INFORMATIKA VA DASTURLASH » fanidan o’quv-uslubiy M A J M … blok fanlari/Informatika... · 2011-09-21 · 3 «Informatika va dasturlash» fanidan O’quv dasturi Kirish Informatika

1

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UN-IVERSITETI

AXBOROTLASHTIRISH TEXNOLOGIYALARI KAFEDRASI

« INFORMATIKA VA DASTURLASH » fanidan o’quv-uslubiy

M A J M U A

Matematika va mexanika ta’lim yo’nalishi 2-bosqich talabalari uchun

SAMARQAND-2010

2

So'z boshi Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining asosiy maqsadlaridan biri talabalarni

kerakli o’quv adabiyotlari, ma’ruza matnlari va hakozolar bilan ta’minlash bo’lib, bu masala hozirgi davrning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi.

Hozirgi kunda bu masalani hal qilish uchun bir qancha chora tadbirlar amal-ga oshirilgan bo’lib, lekin bular muammoni to’liq yechish uchun yetarli emas. Shuning uchun ushbu ma’ruzalar matni “Informatika va dasturlash” fanini o’rganayotgan talabalarga yetarli ma’lumotlarni berish niyatida yozilgan. “Informatika va dasturlash” fanidan ma’ruzalar matni mexanika-matematika fakulteti matematika va mexanika ta’lim yo’nalishlarida bilim olayot-gan 2-kurs talabalari uchun mo’ljallangan bo’lib, 12 ta ma’ruzani o’z ichiga olgan. Ma’ruzalar matni jami 24 soatlik kursdan iborat.

Ma’ruza matni ma’ruza mavzusi, rejasi, tayanch iboralar, ma’ruza mazmuni va mustaqil ishlash uchun savollardan tuzilgan.

Ma’ruzalar matnining oxirida foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati keltirilgan.

3

«Informatika va dasturlash» fanidan O’quv dasturi

Kirish

Informatika va informatsion texnologiyalar fani talabalarni zamonaviy kom-puter texnologiyalaridan foydalanish bilim, ko’nikma va malakalarni shakllanti-rishda muhim omillarni yaratadi.

Ushbu fan B-460100-matematika va B-440200-mexanika bakalavri yo’nalishida ta’lim olayotgan talabalarga o’quv ylining I,II,III va IV semestrlarda o’tiladi.

Umumiy ma’ruza soatlari matematika yo’nalishida I va II semestrlarda 60 soat, III semestrda 20 soatni; mexanika yo’nalishida: I va II semestrlarda 48 soatni, III va IV semestrda 52 soatni tashkil qiladi. Bundan tashqari talabalar ushbu fan bo’yicha amaliy mashg’ulotlarini bajaradilar.

1. “ Informatika va dasturlash ” fani bo’yicha qo’yiladigan umumiy talablar. Bakalavr “ Informatika va dasturlash ” fani bo’yicha quyidagi

tasavvurlarga ega bo’lishi lozim: - informatika fanining asosiy predmeti, qismlari, tushunchalari va mohiyati

haqida; - axborot tushunchasi, olchov birliklari, ini tasvirlash usullari to’g’risuda; - axborotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash usullari haqida; - komputerlarning zamonaviy operatsion tizimlari va ulardan foydalanish

asoslari to’g’risida; - komputerlarning dasturiy ta’minoti va amaliy dasturlar majmuasi haqida; - yuqori darajadagi dasturlash tillari, ma’lumotlar bazalari, dasturlar bilan

ta’minlash va dasturlash texnologiyasi, komputer grafikasi haqida; - multemedia texnologiyalari; - komputer tarmoqlari, elektron pochta, Internet tarmog’i va ular bilan ish-

lash asoslari to’g’risida. - Zamonaviy amaliy matematik paketlar bilan ishlash asoslari to’g’risida. 2. “ Informatika va dasturlash ” fani bo’yicha hosil bo’ladigan ko’nikmalar.

