Sadrzaj:

1. INTERNA KONTROLA2.KOMISIJA ZA REVIZIJU1.1. Uloga Komisije za reviziju1.2. Ispitivanje interne kontrole 3. ODNOS KOMIS IJE ZA REVIZIJU I SPOLJJG REVIZORA4.NEZAVISNI SPOLJNI REVIZOR4.1. Koja pravna lica su obavezna da izvre reviziju 4.2. U emu je svrha zahtjeva da revizor treba da bude nezavisan 4.3. Kada se smatra da je revizor nezavisan 4.4. Izbor revizora 4.5. Prava i dunosti revizora 4.6. Odgovornost revizora

1. INTERNA KONTROLA

Sta je interna kontrola Najprihvacenija definicija interne kontrole data je od strane Commlttee of sponsoring Organizations of the Treadway Commission ( COSO ) Proces koji sprovodi odnos direktora kompanije , menadzment I drugo osoblje, koje ima za cilj da pruzi razumno obezbedjenje u vezi sa ostvarivanjem ciljeva u sledecim kategorijama: Efektivnost I efikasnost poslovanja Pouzdanist finansijskog izvestavanja Postupanje u skladu sa zakonima I regulativom

COSO kategorie efektivnu internu kontrolu u pet meusobno povezanih komponenata. Delei internu kontrolu u ove elemente, COSO pojednostavljuje zadatak menadmenta u sprovoenju i nadziranju svih aktivnosti koje vode ka stvaranju uspenije strukture interne kontrole. -Kontrolno okruenje koje ukljuuje svaki oblik interne kontrole je univerzum u kojem postoje svi ostali elementi. -Procene rizika ukljuuje identifikaciju i analizu relevantnih rizika za ostvarenje poslovnih ciljeva. Cilj procene rizika je da se dokumentuje svaki poslovni cilj od najviih do najniih, i ukae na svaki rizik koji bi mogao zaustaviti ili blokirati takav cilj. -Kontrolne aktivnosti se razvijaju tako da utiu na svaki kontrolni cilj kako bi smanjili identifikovane rizike. Postoje posebne politike, procedure i prakse koje su dizajnirane da obezbede da se ostvaruju poslovni ciljevi i razvijaju strategije smanjenja rizika.-Informacija i komunikacija podrava interne kontrole sprovoenjem uputstava menadmenta ka zaposlenim, koje im omoguava da efektivno sprovode efektivno.-Monitoring je proces koji treba da vodi ka proceni kvaliteta interne kontrole tokom vremena putem trajnih i specifinih procena. Monitoring moe ukljuivati kako interne tako i eksterne kontrole od strane menadmenta zaposlenih.American Institute ofCertified Public Accountants Committee on Auditing Procedure definisao je internu kontrolu na nain da obuhvata: plan organizacije i sve metode koordinacije i mere usvojene u cilju ouvanja imovine, provere tanosti i pouzdanosti raunovodstvenih podataka, unapreenja efikasnosti i pospeavanja postupanja u skladu sa politikama menadera.Dakle, interna kontrola je sveobuhvatan pojam koji ukljuuje ne samo raunovodstvenu kontrolu, ve i administrativnu kontrolu. Raunovodstvena kontrola je jedan deo, segment interne kontrole koji se direktno odnosi na obezbjeenje sredstava i pouzdanosti finansijskih izvjetaja. Na primjer, sistemi autorizacije transakcija i davanja saglasnosti, fizike kontrole sredstava i organizacioni plan razdvajanja dunosti u vezi sa voenjem knjiga od dunosti uvanja sredstava. Administrativna kontrola obuhvata uglavnom operativnu efikasnost i postupanje u skladu sa politikama menadera. Na primjer, statistike analize, izvjetaje o poslovanju, planove obuke, procedure kontrolisanja kvaliteta, itd

GafikDakle, administrativna interna kontrola obuhvata organizacioni plan, plan postupaka i zapisnika koji se odnose na proces odluivanja u kompaniji, koji za krajnji cilj ima potvrdu odluka od strane menadmenta. Raunovodstvena kontrola zahteva postojanje organizacionog plana koji za krajnji cilj ima obezbjeenje sredstava i pouzdanosti finansijskih podataka koji treba da obezbedi da se:- transakcije izvravaju u skladu sa optim i posebnim uputstvima menadera. - Transakcije bee na nain da omoguavaju pripremu finansijskih izvjetaja u skladu sa raunovodstvenim standardima i na nain da se ouva odrivost sredstava. - Pristup sredstvima omoguava u skladu sa odlukom menamenta.Interna kontrola ima sljedee ciljeve: Ouvanje pouzdanosti i integriteta informacija Postupanje u skladu sa politikama, planovima, procedurama i regulativom Ekonomska i efikasna upotreba sredstava Ostvarivanje ustanovljenih ciljeva i zadatakaGrafikU Zakonu o privrednim drutvima nije propisana dunost interne kontrole akcionarskog drutva ni specifini zadaci u vezi sa internom kontrolom finansijskih izvjetaja. U ovom domenu interesantno je sagledati osnovne inostrane prakse koje se, u najkraem, dole opisuju.Ameriki SarbanesOxleyzakon zahtijeva od menadmenta kompanije da proceni efektivnost internih kontrola kompanije nad finansijskim izvjetavanjem na kraju svake fiskalne godine i da u godinji izvjetaj o poslovanju kompanije ukljui stav menadmenta u vezi sa procenom interne kontrole. Takoe, zakonom se zahtijeva da kompanija dostavi izvjetaj nezavisnog spoljnjeg revizora kojim se razmatra miljenje menadmenta. Komisija je 2003. godine usvojila pravila kojima se zahteva da javne kompanije ukljue u svoje godinje izvjetaje procenu internih kontrola finansijskog izvjetavanja kao i miljenje spoljnjeg revizora o toj proceni.

