GODIŠNJI MAKROEKONOMSKI IZVJEŠTAJCENTRALNE BANKE CRNE GORE

2013. GODINA

Podgorica, 2014. godine

IZDAVAČ: Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog broj 6 81000 Podgorica Telefon: +382 20 665 331 Fax: +382 20 665 336

WEB ADRESA: http://www.cbcg.me

SAVJET CENTRALNE BANKE: Mr Milojica Dakić, guverner Dr Velibor Milošević, viceguverner Dr Nikola Fabris, viceguverner Asim Telaćević Dr Milivoje Radović Dr Milorad Jovović Dr Srđa Božović

GRAFIČKA PRIPREMA: Andrijana Vujović Nikola Nikolić

LEKTURA: Bojana Šupeljak

ŠTAMPA: DPC d.o.o. Podgorica

TIRAŽ: 100 primjeraka

Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz izvještaja obavezno

navedu izvor

ARIMA Autoregressive Integrated Moving Average (autoregresioni integrisani model sa pokretnim prosjecima) BDP Bruto domaći proizvodBiH Bosna i HercegovinaCRBC China Road and Bridge CorporationCCCC China Communications Construction CompanyCHF Švajcarski franakCPI Consumer Price Index (indeks potrošačkih cijena)CBCG Centralna banka Crne GoreCEFTA Central European Free Trade Agreement (Sporazum o srednjoevropskoj zoni slobodne trgovine)DB Doing Business (Izvještaj lakoće poslovanja)ECB Evropska centralna bankaEMU Ekonomska i monetarna unijaEU Evropska unijaEUR EuroEIB European Investment Bank (Evropska investiciona banka)EBRD European Bank for Reconstruction and Development (Evropska banka za obnovu i razvoj)EURIBOR Euro Interbank Offered Rate (eurska međubankarska stopa)EZ Evropska ZajednicaEPCG Elektroprivreda Crne GoreEFTA European Free Trade Association (Evropska asocijacija za slobodnu rgovinu) FAB Functional Airspace Block (Funkcionalni blok vazdušnog prostora)FED Federalne rezerveFOB Free on BoardFZU Fond zajedničkog ulaganjaG 8 Grupa 8 industrijski najrazvijenijih zemalja svijetaG20 Grupa 20, čini 19 industrijski najrazvijenijih zemalja svijeta i EUGWh Gigavat satHOV Hartija od vrijednostiHE HidroelektraneHCI Harmonised Competitiveness Indicators (harmonizovani indikatori konkurentnosti)IBRD International bank for Recontruction and Development (Međunarodna banka za obnovu i razvoj)IDA International Development Association (Međunarodna asocijacija za razvoj) IFC International Finance Corporation (Međunarodna finansijska korporacija)IMF International Monetary Fund (Međunarodni monetarni fond)IRF Investiciono-razvojni fondIPA Instrument for Pre-Accession Assistance (instrument pretpristupne pomoći)KAP Kombinat aluminijuma Podgorica

KBM Kreditna banka MariborKFW Kreditanstalt für Wiederaufbau (Njemačka razvojna banka)KHOV Komisija za hartije od vrijednosti LIBOR London interbank offered rate (londonska međubankarska stopa)MICE Meetings, Incentives, Conferences, Events (kongresni turizam) MMF Međunarodni monetarni fond MONSTAT Zavod za statistiku Crne GoreMONEX20, MONEXPIF - Indeksi Montenegroberze MFI Mikrokreditna finansijska institucijaNikkei 225 Indeks tokijske berzeNVO Nevladina organizacijaNPR Nacionalni plan razvojaOPEC Organization of the Petroleum Exporting Countries (Organizacija zemalja izvoznica nafte)PDV Porez na dodatu vrijednost PEP Pretpristupni ekonomski programPIO Penzijsko i invalidsko osiguranjep.p. Procentni poenPTT Pošta, telegraf i telefonPPEKS Prosječno ponderisana efektivna kamatna stopaPPNKS Prosječno ponderisana nominalna kamatna stopaROA Return of Assets (povraćaj na aktivu)ROE Return of Equity (povraćaj na kapital)RTCG Radio Televizija Crne GoreRTSI indeks Russian Trading System Index (indeks moskovske berze)SAD Sjedinjene Američke DržaveSDI Strane direktne investicijeSES Single European Sky (Jedinstveno evropsko nebo)SMTK Standarna međunarodna trgovinska klasifikacijaSFRJ Socijalistička Federativna Republika JugoslavijaSSE kompozitni indeks - Indeks šangajske berzeSTO Svjetska trgovinska organizacijaSWOT Strenghts, Weaknesses, Opportunities, Threats (Prednosti, slabosti, šnse, opasnosti)TE TermoelektranaUSD Američki dolarUN Ujedinjene nacijeUN DESA United Nations Department of Economic and Social Affairs (Odjeljenje Ujedinjenih nacija za ekonomske i socijalne poslove)UNWTO UN World tourism organization (Svjetska turistička organizacina Ujedinjenih nacija)UNCTAD United Nations Conference on Trade and Development (Konferencija Ujedinjenih nacija za trgovinu i razvoj)WBIF Western Balkans Investment Framework (Investicioni okvir za Zapadni Balkan) WESP World Economics Situation and Prospects (Svjetska ekonomska situacija i prognoze)WTM World Travel Market (Svjetsko tržište putovanja)

SPISAK UPOTRIJEBLJENIH SKRAĆENICA

Površina: 13.812 km2

Populacija (broj stanovnika): 620.029Dužina granica: 614 kmGlavni grad: Podgorica (185.937 stanovnika) - administrativni i ekonomski centarPrijestonica: Cetinje - istorijski i kulturni centarDužina morske obale: 293 kmDužina plaža: 73 kmNajduža plaža: Velika plaža, Ulcinj - 13.000 mNajviši vrh: Bobotov kuk (planina Durmitor) - 2.522 mNajveće jezero: Skadarsko - 391 km2

Najdublji kanjon: rijeka Tara - 1.300 mNajveći zaliv: Boka kotorskaVremenska zona: GTM+1Elektrosistem: 220V/50HzKlima: mediteranskaProsječna temperatura vazduha: Ljeti 27.4 oCMaksimalna temperatura mora: 27.1 oCProsječan broj sunčanih dana u godini: 240Kupališna sezona: 180 danaMore: Jadransko Providnost mora: od 38 do 56 m

OSNOVNE INFORMACIJE O CRNOJ GORI

MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI U 2013. 9

1. REALNI SEKTOR 131.1. Bruto domaći proizvod 151.2. Djelatnosti 291.3. Cijene 381.4. Tržište rada 45

2. MONETARNA KRETANJA 492.1. Banke 522.2. Kamatne stope banaka 652.3. Mikrokreditne finansijske institucije 68

3. TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA 733.1. Tržište novca 753.2. Tržište kapitala 75

4. FISKALNI SEKTOR 834.1. Javne finansije Crne Gore 854.2. Budžet Crne Gore 884.3. Lokalna samouprava 914.4. Državni fondovi 94

5. DRŽAVNI DUG 995.1. Unutrašnji dug 1025.2. Spoljni dug 1035.3. Izdate garancije 1065.4. Otplata duga 1085.5. Projekcija i održivost državnog duga 108

6. EKSTERNI SEKTOR 1116.1. Tekući račun platnog bilansa 1146.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija 124

7. ANALIZA TRŽIŠTA NEKRETNINA 129

8. MEĐUNARODNA EKONOMIJA 1358.1. Razvijene ekonomije 1388.2. Zemlje u usponu 1428.3. Zemlje okruženja 1448.4. Kamatne stope centralnih banaka 1468.5. Kretanje deviznih kurseva 147

9. NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI 149

10. PRILOZI 157

SADRŽAJ

* Podatak za 2013. godinu je procjena Monstata.** Tekući prihodi i izdaci budžeta, državnih fondova i lokalne samouprave.

Pregled makroekonomskih pokazatelja

2012. 2013. %

REALNI SEKTORBDP (u tekućim cijenama, u milionima eura)* 3.148,9 3.335,9 Industrijska proizvodnja (u odnosu na isti period prethodne godine) -7.1 10.6Šumarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine) -13,6 9,7Građevinarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine-mjereno efektivnim časovima) -9,2 31,5ZaposlenostBroj zaposlenih (decembar) 167.484 167.173Broj nezaposlenih (decembar) 31.168 34.514Stopa inflacije (u odnosu na decembar prethodne godine) Potrošačke cijene u odnosu na kraj godine 5,1 0,3Prosječna zarada bez poreza i doprinosa (prosjek za period I - XII mjeseca) 487 479 -1,6MONETARNI SEKTOR (u milionima eura)M11Ukupni depoziti 1.980,7 2.097,7 5,9Depoziti privrede 526,5 554,6 5,3Depoziti države 87,0 86,2 -0,9Centralna vlada 53,1 50,1 -5,6Regulatorne agencije 5,0 4,3 -14,3Jedinice lokalne samouprave 11,7 17,6 49,9Državni fondovi 17,2 14,2 -17,1Depoziti finansijskih institucija 75,4 83,4 10,6Depoziti stanovništva 1.147 1.237 7,9Depoziti - ostalo 145,0 136,0 -6,2Ukupni krediti 2.342,0 2.414,0 3,1Krediti privredi 930,4 950,5 2,2Krediti državi 100,1 152,7 52,5Centralna vlada 53,7 105,5 96,4Regulatorne agencije 0,8 3,1Jedinice lokalne samouprave 42,4 39,8 -6,1Državni fondovi 3,2 4,2 31,4Krediti bankama i finansijskim institucijama 432,5 360,0 -16,8Krediti stanovništvu 809,1 881,3 8,9Krediti - ostalo 69,8 69,5 -0,5TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALAPromet na berzi (u milionima eura) 32,7 30,8 -5,8Montenegro berzaBerzanski indexi MONEX20 9.849,92 9.850,18 0,0MONEX PIF 3.441,84 3.412,24 -0,9Prosječna kamatna stopa na 28-dnevne državne zapise, poslednjaProsječna kamatna stopa na 56-dnevne državne zapise, poslednjaProsječna kamatne stope na 91-dnevne državne zapise, poslednja 5,47% 3,44%Prosječna kamatna stopa na 182-dnevne državne zapise, poslednja 3,48% 1,83%FISKALNI SEKTOR (u milionima eura)Tekući prihodi** 1.299,9 1.420,6 9,3Izdaci** 1.493,3 1.508,5 1,0Suficit/deficit -193,4 -87,9 -54,6Eksterni državni dug bez javnih preduzeća (u milionima eura) 1.295,0 1.433,0 10,7Unutrašnji državni dug bez javnih preduzeća (u milionima eura) 404,5 500,7 23,8EKSTERNI SEKTORSaldo tekućeg računa (u milionima EUR) -587,6 -487,0Trgovinski bilans -1.389,2 -1.330,1Bilans usluga 612,3 646,8% pokrića trgovinskog deficita sa ostalim saldima 57,7 63,4Saldo tekućeg računa u % od BDP -18,7 -14,6

9

Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2013. Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2013

U 2013. godini došlo je do rasta ekonomske aktivnosti u većini sektora. Ukupna industrijska pro-izvodnja je u porastu, povećan je obim aktivnosti u građevinarstvu i šumarstvu, a sektor saobra-ćaja u većini segmenata bilježi rast aktivnosti. Sektor turizam kontinuirano bilježi rast dolazaka i noćenja turista. Inflacija je bila niska. U 2013. godini evidentan je pad stranih direktnih investicija u odnosu na prethodnu godinu, ali generalno gledano one su i dalje na visokom nivou. Bankarski sistem je stabilan i visoko likvidan, ali još uvijek opterećen visokim učešćem nekvalitetnih kredita.

Inflacija u Crnoj Gori u 2013. godini bila je u padu i imala je dezinflacioni trend. Godišnja inflacija je u decembru iznosila 0,3% i bila je niža za 4,8 procentna poena od inflacije iz 2012. godine.

U 2013. godini ostvaren je rast ukupne industrijske proizvodnje od 10,6%, najviše zbog rasta proi-zvodnje u sektoru snabdijevanja električnom energijom, gasom i parom od 38,7%. Pad proizvodnje je zabilježen u sektoru vađenja ruda i kamena od 1,4% i sektoru prerađivačke industrije od 5,0%.

