Pristupiti nau~noj valorizaciji kulturnognasle|a, kako bi se blagovremeno sagledale svewegove vrijednosti i utvrdili prioriteti popitawu preduzimawa odgovaraju}ih mjera za{tite;

- Izvr{iti dru{tvenu valorizaciju, u ciquutvr|ivawa stavova po pitawu adekvatnogkori{}ewa kulturno- istorijskog nasle|a u tur-isti~ke i druge svrhe, te utvr|ivawa obavezaRepublike u odnosu na wihovo odr`avawe;

- Kod pokretawa inicijativa za aktivirawe

Strana 60 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

objekata nasle|a, prednost davati revitalizaciji ikori{}ewu segmenata kulturne ba{tine koji su upropadawu ili su ugro`eni na drugi na~in;

- Uspostaviti ~vrstu saradwu svih u~esnikaneposredno anga`ovanih na za{titi istorijskognasle|a sa institucijama anga`ovanim na za{titiprirode, kao i institucijama za planirawe iure|ewe prostora, kako bi se stvorili adekvatniuslovi za integralnu za{titu kulturnih vrijednos-ti i za{titu prirodnog ambijena u kojem je objekatnastao - {to je kqu~ni postulat savremenogshvatawa za{tite spomenika kulture;

- Po odgovaraju}em programu izvr{itipotrebna etnografska i druga istra`ivawa, kako bise sagledale sve vrijednosti pokretnog fondanasle|a i izvr{ila wegova prezentacija na na~inoptimalno usagla{en sa funkcijama Nacionalnogparka.

8. ZAŠTITA I UNAPREÐEWE @IVOTNESREDINE

Za{tita i unapre|ewe `ivotne sredineNacionalnog parka "Skadarsko jezero" se morasprovesti u skladu sa me|unarodno prihva}enimprincipom o~uvawa prirodnih resursa kao osnoveodr`ivog razvoja (Deklaracija iz Rio de @aneira).Na ovo posebno obavezuje diverzitet `ivih organi-zama podru~ja Parka u okviru vrsta i podvrsta, kaoi izme|u pojedinih ekosistema.

8.1. ZAŠTITA VODA

Najva`niji zadatak sa stanovi{taNacionalnog parka je o~uvawe i poboq{awere`ima voda na ~itavom slivnom podru~juSkadarskog jezera, podrazumijevaju}i pod tim ikvantitativne i kvalitativne karakteristike svihpovr{inskih i podzemnih voda.

Podzemnim vodama na podru~ju Parka i wegovekontaktne zone pripada apsolutni prioritet, jer ovebogate izdani treba sa~uvati za sada{we i budu}epotrebe vodosnabdijevawa pija}om vodom.

Neophodne mjere koje treba prihvatiti zaza{titu voda Jezera svode se na strogu kontrolu pre-voza opasnih i toksi~nih materija kroz podru~jeParka; na apsolutnu zabranu prevoza ovih materijakru`nim putem u funkciji Parka; na striktnosprovo|ewe mjera koje se ti~u zabrane upu{tawa uponore i sl. svih vrsta otpadnih voda; te na dozvoluupu{tawa u recipijente, tek nakon obaveznogpre~i{}avawa efluenta do propisanih vrijednos-ti.

Kvalitet voda u podru~ju Nacionalnog parka -Jezera i pritoka, mora se dovesti na nivo kojipropisuje Zakon o klasifikaciji kvaliteta voda.

8.2. ZAŠTITA ZEMQIŠTA

Kod svih aktivnosti potrebno je pridr`avatise Planom utvr|ene namjene kori{}ewa zemqi{ta,kao i potrebe za{tite poqoprivrednih zemqi{ta,livadskih pa{waka i dr.

Posebnu pa`wu treba pokloniti antropogenomzemqi{tu - formiranom na terasama, koje je, zbogugro`enosti erozijom i zaru{avawem podzida, naodre|enim djelovima podru~ja izlo`eno propadawu.

Na dijelu poqoprivrednih povr{ina dozvoqa-va se obrada (orawe, kosidba, pa{arewe), prven-stveno uz upotrebu stajskog |ubriva i supstrata tre-seta, a iskqu~uje upotreba mineralnih |ubriva ipesticida-odnosno hemizacija tla.

Iskqu~uje se kr~ewe i stvarawe novih obradi-

vih povr{ina na prostorima koji su pod {umom,autohtonom vegetacijom mo~vara i mo~varnih liva-da.

Zabrawuje se eksploatacija pijeska i {qunka,otvarawe pozajmi{ta materijala i kamenoloma semna za to posebno odre|enim lokacijama i uutvr|enim koli~inama.

8.3. ZAŠTITA BIODIVERZITETA

8.3.1. Zaštita flore

Flora i vegetacija predstavqaju jednu odosnovnih strukturnih komponenti autohtonih eko-sistema, pa je wihova za{tita od posebnog zna~aja zapodru~je Nacionalnog parka.

U ciqu potpunijeg upoznavawa podru~janeophodno je kontinuirano sprovoditi raznovrsnaprirodwa~ka istra`ivawa. Jedan od najzna~ajnijihaspekata ovih istra`ivawa odnosi se na ispiti-vawa procesa mo~varne vegetacije, du` sjeverneobale Jezera.

Posebna pa`wa mora se posvetiti povr{inamakoje nijesu obrasle vegetacijom, terenima u nagibupreko 30%, bez obzira na karakter i stawe geolo{kepodloge i tip zemqi{ta.

Rijetke, prorije|ene, endemi~ne i ugro`enevrste zabraweno je uklawati sa wihovih stani{ta,u bilo koje svrhe, kao i o{te}ivati i uni{tavatiwihova stani{ta, na bilo koji na~in. Ove radwemogu}e je vr{iti samo u nau~no istra`iva~ke svrhe,uz prethodno pribavqenu saglasnost nadle`nogrepubli~kog organa.

Sastav vegetacije se ne smije mijewatiuno{ewem bilo kakvih alohtonih vrsta.

8.3.2. Zaštita faune

Svi ekosistemi Nacionalnog parka, kaostani{ta faune, stavqeni su pod poseban re`imza{tite. Zato je na cijelom podru~ju Parkazabrawena svaka aktivnost koja bi naru{avalaspontani razvoj prirode i autohtonost podru~ja.

Fauna Parka i weni razvojni obliciza{ti}eni su i ne smiju se uni{tavati, sakupqati,iznositi, progoniti ili uznemiravati, osim unau~ne ili sanitarne svrhe, uz posebno odobrewenadle`nog republi~kog organa.

Sa posebnom pa`wom treba tretirati za{tituptica selica od uznemiravawa, kao i za{titustani{ta i gwezdili{ta autohtonih ptica mo~var-ica, na {to posebno obavezuju odredbe Ramsarskekonvencije.

Isto tako, pa`qivo se tretira i za{titaihtiofaune, kao zna~ajnog privrednog potencijala,koji je negativnim trendovima ozbiqno smawen akod nekih vrsta kvalitetne ribe doveden na granicuopstanka (pastrva, skobaq i sl). Ovo upu}uje napotrebu ve}eg izlovqavawa mawe kvalitetne ribe,koja je jedan od razloga uo~enih promjena.