2. Komisija za reviziju

1.1. uloga Komisije za reviziju

Komisija za reviziju treba da nadzire, a ne upravlja procesom finansijskog izvjetavanja. Komisije za reviziju ne pripremaju finansijske izvjetaje i ne donose odluke u vezi sa pripremanjem finansijskih izvjetaja. lanovi Komisije za reviziju, izuzev u sluajevima kada postoji neki izriit razlog, mogu se osloniti na strunost nezavisnih spoljnih revizora. Nadzorna uloga komisija za reviziju je prvenstveno u tome da se obezbedi da su procedure, postupci i kontrole koje sprovodi menadment i spoljni revizor takve da obezbjeuju uoavanje i sprijeavaju greke i neregularnosti, tako da su i menadment i revizori uvereni da su finansijski rezultati kompanije pravino i adekvatno sainjeni i objavljeni.Nema strogih pravila kako se ova funkcija nadzora treba obavljati. Naprotiv, sudovi u svakom konkretnom sluaju utvruju da li komisije za reviziju ispunjavaju svoje funkcije i ovlaenja.Jedna od osnovnih preporuka u vezi sa komisijama za reviziju je da se ustanove dodatne dunosti onima koji su odgovorni za sainjavanje finansijskih iskaza finansijskom menadmentu i spoljnim revizorima. Amerika komisija, tzv. Blu Ribbon Committee predlae da se izmeni uloga komisija za reviziju na nain da je stepen diligencije i istraivanja koje sprovode komisije za reviziju u vrenju svoje funkcije nadzora isuvie nizak i da je oslanjanje na menadment i spoljnje revizore isuvie velik. Komisije za reviziju ne treba, po stanovitu Blue Ribbon Committee,da budu pasivni supervizori koji se u velikoj meri oslanjaju na integritet i strunost onih koji pripremaju finansijske izvjetaje, ve ih treba transformisati u ekspertske finansijske policajce koji se ne mogu oslanjati na menadment i spoljne revizore bez prethodnih adekvatnih ispitivanja.Blue Ribbon Committee Preporuke: Osnovne preporuke Blue Ribbon Committee u vezi sa Komisijama za reviziju odnose se na: nezavisnost; strunost; postupanje i naine obezbjeenja odgovornosti spoljnih revizora i menadmenta.

Nezavisnost Prednosti nezavisnih komisija za reviziju su oigledne. U stvari, zahtjev da je veina lanova komisija za reviziju nezavisna postavljen je u svim javnim kompanijama. NYSE zahtijeva da svi lanovi komisije za reviziju budu nezavisni. Blue Ribbon Committee zahtijeva da NASD usvoji NYSE zahtjeve u vezi sa potpunom nezavisnou svih osim malih kompanija (< $200 miliona). Blue Ribbon Committee predlae strou definiciju nezavisnosti lanova koja iskljuuje: bive zaposlene; -Povezana lica sa bivim slubenikom; povezana sa znaajnim poslovnim partnerom; slubenici kompanije u kojoj je slubenik listirane kompanije lan komiteta za naknade.

Strunost Blue Ribbon Committee preporuuje da sve kompanije, osim malih kompanija, imaju najmanje tri lana komisije za reviziju od kojih su svi (ili e postati svi) finansijski pismeni i od kojih je najmanje jedan ekspert za raunovodstvo i finansijski menadment. Finansijski menadment se definie kao sposobnost da ita i razume fundamentalne finansijske izvjetaje, ukljuujui bilans stanja, bilans uspeha i novanih tokova. Finansijska strunost se definie kao prolo zaposlenje u finansijama, raunovodstvu, profesionalnu strunost u raunovodstvu, ili bilo koje drugo slino iskustvo koje ima za posledicu u individualnom finansijskom usavravanju, ukljuujui da su bili izvrni direktori ili drugi vii slubenici sa odgovornostima u finansijskom nadzoru. PostupanjeBlue Ribbon Committee preporuke da se unapredi proces nadzora komisija za reviziju je, po svojoj sutini, zahev da komisije za reviziju definiu i objave svoje procese su pervizije. Uviajui da proces koji odgovara svim kompanijama ne postoje, Blue Ribbon Committee zahtijeva od svake kompanije da razvije svoj poslovnik za komisiju za reviziju. U tom aktu ustanovljava se obim odgovornosti Komisije za reviziju, nain sprovoenja svojih funkcija, ukljuujui strukturu, procese i zahtjeve za lanstvo. Ovaj akt mora biti formalan, u pismenoj formi, razmotren i odobren od strane odbora direktora, godinje razmatran i verifikovan, i objavljen najmanje jednom svake tri godine.Blue Ribbon Committee daje listu najboljih praksi koje treba da budu usmjeravajui principi. Ove prakse ukljuuju kvartalne sastanke komisije za reviziju, koji treba da razmotre: Finansijske izvjetaje i objavljivanje prije dostavljanja regulatoru;- Promjene u raunovodstvenim principima i politiku finansijskog izvjetavanja; Raunovodstveno tretiranje znaajnih transakcija, neobinih trendova; Odgovor menadmenta na izvjetaje internih i spoljnih revizora; Regularno odravanje sastanaka sa internim revizorima, bez menadmenta Regularno odravanje sastanaka sa spoljnim revizorima, bez menadmenta; Rizina pitanja na koja ukau interni ili spoljni revizori; Uticaj spoljanjih faktora na finansijsko izvjetavanje i proces revizije.