Turizam, kao najkonkurentniji i najvitalniji sektor, i dalje će biti jedan od ključnih generatora rasta crnogorske ekonomije i u narednom periodu. Trend rasta dolazaka i noćenja turista je na-stavljen i u 2013. godini iako nešto umjerenijim rastom u odnosu na prethodnu godinu. Prema podacima Monstata, Crnu Goru je tokom 2013. godine posjetilo 1,5 miliona turista, što je za 3,6% više nego u 2012. godini, pri čemu se broj dolazaka stranih turista povećao za 4,8%, dok je broj dolazaka domaćih turista smanjen za 4,4%. Ostvareno je 9,4 miliona noćenja, što je za 2,8% više u poređenju sa prethodnom godinom. Povećan je broj noćenja stranih turista za 3,3%, dok su doma-ći turisti ostvarili pad noćenja od 1% u odnosu na isti period prethodne godine.

Rast je registrovan i u drumskom, željezničkom i vazdušnom saobraćaju, a evidentirano je poveća-nje prevoza i putnika i robe. Ostvaren je i rast ukupnog prometa u lukama. Šumarstvo je ostvarilo rast proizvodnje od 9,7% u odnosu na isti period prethodne godine, što je rezultat izuzetno niske osnovice u januaru 2012. godine, odnosno nepostojanja proizvodnje u februaru iste godine. Prema preliminarnim podacima Monstata, građevinarstvo je ostvarilo rast, mjereno i vrijednošću izvrše-nih građevinskih radova od 9,7% i efektivnim časovima rada od 31,5%, u odnosu na 2012. godinu.

Bankarski sektor je bio stabilan u 2013. godini, čemu su, prije svega, doprinijeli snažan rast likvid-nih sredstava, kontinuirani rast depozita, kao i dokapitalizacija jednog broja banaka. Koeficijenti likvidnosti i solventnosti banaka na nivou bankarskog sistema su bili značajno iznad propisanog nivoa, a banke su 2013. godinu završile sa ostvarenim pozitivnim finansijskim rezultatom. Iako je u drugoj polovini 2013. godine zabilježena pozitivna tendencija koja se ogleda u smanjenju iznosa

MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI U 2013.

10

Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2013 Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2013.

nekvalitetnih kredita i ostalih potraživanja banaka, i dalje visok nivo nekvalitetnih kredita i osta-lih potraživanja predstavlja ključni problem bankarskog sistema u Crnoj Gori. Međutim, očekuje se da će se kroz postupak dobrovoljnog finansijskog restrukturiranja podstaknuti oporavak duž-nika.

Na kraju 2013. godine, prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa banaka na ukupno odo-brene kredite je iznosila 9,36%, što predstavlja godišnji pad od 0,11 p.p. Prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa na novoodobrene kredite iznosila je 9,42%, što predstavlja godišnji rast od 0,04 p.p. Prosječno ponderisana efektivna kamatna stopa na ukupne depozite iznosila je 2,55% na kraju 2013. godine i bila je za 0,68 p.p. niža u odnosu na kraj 2012. godine.

Deficit budžeta Crne Gore u 2013. godini je iznosio 128,3 miliona eura ili 3,8% BDP-a. Njegovo povećanje rezultat je, najvećim dijelom, metodoloških izmjena u obračunu deficita u smislu da isplaćene garancije ulaze u tekuću budžetsku potrošnju, a ne u otplatu duga.

Prema podacima Ministarstva finansija, državni dug Crne Gore na kraju 2013. godine iznosio je 1,9 milijardi eura ili 58% procijenjenog BDP-a za 2013. godinu. U odnosu na kraj 2012. godine veći je za 234,2 miliona eura ili 13,8%. U strukturi ukupnog duga dominira spoljni dug sa 74,1%, dok se na unutrašnji dug odnosi 25,9% ukupnog duga.

Garancije Crne Gore iznose 303,6 miliona eura. Uključivanjem garancija, državni dug Crne Gore bi iznosio 67,1% procijenjenog BDP-a, što jasno sugeriše da se tendencija daljeg rasta javnog duga mora zaustaviti. U tom pravcu ohrabrujuće djeluju preduzete mjere fiskalne konsolidacije, kao i najava novih mjera.

U 2013. godini deficit tekućeg računa je smanjen za 17% u poređenju sa prethodnom godinom. Poboljšanje salda tekućeg računa najvećim dijelom rezultat je smanjenja spoljnotrgovinskog defi-cita, kao i suficita na ostalim podračunima tekućeg računa. Deficit tekućeg računa je iznosio 14,6% BDP-a, i bio je ispod nivoa deficita ostvarenih u posljednjih nekoliko godina.

U robnoj razmjeni sa inostranstvom evidentan je i dalje visok nivo uvozne zavisnosti. Učešće uvo-za robe u BDP-u u 2013. godini je iznosilo 52%, što je rezultiralo i dalje visokim spoljnotrgovin-skim deficitom od 40% BDP-a. Pad spoljnotrgovinskog deficita za 4,3% rezultat je povećanja izvoza roba, uz istovremeno smanjenje uvoza. U 2013. godini vrijednost robnog izvoza je povećana za 2,8% i njegovo učešće u BDP-u iznosilo je 12%. Na takvo kretanje izvoza najviše je uticao rast izvo-za električne energije (95,6 miliona eura), koji je činio četvrtinu ukupnog crnogorskog izvoza. Po-krivenost spoljnotrgovinskog deficita suficitom ostvarenim na ostalim računima tekućeg računa iznosila je 63,4%, što je za 5,7 p.p. više nego u 2012. godini.

U 2013. godini zabilježeno je smanjenje priliva SDI. Prema preliminarnim podacima, neto priliv stranih direktnih investicija iznosio je 323,9 miliona eura, što je za 29,8% manje u poređenju sa prethodnom godinom. Ukupan priliv po osnovu stranih direktnih investicija iznosio je 479,2 mi-liona eura, od čega se najveći dio odnosio na ulaganja u nekretnine (42,2%) i interkompanijski dug (39,4%).

Broj zaposlenih u 2013 godini u prosjeku je iznosio 171.474, i bio je viši za 3,0% u odnosu na pro-sječan broj zaposlenih u prethodnoj godini, dok je broj zaposlenih u decembru 2013. godine izno-sio 167.173, i bio je manji za 0,2% u odnosu na broj zaposlenih u decembru 2012. godine. Većina sektora (petnaest od ukupno devetnaest) ostvaruje rast broja zaposlenih, pri čemu je najveći rast

11

Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2013. Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2013

zabilježen u sektorima: administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti; poljoprivreda, ribarstvo i šumarstvo i usluge smještaja i ishrane. Pad broja zaposlenih zabilježen je u sektoru snabdijeva-njeelektričnom energijom, gasom, parom i klimatizacija, sektoru prerađivačka industija, sektoru vađenje ruda i kamena i sektoru trgovina na veliko i trgovina na malo.

Na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, na kraju 2013. godine, bilo je 34.514 nezaposlenih lica, što je za 10,7% više nego u istom mjesecu prethodne godine. Broj registrovanih nezaposlenih lica u 2013. godini, u prosjeku je iznosio 32.190, ili 6,7% više nego u istom periodu prethodne godine. Stopa nezaposlenosti je, prema podacima Zavoda za zapošljavanje, u decembru 2013. godine iznosila 14,88% što je za 1,45 p. p. više od stope iz decembra 2012. godine.

Prema podacima Monstata, prosječna zarada u Crnoj Gori, u 2013. godini, iznosila je 726 eura i bila je niža za 0,1% od prosječne zarade iz prethodne godine. Prosječna zarada bez poreza i do-prinosa je iznosila 479 eura i u odnosu na prethodnu godinu bila je niža za 1,6%. U poređenju sa zemljama iz okruženja, Crna Gora po visini prosječne plate zauzima treće mjesto, i to iza Slovenije i Hrvatske, a ispred Srbije, BiH i Makedonije.

REALNI SEKTOR 01

15

Realni sektor

1.1. Bruto domaći proizvod

Prema preliminarnim podacima, rast BDP-a u 2013. godini je iznosio 3,5% što djeluje ohrabrujuće nakon pada od 2,5% u 2012. godini.

Tabela 1.1

Kretanje osnovnih indikatora u 2013. godini – izabrani sektori

Sektori/Indikatori Indeksi

Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo

- Prodaja i otkup proizvoda poljoprivrede, šumarstva i ribarstva 106,0

- Šumarstvo 109,7

Vađenje ruda i kamena 98,6

Prerađivačka industrija 95,0

Snabdijevanje električnom energijom 138,7

Građevinarstvo

- Vrijednost izvršenih građevinskih radova 109,7

- Izvršeni efektivni časovi rada 131,5

Trgovina

- Promet u trgovini na malo u tekućim cijenama 111,3

- Promet u trgovini na malo u stalnim cijenama 109,5

Saobraćaj i skladištenje

- Drumski putnički 108,6

- Drumski robni 171,9

- Željeznički putnički 118,1

- Željeznički robni 153,6

- Vazdušni – prevoz putnika na aerodromima 114,1

- Vazdušni robni 100,3

Usluge pružanja smještaja i ishrane

- Dolasci turista 103,6

- Noćenja turista 102,8

Izvor: Monstat

Dakle, ekonomska slika u Crnoj Gori je u 2013. godini, prema raspoloživim pokazateljima, značajno bolja u odnosu na prethodnu godinu. Evidentirana su pozitivna kretanja u trgovini, energetici, turiz-mu, građevinarstvu, šumarstvu i većini segmenata saobraćaja. Ekonomska kretanja u Crnoj Gori u 2013. godini su bila i pod uticajem, iako skromnog, poboljšanja situacije u međunarodnom okruženju.

16

Centralna banka Crne Gore Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2013

Prema posljednjim projekcijama MMF-a, realni rast BDP-a za Crnu Goru u 2013. godini bi trebalo da iznosi 3,4%, a u 2014. godini 2,8%. Nešto viša stopa je objavljena u posljednjem izvještaju EBRD-a1, s tim što je ocijenjeno da bi u 2013. godini rast mogao biti 3,5%, a u 2014. godini 3,0%.

Uprkos različitim trendovima ekonomskih aktivnosti u većini ekonomija, turizam je sektor koji je pokazao posebnu fleksibilnost u promjenjivim tržišnim uslovima. Crnu Goru je tokom 2013. godine posjetilo 3,6% više turista, dok je broj stranih turista veći za 4,8%, što je nešto niže nego na globalnom nivou (5%), ali slično prosječnom godišnjem trendu od 3,8% do 2022. godine. Pozitivan trend u turiz-mu uticao je i na pozitivne stope nekih od komplementarnih djelatnosti. Tako je prevoz putnika na aerodromima veći za 14,1%, u drumskom saobraćaju za 8,6%, a povećan je i promet u maloprodaji za 11,3%, kao i promet u ugostiteljstvu, koji je u sva četiri kvartala veći u odnosu na uporedni period, pri čemu je rast u četvrtom kvartalu iznosio 3,3%.

Kretanja na tržištu rada nijesu u potpunosti korespondirala sa kretanjima ukupne ekonomske aktiv-nosti tokom godine. Broj nezaposlenih je znatno brže rastao od broja zaposlenih, pa je u decembru 2013. godine broj nezaposlenih bio veći za 10,7% u odnosu na decembar prethodne godine, dok je broj zaposlenih u istom periodu smanjen za svega 0,2%.

Neujednačena ekonomska kretanja u oporavku globalne ekonomije, dugotrajna recesija, posebno u nekim zemljama članicama EU, uticali su na davanje umjerenih prognoza osnovnih ekonomskih in-dikatora, kako na globalnom, tako i na regionalnom nivou.

Prema gruboj procjeni CBCG, a na osnovu raspoloživih podataka, ostvareni rast BDP-a Crne Gore u 2013. godini je iznosio oko 3%. Procjene navedenih međunarodnih institucija o rastu BDP-a Crne Gore u 2014. godini, a koje su već objavljene, kreću se u rasponu od 2,1% do 3%.

Tabela 1.2

Prognozirane stope rasta BDP-a Crne Gore u 2013. i 2014. godini (u %)

Institucija EBRD IMF UNDESAVienna

InstituteEuropean

Commission

2013. 3,5 3,4 1,9 3,5 3,5

2014. 3,0 2,8 2,5 2,1 2,9

Izvor: internet stranice pojedinih institucija

Ekonomija Crne Gore bi u narednom periodu trebalo da bude generisana razvojem turizma, energeti-ke i poljoprivrede, gdje se vide i najveći potencijali za ulaganja, a samo neke od investicija u narednom periodu su: turistički kompleks u Kumboru, Luštici, II Blok TE „Pljevlja“, male hidroelektrane i sl.