Bakalavr “ Informatika va informatsion texnologiyalar ” fanini o’rganish nati-jalarida quyidagi ko’nikma va tajribalarga ega bo’lishi kerak: - axborot yig’ish , saqlash, qayta ishlash vo undan foydalanish usullarini

egallagan bo’lishlari; - zamonaviy komputerda ishlay olish va o’z kasb faoliyatida mustaqil foy-

dalana olishlari; - zamonaviy operatsion tizimlardan mustaqil foydalana olish; - amaliy dasturlardan foydalanish; - yuqori darajali dasturlash tillarida dastur tuzish; - multimedia vositalaridan foydalanish; - elektron pochta va Internet tarmog’idan foydalanish. - zamonaviy amaliy matematik paketlar bilan ishlash. 3. “ Informatika va dasturlash ” fani bo’yicha o’quv dasturining mazmuni.

4

Ushbu fan talabalarni komputerlar haqida umumiy tushunchalar, algoritmlar qurish texnologiyasi, konkret komputer misolida uning arxitekturasi, Paskal tilida dasturlashning nazariy asoslarini hamda sistemali dastur ta’minotining komputer-larni o’rgatishga mo’ljallangan. Ular quyidagilarni o’z ichiga oladi:

- hisoblash va dasturlash tizimlarini o’rganish, hamda dastur tuzish, sozlash va bajaralishini nazariy asos va usullarini egallash;

- Paskal tilida dasturlash usullarini o’rganish; konkret mikroprosessor arxitekturasini o’rganish;

- berilganlar strukturasi, grafika va tovushli turli xil matematika va mexanikaga oid masalalarni yechishda foydalanish;

- konkret operatsion sistemalarning ( MS Dos va Windows) vazifalarini o’rganish;

- matematik va sistemali dastur ta’minot kompanentlarini o’rganish. Dasturlash malakasini to’la egallash uchun talabadan quyidagilar talab etila-di: - Informatika va informatsion texnologiyalarda qo’llaniladigan asosiy tu-

shunchalardan xabardor bo’lish; - algoritm yaratish usullarini bilish; - hamda masalani yechish bosqichlarini bilish; - Paskal tilining operatorlari yordamida dasturlar tuzish; - Amaliy matematik paketlarda ishlah va ulardan foydalanish.

Dastur mazmuni 1. Informatika no’g’risida umumiy ma’lumotlar. Axborotlarni eg’ish, uzatish,

saqlash va ayta ishlash jarayonlarini umumiy tavsifi. 2. Zamonaviy informatsion texnologiyalar vositalari. Kompyuterlar, ularning

turlariva umumiy tuzilishi. Axborotlarni tasvirlanishi. 3. Kompyuterlarning zamonaviy dasturiy ta’minoti. Operatsion sistemalar.

Norton Commander dasturiy qobig’i, uning imkoniyat vasifalari. 4. Windows operatsion muhiti. Windows muhitida ishlash asoslari. 5. Hujjatlarni qayta ihlashning zamonaviy texnologiyalari. Word matn

muharriri. 6. Kompyuterda grafik malumotlar bilan ishlash texnologiyalari. Power Point

dasturi. 7. Axborot tizimlari va ularning yaratish asoslari. Ma’lumotlar bazasi. 8. Elektron jadvallar. Excel dasturi. 9. Kompyuter tarmoqlari. Lokal va global tarmoqlar. Elektron pochta va

internet haqida tushuncha. Internet tarmoqlari asosida ishlash asoslari. 10. Zamonaviy kompyuterlarda masalalar echish texnologiyalari va

algoritmlash jaryonlari. 11. Dasturlash asoslari. Paskal dasturlash tili., asosiy tushunchalar,

operatorlari, turli jarayonlar uchun dastur tuzish. 12. Kompyuter grafikasining asoslari. Grafik muharrirlar.

5

13. Amaliy matematik dasturlar paketi va ulardan amaliy masalalarni echishda hamda ma’lumotlarni qayta ishlashda foydalanish.

14. Arxivator va antivirus dasturlari bilan ishlash.

Asosiy adabiyotlar: 1. 1.Shafrin YU. Osnovi kompyuternoy texnologii. Spavochnik shkolnika.