Iako ove prakse, po stanovitu, Blue Ribbon Committee-a ne treba uzeti kao obavezujue, vrlo je vjerovatno da e se pojaviti u aktu svake kompanije.OdgovornostKako bi se obezbedila odgovornost izmeu komisije za reviziju, spoljnjih revizora i menadmenta, Blue Ribbon Committee predlae sljedee mere:- Spoljni revizori treba da budu izabrani, procijenjeni, opozvani, ukoliko je neophodno, i u krajnjem odgovorni komisiji za reviziju, a ne menadmentu;- Spoljni nezavisni revizori moraju dati komisiji za reviziju pismeni izvjetaj i periodine izvjetaje u vezi sa odnosima prema kompaniji i potencijalnom uticaju na nezavisnost i objektivnost spoljnjeg revizora i kvalitetom finansijskog izvjetavanja kompanije- Spoljni revizori treba da vre periodine finansijske provere i diskutuju o znaajnim prilagoavanjima.

1.2. Ispitivanje inerne kontrole

Sadanji raunovodstveni standardi zahtijevaju da nezavisni revizori testiraju i procijene unutranje kontrole samo ukoliko ele da se pouzdaju, oslone na te procedure i ogranie broj testova koje sprovode tokom revizije. Ispitivanje interne kontrole od strane spoljnog revizora odnosi se primarno na raunovodstvene kontrole. Ove kontrole oslanjaju se na pouzdanost sistema finansijskog izvjetavanja, koja imaju neposredan efekat na finansijske izvjetaje.Po preporukama Blue Ribbon Committee-a, razmatranje i procjenjivanje internih kontrola od strane spoljnjeg revizora j kost-efektivno. Razmatranjem i procjenjivanjem internih kontrola, revizor bi mogao dobiti znaajne informacije u vezi sa organizacijom i strukturom kompanije ije finansijske izvjetaje revidira. Istie se da je zahtijevanje od revizora da javno objave informacije o adekvatnosti internih kontrola dobro, jer su koristi od takvog izvjetavanja znatne. Sadanji standardi zahtijevaju od spoljnjeg revizora da obavijesti menadment iodbor direktora o svim znaajnim slabostima sistema interne kontrole.