U Parku je iskqu~en lov i sakupqawezoolo{kog materijala, izuzev za nau~no-istra`iva~ki rad, uz posebne dozvole nadle`nogrepubli~kog organa.

Jedini vid kori{}ewa faune je foto-safari,koji obuhvata snimawe sa za to odre|enih mjestaopremqenih posmatra~nicama (~eke) i uz pratwuradnika slu`be Nacionalnog parka.

U Nacionalnom parku Planom se predvi|aosnivawe ornitolo{ke stanice. Ova stanica bipratila razvoj i kretawe faune koja se pojavquje naSkadarskom jezeru, s tendencijom da postane odme|unarodnog zna~aja.

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 61 - Broj 46

8.4. POSEBNI PROBLEMI ZAŠTITE PARKA

Kombinat aluminijuma Podgorica je glavniizvor ugro`enosti `ivotne sredine na podru~juZete a posredno i prostora Nacionalnog parka.Nagovije{tene hipoteze za rje{avawe nastalihproblema svode se na dvije mogu}e alternative i to:

- Optimalno kontrolisawe svih parametarazaga|ewa od tehnolo{kog procesa (zahvatawe fluo-ra, reciklirawe, skladi{tewe i deponovawetoksi~nih sirovina, osigurawe deponija otpada -crveni muq i dr.), uz postavqawe filtera na ener-ganama i maksimalno kontrolisawe otpadnih iatmosferskih voda iz kruga Kombinata. Ograni~ewaprisutna u ovoj alternativi su nedovoqni kapacitetpostoje}ih bazena za odlagawe muqa (10 godina);nemogu}nost sanacije neadekvatno izvedenog bazena;veliki seizmi~ki rizik i rizik od prirodnihhavarija (ekstremni meteorolo{ki uslovi), samogu}im ekscesnim situacijama i nesagledivimposledicama po ekosistem Jezera. ^ak i u uslovimapreduzimawa svih potrebnih mjera za{tite ipoboq{awa tehnologije ostaje prisutan rizik izaz-van qudskim faktorom.

- Odustajawe od lanca proizvodwe po~ev odrude (boksit), preko poluproizvoda (glinica, koja jeglavni izvor zaga|ewa u tehnolo{kom procesu), dofinalnog proizvoda (aluminijum) i orjentacija naprodaju boksita, kupovinu glinice i proizvodwuvisoko vrijednog kovanog aluminijuma. Ovim bi seomogu}ilo sanirawe deponija, a vremenom i dekont-aminacija zemqi{ta i podzemnih voda.

9. RELEVANTNI ZAKONSKI ASPEKTI

Skadarsko jezero sa rijekom Bojanom pred-stavqa klasi~an primjer dvojnih (bilateralnih)"grani~nih" voda izme|u Jugoslavije i Albanije.Kao predmet pravne regulative, ove vode su podjed-nako u domenu me|unarodnog i nacionalnog prava,pri ~emu me|unarodno pravo ima prioritet, sobzirom da nad grani~nim vodama ni jedna od obal-nih dr`ava nema iskqu~ivi i puni suverenitet.

Republika Crna Gora i SR Jugoslavija su pod-jednako nadle`ne da pravnim propisima me|unaro-dnog i nacionalnog karaktera reguli{u pitaware`ima, kori{}ewa i za{tite voda slivaSkadarskog jezera i rijeke Bojane.

9.1. POSTOJE]A MEÐUNARODNO - PRAVNAREGULATIVA

Me|unarodni akti koji se odnose na pravnire`im Skadarskog jezera i rijeke Bojane obuhvatajuSporazum o vodoprivrednim pitawima sa Statutomjugoslovensko - albanske komisije za vodoprivredu,zakqu~en 5. decembra 1956. godine, koji je osnovni ipravno najrelevantniji izvor prava za pravnire`im ovih voda - posebno koncept jedinstvenog jez-erskog sliva, kao i sa wim uskla|eni Protokol oribarstvu na grani~nim jezerima i rijekama, od5.decembra 1956.godine, Sporazum o biqnom karan-tinu i borbi protiv biqnih bolesti, od 20.maja1957.godine, Poslovnik o radu jugoslovensko -albanske mje{ovite komisije za vodoprivredu(Prilog Protokola II zasijedawa Komisije, od 4.jula1959.godine) i Sporazum o spre~avawu i suzbijawuzaraznih bolesti u pograni~nom podru~ju, od31.decembra 1959.godine.

Svi navedeni me|unarodni ugovori su postalisastavni dio jugoslovenskog odnosno crnogorskogpravnog sistema i, kao takvi, neposredno su prim-jenqivi. Nacionalni propisi koji slijede moraju

biti uskla|eni sa ovim ugovorima za {to su odgov-orne i federalne i republi~ke vlasti.

9.2. PROPISI JUGOSLAVIJE I CRNE GORE

9.2.1. Jugoslovenski propisi

Kad je rije~ o ovim propisima, treba ukazatina ~iwenicu da su u pitawu uglavnom stariji akti,usvojeni sredinom 70-tih i 80-tih godina, u okvirutada jedinstvene Jugoslovenske dr`ave, SFRJ. Onisu na snazi i u SR Jugoslaviji, jer novi jo{ uvijeknijesu usvojeni niti su postoje}i uskla|eni saUstavom SRJ iz 1992. godine. To su razli~iti zakon-ski i podzakonski akti savezne vlasti koji, una~elu, predstavqaju recepciju op{tih me|unarod-nih pravila i standarda iz ovog domena i koji se,neposredno ili posredno, odnose na re`im,upravqawe i gazdovawe vodama Skadarskog jezera irijeke Bojane.

Kao na relevantne akte treba ukazati na Zakono vodama, iz 1965. godine, koji je prestao da va`i iu okviru SFRJ, ali koji je drugim propisimasu{tinski inkorporiran u republi~ko zakono-davstvo, kao i na Pravilnik o opasnim materijamakoje se ne smiju unositi u vodu, Pravilnik o na~inuispitivawa i osmatrawa kvalitativnih i kvantita-tivnih promjena u vodi, Metode za fizi~ko i hemi-jsko ispitivawe voda, Uredbu o osnivawu i raduJugoslovenske komisije za za{titu od zaga|ivawamora i voda unutra{wih plovnih puteva, Rje{ewe ojugoslovenskim standardima iz oblasti ispitivawavoda i, posebno, Zakon o osnovama re`ima voda odinteresa za dvije ili vi{e republika, odnosnoautonomnih pokrajina, i me|unarodnih voda.