M,1998, 560ts 2. Figurnov V.E IBM RS dilya polzovatelya .M, Finants i statistika, 1990 3. Sipmson K. Effektivnaya rabota v Windows-95 sank-Peterburg,1997, 787 ts 4. 4.Rahmonqulova S. I IBM RS kompyuterida ishlash_Toshkent, sharq, 1996. 5. 5.BryabinV.M Programmnoe obespechenei VM. M, Nauka, 1988. 6. Ortiqov A. IBM RS kompyuteridan foydalanish. Toshkent, Qomus, 1992. 7. Vvedenie v Mikrosoft Windows-95. Moskva,1995 8. Aripov M. Internet va elektron pochta asoslari. T., Universitet, 2000. 9. Faysman A. Professeonalnoe programmirobaniya na yazike Paskal- M;

Nauka, 1989 g. 10. V. N. Govoruxin, C. G. Tsibulin. Vvedenie matematicheskiy paket dlya

vsex. - Mir, 1997. 11. Proxorov G.V. Paket simvolnix vichisleniy Maple V. “Petit”, 1997.

Qo’shimcha adabiyotlar:

1. Volvachev A.K., Krisevich V. S. Programmirovanie na yazika Paskal dlya per-sonalnix EC EBM- Minsk, Visshaya shkola, 1989 g.

2. Vasyukova N.D., Tyulyaeva V.V. Praktekum po osnovam programmirovaniya. Yazik Paskal- M; Visshsya shkola, 1991 g.

3. Zuev E.A. Yazik programmiravaniya Turbo Paskal 6.0, 7.0- M; Radioi svyaz, 1993.

4. Aminov I. Paskal dasturlash tili. O'quv qullanma- SamDU, Samarqand, 1996 y. 5. Абрамов В.Г. и др. Введение в язык Паскаль, М.: Наука, 1988, - 320 стр. 6. Фаранов В.В. Программирование на персональных ЭВМ в среде Турбо-

Паскаль. 7. Aripov M. Internet va elektron pochta asoslari. T., Universitet, 2000. 8. Aminov I. “Informatika va informatsion texnologiyalar “ fanidan ma’ruzalar

matni. SamDU, - Samarqand, 2005 yil. 9. Aminov I. “Informatika va informatsion texnologiyalar “ fanidan amaliy

mashg’ulotlar. Uslubiy qo’llanma. SamDU, - Samarqand, 2006 yil. 10. Eshtemirov S. Elektron jadvallar. O’quv qo’llanma- Toshkent, “O’zbekiston”,

2006 yil 11. Manzon B.M. Maple V Power Edution. - “Filin”, 1998. 12. Proxorov G.V. Matamaticheskiy paket Maple V. Rukovodstva polzovatelya. –

Kaluga, Oblizdat, 1998. 13. Aminov I., Eshtemirov S., Nomozov F. “Informatika va informatsion texnolo-

giyalar “ fanidan laboratoriya mashg’ulotlar. Uslubiy qo’llanma. SamDU, - Samarqand, 2008 yil.

6

«Informatika va dasturlash» fanidan ISHCHI DASTURI

№ Mаvzuning nоmi mа’ruza Аdаbiyоt 1 Windows оpеrаtsiоn muhiti. Windows muhiti

to’g’risidа bоshlаng’ich mа’lumоtlаr vа uning аsоsiy imkоniyatlаri. Windows ning аsоsiy elеmеntlаri, оynа, tuzilishi vа turlаri. Ishchi stol.

2 [1,2,]

2 Windows dа fаyllаr vа kаtаlоglаr bilаn ishlаsh. Disklаr bilаn ishlаsh. Windows ning аsоsiy standart dаsturlаri.

2 [4,5,6]

3 Hujjаtlаrni qаytа ishlаshning zаmоnаviy tехnоlоgiyalаri. Mаtn muhаrrirlаri. Word mаtn muhаrriri. Оynаsi, tuzilishi vа uning аsоsiy elеmеntlаri.

2 [1,3]

4 Jаdvаllаr yarаtish. Jаdvаllаr bilаn ishlаsh. Tаyyоr rаsmlаrni o’rnаtish vа tаhrirlаsh. Chizmаlаrni tаyyоrlаsh vа o’rnаtish. Hujjаtlаrni chоp etish.