Boks 1.1 – Makroekonomska situacija i kretanje BDP-a u svijetu

Globalni ekonomski rast bi trebalo da se ubrza u naredne dvije godine i to na nivo od oko 2,8% u 2014. godini i 3,2% u 2015. godini. To je prema izvještaju UN-a („Svjetska ekonomska situacija i prognoza za

1 Regional Economic Prospects in EBRD Countries of Operations: May 2014

17

Realni sektor

2014. godinu“- ažuriran u maju 2014) znatno bolje u odnosu na rast iz 2013. godine. Dugotrajna kriza i neujednačen oporavak je uticao i na oprezno davanje prognoza o nivou ekonomskih kretanja kako na globalnom nivou, tako i za pojedine regije.

Iako je globalna ekonomija u porastu, pokazatelji za 2013. godinu su prilično skromni. Ohrabrujući znaci jačanja ekonomskih aktivnosti su značajnije došli do izražaja u drugoj polovini 2013. godine. Procjene MMF-a o globalnom rastu su nešto optimističnije od procjena u UN izvještaju, pa bi globalni rast za 2013. godinu iznosio 3%, a stopa rasta za 2014. godinu je 3,6%.

U tabeli br.1 prikazane su prognoze rasta prema UN-u i to globalni rast (svijet ukupno) i rast u izabranim regijama, odnosno zemljama.

Tabela 1

Bruto domaći proizvod (godišnja promjena) – realna stopa

2013. 2014. 2015.

Svijet 2,2 2,8 3,2

Razvijene ekonomije 1,1 2,0 2,4

SAD 1,9 2,5 3,2

Japan 1,5 1,4 0,9

EU 0,1 1,6 1,9

Eurozona -0,4 1,2 1,6

Ekonomije u tranziciji 2,0 1,6 2,3

Jugoistočna Evropa 1,9 2,0 3,1

CIS i Gruzija 2,0 1,6 2,3

Rusija 1,3 1,0 1,5

Ekonomije u razvoju 4,6 4,7 5,1

Afrika 3,7 4,2 5,1

Istočna i južna Azija 5,6 5,7 5,8

Kina 7,7 7,3 7,1

Indija 4,8 5,0 5,5

Zapadna Azija 3,8 3,6 4,4

Latinska Amerika i Karibi 2,7 2,6 3,4

Izvor: UN/DESA, World Economic Situation and Prospects 2014- Update as of mid-2014

Umjeren globalni rast u 2013. godini uglavnom je opredijeljen slabostima razvijenih ekonomija, kao i dugotrajnom recesijom u zemljama Eurozone. Istovremeno, i u zemljama u razvoju koje su tokom proteklih godina bile pokretači globalnog rasta, došlo je do usporavanja ekonomskih aktivnosti, što je takođe uticalo na skromniji ukupan rast od 2,2% u 2013. godini. Procjenjuje se da će ekonomija Sjedinjenih Američkih Država u 2014. godini rasti po stopi od 2,5%, Japana 1,4%, zemalja EU 1,6%, a u Eurozoni rast bi trebalo da iznosi 1,2%.

Iako su prognoze o ekonomskim kretanjima za 2015. godinu nešto optimističnije (3,2% na globalnom nivou), ipak ostaje zabrinutost jer bi, između ostalog, niska inflacija, posebno u razvijenim zemljama, mogla „prigušiti“ ekonomske aktivnosti, a to bi dovelo do revidiranja postojećih prognoza o ukupnom ekonomskom rastu.

18

Centralna banka Crne Gore Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2013

Na osnovu osnovnih indikatora i ekonomskih kretanju za 2013. godinu, kao i predviđanja za 2014. go-dinu, crnogorska ekonomija se oporavlja ali na srednji rok neće moći da računa na visoke stope rasta kakve su zabilježene prije krize 2009. godine, pogotovo ako ovome dodamo i realni pad ekonomije u 2012. godini.

Boks 1.2. –Poslovni ambijent u Crnoj Gori

Crna Gora ima značajnu ulogu u sprovođenju reformi unapređenja poslovnog ambijenta u regionu. Rezultati koje je postigla u toj oblasti omogućile su joj napredak na listi lakoće poslovanja (Doing busi-ness 2014). Sa dvije zabilježene reforme zemlja je popravila svoju poziciju za sedam mjesta (44. mjesto od 185 zemalja koje su uključene u izvještaj). Od zemalja regiona bolju poziciju ima Makedonija (25. na listi) i Slovenija (33. na listi), dok su Hrvatska (89), Albanija (90), Srbija (93), Kosovo (86) i Bosna i Herce-govina (131) pozicija gore rangirane od Crne Gore.

Tabela 1

Rangiranje Crne Gore prema osnovnim indikatorima poslovanja

DB 2014. godina DB 2013. godina Promjena u poziciji

Započinjanje biznisa 69 58 -11

Izdavanje građevinskih dozvola 106 176 +70

Dobijanje priključka za električnu energiju 69 69 Bez promjene

Registrovanje imovine 98 117 +19

Dobijanje kredita 3 4 +1

Zaštita investitora 34 32 -2

Plaćanje poreza 86 81 -5

Prekogranična trgovina 53 42 -11

Izvršenje ugovora 136 135 -1

Rješavanje nelikvidnosti 45 44 -1

Izvor: Doing Business in 2014 – The World Bank Group

U izvještaju je istaknuto uspješno sprovođenje reformi u dvije oblasti: izdavanje građevinskih doz-vola i registrovanje imovine. U oblasti izdavanja građevinskih dozvola ostvaren je i najveći pomak - za sedamdeset mjesta, što je rezultat niza reformi koje su omogućile olakšano dobijanje građevinskih dozvola. Najveća novina u ovoj oblasti je uvođenje principa jednog šaltera (one stop shop) gdje se po službenoj dužnosti mogu pribaviti sve potrebne saglasnosti za dozvolu. U oblasti registrovanja imovine, zabilježen je napredak za devetnaest mjesta zbog pojednostavnjenja registracije imovine uvođenjem notarskog sistema.

Nalazi Doing Business 2014 izvještaja ističu napredak u reformi poslovanja, ali i dalje ima prostora za unapređenje poslovnog ambijenta.

Prema procjenama EBRD-a iz maja 2014. godine, BDP Crne Gore u 2014. godini bi trebalo da ima rast od 3%, što je više u odnosu na procjene iz januara 2014. godine. Prema EBRD-u, u maju 2014. godine, u odnosu na procjene iz januara 2014. godine, smanjena je stopa BDP-a za Srbiju, a za Rumuniju, Crnu Goru i Bugarsku je prognoza povećana, dok je na istom nivou ostala prognoza za Albaniju, Bosnu i Hercegovinu i Makedoniju. Prema procjenama UN/DESA rast BDP-a u 2014. godini za Crnu Goru

19

Realni sektor

je nešto niži (grafik br.1.1), ali je prognoza data u World Economic Situation and Prospects 2014 snižena za 0,5 p.p. u odnosu na prognozu datu u World Economic Situation and Prospects 2013. Prema modelskoj projekciji u 2014. godini, realni rast BDP-a u Crnoj Gori će se kretati u rasponu 3,15%-3,77%, sa centralnom projekcijom od 3,46%. Makromodelski pregled kretanja realnog BDP-a, na kvartalnom nivou, sezonski prilago-đen, dat je na grafiku br. 1.2.

Modelska projekcija zasniva se na sezonski pri-lagođenom modelu autoregresivnih integrisa-nih procesa pokretnih prosjeka. Radi testiranja centralne projekcije BDP-a urađena je i procjena BDP-a po potrošnoj metodi. Polazne pretpostav-ke za obračun po potrošnoj metodi obuhvataju sljedeće:

• Stagnacija i neznatan rast od 0,3% potroš-nje domaćinstava. Stagnacija primanja po osnovu zarada i penzija uticaće na potroš-nju domaćinstava. Do blagog rasta potroš-nje domaćinstava može doći usljed odre-đenog novog zapošljavanja, uslovljenog jačanjem investicione aktivnosti, posebno u drugoj polovini godine;

• Učešće državne potrošnje u ovom periodu može rasti kao posljedica izdataka za fi-nansiranje prve dionice autoputa, koja će se realizovati kroz kapitalni budžet. Ipak, multiplikativni efekti investicija imaće uticaj na rast budžetskih prihoda, te se ne očekuju veća budžetska opterećenja;

• Rast investicija u osnovna sredstva usljed pojačanih nabavki investicione opreme i postrojenja potrebnih za izgradnju najav-ljenih značajnih projekata;

• Promjene u zalihama će biti na nivou prošlogodišnjih;

• Izvoz roba i usluga će postepeno rasti, jer će u 2014. godini biti pod uplivom visoke osnove izvo-za roba iz 2013. godine. Uvoz će imati slab rast i biće pod uticajem pojačanog uvoza investicione opreme i supstitucije uvoza hrane domaćom proizvodnjom.

Po potrošnoj metodi BDP će u 2014. godini ostvariti stopu rasta od 3,5%, što potvrđuje validnost cen-tralne projekcije rasta BDP-a.

Projekcije EBRD-a i UN/ DESA o kretanju BDP-a za zemlje jugoistočne Evrope u 2014. godini –

stope rasta u %

Kretanje kvartalnog realnog BDP-a u 2014. godini - modelska procjena, u 000.000 eura

Grafik 1.1

Grafik 1.2

Izvor: EBRD i UN/ DESA

Izvor: CBCG, 2014.

20

Centralna banka Crne Gore Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2013

Boks 1.3 - Harmonizovani indikatori konkurentnosti Crne Gore

U cilju mjerenja eksterne konkurentnost Eurozone, ECB je konstruisala harmonizovane indikatore konkurentnosti (HCI). HCI stavljaju u odnos cjenovne i troškovne pokazatelje Eurozone sa datim pokaza-teljima zemalja-partnera, koje koriste druge valute. Uzimajući u obzir relativni efektivni kurs, HCI poka-zuju nivo inostranih „pritisaka“ na domaću privredu. Glavni HCI su: relativne potrošačke cijene, relativni BDP deflator i relativni jedinični trošak rada, koji su prema posljednjim podacima za 2013. godinu iznosili 98,9, 93,1 i 94,1 (Q1 1999=100) respektivno.

Ovi indikatori su od posebnog značaja i za eurizovane ekonomije, poput Crne Gore. CBCG je konstru-isala indikatore za period 2009-2013. godina, koji mogu odgovarati HCI. Za pondere, koji se pripisuju državama-konkurentima, odabrani su udjeli tih država u crnogorskom izvozu. Naša najvažnija izvozna tržišta su države EU i države regiona (Srbija, Bosna i Hercegovina i Albanija). Njihovim uključivanjem obuhvaćeno je od 84% - 89% ukupnog izvoza, zavisno od godine. Srbija, kao najveće izvozno tržište (36% crnogorskog izvoza u 2013. godini), vrši najveći pojedinačni inostrani uticaj na crnogorske indika-tore konkurentnosti. Države EU čine 41% crnogorskog izvoza u 2013. godini, i u odnosu na prethodnu godinu povećali su se za 12,3 p.p., značajnim dijelom zbog ulaska Hrvatske u EU koja je u prošloj godini činila 22,8% crnogorskog izvoza. Grafik br. 1. prikazuje godišnji HCI izražen relativnim potrošačkim cijenama za zemlje Eurozone i Crnu Goru. Ovaj indikator je najpouzdaniji, zbog njegove statističke preciznosti, ali i lakše uporedivosti sa državama-konkurentima.

Grafik 1. prikazuje da je harmonizovani indikator konkurentnosti Eurozone izražen relativnim potrošačkim cijenama u periodu 2009-2012. bio u padu, te da se konkurentnost Eurozone sa cjenovnog aspekta povećala u datom periodu. U 2013. godini ovaj indikator pokazuje tendenciju rasta. Za Crnu Goru har-monizovani indikator konkurentnosti izražen relativnim potrošačkim cijenama računat je od 2011. godine (zbog nedostupnosti podataka), pri čemu on ne pokazuje velike oscilacije svoje vrijednosti, te samim tim ni veće promjene u konkurentnosti sa cjenovnog aspekta.

U Tabeli 1. prikazani su svi napomenuti HCI Crne Gore za period 2012-2013.

HCI Eurozone (Q1 1999=100) i Crne Gore mjeren relativnim potrošačkim cijenama

Grafik kreiran korišćenjem podataka Evropske centralne banke (HCI Eurozone) i Eurostata, Monstata i statističkih zavoda država-konkurenata (HCI Crne Gore)

Grafik 1

21

Realni sektor

Tabela 1

Harmonizovani indikatori konkurentnosti Crne Gore

HCI mjeren u odnosu na sljedeće konkurentske ekonomije:

Relativne potrošačke cijene Relativni BDP deflator

Relativni jedinični trošak rada

HCI % god. promjena HCI % god.

promjena HCI % god.

promjena

2012.