9.2.2. Propisi Republike Crne Gore

U skladu sa ustavnim ovla{}ewima, RepublikaCrna Gora ima zna~ajne nadle`nosti u sferipravnog regulisawa i upravqawa zemqi{tem,vodom, vodotocima, morem, u onom dijelu koji nijeregulisan saveznim propisima. Trenutno, odnosinadle`nosti saveznih i republi~kih organa nijesupotpuno jasni i precizirani, zbog neuskla|enostipravnih sistema federalnih jedinica sa saveznimpravnim sistemom. Republika Crna Gora je donijelavi{e propisa od interesa za podru~je od interesa iza prostor Skadarskog jezera i rijeke Bojane, odkojih treba ista}i Zakon o vodama; Zakon onacionalnim parkovima; Zakon o za{titizemqi{ta od erozije i bujica; Zakon o morskomdobru; Uredbu o klasifikaciji i kategorizacijivoda; i Odluku o zabranu plovidbe Skadarskim jeze-rom plovila ~ija snaga motora prelazi 4,5 ks.

Podru~jem Nacionalnog parka "Skadarskojezero" obuhva}en je samo dio jezera u granicamaJugoslavije, odnosno Crne Gore. To je i glavninedostatak ovog propisa, jer je fakti~koo`ivotvorewe koncepta Nacionalnog parka mogu}esamo ako i Albanija u~ini isto za vode pod wenomsuvereno{}u. Zbog ove ~iwenice podru~jeNacionalnog parka "Skadarsko jezero" zaslu`ujeposeban pravni tretman.

9.3. NEOPHODNA MEÐUNARODNA REGULA-TIVA

U ciqu operacionalizacije i konkretizacijeop{teg Sporazuma izme|u Jugoslavije i Albanije, iz1956. godine, neophodno je zakqu~iti dodatneme|unarodne sporazume, izme|u Republike CrneGore i Republike Albanije u odnosu na neka najak-tuelnija pitawa. To se prije svega odnosi na slede}e:

Strana 62 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

- Sporazum o regulaciji voda Skadarskog jez-era i rijeke Bojane. Ovo je bez sumwe najva`nije i zaCrnu Goru jedno od najaktuelnijih pitawa, kako savodoprivrednog, tako i ekonomskog, turisti~kog iekolo{kog aspekta. Pored regulisawa i kanalisawavodotoka i Jezera i odr`avawa wihovih korita - uu`em smislu, ovim Sporazumom bi se regulisao i{iri kontekst pitawa kao {to su: iskori{}avawevodnih snaga, oticawe voda, odvodwavawe i sli~nemjere; odbrana od poplava; akumulacioni i reten-zioni radovi; problematika snabdijevawa vodom,kanalizacije, podzemnih voda; za{tite zemqi{ta oderozije; kori{}ewe voda u poqoprivredi i dr., {todiktiraju neposredni interesi i Crne Gore iAlbanije.

- Sporazum o uspostavqawu slobodne trgo-va~ke plovidbe na Skadarskom jezeru i rijeciBojani. Poslije II svjetskog rata, re`im me|unaro-dne plovidbe na Jezeru i Bojani, ustanovqenBerlinskim ugovorom, 1878. godine, formalno-pravno je ukinut Sporazumom izme|u FNRJ i NRAlbanije o rje{avawu i spre~avawu grani~nihincidenata iz 1953. godine, po kome se izri~itozabrawuje prelaz, bez dozvole, jugoslovensko-albanske granice od strane civilnih ili vojnihplovnih objekata. Ponovno uspostavqawe ovogbilateralnog re`ima slobodne trgova~ke iputni~ke plovidbe na Skadarskom jezeru i rijeciBojani, putem zakqu~ewa posebnog sporazuma izme|uCrne Gore i Albanije opravdavaju vi{estruki iobostrani ekonomski, plovidbeni, trgova~ki, sao-bra}ajni, turisti~ki, prostorno-planerski i kul-turno-istorijski interesi i razlozi.

- Sporazum o ribarstvu i za{titi biolo{kogbogatstva sliva Skadarskog jezera i rijeke Bojane.Ribarstvo je va`na privredna grana, ne samo zastanovni{tvo koje `ivi na obalama ovih voda, ve} iza {iri region koji gravitira jezerskom slivu nateritoriji obje grani~ne dr`ave, zbog ~ega je ovadjelatnost na listi onih, u Sporazumu iz1956.godine, za koje je predvi|eno sporazumno izajedni~ko rje{avawe. U ovom kontekstu, posebanzna~aj me|unarodnog sporazuma proizilazi iz~iwenice da ~itav sliv predstavqa osoben, jedin-stven i me|uzavisan prirodni i ekolo{ki sistem, sarijetkim, osjetqivim i ugro`enim vrstama flore ifaune, ~iji se djelovi nalaze pod razli~itimdr`avnim suverenitetima. Zbog toga je Sporazum ovr{ewu privrednih djelatnosti vezanih zakori{}ewe jezerske flore i faune objektivnanu`nost, kako sa aspekta pojedina~nih interesagrani~nih dr`ava, tako i sa aspekta o~uvawa jezer-skog sliva kao cjeline. Pri istaknutom, vaqaista}i da Sporazum iz 1956. godine polazi odshvatawa da ribarstvo pretpostavqa niz ekonom-skih i privrednih aktivnosti, mnogo {irih i kom-pleksnijih od ribolova, koje imaju za ciq razvoj iunapre|ewe ove vodoprivredne grane i ribolova kaowenog sastavnog dijela, pa name}e obavezu dono{ewaposebnih propisa koji }e regulisati pitawe ribolo-va i ribarstva na grani~nim rijekama i jezerima.

- Sporazum o za{titi sliva Skadarskog jez-era i rijeke Bojane od zaga|ivawa. U u`em i {iremregionu ovih voda nalaze se veliki urbani i indus-trijski centri koji predstavqaju evidentnu opas-nost za prirodnu okolinu jezerskog sliva tj.kvalitet wegovih voda, biqni i `ivotiwski svijet.Problem za{tite jezerskog sliva od zaga|ivawe je,bez sumwe, najaktuelniji od svih u ovom kontekstu{to zahtijeva najtje{wu i najboqe organizovanusaradwu grani~nih dr`ava. Razlog koji pove}avaaktuelnost ovog problema za Crnu Goru je ~iwenicada je uveliko u toku realizacija projekta snabdije-vawa Crnogorskog primorja pitkom vodom iz

podru~ja sliva Skadarskog jezera. I pomenutiProtokol o ribarstvu, iz 1956.godine, name}e op{tuobavezu objema dr`avama da svojim zakonskim akti-ma propi{u mjere kojima }e se rje{avati pitawaza{tite od zaga|ivawa jezerske i rje~ne vode.Sporazum, zbog toga, predstavqa polaznu osnovu zavi{e oblike saradwe i preduzimawe kompleksnih,koordiniranih i sveobuhvatnih mjera za{tite jez-erskog sliva od zaga|ivawa.

Ostala pitawa relevantna za status slivaSkadarskog jezera i rijeke Bojane. U narednom peri-odu trebalo bi pravno regulisati pitawa usagla-{avawa svih propisa obalnih dr`ava, koji se nabilo koji na~in odnose na ove vode i wihoveupotrebe tj. malograni~nog saobra}aja, prometa itrgovine, bescarinskih zona, turisti~ke saradwe izajedni~kih projekata u toj oblasti, prostornog iurbanisti~kog planirawa, dvovlasni~kih imawa,slobodnih pijaca i dr.