C.odnosKoMIsIje za revIzIjuI sPoLjnjegrevIzoraPrimarna uputstva koja se odnose na interakciju izmeu spoljnjeg revizora i komisije za reviziju ukazuju na dunost spoljnjeg revizora da obavjetava komisiju za reviziju o sljedeem:- Znaajnim raunovodstvenim politikama kompanije;- Procjenama menadmenta;- Raunovodstvenim prilagoavanjima;- Miljenju o kvalitetu raunovodstvenih principa u vezi sa finansijskim izvjetajima;- Drugim injenicama sadranim u revidiranim finansijskim izvjetajima;- Neslaganjima sa menadmentom;- Konsultacijama sa drugim raunovoama;- Glavnim pitanjima diskutovanim sa menadmentom;- Tekoama na koje se nailo tokom revizije.U svojim preporukama Blue Ribbon Committee istakla je da je osnovni zadatak komisije za reviziju da bude direktno odgovorna za imenovanje, odreivanje visine naknade i nadzor nad radom nezavisnog spoljnjeg revizora kompanije, kaoi rjeavanje svih neslaganja izmeu menadmenta i nezavisnog spoljnjeg revizora kompanije.Dobre prakse I koraci koje treba preuzeti:Mnoge javne kompanije ve su formirale komisiju za reviziju koja ima izriito ovlaenje da imenuje, utvruje naknadu, nadzire rad i po potrebi raskida ugovor sa nezavisnim revizorom. Ukoliko Odbor direktora nije dao takva ovlaenja komisiji za reviziju, to treba da uradi. Odbor direktora i komisija za reviziju treba da preduzmu korake u cilju omoguavanja nezavisnom revizoru da direktno komunicira sa komisijom za reviziju u vezi sa bilo kojipitanjem do kojeg moe doi u toku njegovog rada, bilo usmeno ili pismeno. Deloitte & Touche je utvrdio da u mnogim sluajevima, neformalna komunikacija sa komisijom za reviziju moe biti jednako znaajna kao i formalni sastanci u cilju odravanja otvorenih komunikacionih linija. Privatni sastanci sa nezavisnim revizorom, koji bi po NYSE preporukama trebalo da budu odravani periodino, treba da budu dovoljno esti i dugi da omogue temeljnu diskusiju. Ovakvi privatni sastanci su znaajni za ustanovljavanje otvorene komunikacije izmeu ovih strana. Najbolja je praksa da se ovi sastanci odravaju barem kvartalno. Second Annual Directors Institute on Corporate Governance, What Board Members Need to Know to Be Effective Today & Tomorrow, J. Michael Cook, AUDIT COMMITTEE RESOURCE GUIDE, FEBRUARY 2003;Prisutan je stav i preporuka da komisija za reviziju, u saradnji sa revizorima kompanije i menadmentom, treba da radi na promovisanju povjerenja investitora u integritet procesa finansijskog izvjetavanja. Uz to, poveanje stepena ispitivanja kvartalnih finansijskih izvjetaja od strane nezavisnih revizora vodi ka manjem broju promjena na kraju finansijske godine i stoga ka pouzdanijim finansijskim nformacijama o kompanijama tokom finansijske godine. Novim pravilima zahtijeva se da:- Nezavisni revizor kompanije pregleda finansijske informacije sadrane u kvartalnim izvjetajima prije podnoenja ovih izvjetaja Komisiji;- Kompanije ukljue izvjetaje komisije za reviziju u svojim konanim izvjetajima u kojim komisija za reviziju treba da se izjasni o tome da li je: (I) razmatrala i diskutovala revidirane finansijske izvjetaje sa menadmentom; (II) diskutovala sa nezavisnim revizorom obavezna pitanja i (III) komisiji za reviziju dostavljen dokaz revizora u vezi sa zahtjevom nezavisnosti spoljnjeg revizora;- Izvjetaj komisije za reviziju ukljui stav o pitanju da li je, na osnovu navedenih diskusija, komisija za reviziju preporuila odboru direktora da se revidirani finansijski izvjetaji ukljue ugodinjfinansijski izvjetaj kompanije I dostave komisije.- Kompanije objave da li je Odbordirektora usvojio pisani dokument kojim se ustanovljava komisija za reviziju i utvruju njeni zadaci, i, ukoliko jeste, ukljue kopiju tog dokumenta bar jednom u svake tri godine, uz ostale izvjetaje;- Kompanije, ukljuujui i male kompanije, ije se akcije kotiraju na Nasdaq-u ili Amex-u, ili NYSE u svojim izvjetajima navedu da li se lanovu komisije za reviziju smatraju nezavisnim u skladu sa standardima kotacije i da objave izvjesne informacije u vezi sa svim direktorima lanovima komisije za reviziju koji nijesu nezavisnid.nezavIsnI sPoLjnI revIzor1. Koja pravna lica su obavezna da izvre reviziju?Zakon o raunovodstvu i reviziji definie da je revizija ispitivanje finansijskih iskaza radi davanja miljenja o tome da li finansijski iskazi obuhvaeni revizijom istinito i fer prikazuju stanje imovine, kapitala i obaveza, kao i rezultate poslovanja primjenom Meunarodnih standarda revizije i Kodeksa etike.177Revizija finansijskih iskaza je obavezna za akcionarska drutva, kao i za drutva sa ogranienom odgovornou koja na dan sastavljanja finansijskih iskaza ispunjavaju najmanje dva od ukupno tri slijedea kriterijuma:1) da imaju iznos ukupnih sredstava (aktiva) iznad 2 miliona eura;2) da imaju ostvareni godinji prihod iznad 4 miliona eura;3) da imaju prosjean broj zaposlenih u toku poslovne odine iznad 50 radnika.Revizija finansijskih iskaza je obavezna i za osiguravajua drutva, banke i druge finansijske institucije, Centralnu depozitarnu agenciju (CDA), ovlaene uesnike na tritu hartija od vrijednosti, investicione fondove i druge kolektivne investicione eme.Zakon o privrednim drutvima propisuje da reviziju finansijskog izvjetaja drutva, po isteku finansijske godine, a prije odravanja skuptine akcionara, vri nezavisni revizor. Revizora bira skuptina akcionara, na rok utvren statutom, koji ne moe biti dui od jedne godine.Nezavisnost revizora nastoji se obezbijediti ovom zakonskom odrdbom na dva naina: direktno (izriitim propisivanjem