2 [5,7]

5 Kоmpyutеrlаrdа namoysh dasturlar bilan ishlash texnologiyalari. Power Point dasturi bilаn ishlаsh аsоslаri. Power Point da namoyish vosi-talari yaratish.

2 [1, 3, 7]

6 Tаsvirlаrni sаqlаsh vа yuklаsh. Power Point da namoyish vositalaridan foydalanish va ularni muxarrirlash

2 1, 3, 7]

7 Elеktrоn jаdvаllаr. Elеktrоn jаdvаllаr to’g’risidа umumiy mа’lumоtlаr. Excel dаsturi. Excel оynаsi. Fоrmulа vа funktsiyalаr bilаn ishlаsh. Hujjаtlаrni yarаtish, sаqlаsh vа yuklаsh. Оddiy jаdvаllаrni hоsil qilish.

2 [1], [3]

8 Jаdvаllаr bilаn ishlаsh аsоslаri. Excel dа hisоblаsh аsоslаri. Аsоsiy tsаtitsik vа mаtеmаtik funktsiyalаr. Diаgrаmmа vа grаfiklаrni hоsil qi-lish. Mа’lumоtlаrni sаrаlаsh.

2 [1], [3]

9 Kompyuter viruslari, asosiy tushunchalar. Fayl va disklarning yuklovchi sektorlari, zararlanish, fayl va kataloglarning buzilishi. Kompyuter vi-ruslaridan himoyalash. Anitivirus dasturlar: de-tektorlar, revizorlar, doktorlar, filtrlar. Antivirus dasturlar bilan ishlahs texnologiylari.

1 [1,2,4]

10 Axborotlarni saqlash va himoyalash. Arxivator-dasturlari. Fayl va katologlarni arxivlash, arxiv-lash vazifasi va prinsplari. Ko`p tomli va o`z-o`zini arxivlaydigan arxivlar yaratish. Arxivlan-

1 [1,2,4]

7

gan fayllarni ochish. 10 Zаmоnаviy ахbоrоt tехnоlоgiyalаridаn

kоmmunikаtsiоn vоsitаlаrdаn vа хаlqаrо tаrmоqlаrdаn fоydаlаnish. Ахbоrоtlаshgаn tizimlаr. Kоmmunikаtsiоn vоsitаlаr vа tаrmоqlаr. Lоkаl vа glоbаl tаrmоqlаr. Mоdеm vа elеktrоn pоchtа. Хаlqаrо tаrmоq Internet tаrmоg’i. Internet ning аsоsiy tushunchаlаri. Internet ning sоnli mаnzillаri. Elеktrоn pоchtа (E-mail). Fаyllаrni uzаtish. Аrхivlаngаn fаyllаrni izlаsh vа аjrаtib оlish. Jаhоn o’rgimchаk uyasi - www (word wide wel)

2

[1,2,3,8]

Jami 20

Amaliyot soatlari uchun (22 soat) № Mаvzuning nоmi mа’ruza Аdаbiyоt 1 Windows оpеrаtsiоn muhiti. Windows muhiti

to’g’risidа bоshlаng’ich mа’lumоtlаr vа uning аsоsiy imkоniyatlаri. Windows ning аsоsiy elеmеntlаri, оynа, tuzilishi vа turlаri. Ishchi stol.

2 [1,2,]

2 Windows dа fаyllаr vа kаtаlоglаr bilаn ishlаsh. Disklаr bilаn ishlаsh. Windows ning аsоsiy standart dаsturlаri.

2 [4,5,6]

3 Hujjаtlаrni qаytа ishlаshning zаmоnаviy tехnоlоgiyalаri. Mаtn muhаrrirlаri. Word mаtn muhаrriri. Оynаsi, tuzilishi vа uning аsоsiy elеmеntlаri.

2 [1,3]

4 Jаdvаllаr yarаtish. Jаdvаllаr bilаn ishlаsh. Tаyyоr rаsmlаrni o’rnаtish vа tаhrirlаsh. Chizmаlаrni tаyyоrlаsh vа o’rnаtish. Hujjаtlаrni chоp etish.