9.4. NEOPHODNA DOMICILNA REGULATI-VA I INICIJATIVE

Savezne vlasti bi u dogledno vrijeme trebaloda usvoje zakonske osnove za{tite `ivotne sredine;re`im voda od interesa za cijelu zemqu i me|unar-odnih voda; plovne puteve na vodama na kojima va`ime|unarodni i me|udr`avni re`im plovidbe, koji-ma bi se precizno razgrani~ile nadle`nostisaveznih i republi~kih organa u ovim oblastima. Uovom kontekstu mnoga sporna pitawa treba rije{itii novim propisima o zakqu~ewu i izvr{ewume|unarodnih ugovora, gdje bi se posebno detaqnoodredile nadle`nosti federalnih jedinica u ovomdomenu.

Prirodni i racionalni razlozi o~uvawaza{tite, ali i ekonomskog iskori{}avawa i val-orizacije bogatstava ovog podru~ja, urgentnonala`u, prevazila`ewe ograni~ewa kojaproizilaze iz ~iwenice da preko Skadarskog jezerai rijeke Bojane prelazi dr`avna granica izme|uJugoslavije, odnosno Crne Gore i Albanije. Zbog togaje krajwe vrijeme da se pristupi prakti~noj real-izaciji koncepta definisanog Sporazumom ovodoprivrednim pitawima iz 1956. godine, tj. zapokretawe pregovora sa albanskom stranom u ciquzakqu~ewa i primjene dodatnih sporazuma o regu-laciji, plovidbi, ribarstvu i za{titi odzaga|ivawa.

Normativna djelatnost, me|unarodno - pravna inacionalna, samo je polazna pretpostavka zasveobuhvatan i kompleksan re`im za{tite, o~uvawai iskori{}avawa ovih voda i wihovih prirodnihbogatstava. Stvarna opredijeqenost i politi~kavoqa obalnih dr`ava i svih relevantnih subjekataunutar wih, da se prihva}ene norme i standardineposredno primijene i o`ivotvore u svakodnevnom`ivotu, su{tinski je preduslov za ostvarewe ovihciqeva.

T R E ] I D I O

SMJERNICE ZA SPROVOÐEWE PLANA

Prostorni plan Nacionalnog parka"Skadarsko jezero" je osnovni dokumenat kojim seusmjerava prostorni razvoj podru~ja Parka i wegovekontaktne zone, ostvaruju zajedni~ki interesi iciqevi subjekata planirawa, te usmjerava i osigu-rava za{tita i unapre|ewe sredine na obuhva}enojteritoriji. Polaze}i od ovoga:

- Republika Crna Gora i jedinice lokalne

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 63 - Broj 46

samouprave, tj. op{tine Cetiwe, Podgorica i Bar, aposredno Nik{i}, Danilovgrad i Kola{in, ugra-di}e u svoje planove i programe mjere za ostvari-vawe postavki Prostornog plana Nacionalnogparka.

- Sve organizacije koje obavqaju djelatnostina podru~ju Nacionalnog parka i wegove kontaktnezone, obavezne su da u svoje planove i programe unesuzadatke i mjere kojima se obezbje|uje ostvarivaweplanskih postavki.

Razrada mjera i instrumenata, kojima }e seobezbijediti odvijawe predvi|enih postupaka naza{titi i unapre|ewu prirodne sredineNacionalnog parka, kao i nesmetano realizovaweplanskih postavki razvoja, name}e preduzimaweniza aktivnosti. U ovom smislu treba:

- Utvrditi katastarske granice Nacionalnogparka i wegove kontaktne zone, u dijelu teritorijaop{tina kojima ti prostori pripadaju.

- A`urirati sekcije relevantnih topograf-skih karata (u razmjeri 1:25000 i dr.) i geodetskihplanova za izgra|ena podru~ja Parka (u razmjeramakoje zahtijeva izrada dokumentacije regulacionihplanova).

- Pristupiti izradi batimetrijske karte jez-erskog akvatorijuma i, na osnovu tog dokumenta,definisati plovne koridore, kanale i pristani{ta- lu~ice sa servisima za prihvat ne samo lokalnihve} i plovila koja se o~ekuju maritimnimotvarawem Jezera.

- Osnovati jedinstvenu organizaciju koja }epreuzeti brigu o realizaciji prostornog koncepta irazvoju podru~ja Parka, utemeqeno na elementimaspecifi~nog i slo`enog programa definisanogPlanom.

- Pripremiti poseban Program za{tite irazvoja Nacionalnog parka koji }e, ura|en u skladusa planskim opredeqewima, postati osnovni doku-menat za sprovo|ewe Prostornog plana Parka. Ovajdokumenat mora biti kompleksan, dugoro~an, inter imultidisciplinarno koncipiran program, me|usob-no kompatibilnih i komplementarnih aktivnosti idjelatnosti, usagla{enih sa utvr|enim re`imimaza{tite prostora.

- Obavezati nadle`ne institucije dapostavke Prostornog plana Parka budu optimalnougra|ene u Prostorni plan Republike, koji }e vre-menski biti ograni~en do 2015. godine ili na du`iperiod.

- Razmotriti potrebu izmjena i dopuna pros-tornih planova op{tina ~iji prostori ulaze u sas-tav podru~ja Nacionalnog parka, kao i op{tina kojeposredno uti~u na ovaj prostor, odnosno sagledatistepen uskla|enosti postavki tih planova saProstornim planom Parka i, saglasno tome,donijeti odgovaraju}e odluke.

- Pristupiti reviziji aktuelne prostorno-planske dokumentacije, odnosno Urbanisti~kog pro-jekta revitalizacije gradskog jezgra RijekeCrnojevi}a - vezano za relocirawe Fabrike za pre-radu ribe i, na wenoj lokaciji, Planom predvi|enoformirawe bawskog qe~ili{ta; Plana ure|ewamaweg naseqa Virpazar - vezano za predlo`enarje{ewa koja se ti~u industrijske zone, te pred-lo`ena rje{ewa saobra}aja - prolaz autoputa,izmje{tawe `eqezni~ke pruge i dr.; teUrbanisti~kog projekta centra Virpazara - vezanoza Planom predlo`eno relaksirawe strukture na"ostrvu" - definisane aktuelnim UP-om i revital-izovawe tri stara mosta.

- Obezbijediti odgovaraju}u prostorno-plan-sku dokumentaciju za sva naseqa predvi|ena zaaktivirawe u funkciji turisti~ke djelatnosti, pri~emu prioritet treba dati Vrawini sa Lesendrom,

@abqaku sa podgra|em, Muri}ima, Krwicama (Brodi Liman) i Radu{u.

- Pristupiti izradi investiciono-tehni~kedokumentacije za osnovnu putnu saobra}ajnicu ufunkciji Parka, na pravcu Vladimir - Ostros - Vir- Rijeka Crnojevi}a - Karu~ - Dodo{i - @abqak -Ponari - Vukovci - Bijelo Poqe - Podhum), obuh-vataju}i kako rekonstrukciju i modernizaciju dion-ica koje se zadr`avaju, tako i novih dionica zaizgradwu, ukqu~uju}i i pristupne puteve priobal-nim naseqima, u skladu sa rje{ewima Plana.