EU27, SRB ,HR, BIH, AL 99,9 1,2% 87,2 -6,5% 45,6 14,8%

EU27 101,4 1,2% 88,0 -2,2% 26,9 -7,4%

EZ 101,5 0,9% 89,8 -2,2% 24,1 -6,5%

2013.

EU28, SRB , BIH, AL 98,1 -1,8 na na na na

EU28 100,3 -1,1 na na na na

EZ 100,4 -1,1 na na na na

Izvor: Indikatori konstituisani korišćenjem podataka Eurostata, Monstata, centralnih banaka, statističkih zavoda država-konkurenata. Relativne potrošačke cijene računate korišćenjem HICP indeksa Crne Gore, EU i Eurozone (EZ), kao i CPI indeksa Srbije, Hrvatske i Bosne i Hercegovine; Relativni BDP deflator računat korišćenjem deflatora dodate vrijednosti. U 2012. godini korišćen BDP deflator BiH zbog nedostupnosti deflatora dodate vrijednosti za ovu državu; Relativni jedinični trošak rada računat korišćenjem BDP-a (tekuće cijene) po zaposlenom u datim državama u nedostaku podataka za konstrukciju vjerodostojnijeg pomenutog indikatora. Korišćen kurs na 31.12.2013. za konverziju vrijednosti BDP-a u EUR; na - označava nedostupnost podataka za datu godinu.

Pad (ili rast) indikatora konkurentnosti treba interpretirati kao rast (ili pad) konkurentnosti Crne Gore, sa datih cjenovnih i troškovnih aspekata. Harmonizovani indikator konkurentnosti izražen relativnim potrošačkim cijenama je opao u 2013. godini za 1,8% u odnosu na prethodnu godinu. Harmonizovani indikator konkurentnosti izražen relativnim BDP deflatorom je u 2012. godini opao za 6,5% u odnosu na 2011. godinu, dok je harmonizovani indikator konkurentnosti izražen relativnim jediničnim troškom rada u 2012. godini porastao za 14,8% u odnosu na 2011. godinu.

U nastavku teksta slijedi SWOT analiza koja treba da ukaže na prednosti i slabosti ekonomije Crne Gore, kao i na šanse i na opasnosti.

Tabela 1.3

SWOT matrica

Prednosti Slabosti

• Bogatstvo prirodnim resursima-potencijal za privlačenje SDI

• Euro kao sredstvo plaćanja

•Niske carine i liberalan sistem

•Niske poreske stope

• Potencijal za razvoj turizma, energetike i poljoprivrede

• Status kandidata EU - korišćenje fondova

• Visok državni dug

• Porast broja firmi u blokadi i sa gubitkom

•Nedovoljna kreditna aktivnost banaka

• Visoke kamatne stope

•Neravnomjerna regionalna razvijenost

•Nedovoljno razvijena infrastruktura

•Nefleksibilno tržište rada i nezaposlenost

• Zavisnost od SDI, nizak nivo greenfield investicija i investicija u oblasti proizvodnje

•Nizak nivo i nediverzifikovanost izvoza

• Zavisnost od uvoza i nepovoljna struktura uvoza

22

Centralna banka Crne Gore Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2013

Šanse Opasnosti

• Stabilizacija bankarskog sektora reflektovana kroz rast depozitnog potencijala

• Promjena u strukturi finansiranja banaka u korist depozita

• Rješavanje problema nekvalitetnih kredita kroz tzv. „Podgorički pristup“

• Izvorišta pijaće vode i dobra očuvanost od zagađenja vode, vazduha i zemljišta

• Potencijal za proizvodnju zdrave hrane i ruralni raz-voj – prerada primarne poljoprivredne proizvodnje i organska poljoprivreda

•Drvoprerađivačka industrija i proizvodnja finalnih proizvoda od drveta

• Planirani razvojni projekti, posebno u sektoru turizma i energetike

• Korišćenje obnovljivih izvora energije

• Privlačenje SDI u proizvodne djelatnosti

• Tendencija rasta državnog duga

•Opasnost od aktiviranja izdatih državnih garancija

• Smanjeni priliv SDI, nizak nivo reinvestiranja i potencijalni odliv stranog kapitala

• Smanjivanje eksterne tražnje (izvoza i prihoda od turizma)

1. Prednosti predstavljaju faktore koji pozitivno utiču na ekonomski rast.

Prirodna bogatstva neosporno predstavljaju veliki potencijal za dugoročni ekonomski rast, koji se može realizovati kroz domaće, ali i strane investicije. To je jedan od strateških ciljeva Crne Gore, čija eksploatacija je u vremenskom smislu neizvjesna. U pitanju je veliki poljoprivredni, turistički, hidroenergetski potencijal. Osim hidropotencijala, tu je ugalj kao drugi najznačajniji izvor ener-gije, zatim drvna biomasa, vjetropotencijal i sl.2 Postojeći neiskorišćeni potencijali predstavljaju dobru podlogu za privlačenje SDI.

Euro kao sredstvo plaćanja predstavlja pogodnost i za domaće i za strane investitore jer štiti pri-vredu od rizika deviznog kursa i opasnosti pojave spirale devizni kurs – inflacija – devizni kurs. Ova činjenica predstavlja veliku komparativnu prednost Crne Gore u odnosu na zemlje regiona.

Niske carine i liberalan spoljnotrgovinski sistem stimulišu poslovni ambijent i pozitivno utiču na moguće investiranje. Ovome treba dodati i bescarinsku zonu u okviru CEFTA sporazuma.

Porez na dodatu vrijednost (PDV) sa stopama od 19% i 7% čini da je Crna Gora i dalje u grupi zemalja sa najnižim stopama, te stoga ostaje konkurentna u privlačenju investicija i u narednom periodu.

Prednost Crne Gore ogleda se u ogromnom prirodnom potencijalu za razvoj tri osnovna stuba ekonomije Crne Gore: turizma, energetike i poljoprivrede. Turizam bi trebalo da predstavlja eko-nomsko uporište koje svojim razvojem podstiče rast u ostalim sektorima, a diverzifikacijom pro-izvoda utiče na regionalni razvoj. Sektor energetike koji se temelji na obnovljivim izvorima kao što su voda, vjetar, biomasa predstavlja izuzetan potencijal za investicije. Konačno, poljoprivreda je sektor koji korišćenjem prirodnog potencijala stvara uslove za razvoj prerađivačke industrije i

2 O svim energetskim potencijalima detaljno navedeno u Strategiji razvoja energetike Crne Gore do 2030. godine (Zelena knjiga – nacrt)

23

Realni sektor

proizvodnje hrane što može podstaći razvoj ruralnih područja. Inače, turizam, energetika, poljo-privreda i ruralni razvoj, kao dio osnovnih principa, predstavljeni su kao prioritetni sektori razvoja ukupne ekonomije u Nacionalnom planu razvoja Crne Gore 2013 – 2016 (NPR).

Sticanjem statusa kandidata za članstvo u EU, Crnoj Gori su iz Instrumenata pretpristupne po-moći postala dostupna i sredstva koja obuhvataju nove sektore, kao što su regionalni razvoj, ra-zvoj ljudskih resursa, poljoprivreda i ruralni razvoj. Evropska unija je, posredstvom Instrumenta pretpristupne podrške, Crnoj Gori za period 2007-2013. opredijelila 245 miliona EUR bespovratne finansijske podrške za realizaciju nacionalnih programa IPA. U međuvremenu je započet proces strateškog planiranja finansijskih sredstava koja će biti dostupna Crnoj Gori kroz IPA instrument za period 2014-2020 (IPA II), a ključni dokument kojim se definišu prioriteti na nacionalnom ni-vou za podršku iz finansijskih sredstava je Strategijski dokument3 za Crnu Goru. Dokumentom se definišu konkretni oblici podrške potrebne za postizanje predviđenih ciljeva u odabranim sekto-rima, pri čemu planirana podrška mora imati uporište u prioritetima definisanim u nacionalnim strateškim dokumentima, a istovremeno se mora odnositi na oblasti u kojima su potrebna unapre-đenja u cilju što bolje pripreme zemlje za članstvo u EU.

2. Slabosti predstavljaju faktore koji negativno utiču na privredni rast i njihovi negativni efekti su se mogli osjetiti i u prethodnom periodu.

Privredni sektor Crne Gore suočava se više poteškoća izazvanih svjetskom ekonomskom krizom. Došlo je do smanjenja likvidnosti usljed povećanja državnog duga koji je na kraju 2013. godine iznosio 1.933,7 miliona eura ili 58% BDP-a, rasta broja firmi u blokadi, koji je na dan 31.12.2013. godine iznosio 12.981 pravnih lica i preduzetnika, što predstavlja 23,55% svih privrednih lica. Pri-sutan je i problem smanjene tražnje kao posljedice svjetske krize.

Uticaj krize i neadekvatna kreditna politika banaka iz pretkriznog perioda su se odrazili na kredit-nu aktivnost banaka i tokom 2013. godine. Banke i dalje obazrivo procjenjuju rizike i nijesu sklone intenzivnijem kreditiranju. Dodatno, tendencije u realnom sektoru, i pored blagog oporavka, još uvijek nijesu dovoljno podsticajne za intenzivniju kreditnu aktivnost banaka.

Kamatne stope u Crnoj Gori su visoke, prije svega, zbog velike tražnje za kreditima u zemlji, ogra-ničenih i skupih izvora finansiranja na međunarodnom tržištu, kao i visoke premije za rizik, naj-više uzrokovane rastom nelikvidnosti realnog sektora. Krediti odobreni po veoma visokim ka-matnim stopama u prethodnim godinama se nijesu otplaćivali, što je dovelo do rasta loše aktive bankarskog sistema, kroz povećanje nekvalitetnih kredita, sa jedne, i daljeg produbljivanja neli-kvidnosti realnog sektora, sa druge strane.

Nejednakost je prisutna i sa regionalnog aspekta, pri čemu se posebno ističe nerazvijeni sjever Crne Gore. Nerazvijeno tržište rada, prestanak rada pojedinih preduzeća koja su pripadala radno – intenzivnim granama u sjevernom regionu uslovili su migraciju stanovništva od sjevera ka jugu, čime se povećao pritisak na infrastrukturu djelova zemlje sa povećanim prilivom stanovništva, a ujedno je dovelo do depopulacije opština sjevernog regiona. Strategija regionalnog razvoja Crne Gore za period 2014 – 2020. godine treba da definiše ciljeve usmjerene ka povećanju regionalne i lokalne konkurentnosti Crne Gore, pri čemu se akcenat stavlja na manje razvijen sjeverni region. Strategija će biti usklađena sa Pravcima razvoja Crne Gore 2013-2016. i sedmogodišnjom finan-sijskom perspektivom EU koja se odnosi na isti period 2014-2020. godine. Dokument predstavlja

3 Eng. Country Strategy Paper

24

Centralna banka Crne Gore Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2013

okvir za korišćenje podrške iz evropskih finansijskih fondova u cilju prevazilaženja regionalnih razlika.

Nedovoljno izgrađena i nerazvijena infrastruktura može biti ograničavajući faktor budućeg pri-vrednog razvoja zemlje. Saobraćaj je komplementarna grana sa drugim djelatnostima (turizam, trgovina, industrija, tranzit roba) što povećava značaj njegovog unapređenja. Značajan napredak u ovom segmentu vezan je za definisanje ugovora o gradnji autoputa, projektovanju i nabavci opreme i materijala, kao i najavljen početak realizacije projekta u 2014. godini.

Što se tiče tržišta rada u Crnoj Gori izražena je neusklađenost ponude radne snage i potreba tržišta rada, a istovremeno postoji visok stepen dugoročne nezaposlenosti, kao i visoka stopa nezaposleno-sti među mladima. Programom stručnog osposobljavanja lica sa stečenim visokim obrazovanjem čija je implementacija počela u januaru 2013. godine, a nastavljna je i u 2014. godini, nastoji se da se smanji nezaposlenost visokobrazovanih mladih lica u Crnoj Gori. Istovremeno je Zavod za zapo-šljavanje u 2013. godini, treći put zaredom, realizovao Projekat zaposlimo naše mlade na sezonskim poslovima, čime se, takođe, utiče na ublažavanje stope nezaposlenosti. Iako se nizom programa i projekata nastoji smanjiti nezaposlenost, posebno mlađe populacije, stopa nezaposlenosti mladih (od 15 do 24 godine) je i više nego dupla u odnosu na ukupnu stopu nezaposlenosti po Anketi o rad-noj snazi koju sprovodi Monstat. Prema posljednjim raspoloživim podacima stopa nezaposlenosti mladih u četvrtom kvartalu 2013. godine iznosila je 48,4%, a ukupna stopa nezaposlenosti 19,5%. Nacionalnom strategijom zapošljavanja i razvoja ljudskih resursa za period 2012 – 2015, usvoje-nom u decembru 2011. godine, a kroz postavljene prioritete, nastoje se prevazići problemi tržišta rada. Jedan od prioriteta je da se unapređenjem znanja i vještina putem formalnog i neformalnog obrazovanja i obuke smanji neusklađenost ponude i tražnje, a ujedno smanji nezaposlenost.