da revizor mora biti nezavisan), i indirektno (propisivanjem da se revizor bira svake godine, jer mu mandat ne moe biti dui od godine dana).2. uemu je svrha zahtjeva da revizor treba da bude nezavisan?Zahtjev da revizor bude nezavisan slui ostvarivanju dva povezana, ali meusobno razliita cilja. Najprije, cilj je da se obezbijedi visokokvalitetna revizija putem smanjivanja mogunosti da bilo koji spoljni inilac utie na miljenje revizora. Revizor mora pristupiti reviziji sa profesionalnim skepticizmom i mora imati kapacitet i spremnost da donosi odluke na vrijednosno neutralan nain, ak i u sluajevimakada odluke revizora idu protiv interesa menadmenta kompanije klijenta ili ak i same revizorske kue.Zatim, cilj je da se pospjei povjerenje investitora u finansijske izvjetaje javnih kompanija. Povjerenje investitora u integritet javno dostupnih finansijskih informacija je kamen temeljac trita hartija od vrijednosti. Stvaranje kapitala zavisi od spremnosti investitora da investiraju na trite hartija od vrijednosti. Investitori su mnogo spremniji da uloe novac ukoliko je vea vjerovatnoa da su finansijske informacije koje kompanija objavljuje pouzdane. Zakon i pravila trita hartija od vrijednosti zasnivaju se na shvatanju da se sigurnost u pouzdanost finansijskih informacija moe izvesti iz injenice da su te finansijske informacije podvrgnute rigoroznom ispitivanju od strane strunih i objektivnih revizora.Ova dva cilja: objektivna revizija i povjerenje investitora da su revizije objektivne se preklapaju u znaajnoj mjeri, ali nijesu sutinski ista. S obzirom da se objektivnost vrlo rijetko moe objektivno procijeniti, povjerenje investitora u objektivnost revizora u velikoj mjeri je prava mjera njegove nezavisnosti. Zbog toga se u preporukama istie da revizori ne treba samo da su faktiki nezavisni, ve i da izbjegavaju situacije koje mogu dovoditi u sumnju njihovu nezavisnost. AICPAs Statement on Auditing Standards (SAS) No. 1Nije dovoljno da su finansijski izvjetaji tani javnost ih mora smatrati tanim. Povjerenje javnosti u pouzdanost finansijskih izvjetaja kompanije zavisi od percepcije javnosti o spoljnjem revizoru kao nezavisnom strunjaku. Ukoliko investitori revizora posmatraju kao advokata svojeg korporativnog klijenta, vrijednost funkcije revizora moe se izgubiti. U.S. Securities and Exchange Commission, SEC RELEASE 33-7919 (NOVEMBER 21, 2000) REVISION OF THE COMMISSIONS AUDITOR INDEPENDENCE REQUIREMENTS3. Kada se smatra da je revizor nezavisan? Zakon o raunovodstvu i reviziji ne govori izriito o nezavisnosti revizora, ali propisuje da reviziju ne moe vriti revizor:1) koji je akcionar, lan ili osniva pravnog lica kod kojeg se vri revizija;2) koji za potrebe pravnog lica koje je obuhvaeno revizijom obavlja raunovodstvene poslove ili prua savjetodavne usluge;3) u drugim sluajevima utvrenim Kodeksom etike.Zakon o privrednim drutvima Crne Gore postavlja samo zahtjev da revizor bude nezavisan, ali ne definie uslove koje revizor treba ispuniti da bi se smatrao nezavisnim, niti situacije koje bi mogle voditi ka tvrdnji da revizor nije nezavisan.Zakon, meutim, propisuje da revizor drutva ne moe biti lan odbora direktora drutva, punomonik akcionara na skuptini. U cilju ostvarivanja zahtjeva za nezavisnou revizora Zakon o privrednim drutvima propisuje da odbor direktora ne smije ograniavati ovlaenja revizora niti, na bilo koji nain, uticati na njegov rad.U uporednom pravu, jedan od naina na koji se pokuava ostvariti zahtjev za nezavisnou revizora, sastoji se u ograniavanju obima usluga koje revizor moe pruati svojim klijentima, na nain da usluge koje revizor prua klijentu, a koje nijesu neposredno vezane za reviziju, ne utiu na njegovu nezavisnost u vezi sa tim klijentom. Proirenje obima usluga koje nijesu neposredno vezane za reviziju je dugo vremena, u inostranoj praksi, smatrana kao potencijalna opasnost za nezavisnost revizora.Interes revizora za ustanovljavanje ili odravanje odnosa sa klijentom kompanijom koji nijesu neposredno vezani za pruanje usluge revizije finansijskih iskaza vode ka dvije mogue grupe pitanja:- Izvjesne usluge koje nijesu direktno vezane za usluge revizije finansijskih iskaza stvaraju ekonomske motive koju mogu neadekvatno da utiu na reviziju finansijskih iskaza.to je korist koju revizor ima u tim ugovorima vea, to su i trokovi revizora ukoliko ne zadovolji klijenta vei, naroito u sluajevima kada takav ugovorni odnos ima potencijal da vodi ka znaajnim prihodima revizora; koliko je evidentan trend porasta pruanja ovih usluga vidi se iz tvrdnje da revizori postaju sve vie brini savjetnici svojih klijenata.- Izvjesne vrste nerevizorskih usluga, bez obzira na profit, su takve dastvarajuinherentnekonflikte kojinemoguvoditikobjektivnimrevizijama. Izvjesne usluge, nezavisno od naknade koja se za njih dobija, stvaraju potencijalni konflikt interesa koji nije konzistentan sa neophodnom objektivnou (npr. voenje knjiga), stavlja revizora u poziciju da kasnije revidira sopstveni posao. Previe je zahtijevati od revizora koji vodi knjige odreene kompanije da bude u mogunosti da revidira iste knjige sa objektivnou. Isto tako, revizor koji je procjenjivao imovinu kompanije na polugodinjoj osnovi je malo vjerovatno da e dovesti u pitanje svoj rad na kraju godine. Takoe, revizor koji prua usluge klijentu na nain da oekuje da bude zapoljen kao slubenik u kompaniji ije finansijske izvjetaje reviira ne moe biti objektivan pri revidiranju finansijskih izvjetaja kompanije.