- Pristupiti izradi Studije ambijentalnihkarakteristika naseqa, kao dokumentacione osnove- sa tipologijom naseqskih struktura ispecifi~nostima organizacije prostora, koja bibila polazi{te za usmjeravawe intervencija nakonkretnim lokalitetima.

- Pristupiti izradi posebne Studije kojom }ese, u skladu sa postavkama Plana, predvidjeti val-orizacija potencijala Jezera za razvoj sportskih irekreativnih aktivnosti (poligoni za jedrewe, stazeza veslawe i sl.).

- Pristupiti usagla{avawu {umsko-ure|ajnih osnova {ireg podru~ja sa postavkamaPlana, u ciqu obezbje|ewa uslova za odgovaraju}uza{titu i uzgoj {uma u granicama Parka.

- Usloviti dono{ewe odluke o izgradwihidroenergetskih objekata u sistemu Tara-Mora~aprethodnom izradom Elaborata o procjeni uticajatoga zahvata na `ivotnu sredinu Nacionalnogparka, s posebnim naglaskom na specifi~nost eko-sistema Skadarskog jezera, kao dijela podru~jaJadranskog sliva.

- Formirati katastar aktuelnih zaga|iva~akvaliteta voda (prije svega) i vazduha, te zemqi{tau podru~ju Nacionalnog parka, radi preduzimawaodgovaraju}ih mjera.

- Ustanoviti "nulto stawe" kvaliteta`ivotne sredine na podru~ju Parka i wegove kon-takne zone.

- Uspostaviti stalni monitoring osnovnihelemenata prirodne sredine - voda, vazduha izemqi{ta.

- Formirati, na bazi raspolo`ivih podata-ka, informativnu osnovu o svim komponentama bio-diverziteta podru~ja Parka, redovno je dopuwuju}inovim saznawima, iz preduzetih istra`ivawa.

- Nastaviti permanentna nau~na i drugaistra`ivawa podru~ja Parka, u ciqu stvarawaosnove za mogu}e izmjene i dopune Prostornog plana,te eventualne izmjene granica Nacionalnog parka.

Od posebne je va`nosti blagovremeno ostvari-vawe kontakata sa predstavnicima RepublikeAlbanije, radi upoznavawa sa polazi{tima, osnovn-im postavkama i rje{ewima Plana Nacionalnogparka. Usagla{en pristup regulisawu pitawa odzajedni~kog interesa za obije strane, preduslov jestvarawa plodonosne osnove za sprovo|ewe Planompostavqenog koncepta.

KORIŠ]ENA DOKUMENTACIONA OSNOVA

- Bazne studije za izradu "Programa za{tite,unapre|ewa i kori{}ewa dobara Nacionalnogparka "Skadarsko jezero"", IDEI, Titograd,1987.godine. (Geologija, Pedologija, Hidrologija,Meteorologija, Kulturno nasle|e, Stanovni{tvo,Mre`a naseqa, Dru{tvena kretawa i promjene,Poqoprivreda, [umarstvo, Flora i fauna, Lov iribolov, Industrija, Turizam, Saobra}aj, Ostalaprivreda, Za{tita i me|unarodni aspekti, Sinteza).

- Prostorni plan Republike Crne Gore do2000.godine - Izmjene i dopune, RZUP, Podgorica,

Strana 64 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

1996. godine- Prostorni plan Op{tine Cetiwe i GUP

Cetiwe, RZUP, Titograd, 1988.godine- Prostorni plan Op{tine Titograd i GUP

Titograd, UI SR Slovenije, Qubqana, 1987.godine- Prostorni plan Op{tine Danilovgrad i

GUP Danilovgrad, RZUP, Titograd, 1988. godine- GUP Nik{i}, UI SR Hrvatske, Zagreb-

Nik{i}, 1985.godine- Plan ure|ewa naseqa Virpazar, IAUS,

Beograd, 1985. godine- Urbanisti~ki projekat centra Virpazara,

IAUS, Beograd, 1985.godine- Urbanisti~ki projekat revitalizacije

gradskog jezgra Rijeke Crnojevi}, RZUP, Podgorica,1992. godine

- Op{ti program razvoja podru~ja RijekeCrnojevi} - Primarne investicione ideje, RZUP,Podgorica, 1992. godine

- Idejni projekat regulacije Skadarskog jez-era, Drima i Bojane, Vodoprivredno preduze}e"Zeta", Titograd, 1973. godine

- Idejni projekat regulacije Skadarskog jez-era, Drima i Bojane - Izmjene, Vodoprivredno pre-duze}e "Zeta", Titograd i Zavod za vodoprivredu,Sarajevo, 1981.godine

- Skadarsko jezero, Zbornik radova sa sim-pozijuma CANU, Titograd, 1983.godine

- Franetovi} kap. Dinko - B"re, Historijapomorstva i ribarstva Crne Gore do 1918. godine,Istorijski institut NRCG, Titograd,1960. godine

- Dr Vasilije L. Radulovi}, Hidrologijasliva Skadarskog jezera, Zavod za geolo{kaistra`ivawa SRCG, Titograd, 1989.godine

- Prof. dr Jefto Milovi}, Istorijsko-geografski atlas Crne Gore, Univerzitetska rije~,Nik{i}, 1990. godine

- Program proizvodwe huminskih |ubriva,kulturnih supstrata za tresetne kocke i qekovitablata, Montcheming, Podgorica, 1996.godine

- Informacije o zna~ajnim le`i{timakvalitetne podzemne vode u Tu{kom poqu, Geolo{kizavod Crne Gore

- arh. Milorad Vukoti},Zaboravqena arhitektura, "Ovdje", Titograd,1973.godine

472.Na osnovu odredbe ~lana 16. Zakona o Fondu za

razvoj Republike Crne Gore ("Slu`beni listRepublike Crne Gore", broj 46/92), Vlada RepublikeCrne Gore, na sjednici od 7. septembra 2001. godine,donosi

R J E [ E W E O RAZRJE[EWU OD DU@NOSTI DVA ^LANA

UPRAVNOG ODBORA FONDA ZA RAZVOJ REPUB-LIKE CRNE GORE

1. Razrje{ava se IVAN RAI^EVI], ministartrgovine u Vladi Republike Crne Gore, od du`nosti~lana Upravnog odbora Fonda za razvoj RepublikeCrne Gore, na li~ni zahtjev.

2. Razrje{ava se DU[AN SIMONOVI],sekretar Republi~kog sekretarijata za razvoj oddu`nosti ~lana Upravnog odbora Fonda za razvojRepublike Crne Gore, na li~ni zahtjev.

Broj: 02-3876/2 Podgorica, 7. septembar 2001. godine

Vlada Republike Crne GorePredsjednik,

Filip Vujanovi}, s.r.