Pored značajnog priliva stranih direktnih investicija, ne možemo biti zadovoljni njihovom struk-turom jer se u većini slučajeva radi o investiranju u postojeće objekte i izgradnji nekretnina za ličnu upotrebu, dok se veoma mali dio odnosi na investicije u oblasti proizvodnje. Sve to dovodi do kratkoročnih efekata investicija na domaću ekonomiju i slabog uticaja na otvaranje novih radnih mjesta, usvajanje novih znanja i tehnologija, povećanje produktivnosti i izvoza, odnosno dugoroč-nog razvoja Crne Gore.

Crnogorski izvoz karakteriše nizak nivo diverzifikovanosti, to jest, u robnom izvozu dominiraju sirovine i proizvodi niskog stepena obrade, koji su često pod uticajem berzanskih kolebanja i pod-ložni konjunkturnom ciklusu. Osim veće diverzifikacije potreban je i izvoz većeg obima, u cilju poboljšanja spoljnotrgovinskog deficita i strukturnog prilagođavanja naše ekonomije. U razmjeni usluga dominira turizam, koji je takođe, u velikoj mjeri podložan konjunkturnim kretanjima.

Visoka zavisnost od uvoza predstavlja permanentnu slabost crnogorske ekonomije. Problem bi se djelimično mogao riješiti povećanom supstitucijom uvoza za koju postoje realni kapaciteti u do-maćoj ekonomiji. Struktura uvoza je, takođe, prilično nepovoljna. U uvozu dominiraju proizvodi široke potrošnje, dok je učešće opreme i mašina mnogo manje. Uz pomjeranje strukture uvoza u pravcu opreme i mašina, moglo bi se pozitivno uticati na privrednu aktivnost i pokrenuti investi-cioni ciklusi u zemlji.

3. Šanse predstavljaju mogućnosti za dalji privredni razvoj, a one će, naravno, zavisiti od niza fakto-ra.

25

Realni sektor

U toku 2013. godine bankarski sistem je bio stabilan, likvidan i solventan. Likvidnost bankarskog sistema je bila zadovoljavajuća i koeficijenti likvidnosti bili su iznad zakonski propisanih minimu-ma. Izvršenim dokapitalizacijama tokom prethodnih godina je obezbijeđena solventnost bankar-skog sektora. Koeficijent adekvatnosti kapitala na agregatnom nivou bio je znatno iznad zakonski propisanog minimuma i na kraju 2013. godine je iznosio 14,44%. Kontinuiran rast depozitnog potencijala banaka i tokom 2013. godine predstavlja odraz stabilnog povjerenja u bankarski sistem Crne Gore, kako građana, tako i privrede.

Smanjenje podrške matičnih banaka bankama u Crnoj Gori, koje se ogleda u smanjenju ino pozaj-mica banaka od sredine 2009. godine, uticalo je na to da se crnogorske banke u proteklom periodu preorjentišu na drugi izvor finansiranja, odnosno na privlačenje i povećano korišćenje depozita. I pored negativnih aspekata smanjenja ino-pozajmica, ovakvom promjenom u strukturi finansira-nja stvoreni preduslovi za održiviji model poslovanja banaka u budućnosti.

U cilju smanjenja iznosa nekvalitetnih kredita u bankarskom sektoru i povećanja likvidnosti pre-duzeća i privrede, Centralna banka i Ministarstvo finansija, u saradnji sa Svjetskom bankom su kreirali tzv. „Podgorički pristup“, odnosno model vansudskog restrukturiranja kredita privred-nih subjekata, koji imaju dug kod jedne ili više banaka u sistemu, a koji se ne servisiraju redovno. Model ima za cilj da riješi upravljanje nekvalitetnim kreditima kroz finansijsko restrukturiranje preduzeća. Koristi od implementacije ovog modela imale bi kako banke, tako i privredni subjekti, jer predstavlja sistemsko rješenje od izuzetnog značaja za tekući oporavak realnog i bankarskog sektora. Takođe, država bi u budućnosti dobila preduzeća sposobna da izmiruju svoje obaveze, a CBCG bi ojačala finansijsku stabilnost.

Veliki broj studija pokazuje da će u dolazećim decenijama jedan od najvećih globalnih problema biti nestašica pijaće vode. Crna Gora je relativno bogata izvorima pijaće vode, koje bi trebalo mno-go više ekonomski valorizovati u narednim godinama. Crna Gora je u ekološkom pogledu „dobro očuvana“ (sa izuzetkom nekoliko lokacija, kao na primjer u okolini KAP-a), što predstavlja dobru osnovu za razvoj turizma, poljoprivrede i prehrambene industrije.

Ulaganje u oblast proizvodnje prehrambenih proizvoda, posebno proizvodnje organskog voća i povrća, zdrave hrane kao apsolutnog hita u svijetu, može biti potencijalna šansa za privlačenje investicija. Prednosti koje se odnose na razvoj ruralnog područja su prije svega istovremeno ulaga-nje u turizam i poljoprivredu. Razvijanje poljoprivredne proizvodnje, te proizvodnje zdrave hrane na sjeveru Crne Gore, uticalo bi na smanjenje regionalnih razlika i istovremeno stvorilo uslove za razvoj seoskih područja. Dobro uspostavljena poljoprivredna proizvodnja podrazumijeva i pove-ćanje obradivih poljoprivrednih površina, ulaganje u proizvodnju organske hrane, kao i preradu primarnih poljoprivrednih proizvoda. Crna Gora raspolaže znatnim potencijalom za proizvodnju poljoprivrednih proizvoda, čijim bi se iskorišćavanjem uticalo kako na supstituciju uvoza, tako i na povećanje izvoza.

Poznato je da je drvna industrija predstavlja jednu od najstarijih industrijskih grana sa tradicijom dugom preko 130 godina. Ako tome dodamo da je Crna Gora sa 60% šumovitosti, uz skandinavske zemlje, jedna od najšumovitijih zemalja Evrope, jasno je sa koliko potencijala raspolaže. Zbog ras-položivog drvnog potencijala, ulaganje u drvoprerađivačku industriju bi uticalo na povećanje pro-izvodnje, posebno na povećanje proizvodnje finalnih proizvoda od drveta. Ovo bi imalo pozitivan efekat na smanjenje nezaposlenosti u sjevernim opštinama. Upravo zbog toga je važano donošenje Strategije razvoja prerađivačke industrije u Crnoj Gori 2014 - 2018. godine, koja daje kvalitetnu

26

Centralna banka Crne Gore Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2013

analizu stanja u prerađivačkoj industriji za prethodni period, kao i osnovne strateške ciljeve za naredni period.

Kako je navedeno u Nacionalnom planu razvoja 2013-2016, ekonomski rast i razvoj Crne Gore se zasniva na tri stuba: turizam, energetika i poljoprovreda. Implementacija projekata u sektoru tu-rizma i energetike direktno ili indirektno će pokrenuti aktivnosti u komplementarnim sektorima (saobraćaj, trgovina, određene oblasti prerađivačke industrije i sl.). U toku je valorizacija turistič-kog rizorta u Kumboru, ostalih faza marine Porto Montenegro, projekta Luštica, Kraljičine plaže, a očekuje se početak izgradnje projekta II BLOKA TE „Pljevlja“, malih hidroelektrana i niza drugih projekata. Realizacija predviđenih projekata će podstaći pozitivne trendove ne samo u ovim djelat-nostima, već i na nivou ukupne ekonomije.

Crna Gora, prema raspoloživim podacima, ima priličan potencijal za proizvodnju energije iz ob-novljivih izvora (voda, sunce, vjetar, biomasa), što može predstavljati jednu od centralnih oblasti za investiranje u budućnosti. U skladu sa opredjeljenjem za pristupanje Evropskoj uniji, cilj Crne Gore u oblasti energetike je da pored povećanja sigurnosti snabdijevanja energijom i unapređenja energetske efikasnosti, radi na povećanju korišćenja energije iz obnovljivih izvora.

Visok priliv SDI već duži niz godina nameće pitanje koliko su one kvalitetno, u ekonomskom smi-slu, iskorišćene. Dosadašnja struktura stranih direktnih investicija ima značajan prostor za pobolj-šanje, u smislu povećanja ulaganja u greenfield projekte, proizvodne kapacitete i proizvodnju za izvoz. To je nešto što Crnoj Gori nedostaje i promjenom postojeće strukture ostvarili bi se mnogo veći multiplikativni efekti SDI na ekonomiju, ojačao bi se izvozni sektor i dao zamajac čitavoj eko-nomiji.

4. Opasnosti predstavljaju faktore koji u narednom periodu mogu negativno uticati na ukupnu pri-vredu.

Višegodišnja prisutnost budžetskog deficita utiče na povećanje državnog duga, s obzirom na to da se deficit finansira iz zaduživanja. Analiza održivosti duga ukazuje da je državni dug održiv, ali i da bi se teškoće mogle javiti u slučaju negativnog kretanja BDP-a, budžetskog deficita u dugom roku, aktviranja izdatih garancija, kao i u slučaju nastavka tendencije brzog rasta javnog duga.

Izuzetno visok nivo državnih garancija predstavlja veliku opasnost za održivost državnog duga, jer ukoliko se iznos garancija uključi u državni dug, on prelazi granice propisane Mastrihtskim kriterijumima. Za pojedine garancije postoji visok rizik da će biti aktivirane, stoga treba sagledati cjelokupni iznos izdatih garancija. Dodatnu zabrinutost predstavlja i brzina rasta državnog duga u proteklih nekoliko godina.

Posljednjih nekoliko godina evidentan je visoki priliv kapitala u obliku stranih direktnih investi-cija, što je pozitivno uticalo na ekonomski rast. Smanjivanje priliva, uz nizak nivo reinvestiranja, sa jedne strane, i potencijalni odliv stranog kapitala, sa druge strane, negativno bi se odrazilo na dugoročni privredni razvoj Crne Gore.

Produbljivanje krize i smanjenje tražnje na izvoznim tržištima mogu negativno da utiču na os-tvarenje prihoda od izvoza roba i usluga. Pritom se misli na sektor turizma i njegovo dominantno učešće u ukupnim prihodima od usluga, odnosno na veliku zavisnost cjelokupne ekonomije od turizma, i činjenicu da je samo oslanjanje na turizam potencijalna opasnost u slučaju slabije turi-stičke sezone.

27

Realni sektor

Boks 1.4 – Tranzicioni proces zemalja istočne i jugoistočne Evrope – tranzicioni indikatori

Od 1994. godine kada je izvještaj Transition report prvi put objavljen, EBRD prati napredak reformi na nivou države i na nivou sektora u tranzicionim državama, kroz set tzv. tranzicionih indikatora. Kada su u pitanju reforme na nivou sektora, tranzicioni indikatori odražavaju negativne pomake u energetskom sektoru i to u Albaniji, Bugarskoj i Mađarskoj. Albanija je duži vremenski period suočena sa problemom snabdijevanja električne energije, gubicima u distribuciji i lošom naplatom. Bugarska ima problem ne-dostataka liberalizacije i razjedinjenja energetskog sistema, što sprečava prilično neophodne privatne investicije u ovom sektoru. U Crnoj Gori se smanjio tranzicioni jaz u sektoru prirodnih resursa, što je rezultat napretka u kreiranju pravnog okvira za razvoj tržišta plina. Ovaj pomak se smatra značajnim jer Crna Gora ima izuzetan potencijal i mogućnost da u doglednom periodu postane regionalni energet-ski centar. Napravljeni su pomaci u finansijskom sektoru u Hrvatskoj kao rezultat povećanja konkurent-nosti u sektoru osiguranja, i Sloveniji kao rezultat privatizacije državne banke Nova KBM, i u Bosni i Hercegovini, u oblasti prvatnog kapital i tržišta kapitala.

Tabela 1

Tranzicioni indikatori za izabrane zemlje, 2013.