Grafik

Skoranja istraivanja pokazuju da postoji rastue nezadovoljstvo meu investitorima kao korisnicima finansijskih izvjetaja u vezi sa nezavisnou revizora u svjetlu mnogobrojnih i viestrukih odnosa izmeu klijenta i revizoraNedavno je Earnscliffe svojim istraivanjima doao do podatka da veina investitora vjeruje da evolucija revizorskih kua koje sve vie postaju biznis konsultantske kue predstavlja izazov mogunosti revizora da odri realnost i nezavisnost. U drugoj fazi istraivanja pokazano je da veina investitora smatra da rizik neobjektivnih revizija raste u velikoj mjeri usljed pruanja usluga koje nijesu neposredno vezane za reviziju. Earnscliffe, Report to the United States Independence Board: Research into Perceptions of Auditor Independence and ObjectivityOMalley Panel doao je do stava da mnogi investitori smatraju da pruanje nerevizorskih usluga ugroava nezavisnost. Skoro 2/3 ispitanika dolo je do ovog zakljuka. The Panel on Audit Effectiveness: Report and Recommendations(the OMalley Panel Report), 5.20 (Aug. 31, 2000).Brand Finance plc u istraivanju sprovedenom 2000. godine, koje je obuhvatilo kompanije listirane na Londonskoj berzi, pokazalo je da su investitori uvjereni da obavljanje usluga koje nijesu vezane za reviziju vrlo vjerovatno ima za posljedicu ugroavanje nezavisnosti revizora. 94% analitiara vjeruje da znaajne naknade za ove usluge vrlo vjerovatno ugroavaju nezavisnost revizora; 76% kompanija je u to uvjereno, a ak 83% analitiara vjeruje da je objektivnost revizora ugroena, ak i kada je naknada za ove usluge manja od naknade za usluge revizije. Brand Finance plc, The future of audit Back to the Future, ch. 1 (June 2000S obzirom da uslovi pod kojima se revizor smatra nezavisnim nijesu propisani Zakonom o privrednim drutvima, drutvo ih moe propisati statutom. U tom sluaju drutvo se moe opredijeliti za- Potpunu zabranu da se za revizora izabere lice koje prua i druge usluge kompaniji ili je na drugi nainpovezano sa kompanijom. U tom sluaju revizor nikada ne moe doi u situaciju koja predstavlja potencijalni konflikt interesa, jer nema nikakve ekonomske motive, osim motiva da produi ugovor o reviziji sa kompanijom;- Nabrajanje posebnih uslova koje revizor mora ispuniti, odnosno situacijakojepredstavljajukonfliktinteresakojetrebaizbjegavati.Sve situacije koje mogu predstavljati potencijalniji konflikt interesa se ne mogu predvidjeti i nabrojati unaprijed. Meutim, mogu se pobrojati one situacije koje se najee dogaaju, tako da u prvom redu treba obratiti panju na sluajeve, tj. situacije koje:(a) Predstavljaju uzajamne ili konfliktne interese izmeu revizora i kompanije-klijenta(b) Dovode revizora u poziciju da kontrolie (vri reviziju) sopstvenog posla;(c) Dovodi do situacije da revizor postupa u svojstvu menadera ili slubenika kompanije-klijenta;(d) Dovodi revizora u poziciju da bude advokat kompanije-klijentaPovezanost revizora i kompanije-klijenta se naroito smatra jakom u situacijama kada postoji:(a) Finansijska veza revizora i kompanije-klijenta;(b) Radnopravna veza revizora i kompanije-klijenta;(c) Poslovna veza revizora i kompanije-klijenta, koja nije vezana za reviziju;(d) Povezanost putem transakcija koje nijesu vezae za reviziju:Grafik

4. Izbor revizoraZakon o privrednim drutvima propisuje da revizora bira skuptina akcionara. Po Zakonu o privrednim drutvima revizora iskljuivo pravo skuptine akcionara je da bira revizora, to znai da skuptina akcionara ne moe prenijeti ovlaenje za izbor i imenovanje revizora na druge organe, pa ni na odbor direktora.18Revizora bira skuptina akcionara, na rok utvren statutom, koji ne moe biti dui od jedne godine. Akcionari koji posjeduju najmanje 5% akcionarskog kapitala imaju pravo predlaganja kandidata za revizora drutva.Odredba da se revizor bira na godinu dana ima za cilj da se ostvari zahtjev propisan Zakonom o privrednim drutvima da revizor bude nezavistan. Ovakvim propisivanjem drutvo mora na svakoj godinjoj skuptini akcionara izabrati novog revizora. Zakon, meutim, ne zahtijeva da svake godine reviziju finansijskih iskaza kompanije obavlja drugi revizor, ve samo zahtijeva da se svake godine, a na redovnoj godinjoj skuptini akcionara, izabere revizor, tj. da akcionari svake godine glasaju o revizoru.Rotacija revizoraInostrana praksa pokazuje tzv. zahtjev za rotacijom revizora kako bi se obezbijedila nezavisnost u procjeni i miljenju revizora, i revizor sauvao svoju objektivnost. Naime, inostrana praksa pokazala je da trajan odnos izmeu revizora i njegovih klijenata stvara profesionalne, a katkada i line veze koje se razvijaju do sve vee kompleksnosti. Zahtjev za periodinom rotacijom revizora smanjuje ovaj rizik, omoguavajui da revizije budu objektivnije. Rotacija revizora ima i preventivni efekat, jer revizori znaju da e njihov rad biti vrlo vjerovatno preispitivan od strane drugih revizora. Takoe, klijent-kompanija koja bi eljela da prikrije neke nepravilnosti, mnogo tee e ubijediti revizora da zamiri na njih, posebno kada zna da te nepravilnosti moe uoiti kasniji revizor.Postoje dvije vrste rotacije revizora: revizorska kua ili revizor. Ove dvije vrste rotacije revizora mogu biti alternativne (kompanija se moe opredijeliti za jednu ili drugu vrstu) ili komplementarne (kompanija se moe opredijeliti za obje vrste rotacije).U SAD, Kongres je ustanovio period od pet godina u kojem se vri rotacija revizora (Odjeljak 203 SOX-a) dok je u Direktivi EU propisano da se glavni revizor, slubenik revizorske kue koja vri reviziju rotira u maksimalnom periodu od ekoliko godina, ili, alternativno, revizorska kua rotira u okviru maksimalnog perioda od sedam godina.Rotacija revizora (fizikih lica odgovornih za reviziju) nije toliko efektivna koliko rotacija revizorskih kua, jer je malo vjerovatno da bi jedan revizor bio cinkaro u sluaju nezakonitog postupanja drugog revizora iste revizorske kue, ali je mnogo jeftinija. Rotacija revizorskih kua znaajno poveava trokove usluga revizije, koje moraju od samih poetaka da se upoznaju sa radom klijenta. Postavlja se pitanje da li je poloaj akcionara time poboljan jer se poveavaju trokovi i time smanjuje profit akcionara, tako da oni na kratkoronoj osnovi gube sredstva