473.Na osnovu odredbe ~lana 16 Zakona o Fondu za

razvoj Republike Crne Gore ("Slu`beni listRepublike Crne Gore", broj 46/92), Vlada RepublikeCrne Gore, na sjednici od 7. septembra 2001. godine,donosi

R J E [ E W E

O IMENOVAWU DVA ^LANA UPRAVNOG ODBORAFONDA ZA RAZVOJ REPUBLIKE CRNE GORE

Imenuju se za ~lanove Upravnog odbora Fondaza razvoj Republike Crne Gore:

dr BO@O MIHAILOVI], profesor naEkonomskom fakultetu u Podgorici

[EFIK NI[I], dipl. ing. gra|evinarstva,preduzetnik iz Bijelog Poqa.

Broj: 02-3876/3 Podgorica, 7. septembar 2001. godine

Vlada Republike Crne GorePredsjednik,

Filip Vujanovi}, s.r.

474.Na osnovu odredaba ~lana 21 stav 2. Zakona o

javnim preduze}ima ("Slu`beni list RepublikeCrne Gore", broj 6/91 ), ~lana 5 Zakona o morskomdobru ("Slu`beni list Republike Crne Gore", broj14/92), ~l. 1, 2 i 4 Odluke o osnivawu Javnog pre-duze}a za upravqawe morskim dobrom Crne Gore("Slu`beni list Republike Crne Gore", broj 25/92),Vlada Republike Crne Gore, na sjednici od 7. sep-tembra 2001. godine, donosi

R J E [ E W E

O RAZRJE[EWU OD DU@NOSTI DIREKTORAJAVNOG PREDUZE]A ZA UPRAVQAWE

MORSKIM DOBROM CRNE GORE

Razrje{ava se RAJKO MIHOVI] od du`nostidirektora Javnog preduze}a za upravqawe morskimdobrom Crne Gore, na li~ni zahtjev.

Broj: 02-3879/7 Podgorica, 7. septembar 2001. godine

Vlada Republike Crne GorePredsjednik,

Filip Vujanovi}, s.r.

475.Na osnovu odredaba ~lana 21 stav 2 Zakona o

javnim preduze}ima ("Slu`beni list RepublikeCrne Gore", broj 6/91 ), ~lana 5 Zakona o morskomdobru ("Slu`beni list Republike Crne Gore", broj14/92), ~l. 1, 2 i 4 Odluke o osnivawu Javnog pre-duze}a za upravqawe morskim dobrom Crne Gore("Slu`beni list Republike Crne Gore", broj 25/92),Vlada Republike Crne Gore, na sjednici od 7. sep-tembra 2001. godine, donosi

R J E [ E W E

O IMENOVAWU DIREKTORA JAVNOG PRE-DUZE]A ZA UPRAVQAWE MORSKIM DOBROM

CRNE GORE

Imenuje se za direktora Javnog preduze}a zaupravqawe morskim dobrom Crne Gore DRAGAN

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 65 - Broj 46

IVAN^EVI], doskora{wi pomo}nik ministraturizma.

Broj: 02-3879/8Podgorica, 7. septembar 2001. godine

Vlada Republike Crne GorePredsjednik,

Filip Vujanovi}, s.r.

476.Na osnovu odredbe ~lana 12 stav 4 Uredbe o

Vladi Republike Crne Gore ("Slu`beni listRepublike Crne Gore", br.15/94 i 4/97) i ~lana 5Uredbe o Generalnom sekretarijatu Vlade RepublikeCrne Gore ("Slu`beni list Republike Crne Gore",broj 12/92), Vlada Republike Crne Gore, na sjedniciod 7. septembra 2001. godine, donosi

R J E [ E W E

O RAZRJE[EWU OD DU@NOSTI SAVJETNIKAPREDSJEDNIKA VLADE REPUBLIKE CRNE

GORE

Razrje{ava se RADOSAV MARTINOVI] oddu`nosti savjetnika predsjednika Vlade RepublikeCrne Gore za pitawa bezbjednosti, zbog odlaska nanovu du`nost.

Broj: 02-3877/3 Podgorica, 7. septembar 2001. godine

Vlada Republike Crne GorePredsjednik,

Filip Vujanovi}, s.r.

477.Na osnovu odredbe ~lana 15 stav 2 Zakona o

na~elima organizacije dr`avne uprave ("Slu`benilist Republike Crne Gore", broj 56/93), a u vezi sa~lanom 19a stav 2 Uredbe o organizaciji i na~inurada dr`avne uprave ("Slu`beni list RepublikeCrne Gore, br. 8/93, 39/93, 19/95, 13/96, 24/96, 7/97,13/98, 27/98, 38/98, 18/99, 31 /99, 59/2000, 31/2001 i33/2001 ), Vlada Republike Crne Gore, na sjednici od7. septembra 2001. godine, donosi

R J E [ E W E

O IMENOVAWU DIREKTORA UPRAVE CARINACRNE GORE

Imenuje se za direktora Uprave carina CrneGore MIODRAG RADUSINOVI], dosada{wivr{ilac du`nosti direktora Uprave carina CrneGore.

Broj: 02-3875/3 Podgorica, 7. septembar 2001. godine

Vlada Republike Crne GorePredsjednik,

Filip Vujanovi}, s.r.

478.Na osnovu odredbe ~lana 12 stav 4 Uredbe o

Vladi Republike Crne Gore ("Slu`beni listRepublike Crne Gore", br. 15/94 i 4/97) i odredbe~lana 8 Odluke o osnivawu Turisti~ke organizaci-je Crne Gore ("Slu`beni list Republike CrneGore", broj 17/95), Vlada Republike Crne Gore, nasjednici od 7. septembra 2001. godine, donosi

R J E [ E W E

O RAZRJE[EWU OD DU@NOSTI DIREKTORATURISTI^KE ORGANIZACIJE CRNE GORE

Razrje{ava se VELIBOR ZOLAK od du`nostidirektora Turisti~ke organizacije Crne Gore, nali~ni zahtjev.

Broj: 02-3878/2 Podgorica, 7. septembar 2001. godine

Vlada Republike Crne GorePredsjednik,

Filip Vujanovi}, s.r.

479.Na osnovu odredbe ~lana 12 stav 4 Uredbe o

Vladi Republike Crne Gore ("Slu`beni listRepublike Crne Gore", br. 15/94 i 4/97) i odredbe~lana 8 Odluke o osnivawu Turisti~ke organizaci-je Crne Gore ("Slu`beni list Republike CrneGore", broj 17/95), Vlada Republike Crne Gore, nasjednici od 7. septembra 2001. godine, donosi

R J E [ E W E

O IMENOVAWU DIREKTORA TURISTI^KEORGANIZACIJE CRNE GORE

Imenuje se za direktora Turisti~ke organi-zacije Crne Gore PREDRAG JELU[I], sekretar zaprivredu i finansije Op{tine Budva.

Broj: 02-3878/3 Podgorica, 7. septembar 2001. godine

Vlada Republike Crne GorePredsjednik,

Filip Vujanovi}, s.r.

Na osnovu ~lana 192 Zakona o op{temupravnom postupku i ~lana 13 Zakona o nevladinimorganizacijama (“Slu`beni list RCG", broj 27/99),postupaju}i po obavje{tewu nevladinog udru`ewanaziva " TURISTI^KO DRU[TVO BIJELA -BIJELA" od 21.09.2001. godine, donosi

R J E [ E W E

U Registar nevladinih udru`ewa, Kwiga br. Iredni broj 365, rubrika 6 vr{i se izmjena podatka olicu koj e }e zastupati i prtedstavqati nevladinoudru`ewe naziva “TURISTI^KO DRU[TVOBIJELA - BIJELA" sa sjedi{tem u Bijeloj,op{tina Herceg Novi.