Privredni subjekti Tržišta i rgovina

Naziv zemlje Velike privatizacijeMale

privatizacije

Upravljanje i restrukturiranje

preduzeća

Liberalizacija cijena

Trgovina i devizni sistem

Politika konkurencije

Albanija 4- 4 2+ 4+ 4+ 2+

BiH 3 3 2 4 4 2+

Bugarska 4 4 3- 4+ 4+ 3

Crna Gora 3+ 4- 2+ 4 4+ 2

Kosovo 2- 3+ 2 4 4 2+

Makedonija 3+ 4 3- 4+ 4+ 3-

Rumunija 4- 4- 3- 4+ 4+ 3+

Srbija 3- 4- 2+ 4 4 2+

Slovenija 3 4+ 3 4 4+ 3-

Hrvatska 4-↑ 4+ 3+ 4 4+ 3

Raspon rezultata je od 1 do 4+, pri čemu ocjena 1 predstavlja malu ili nepostojeću promjenu u odnosu na centralno-plansku ekonomiju, dok 4+ odgovora standardu tržišnih ekonomija. Strelice ↑ i ↓ označaju jedan stepen naviše ili naniže u odnosu na prethodnu godinu. Dvije strelice naviše ↑↑ označavaju dve stepena poboljšanja. Izvor: EBRD Transition Report 2013 (Country-Level Transition indicator scores)

Reforme na nivou države bilježe po prvi put od 1994. godine više pozitivnih nego negativnih pomaka. Kreatori ekonomskih politika u zemljama tranzicije su i dalje posvećeni tržišnim principima, konkuren-ciji i otvorenoj trgovini. Hrvatska je u julu 2013. godine postala članice EU. Ipak, ne postoji naznaka pokretanja nekih većih reformi, koje bi ubrzale stope rasta kako bi se u potpunosti iskoristio dugoročni potencijal zemalja u tranziciji. U odnosu na prošlu godinu zemlje zapadnog Balkana nijesu imale veće pomake, osim Hrvatske koja bilježi poboljšanje u oblasti velikih privatizacija. Tabela br. 1 prikazuje tran-zicione indikatore u šest oblasti za izabrane zemlje: velika privatizacija, mala privatizacija, upravljanje i rastruktuiranje preduzeća, liberalizacija cijena, razmjena i devizni sistem, politike konkurencije. Raspon rezultata je od 1 do 4+, pri čemu ocjena 1 predstavlja malu ili nepostojeću promjenu u odnosu na cen-

28

Centralna banka Crne Gore Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2013

tralno-plansku ekonomiju dok 4+ odgovora standardu tržišnih ekonomija. Kada su u pitanju tržišni sub-jekti (prve tri kolone), odabrani uzorak zemalja ne bilježi značajne tranzicione pomake u odnosu na prethodnu godinu. Kosovo je postalo šezdeset i šesti član EBRD u decembru 2012. godine. Ova zemlja ima najniže indikatore konkurentnosti u većini navedenih oblasti i tranziocioni jaz je rezultat slabije institucionalne strukture i godine slabih investicija.

S druge strane, Crna Gora je pokrenula proces pristupnih pregovora sa Evropskom unijom što će dove-sti do još veće integracije sa evropskim i svjetskim trgovinskim strukturama.

Ekonomije u tranziciji su u prethodnoj godini ostvarile različite rezultate u domenu strukturnih re-formi. Na nivou sektora, došlo je do povećanja u 18 zemalja (jedan stepen) u oblastima: opšta indus-trija (Litvanija), vode i otpadne vode (Kirgistan i Rumunija), putevi (Kazakhstan i Republika Slovačka), osiguranje i druge finansijskei usluge (Hrvatska i Slovenija), mikrofinansije mala i srednja preduzeća (Bugarska, Estonija, Makedonija, Mongolija, Rumunija, Tadžikistan i Ukrajina), privatni kapital (Hrvat-ska i Estonija) i tržište kapitala (Bosna i Hercegovina i Turska). Do pogoršanja je došlo u sedam sektora: eletrična energija (Albanija, Bugarska i Mađarska), gradski transport (Estonija), osiguranje i druge finan-sijske usluge (Poljska), mikrofinansije, mala i srednja preduzeća (Slovenija) i tržište kapitala (Mađarska).

Prema anketi CBCG smanjen je optimizam privrednika po pitanju povećanja obima njihovih aktivno-sti u odnosu na prethodnu godinu. Neznatno se povećao broj privrednika (20%) koji će umanjiti svoje aktivnosti u 2014. godini, dok je u prethodnoj godini smanjenje očekivalo 18% privrednika. Prema istoj anketi (sprovedenoj krajem januara i početkom februara 2014. godine), 33% privrednika očekuje povećanje nivoa obima aktivnosti (proizvodnje i pružanja usluga).

Privrednici kao glavne poslovne barijere u narednom periodu vide u slaboj tražnji, opštim rizicima poslovanja i visokim kamatnim stopama na kredite.

Očekivani obim aktivnosti u 2014. godini, % Očekivane poslovne barijere u 2014. godini, %

Grafik 1.3 Grafik 1.4

29

Realni sektor

Povećanje investicija u narednom periodu bi trebalo da ima dominantan uticaj na nivo i kretanje uku-pnih ekonomskih aktivnosti. U PEP-u (Pretpristupni ekonomski program) za Crnu Goru 2013-2016, osnovnim makroekonomskim scenarijom se predviđa kontinuirani rast crnogorske ekonomije, prema kome bi realni rast BDP-a u 2014. godini iznosio 3,6%, odnosno 3,5% u 2015. godini. Scenario nižeg rasta polazi od pretpostavke da bi značajnija investiciona ulaganja uslijedila tek u 2016. godini, pa bi po tom scenariju realni rast u 2014. godini iznosio 1,6%, a u 2015. godini 2%.

1.2. Djelatnosti

1.2.1. Industrijska proizvodnja

U 2013. godini ostvaren je rast ukupne industrijske proizvodnje od 10,6%, najviše zbog rasta proi-zvodnje u sektoru snabdijevanja električnom energijom, gasom i parom od 38,7%. Pad proizvodnje je zabilježen u sektoru vađenja ruda i kamena od 1,4% i sektoru prerađivačke industrije od 5,0%.

U sektoru vađenja ruda i kamena pad proizvodnje od 6,4% zabilježen je u oblasti vađenja uglja, pad od 14,5% zabilježen je u oblasti ostalo rudarstvo, dok u oblasti vađenje ruda metala nije zabilježena proizvodnja tokom 2013. godine.

U sektoru prerađivačke industrije koja čini 59,6% ukupne industrijske proizvodnje zabilje-žen je pad od 5,0% u odnosu na posmatrani peri-od prethodne godine.

Rast proizvodnje je evidentiran u devet od uku-pno šesnaest oblasti industrijske proizvodnje, čiji udio iznosi 25,7% ukupne industrijske pro-izvodnje. Rast proizvodnje bilježe oblasti: pro-izvodnja prehrambenih proizvoda (10%), du-vanskih proizvoda (121,7%), proizvodnja papira i proizvoda od papira (32%), proizvodnja hemi-kalija i hemijskih proizvoda (21,6%), proizvodnja osnovnih farmaceutskih proizvoda i preparata (9,7%), proizvodnja proizvoda od gume i plastike (13,3%), proizvodnja proizvoda od ostalih neme-talnih minerala (41,1%), proizvodnja namještaja (588,1%) i popravka i montaža mašina i opreme (39,3%).

Pad proizvodnje u 2013. godini evidentiran je u sedam oblasti. Najveći pad od 37,3% bilježi proizvod-nja osnovnih metala, oblast sa najvećim učešćem u sektoru prerađivačke industrije (21,2%) u ukupnoj industriji. Dugotrajni problemi u poslovanju Kombinata aluminijuma doveli su kompaniju do pokre-tanja stečajnog postupka u 2013. godini. Pad proizvodnje je zabilježen u oblastima: proizvodnja pića pad od 2,5%, proizvodnja odjevnih predmeta 30,2%, proizvodnja od drveta, plute i sl. 16,7%, štampa-nje i umnožavanje audio i video zapisa 3,7%, proizvodnja metalnih proizvoda, osim mašina i uređaja 26,9% i proizvodnja mašina i opreme na drugom mjestu nepomenute 3,9%.

Industrijska proizvodnja

Grafik 1.5

Izvor: Monstat

30

Centralna banka Crne Gore Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2013

U 2013. godini urađen je Nacrt strategije razvoja prerađivačke industrije u Crnoj Gori 2014 - 2018. go-dine. Strategija je dala kvalitetnu analizu stanja u prerađivačkoj industriji, posebno metalskoj i drvnoj, za prethodni period, kao i osnovne strateške ciljeve za ove oblasti u narednom periodu. Kako indu-strijski sektor Crne Gore danas karakterišu niska produktivnost i slaba konkurentnost, Strategija na-vodi izuzetnu važnost razvoja prerađivačke industrije, posebno što se crnogorska ekonomija ne smije oslanjati samo na razvoj uslužnih djelatnosti.

Grafik 1.6

U sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode, koji učestvuje sa 35,2% u ukupnoj proizvod-nji, zabilježen je rast od 38,7% u odnosu na 2012. godinu. Na osnovu procjena ostvarenja proizvod-nje za 2013. godinu, prikazanih u energetskom bilansu Crne Gore za 2014. godinu, HE „Perućica“ i HE „Piva“ su ostvarile veću proizvodnju od planirane za 2013. godinu, dok je proizvodnja u TE „Pljev-lja“ bila nešto niža od planirane proizvodnje. Ukupna proizvodnja električne energije u Crnoj Gori u 2014. godini, planirana je, energetskim bilansom, na 3108 GWh, što je manje od procjene ostvarenja u 2013. godini za 18%.

Industrijska proizvodnja po sektorima, Ø 2010 = 100

Izvor: Monstat

31

Realni sektor

Planom razvoja u oblasti energetike predviđa se izgradnja Bloka II TE „Pljevlja“. Izgradnjom ovog Blo-ka ostvario bi se strateški cilj u energetici, odnosno, obezbijedila bi se elektroenergetska nezavisnost države, eliminisao aktuelni deficit električne energije, poboljšala sigurnost snabdijevanja potrošača, a poboljšala bi se stabilnost i održivost elektroenergetskog sistema Crne Gore. Nakon završetka tendera prispjele ponude, za projekat izgradnje drugog bloka TE „Pljevlja“, detaljno su analizirane i očekuje se u 2014. godini, od strane radne grupe zadužene za analizu podataka, izrada analize održivosti kojom će se precizirati ekonomska opravdanost svakog projekta pojedinačno.

Ministarstvo ekonomije je u novembru 2013. godine raspisalo tender za davanje koncesija za korišćenje vodotoka Kutske i Mojanske rijeke za izgradnju malih hidroeletrana. Strateški planovi u oblasti pro-zvodnje električne energije, gasa i vode, ukazuju da će se trend rasta u dugoročnom periodu nastaviti.

Elektroprivreda Crne Gore je u decembru 2011. godine počela realizaciju projekta - Unapređenje mje-renja u distributivnom sistemu Crne Gore. Nakon dvije godine, planirana dinamika je ostvarena, tako da su kod više od 150.000 potrošača ugrađena nova multifunkcionalna brojila. Ovaj projekat vrijedan je oko 43 miliona eura.

U novembru 2013. godine je pripremljen drugi akcioni plan energetske efikasnosti koji se odnosi na period 2013. do 2015. godine. Drugi akcioni plan energetske efikasnosti izrađen je u skladu sa zahtjevima Direktive 2006/23/EU o energetskom efikasnosti, Strategijom energetske efikasnosti, Strategijom razvoja energetike Crne Gore i Za-konom o energetskoj efikasnosti („Sl. list Crne Gore“ br. 29/10). Akcioni plan je urađen prema obrascu koji je pripremila Energetska zajednica i koji u potpunosti odgovara zahtjevima Direktive. Obaveza koju Crna Gora ima prema sporazumu o Energetskoj zajednici je postizanje indikativ-nog cilja energetske efikasnosti, a koja predstav-lja uštedu od 9% od prosječne finalne potrošnje energije u zemlji za period od pet godina i to u devetoj godini primjene Direktive. Utvrđeni pe-riod za postizanje indikativnog cilja (prema Di-rektivi) je od 2010. godine do 2018. godine.

Prateći kretanje industrijske proizvodnje tokom prikazanog perioda primjetan je opadajući trend sve do početka 2013. godine. Tada dolazi do stagnacije odnosno zaustavljanja opadajućeg trenda, posebno u martu, aprilu i tokom posljednja dva mjeseca kada se evidentira značajniji godišnji rast industrijske proizvodnje.

1.2.2. Turizam

Trend rasta dolazaka i noćenja turista je nastavljen i u 2013. godini iako nešto umjerenijim rastom u odnosu na prethodnu godinu. Prema podacima Monstata, Crnu Goru je tokom 2013. godine posjetio 1,5 milion turista, što je za 3,6% više nego u 2012. godini, pri čemu se broj dolazaka stranih turista povećao za 4,8%, dok je broj dolazaka domaćih turista smanjen za 4,4%.