5. Prava i dunosti revizora Revizor je duan da izvri reviziju godinjih finansijskih izvjetaja drutva u skladu sa meunarodnim raunovodstvenim standardima, i da o toj reviziji podnese izvjetaj skuptini akcionara.Revizija finansijskog izvjetaja drutva vri se po isteku finansijske godine, a prije odravanja skuptine akcionara.Izvod iz izvjetaja revizora proitae se na godinjoj skuptini akcionara i bie dostupan za uvid svim akcionarima na toj skuptini. Revizor moe pripremiti dodatni pisani izvjetaj koji je odbor direktora duan da dostavi (skuptini), na propisan nain, a taj izvjetaj se razmatra na sazvanoj skuptini ili na sljedeoj skuptini zavisno od sluaja.Revizor ima pravo uvida u sve poslovne knjige drutva u ugovoreno vrijeme i ima pravo da zahtijeva od lanova odbora direktora i menadmenta drutva da bude upoznat sa svim podacima i objanjenjima o kojima oni imaju saznanje ili ih mogu pribaviti, a koji su mu potrebni da saini izvjetaj.187Revizor ima pravo da prisustvuje godinjoj skuptini drutva i da daje objanjenja i odgovore na postavljena pitanja u vezi sa ocjenama i miljenjem u podnesenom izvjetaju, kao i da bude pozvan, kao i akcionar drutva.Dakle, revizor nije obavezan da prisustvuje skuptinama akcionara, to je samo njegovo pravo. Posebna prava revizora zakonom su propisana za sluaj otkaza ugovora o reviziji.UtomciljuZakonprivrednimdrutvimapropisuje:Revizor moe raskinuti ugovor prije isteka ugovorenog roka uz dostavljanje pisanog obavjetenja drutvu o raskidu ugovora;Obavjetenje o raskidu ugovora sadri izjavu da se ugovor ne raskida izrazloga o kojima se moraju obavijestiti akcionari ili povjerioci, ili slinih razloga; Revizor je duan da, u roku od sedam dana od dana dostavljanja obavjetenja o raskidu ugovora drutvu, dostavi kopiju obavjetenja CRPS-a;Ako obavjetenje o raskidu ugovora sadri izjavu da se ugovor raskida zbog okolnosti o kojima se moraju obavijestiti akcionari ili povjerioci, drutvo je duno da, u roku od sedam dana od dana prijema obavjetenja, dostavi kopiju obavjetenja svakom licu koje ima ravo da dobije kopije finansijskih izvjetaja;Ako obavjetenje sadri izjavu o okolnostima o kojima se moraju obavijestiti akcionari ili povjerioci, revizor moe zahtijevati sazivanje skuptine akcionara da bi obrazloio te okolnosti. Odbor direktora je duan da sazove skuptinu u roku od 28 dana od dana prijema obavjetenjaRevizor koji je podnio ostavku ima pravo da zahtijeva sazivanje vanredne skuptine akcionara. Vanredna skuptina akcionara moe se sazvati ako odbor direktora ili akcionari predlau da se prije isteka ugovorenog roka mijenja revizor