Nevladino udru`ewe naziva “TURISTI^KODRU[TVO BIJELA-BIJELA" zatupa}e i pred-stavqati [erovi} Bo`o iz Bijele, Vala bb.

Obrazlo`ewe

Rje{ewem ovog Ministarstva, broj 02-839/2000od 7.02.2000 godine upisano je u Registar nevladinihudru`ewa, nevladino udru`ewe naziva "TUR-ISTI^KO DRU[TVO BIJELA - BIJELA" sasjedi{tem u Bijeloj, pod rednim brojem 365.

Dopisom broj 37 od 21.09.2001. godine nevladi-no udru`ewe “TURISTI^KO DRU[TVO BIJELA -BIJELA" obavijestio je ovo Ministarstvo o prom-jeni lica koje }e vr{iti poslove zastupawa i pred-stavqawa (obavje{tewe broj 13/2001).

Sa iznijetih razloga saglasno ~l. 17 Zakona o

Strana 66 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

nevladinim organizacijama rije{eno je kao u dis-pozitivu.

Protiv ovog rje{ewa mo`e se pokrenutiupravni spor u roku od 30 dana od dana prijema istogpred Vrhovnim sudom Republike Crne Gore.

Broj, 02-839/01Podgorica, 21. 09.2001. godina

Ministarstvo pravdePomo}nik ministra,

Branislav Radulovi}, s.r.

Na osnovu ~lana 192. Zakona o op{temupravnom postupku i ~lana 13. Zakona o nevladinimorganizacijama (“Slu`beni list RCG”, broj 27/99),Ministarstvo pravde rje{avaju}i o zahtjevunevladinog udru`ewa naziva "UDRU@EWEZA[TITE OD PO@ARA BAR" od 17.09.2001. godine,za upis u Registar nevladinih udru`ewa, donosi

R J E [ E W E

UVA@AVA se Zahtjev nevladinog udru`ewanaziva "UDRU@EWE ZA[TITE OD PO@ARA BAR"sa sjedi{tem u Baru i u Registar nevladinihudru`ewa upisuje dana 21.09.2001. godine, pod red-nim brojem 1275, koje }e zastupati i predstavqatiJoveti} Braco iz Bara, B. revolucije 4.

Obrazlo`eweNevladino udru`ewe naziva "UDRU@EWE

ZA[TITE OD PO@ARA BAR" obratilo se ovomMinistarstvu prijavom od 17.09.2001. godine, radiupisa u Registar nevladinih udru`ewa. Uz prijavuje dostavqen osniva~ki akt i Statut.

Polaze}i od navedenog, saglasno ~lanu 13.Zakona o nevladinim organizacijama i primjenom~lana 131. Zakona o op{tem upravnom postupkurije{eno je kao u dispozitivu.

Protiv ovog rje{ewa mo`e se pokrenutiupravni spor u roku od 30 dana od dana prijema istogpred Vrhovnim sudom Republike Crne Gore.

Broj : 02-4451 /01Podgorica, 21.09.2001. godine

Ministarstvo pravdePomo}nik ministra,

Branislav Radulovi}, s.r.

Na osnovu ~lana 192. Zakona o op{temupravnom postupku i ~lana 13. Zakona o nevladinimorganizacijama (“Slu`beni list RCG”, broj 27/99),Ministarstvo pravde rje{avaju}i po zahtjevunevladinog udru`ewa naziva "UDRU@EWE ZABOQE SJUTRA NIK[I]" od 20.09.2001. godine, zaupis u Registar nevladinih udru`ewa, donosi

R J E [ E W E

UVA@AVA se Zahtjev nevladinog udru`ewanaziva "UDRU@EWE ZA BOQE SJUTRA NIK[I]"sa sjedi{tem u Nik{i}u i u Registar nevladinihudru`ewa upisuje dana 21.09.2001. godine, pod red-nim brojem 1276, koje }e zastupati i predstavqatiMemarevl} Radmila iz Nik{i}a, Kapino Poqe bb.

Obrazlo`eweNevladino udru`ewe naziva "UDRU@EWE ZA

BOQE SJUTRA NIK[I]" obratilo se ovomMinistarstvu prijavom od 20.09.2001. godine, radi

upisa u Registar nevladinih udru`ewa. Uz prijavuje dostavqen osniva~ki akt i Statut.

Polaze}i od navedenog, saglasno ~lanu 13.Zakona o nevladinim organizacijama i primjenom~lana 131. Zakona o op{tem upravnom postupkurije{eno je kao u dispozitivu.

Protiv ovog rje{ewa mo`e se pokrenutiupravni spor u roku od 30 dana od dana prijema istogpred Vrhovnim sudom Republike Crne Gore.

Broj: 02-3382/01Podgorica, 21.09.2001. godine

Ministarstvo pravdePomo}nik ministra,

Branislav Radulovi}, s.r.

Na osnovu ~lana 192. Zakona o op{temupravnom postupku i ~lana 13. Zakona o nevladinimorganizacijama (“Slu`beni list RCG”, broj 27/99),Ministarstvo pravde rje{avaju}i po zahtjevunevladinog udru`ewa naziva "UDRU@EWE ZAZA[TITU PRIRODE IVA" od 21.09.2001. godine, zaupis u Registar nevladinih udru`ewa, donosi

R J E [ E W E

UVA@AVA se Zahtjev nevladinog udru`ewanaziva "UDRU@EWE ZA ZA[TITU PRIRODEIVA" sa sjedi{tem u Kola{inu i u Registar nevla-dinih udru`ewa upisuje dana 21.09.2001. godine, podrednim brojem 1277, koje }e zastupati i pred-stavqati Xudovi} Slobodan iz Kola{ina, ul.13.jula br.31.

Obrazlo`eweNevladino udru`ewe naziva "UDRU@EWE ZA

ZA[TITU PRIRODE IVA" obratilo se ovomMinistarstvu prijavom od 21.09.2001. godine, radiupisa u Registar nevladinih udru`ewa. Uz prijavuje dostavqen osniva~ki akt i Statut.

Polaze}i od navedenog, saglasno ~lanu 13.Zakona o nevladinim organizacijama i primjenom~lana 131. Zakona o op{tem upravnom postupkurije{eno je kao u dispozitivu.

Protiv ovog rje{ewa mo`e se pokrenutiupravni spor u roku od 30 dana od dana prijema istogpred Vrhovnim sudom Republike Crne Gore.

Broj: 02-4512/01Podgorica, 21.09.2001. godine

Ministarstvo pravdePomo}nik ministra,

Branislav Radulovi}, s.r.