Industrijska proizvodnja – trend kretanja (2010=100)

Grafik 1.7

Izvor: Monstat

32

Centralna banka Crne Gore Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2013

U strukturi dolazaka stranih turista (van regiona), najzastupljeniji su bili turisti iz Rusije (20,1%), Ukrajine (4,4%), Poljske (3%), Francuske (2,5%), Njemačke (2,3%), Italije (2,1%), Češke (1,8%), Velike Britanije (1,6%) i drugih. Od turista iz susjednih država najzastupljeniji su bili turisti iz Srbije (20,3%), Bosne i Hercegovine (6,1%), Kosova (2,4%), Albanije (1,7%), Hrvatske (1,6%) i Makedonije (1,5%).

Primorska mjesta su bila najposjećenija i ove godine. Broj turista na primorju je bio za 3,6% viši u od-nosu na prethodnu godinu i oni su činili 90,4% ukupno ostvarenih dolazaka. Povećan je i broj posjeta glavnom gradu za 23,2%, dok planinska mjesta, ostala turistička mjesta i ostala mjesta bilježe smanje-nje broja dolazaka za 2,3%, 16,6% i 20,3% respektivno.

Tokom 2013. godine, ostvareno je 9,4 miliona no-ćenja što je za 2,8% više u poređenju sa prethod-nom godinom. Od ukupnog broja noćenja, do-maći turisti su ostvarili 997.728 noćenja, što je za 1% manje nego u 2012. godini, dok su strani tu-risti ostvarili 8,4 miliona noćenja, što predstavlja rast od 3,3%. Veći broj noćenja u 2013. godini, u odnosu na prethodnu godinu, ostvarili su turisti iz Ukrajine (32,2%), Rusije (19%), Velike Britanije (19,7%), Poljske (15,5%), Mađarske (15,1%), Fran-cuske (11,6%), kao i turisti zemalja regiona: Ma-kedonije (13,3%) i Kosova (10,8%), dok su manje noćenja ostvarili turisti iz Srbije za 10,1%, Bosne i Hercegovine za 7% i Hrvatske za 5,3%.

U ukupno ostvarenim noćenjima, 97% se odnosi-lo na primorska mjesta, dok su planinska mjesta zastupljena sa 1,2%, glavni grad sa 1,2%, a ostala turistička mjesta sa 0,6%.

Dolasci turista u 2013. godini

Struktura dolazaka turista po mjestima u 2013. godini, u % Noćenje turista u 2013. godini

Grafik 1.8

Grafik 1.9 Grafik 1.10

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat Izvor: Monstat

33

Realni sektor

Ukupan broj noćenja koje su ostvarili turisti iz zemalja EU u 2013. godini iznosio je 1,8 milio-na, što čini 18,9% ukupnih ostvarenih noćenja. U strukturi noćenja turista EU najveći proce-nat čine turisti iz Poljske 12,8%, zatim Njemač-ke 10,7%, Francuske 10,5%, Češke 10,0%, Italije 7,0% i Velike Britanije 6,9%.

Tokom 2013. godine nastavljena je promocija tu-rizma na regionalnim i svjetskim tržištima (ta-bela br. 1.4). Nastavljena je promocija i putem štampanih i elektronskih medija u inostranstvu, kroz reklamne spotove i specijalne reportaže vo-dećih globalnih TV mreža.

Tabela 1.4

Prezentacija Crne Gore na međunarodnim sajmovima u 2013. godini

Sajamske prezentacije Termin održavanja

Conventa 2013 – Ljubljana, Slovenija 16 - 17. januar

Holiday World 2013 – Prag, Češka Republika 7-10. februar

IFT 2013 – Beograd, Srbija 22-24. februar

ITB 2013 – Berlin, Njemačka 6-10. mart

MITT 2013 – Moskva, Rusija 19 – 20. mart

TUR 2013 – Geterborg, Švedska 21 – 24. mart

UITT 2012 - Kijev, Ukrajina 27 – 30. mart

AITRF 2013 – Baku, Azerbejdžan 6. april

COTTM – Peking, Kina 9 – 11. april

LATTO 2013 – Varšava, Poljska 19 – 21. april

Skopje Travel Market 2013 – Skoplje, Makedonija 25 – 27. april

IMEX 2013 - Frankfurt, Njemačka 21 -23. maj

FORUM Kosovsko-Crnogorsko prijateljstvo, Priština, Kosovo 3 – 4. jun

GRI 2013 – Pariz, Francuska 10 – 11. jun

IFTM Top Resa 2013 – Pariz, Francuska 24 – 27. septembar

Sajam Turizma, Novi Sad, Srbija 3 – 6. oktobar

ATWS 2013 - Namibija 26 – 31. oktobar

WTM 2013 – London, Ujedinjeno Kraljevstvo 4 – 7. novembar

EIBTM, Barselona, Španija 21. novembar

Izvor: Nacionalna turistička organizacija i Ministarstvo turizma i održivog razvoja

Vlada Crne Gore je, u oktobru 2013. godine, donijela odluku o formiranju Savjeta za praćenje turistič-kog razvoja i pripremu i praćenje turističkih sezona. Savjet bi, između ostalog, trebalo da koordinira aktivnosti organa državne uprave i drugih nadležnih institucija u realizaciji infrastrukturnih projeka-

Struktura noćenja turista iz zemalja EU u 2013. godini

Grafik 1.11

Izvor: Monstat

34

Centralna banka Crne Gore Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2013

ta u Crnoj Gori, da prati realizaciju Strategije razvoja turizma u Crnoj Gori do 2020. godine, Strategiju razvoja ljudskih resursa u turističkom sektoru i sl.

Turistička organizacija Budve je u novembru 2013. godine, uz podršku Crnogorskog kongresnog bi-roa, predstavila MICE ponudu Budve i Crne Gore na Međunarodnom sajmu turizma u Barseloni. Ovaj sajam predstavlja jedan od dva najznačajnija sajma iz oblasti kongresnog turizma u Evropi, pa je od posebne važnosti predstavljanje Crne Gore zbog daljeg razvoja i unapređenja poslovnog turizma, koji u Crnoj Gori treba da dobije na značaju u budućem razvoju turističke ponude.

Nacionalna turistička organizacija Crne Gore i Ministartsvo održivog razvoja i turizma, u saradnji sa lokalnim turističkim organizacijama, strateškim partnerima i privrednicima predstavili su turističku ponudu Crne Gore na berzi „WTM“ (World Travel Market) u Londonu. WTM je jedna od najznačajni-jih međunarodnih turističkih berzi koja okuplja izlagače iz 180 zemalja. Inače, broj dolazaka turista iz Velike Britanije povećan je za 23,3% u 2013. godini.

U novembru je održana završna konferencija projekta Calypso – Holiday4All (Odmor za sve) koji su implementirale Nacionalna turistička organizacija Crne Gore, Turistička organizacija Srbije i Dunav-ski centar za kompetenciju, a koji je sufinansiran od strane Evropske unije. Implementacija projekta ima za cilj da kroz regionalno uvezivanje i promociju destinacija, intezivira saradnju između institu-cija i turističke industrije, ali i da podstakne kreiranje adekvatnih ponuda za ciljne grupe koje, usljed neprilagođenosti kapaciteta i programa, nijesu u mogućnosti da putuju za vrijeme glavne turističke sezone.

Boks 1.5 – Turizam u 2013. godini – globalno i regionalno, prognoze za 2014. godinu

Međunarodni dolasci turista u svijetu su u 2013. godini, prema podacima UNWTO-a, porasli za oko 5% u odnosu na prethodnu godinu, što je 2013. godinu svrstalo u rekordnu po broju dolazaka. Uprkos privrednim izazovima na globalnom nivou i sporom rastu, ostvareni pokazatelji u turizmu su iznad očekivanja. Tokom 2013. godine najveći broj dolazaka zabilježen je u regiji Azije i Pacifika (6%), zatim Africi (5,6%), Evropi (5,4%), Americi (3,6%), dok je najmanji rast dolazaka zabilježen na Bliskom istoku (0,3%).

Evropa, kao najveća turistička destinacija, ostvarila je mnogo bolje rezultate za 2013. godinu od ranijih predviđanja koja su se kretala u rasponu od 2% do 3%. U zemljama centralne i istočne Evrope evidenti-ran je rast od 6,9%, južnog Mediterana 6,1%, dok su Sjeverna i Zapadna Evropa bilježile rast od 4,1% odnosno 4,2%. Države Azije i Pacifika su ostvarile rast dolazaka turista od 6%, pri čemu je najveći rast zabilježen u zemljama jugoistočne Azije (10%), zatim slijede zemlje južne Azije (5,3%), Okeanije (4,4%) i sjeveroistočne Azije (3,6%). Na području Amerike najveći rast je zabilježen u sjevernoj Americi (4,3%), centralnoj Americi (4,2%), zatim Južnoj Americi (2,4%) i Karibima (1%). Na području afričkog kontinenta najveći broj dolazaka bilježe zemlje sjeverne Afrike (6,2%), a u Sub-sahari broj dolazaka je veći za 5,2%. U odnosu na prethodnu godinu, kad se bilježio pad dolazaka turista, na Bliskom istoku je u 2013. godini zabilježen skroman rast od 0,3%.

Za 2014. godinu UNWTO prognozira rast u rasponu od 4% do 4,5% što je više od dugoročnih projekcija od 3,8% prosječno godišnje u periodu od 2010. do 2020. godine.

35

Realni sektor

Tabela 1

Međunarodni turizam, podaci za 2013. i projekcije za 2014. god. po regijama

2013. godina Projekcija za 2014. godinu

Svijet +5,0% +4% do +4,5%

Evropa +5,4% +3% do +4%

Azija i Pacifik +6,0% +5% do +6%

Amerika +3,6% +3% do +4%

Afrika +5,6% +4% do +6%

Srednji istok +0,3% +0% do +5%

Izvor: UNWTO, januar 2014.

Turizam u Crnoj Gori u 2013. godini, iako bilježi rast, nije ostvario bolje rezultate od evropskog prosjeka, kao što je to bio slučaj prethodne godine. Broj ukupnih dolazaka je porastao za 3,6%, a broj dolazaka stranih turista je veći za 4,8%, dok je ukupan broj ostvarenih noćenja veći za 2,8%, odnosno strani tu-risti su ostvarili 3,3% više noćenja nego u prethodnoj godini. Ipak je sektor koji, u desetogodišnjem pe-riodu, bilježi pozitivan trend ukupnog broja dolazaka turista, kao i broj dolazaka stranih turista. Ujedno bruto dodana vrijednost, prema objavljenim podacima, ovog sektora je povećana više nego dvostruko u periodu od deset godina. U 2002. godini učešće BDV ovog sektora u ukupnom BDP-u iznosilo je 2,3%, a u 2012. godini 6,7% i tokom ovog perioda je sektor koji je više od svih drugih sektora ojačao BDV u ukupnoj strukturi BDP-a.

Turizam predstavlja jednu od najperspektivnijih i najdinamičnijih djelatnosti u ukupnoj privredi Crne Gore. Pored napretka ostvarenog u prethodnom periodu, neophodno je kontinuirano raditi na boljem pozicioniranju Crne Gore kao prepoznatljive turističke destinacije, prije svega povećanjem smještaj-nih kapaciteta visoke kategorije, diverzifikacijom turističke ponude, poboljšanjem saobraćajne dostu-

Međunarodni dolasci turista mjesečna i godišnja promjena u % – Svijet

Međunarodni dolasci turista po godinama i prognoza za 2014. god. (u %)

Grafik 1 Grafik 2

Izvor: World Tourism Organization (UNWTO) Izvor: World Tourism Organization (UNWTO)

36

Centralna banka Crne Gore Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2013

pnosti i sl. Dakle, osnovni uslovi za razvoj održivog cjelogodišnjeg turizma su diverzifikacija tržišta, diverzifikacija proizvoda i dostupnost destinacije.

1.2.3. Šumarstvo

Tokom 2013. godine proizvedeno je 255.559 m3 šumskih sortimenata, što je za 9,7%4 više nego u 2012. godini, što je rezultat izuzetno niske osno-vice u januaru 2012. godine, odnosno nepostoja-nja proizvodnje u februaru iste godine.

U oktobru 2013. godine održana je završna jav-na rasprava o Izvještaju strateške procjene utica-ja na životnu sredinu za dokument pod nazivom Strategija sa planom razvoja šuma i šumarstva - Nacionalna šumarska strategija. Strategija inače ima dva opšta cilja - jedan se odnosi na šume kao ekosistem i prirodni resurs, a drugi na ekonom-ski sektor šumarstva i drvnu industriju. Usvaja-nje Strategije je planirano za 2014. godinu.