6. odgovornost revizoraRevizor odgovara zbog zloupotrebe svojeg poloaja i ovlaenja, posebno ako namjerno ili nepanjom doprinese prevarnoj aktivnosti menadera, ili protivno zakonu objavi ili otkrije neovlaenim licima poslovne tajne klijenta, ili na drugi nain doprinese nastanku tete za drutvo, a moe biti tuen za naknadu tete zajedno sa lanovima odbora direktora i izvrnim direktorom.189Kod ove odredbe bitno je da se odgovornost revizora ustanovljava samo u sluaju da:- namjereno ili nepanjom doprinese prevarnoj aktivnosti menadera;- protivno zakonu objavi ili otkrije neovlaenim licima poslovne tajneklijenta ili- na drugi nain doprinese nastanku tete za drutvo.To znai da se Zakonom o privrednim drutvima ne ustanovljava odgovornost revizora za tetu koju pretrpi akcionar koja se sastoji u razlici izmeu vie emisione i nie trine (stvarne) cijene hartija od vrijednosti. Zakonom je ustanovljena odgovornost revizora samo za tetu koju pretrpi drutvo, a ne i akcionari. Ipak, lice koje je pretrpjelo tetu usljed manjkavog izvjetaja revizora ima pravo na naknadu tete u smislu odredbi Zakona o obligacionim odnosima i to po pravilima deliktnog prava (odgovornosti za delikt), a ne po pravilima ugovornog prava. Lice koje je pretrpjelo tetu usljed podataka iz izvjetaja revizora ne moe se pozvati na pravila ugovorne odgovornosti, jer ugovor o reviziji postoji samo izmeu kompanije (drutva) i revizora, a ne i izmeu revizora i akcionara koji je pretrpio tetu usljed oslanjanja na podatke iz izvjetaja revizora. Zakon o obligacionim odnosima propisuje dva opta pravila koja su od znaaja za postavljanje zahtjeva za naknadu tete u sluaju manjkavog, nepotpunog izvjetaja o izvrenoj reviziji finansijskih iskaza kompanije, i to:- Pravilo da je svako duan da se uzdri od postupaka kojima se drugome moe nanijeti teta;- Ko drugome prouzrokuje tetu duan je nadoknaditi je, ukoliko ne dokae da je teta nastala bez njegove krivice;- Strana u obligacionom odnosu duna je da u izvravanju obaveze iz svoje profesionalne djelatnosti postupa s poveanom panjom, prema pravilima struke i obiajima (panja dobrog strunjaka). Kako revizor obavlja svoju profesionalnu djelatnost pri sastavljanju revizorskog izvjetaja, duan je da postupa sa poveanom panjomPostojanje tete i njenu visinu utvruje sud u svakom konkretnom sluaju.Rjeenja pitanja odgovornosti usljed neotpunih, netanih, neistinitih ili obmanjujuih podataka iz prospekta su veoma razliita. U nekim pravnim sistemima se odgovornost, na primjer, revizora za podatke iz prospekta odbacuje, u drugim se ova odgovornost smatra problematinom, dok se u treim odgovornost ustanovljava bez ikakvih problema.190Osnovno i kljuno pravno pitanje je, sa jedne strane, u injenici da investitori trpe iskljuivo materijalnu tetu koja se sastoji u razlici izmeu vie emisione i nie trine (stvarne) cijene hartija od vrijednosti, a sa druge strane, u injenici da ne postoji nikakav ugovorni odnos izmeu revizora i investitora. Usljed ovih injenica, zahtjevi za naknadu tete upueni direktno prema revizoru se odbacuju u onim pravnim sistemima koji prihvataju princip da izvan ugovorne odgovornosti ne postoji odgovornost za tetu ukoliko je oteeni pretrpio samo materijalnu tetu koja nije namjerno nanijeta. Ovaj princip se primjenuje u engleskom, amerikom, austrijskom, grkom, portugalskom, vedskom i vajcarskom pravu.191Opti principi odgovornosti revizora za manjkav prospekt u uporednom pravu: ini se da ne postoje principijelni razlozi koji vode ka iskljuenju odgovornosti revizora za podatke iz prospekta i time uzrokovanu tetu, kao i da je mogue pronai jedinstveno rjeenje po svim pravnim sistemima. U vezi sa pravnom prirodom ove odgovornosti, rjeenje se nalazi ili proirenjem deliktne odgovornosti ili modifikacijom pravila ugovorne odgovornosti. Meutim, u vezi sa relevantnim uslovima za ustanovljenje odgovornosti, treba imati u vidu sljedee relevantne aspekte: (a) Bliskost uzrone veze: to je kontakt izmeu revizora ili drugog lica koje je sainjavalo prospekt intenzivniji, to je vea i odgovornost za nainjenu greku. to je kontakt intenzivniji, to je tree lice vie obuhvaeno zatitnim ciljem ugovora. Pravni sistemi najee ustanovljavaju pretpostavku da postoji bliskost uzrone veze ustanovljenjem namjere izvjetaja revizora da utie na raspolaganja treih lica. Zakoni najee ustanovljavaju pretpostavku da uzrona veza postoji ukoliko je izvjetaj revizora objavljen;(b) Zavisnost od informacije: to su trea lica vie primorana da se oslone na informaciju iz revizorskog izvjetaja, oni u veem obimu uivaju pravnu zatitu. Iz tog razloga se ustanovljava dunost paljivog postupanja revizora prema velikom broju malih investitora koji se dezinformisanim objavljivanjem netanih ili pogreno upuujuih informacija;(c) Ekonomski interesi: Odgovornost revizora se ustanovljava samo ukoliko on postupa u sopstvenu korist, tj. ukoliko za svoj rad dobija naknadu. Ukoliko revizor postupa bez ikakvog ekonomskog interesa, njegova odgovornost se ustanovljava samo ukoliko je znao da su podaci u izvjetaju neistiniti;(d) Finansijske okolnosti: Odgovornost revizora je opravdanija ukoliko se revizor moeosigurati od rizika odgovornosti, ili ukoliko je njegova odgovornost ograniena do utvrenog maksimalnog iznosa