Na osnovu ~lana 192. Zakona o op{temupravnom postupku i ~lana 13. Zakona o nevladinimorganizacijama (“Slu`beni list RCG”, broj 27/99),Ministarstvo pravde rje{avaju}i po zahtjevunevladinog udru`ewa naziva "ASOCIJACIJA FREEMEDIA" od 21.09.2001. godine, za upis u Registarnevladinih udru`ewa, donosi

R J E [ E W E

UVA@AVA se Zahtjev nevladinog udru`ewanaziva "ASOCIJACIJA FREE MEDIA" sa sjedi{tem uPodgorici i u Registar nevladinih udru`ewaupisuje dana 21.09.2001. godine, pod rednim brojem1278, koje }e zastupati i predstavqati \uranovi}Dra{ko iz Podgorice, Ul. beogradska 6.

27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 67 - Broj 46

Obrazlo`eweNevladino udru`ewe naziva "ASOCIJACIJA

FREE MEDIA" obratilo se ovom Ministarstvu pri-javom od 21.09.2001. godine, radi upisa u Registarnevladinih udru`ewa. Uz prijavu je dostavqenosniva~ki akt i Statut.

Polaze}i od navedenog, saglasno ~lanu 13.Zakona o nevladinim organizacijama i primjenom~lana 131. Zakona o op{tem upravnom postupkurije{eno je kao u dispozitivu.

Protiv ovog rje{ewa mo`e se pokrenutiupravni spor u roku od 30 dana od dana prijema istogpred Vrhovnim sudom Republike Crne Gore.

Broj : 02-4513/01Podgorica, 21.09.2001. godine

Ministarstvo pravdePomo}nik ministra,

Branislav Radulovi}, s.r.

Na osnovu ~lana 192. Zakona o op{temupravnom postupku i ~lana 13. Zakona o nevladinimorganizacijama (“Slu`beni list RCG”, broj 27/99),Ministarstvo pravde rje{avaju}i po zahtjevunevladinog udru`ewa naziva "AUTO MOTO KLUB -KUN^ER" od 21.09.2001. godine, za upis u Registarnevladinih udru`ewa, donosi

R J E [ E W E

UVA@AVA se Zahtjev nevladinog udru`ewanaziva "AUTO MOTO KLUB - KUN^ER" sasjedi{tem u Podgorici i u Registar nevladinihudru`ewa upisuje dana 21.09.2001. godine, pod red-nim brojem 1279, koje }e zastupati i predstavqatiKun~er Frawo iz Podgorice, V proleterska 89.

Obrazlo`eweNevladino udru`ewe naziva "AUTO MOTO

KLUB - KUN^ER" obratilo se ovom Ministarstvuprijavom od 21.09.2001. godine, radi upisa u Registarnevladinih udru`ewa. Uz prijavu je dostavqenosniva~ki akt i Statut.

Polaze}i od navedenog, saglasno ~lanu 13.Zakona o nevladinim organizacijama i primjenom~lana 131. Zakona o op{tem upravnom postupkurije{eno je kao u dispozitivu.

Protiv ovog rje{ewa mo`e se pokrenutiupravni spor u roku od 30 dana od dana prijema istogpred Vrhovnim sudom Republike Crne Gore.

Broj: 02-4515/01Podgorica, 21.09.2001. godine

Ministarstvo pravdePomo}nik ministra,

Branislav Radulovi}, s.r.

Na osnovu ~lana 192. Zakona o op{temupravnom postupku i ~lana 13. Zakona o nevladinimorganizacijama (“Slu`beni list RCG”, broj 27/99),Ministarstvo pravde rje{avaju}i po zahtjevunevladinog udru`ewa naziva "UDRU@EWEGRA\ANA KLUB-ZDRAVA HRANA -11 " od 19.09.2001. godine, za upis u Registar nevladinihudru`ewa, donosi

R J E [ E W E

UVA@AVA se Zahtjev nevladinog udru`ewanaziva "UDRU@EWE GRA\ANA KLUB-ZDRAVAHRANA -11 " sa sjedi{tem u Nik{i}u i u Registarnevladinih udru`ewa upisuje dana 20.09.2001.godine, pod rednim brojem 1271, koje }e zastupati ipredstavqati Pantovl} Stojanka iz Nik{i}a,Vidrovan bb.

Obrazlo`eweNevladino udru`ewe naziva "UDRU@EWE

GRA\ANA KLUB-ZDRAVA HRANA -11 " obratilo seovom Ministarstvu prijavom od 19.09.2001. godine,radi upisa u Registar nevladinih udru`ewa. Uzprijavu je dostavqen osniva~ki akt i Statut.

Polaze}i od navedenog, saglasno ~lanu 13.Zakona o nevladinim organizacijama i primjenom~lana 131. Zakona o op{tem upravnom postupkurije{eno je kao u dispozitivu.

Protiv ovog rje{ewa mo`e se pokrenutiupravni spor u roku od 30 dana od dana prijema istogpred Vrhovnim sudom Republike Crne Gore.

Broj: 02-4483/01Podgorica, 20.09.2001. godine

Ministarstvo pravdePomo}nik ministra,

Branislav Radulovi}, s.r.

S A D R @ A J

Reg.br. Strana

469.Odluka o obrazovawu Komisije za izradupredloga zakona o referendumu odr`avnom statusu Crne Gore........................

47o.Odluka o dono{ewu Prostornog planapodru~ja posebne namjene za Nacionalnipark "Skadarsko jezero"................................

471.Prostorni plan podru~ja posebne namjeneza Nacionalni park "Skadarsko jezero" ..

472.Rje{ewe o razrje{ewu od du`nosti dva~lana Upravnog odbora Fonda za razvojRepublike Crne Gore ....................................

473.Rje{ewe o imenovawu dva ~lana Upravnogodbora Fonda za razvoj Republike CrneGore ...................................................................

474.Rje{ewe o razrje{ewu od du`nosti direk-tora Javnog preduze}a za upravqawemorskim dobrom Crne Gore............................

475.Rje{ewe o imenovawu direktora Javnogpreduze}a za upravqawe morskim dobromCrne Gore .........................................................

476.Rje{ewe o razrje{ewu od du`nosti sav-jetnika predsjednika Vlade RepublikeCrne Gore .........................................................

477.Rje{ewe o imenovawu direktora Upravecarina Crne Gore............................................

478.Rje{ewe o razrje{ewu od du`nosti direk-tora Turisti~ke organizacije Crne Gore ..

479.Rje{ewe o imenovawu direktora Turi-sti~ke organizacije Crne Gore ...................

MINISTARSTVO PRAVDE RCG

Rje{ewa o upisu u Registar nevladinihudru`ewa .........................................................

Strana 68 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

1

1

2

65

65

65

65

66

66

66

66

66-68

Izdava~: Novinsko-izdava~ka ustanova Slu`beni list Republike Crne Gore. Podgorica, Novaka Milo{eva 10/I.Direktor i glavni i odgovorni urednik Mom~ilo Vujo{evi}. Urednik ]irko Bulatovi}. Telefoni: Direktor245-073. Uredni{tvo248-559 i 242-551. Ra~unovodstvo 634-661. Pretplata tel/faks 245-073. Internet: http://www.sllrcg.cg.yu, E-mail: sllrcg@cg.yu

[tampa i distribucija: Novinsko-javno preduze}e “Pobjeda”