1.2.4. Građevinarstvo

Ukupna vrijednost izvršenih građevinskih radova tokom 2013. godine, prema preliminarnim poda-cima Monstata, iznosila je 269,7 miliona eura i bila je viša za 9,7% u odnosu na isti period prethodne

4 Iskazano preko ponderisanog indeksa, dok je neponderisanim proizvodnja veća za 6,1% za isti period.

Proizvodnja šumskih sortimenata, m³

Građevinska aktivnost

Grafik 1.12

Grafik 1.13

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

37

Realni sektor

godine, a mjerena efektivnim časovima rada povećana je za 31,5%. Vrijednost novih ugovora na zgra-dama iznosila je 70,4 miliona eura, što je za 116,7% više nego u istom periodu prethodne godine, a vrijednost novih ugovora na ostalim građevinama bila je 65,3 miliona, odnosno 97,3% više u odnosu na isti period prethodne godine.

1.2.5. Saobraćaj

Prema podacima Monstata, u 2013. godini, u drumskom saobraćaju je prevezeno 8,6% više putnika nego u istom periodu prethodne godine, dok je prevoz robe u drumskom saobraćaju po-većan za 71,9%5 (u hiljadama tona) u odnosu na 2012. godinu.

U realizaciji projekta autoputa u 2013. godini naj-intezivnija komunikacija je ostvarena sa pred-stavnicima kineske kompanije China Communi-cations Construction Company (CCCC), odnosno sa njenim ogrankom, specijalizovanim za iz-gradnju puteva i mostova. China Road and Brid-ge Corporation (CRBC). U 2014. godini se očekuje definisanje ugovora o gradnji, projektovanju i na-bavci opreme i materijala za projekat, kao i poče-tak realizacije projekta.

Prevoz putnika željeznicom povećan je za 18,1%, dok je prevoz robe veći za 53,6%6 (u hiljadama tona).

U decembru 2013. godine Crnoj Gori su, preko Investicionog okvira za Zapadni Balkan, (WBIF) odobrena bespovratna sredstva za izradu dvije projektne dokumentacije iz oblasti saobraćaja i to za unapređenje pouzdanosti i sigurnosti pruge Bar – Vrbnica (bespovratna pomoć u iznosu od 1.000.000 eura) i 500.000 eura tehničke podrške za izradu studije izvodljivosti i glavnog projekta prioritetnih zaobilaznica na crnogorskom pri-morju.

Tokom 2013. godine, u vazdušnom saobraćaju, prevezen je ukupno 1,5 milionputnika, što je za 14,1% više nego u 2012. godini. Najveći broj pre-vezenih putnika je bio u periodu maj – septem-bar (ukupno 1,1 milion putnika) zbog sezonskog

5 Prevoz robe mjeren tonskim kilometrima manji je za 12%.6 Prevoz robe mjeren tonskim kilometrima povećan je za 42,8%

Prevoz putnika u drumskom saobraćaju - u 000

Grafik 1.14

Izvor: Monstat

Prevoz putnika u vazdušnom saobraćaju

Grafik 1.15

Izvor: Monstat

38

Centralna banka Crne Gore Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2013

karaktera ovog segmenta saobraćaja, gdje je izražen dinamičniji rast prevoza putnika u periodu ljetnje turističke sezone. U 2013. godini, u vazdušnom saobraćaju, prevezeno je 0,3% više roba u odnosu na prethodnu godinu.

U novembru 2013. godine sa Srbijom je potpisan Memorandum o razumijevanju o Inicijativi za for-miranje budućeg funkcionalnog bloka vazdušnog prostora – FAB. Ovo predstavlja bitan preduslov za pune integracije u evropske vazduhoplovne strukture, a posebno za sprovođenje evropske regulative o „otvorenom nebu“ (SES).

Ukupni promet u lukama iznosio je 1,3 miliona tona, što je za 5,5% više od ukupno ostvarenog pro-meta iz prethodne godine. U strukturi ukupnog prometa na izvoz se odnosilo 46,1% i on je povećan za 43,3% u odnosu na 2012. godinu, dok se na uvoz odnosilo 51,7% i on je smanjen za 16,3%.

1.3. Cijene

Inflacija u Crnoj Gori u 2013. godini bila je u padu i imala je dezinflacioni trend. Godišnja inflacija u decembru iznosila je 0,3% i bila je niža čak za 4,8 procentna poena od inflacije iz 2012. godine. Godiš-nja stopa u Crnoj Gori je niža od nivoa inflacije u EU i EMU, bilo da je mjerena preko potrošačkih cije-na ili preko harmonizovanog indeksa potrošačkih cijena. Ovo je ujedno i najniža zabilježena godišnja inflacija. Najviša godišnja inflacija zabilježena je u januaru (4,2%), dok je najniža stopa zabilježena u novembru kada je iznosila 0,0%. Prosječan rast potrošačkih cijena u 2013. godini iznosio je 2,2%. Po-smatrano po mjesecima, najveći rast potrošačkih cijena je zabilježen u martu (0,4%) i julu (0,7%), dok je najveći pad cijena zabilježen u junu (-0,6%) i novembru (-0,6%).

Najveći godišnji rast u 2013. godini zabilježile su cijene iz kategorije alkoholna pića i duvan (7,4%), gdje su zbog promjena akciznih obaveza najviše porasle cijene duvana – za 9,6%, dok su cijene alkoholnih pića porasle za 3,1%. Rast cijene električne energije od 4,6% najviše je uticao na rast cijena u kategoriji stanovanje, voda, struja, gas i druga goriva (1,7%). Cijene u kategoriji zdravlje su zabilježile rast od 1,4%, zbog rasta cijena farmaceutskih proizvoda od 2,3%, dok su cijene u kategoriji ostali proizvodi i usluge porasle za 3%. Rasle su cijene u kategoriji odjeća i obuća za 0,3%, obrazovanje za 0,2% i cijene u kategoriji hoteli i restorani za 0,1%. U okviru kategorije hrana i bezalkoholna pića, koja na godišnjem nivou bilježi pad od 0,6%, snižene su cijene većine grupa prehrambenih proizvoda. Bilježi se pad ci-jena hljeba i žitarica za 4,3%, mlijeka, sira i jaja za 3,6%, ulja i masti za 16,9%, šećera, džema, meda, čokolade i konditorskih proizvoda za 2,9%, ostalih prehrambenih proizvoda za 0,1%, dok su cijene bezalkoholnih pića niže za 1,2%. U odnosu na decembar prethodne godine povećane su cijene povrća za 11,3%, voća za 3,6%, mesa za 0,4% i cijene ribe za 6,1%. Cijene u kategoriji prevoz niže su za 1,1%, najviše zbog pada cijena goriva i maziva za 1,6%. Pad cijena zabilježen je u kategoriji rekreacija i kultu-ra za 2,7%, komunikacije za 0,7% i pokućstvo i rutinsko održavanje stana za 0,1%.

Tokom 2013. godine mjesečna7 stopa bazne inflacije uglavnom je bila ispod nivoa ukupne mjesečne inflacije osim u martu, oktobru i novembru. Najveći raspon između ukupne mjesečne i bazne infla-cije evidentiran je u maju i novembru (razlog su promjene cijena određenih proizvoda koji se inače isključuju iz obračuna bazne inflacije, kao npr. cijene električne energije, poljoprivredni proizvodi i sl). Kretanje stope ukupne i bazne inflacije se može vidjeti na grafiku br. 1.16.

7 U 2013. godini, kao ni u 2012,nijesu bili raspoloživi podaci o godišnjoj promjeni cijena za sve proizvode koji čine korpu bazne inflacije, odnosno za proizvode koji su isključeni iz korpe za obračun bazne inflacije.

39

Realni sektor

Najveći pozitivan doprinos8 ukupnoj godišnjoj stopi inflacije dale su cijene iz kategorije alkoholna pića i duvan sa 0,3 p.p i ostvarenim učešćem u ukupnoj inflaciji od 96,8% i cijene iz kategorije stanovanje, voda, struja, gas i druga goriva sa istim doprinosom od 0,3 p.p. i učešćem od 91,1% u ukupnoj inflaciji. Najveći negativan doprinos od -0,2 p.p. i negativno učešće od 81,0% ostvarile su cijene iz kategorije hrana i bezalkoholna pića, dok su negativan doprinos od po -0,1 p.p. ostvarile kategorije prevoz i re-kreacija i kultura.

Tabela 1.5

Učešće kretanja cijena pojedinih kategorija proizvoda u ukupnoj inflaciji

Ponderi XII 13/XII 12. Stopa rasta Doprinos Učešće u ukupnoj inflaciji

UKUPNO 1000,0 100,3 0,3 0,3 100,0

Hrana i bezalkoholna pića 386,4 99,4 -0,6 -0,2 -81,0

Alkoholna pića i duvan 37,9 107,4 7,4 0,3 96,8

Odjeća i obuća 70,7 100,3 0,3 0,0 7,4

Stanovanje, voda, struja, gas i druga goriva 153,1 101,7 1,7 0,3 91,1

Pokućstvo i rutinsko održavanje stana 46,9 99,9 -0,1 0,0 -2,4

Zdravlje 38,2 101,4 1,4 0,1 18,1

Prevoz 101,0 98,9 -1,1 -0,1 -38,2

Komunikacije 57,1 99,3 -0,7 0,0 -12,8

Rekreacija i kultura 27,2 97,3 -2,7 -0,1 -25,3

Obrazovanje 15,7 100,2 0,2 0,0 1,0

Hoteli i restorani 23,0 100,1 0,1 0,0 0,5

Ostali proizvodi i usluge 42,8 103,0 3,0 0,1 44,8

Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG

8 Napominjemo da se kod pojedinih kategorija u tabeli br. 1.5 evidentira učešće u ukupnoj inflaciji, ali ne i doprinos, a ra-zlog su neznatna procentna promjena (ili niži ponder) pa se u koloni doprinos podatak pojavljuje tek na drugoj, odnosno trećoj decimali.

Potrošačke cijeneStopa potrošačkih cijena i bazne inflacije

Grafik 1.17Grafik 1.16

Izvor: MonstatIzvor: Monstat i kalkulacija CBCG

40

Centralna banka Crne Gore Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2013

Boks 1.6 – Kretanje cijena, inflacija, dezinflacija i deflacija

Inflacija je u 2013. godini, u većini zemalja, niža u poređenju s prethodnom godinom. Niža inflacija je uglavnom bila vezana za pad cijena hrane i cijena energenata. Godišnja stopa je u Eurozoni, većini ze-malja sa razvijenim ekonomijama, SAD, Velikoj Britaniji, Njemačkoj, Francuskoj, osim npr. u Norveškoj, u padu u odnosu na stopu iz prethodne godine. Usporavanje globalnog rasta je, takođe, uticalo na niže stope inflacije u 2013. godini.

Kontinuirani pad godišnje stope inflacije, tokom posljednjih mjeseci 2013. godine, u Eurozoni izazvalo je strah od pojave deflacije. Međutim, godišnja stopa se u decembru 2013. godine zaustavila na 0,8%. Višegodišnja kriza, sa kratkim oporavkom tokom 2010. i 2011. godine, rast nezaposlenosti, kontinuiran rast javnog duga i usporavanje cijena tokom proteklog perioda su podstakli priče o mogućoj deflaciji. Za sada se radije upotrebljava pojam dezinflacija, odnosno pad inflacije izražen u procentnim poen-ima, pa je tako inflacija u Eurozoni u decembru 2013. godine niža za 1,4 p. p. od inflacije iz decembra 2012. godine, a inflacija u EU je za 1,3 p. p. niža od inflacije iz decembra 2012. godine. Nekoliko mjeseci negativne inflacije, odnosno pada nivoa cijena, nijesu dovoljni da bi se „proizvela“ deflacija9 ali stoji činjenica da rizik postoji.

Inflacija u Crnoj Gori je takođe u padu u 2013. godini, kao i kod većine zemalja. U poređenju sa godišnjim stopama iz prethodnih godina, posebno u odnosu na 2012. godinu, je na značajno nižem nivou. Međutim treba imati u vidu da je pad cijena na godišnjem nivou zabilježen u pet od ukupno dvanaest kategorija potrošačke korpe. Kako tih pet kategorija čini skoro 62% ukupne korpe to je pad cijena u tim kategorijama doprinio niskoj godišnjoj inflaciji (najnižoj do sada) od 0,3%. Najveći nega-tivni doprinos su dale cijene iz kategorije hrana i bezalkoholna pića, jer ta kategorija pojedinačno ima i najveće učešće u korpi proizvoda na osnovu koje se obračunava CPI. Kretanje cijena u Crnoj Gori u naredn