2 [5,7]

5 Kоmpyutеrlаrdа namoysh dasturlar bilan ishlash texnologiyalari. Power Point dasturi bilаn ishlаsh аsоslаri. Power Point da namoyish vosi-talari yaratish.

2 [1, 3, 7]

6 Tаsvirlаrni sаqlаsh vа yuklаsh. Power Point da namoyish vositalaridan foydalanish va ularni muxarrirlash

2 1, 3, 7]

7 Elеktrоn jаdvаllаr. Elеktrоn jаdvаllаr to’g’risidа umumiy mа’lumоtlаr. Excel dаsturi. Excel оynаsi. Fоrmulа vа funktsiyalаr bilаn ishlаsh. Hujjаtlаrni yarаtish, sаqlаsh vа yuklаsh. Оddiy jаdvаllаrni hоsil qilish.

2 [1], [3]

8

8 Jаdvаllаr bilаn ishlаsh аsоslаri. Excel dа hisоblаsh аsоslаri. Аsоsiy tsаtitsik vа mаtеmаtik funktsiyalаr. Diаgrаmmа vа grаfiklаrni hоsil qi-lish. Mа’lumоtlаrni sаrаlаsh.

2 [1], [3]

9 Kompyuter viruslari, asosiy tushunchalar. Fayl va disklarning yuklovchi sektorlari, zararlanish, fayl va kataloglarning buzilishi. Kompyuter vi-ruslaridan himoyalash. Anitivirus dasturlar: de-tektorlar, revizorlar, doktorlar, filtrlar. Antivirus dasturlar bilan ishlahs texnologiylari.

1 [1,2,4]

10 Axborotlarni saqlash va himoyalash. Arxivator-dasturlari. Fayl va katologlarni arxivlash, arxiv-lash vazifasi va prinsplari. Ko`p tomli va o`z-o`zini arxivlaydigan arxivlar yaratish. Arxivlan-gan fayllarni ochish.

1 [1,2,4]

10 Ахbоrоtlаshgаn tizimlаr. Kоmmunikаtsiоn vоsitаlаr vа tаrmоqlаr. Lоkаl vа glоbаl tаrmоqlаr. Mоdеm vа elеktrоn pоchtа. Хаlqаrо tаrmоq Internet tаrmоg’i. Internet ning аsоsiy tushunchаlаri. Internet ning sоnli mаnzillаri. Elеktrоn pоchtа (E-mail). Fаyllаrni uzаtish. Аrхivlаngаn fаyllаrni izlаsh vа аjrаtib оlish. Jаhоn o’rgimchаk uyasi - www (word wide wel)

4

[1,2,3,8]

Jami 22

Аdаbiyоtlаr: 1. SHаfrin YU. Оsnоvi kоmyutеrnоy tехnоlоgii. Sprаvоchnik shkоlnikа. M.,

1998, 560 ts. 2. Figurnоv V.E. IBM RS dlya pоlzоvаtеlya. M., Finаnts i statistika, 1990. 3. Simpsоn K. Effеktivnаya rаbоtа v Windows-95. Sаnk-Pеtеrburg, 1997, 787 ts. 4. Rаhmоnqulоvа S.I. IBM RS kоmpyutеridа ishlаsh. -Tоshkеnt, SHаrq, 1996. 5. Bryabrin V.M. Prоgrаmmnое оbеspеchеniе pеrsоnаlniх EVM. M., Nаukа, 1988. 6. Оrtiqоv А., Mаmаtqulоv А. IBM RC kоmpyutеridаn fоydаlаnish. Tоshkеnt, Qоmus, 1992. 7. Vvеdеniе v Microsoft Windows-95. Mоskvа, 1995.

8. M.Аripоv. Internet vа elеktrоn pоchtа аsоslаri. T., Univеrsitеt, 2000.

9

SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI MEXANIKA-MATEMATIKA FAKULTETI

«Axborotlashtirish texnologiyalari» kafedrasi «Informatika va dasturlash» fani bo’yicha reyting nazoratlari

GRAFIGI Ta’lim yo’nalishi: Matematika (2-kurs) Umumiy o’quv soati-88, shundan ma’ruza-20 soat, mustaqil ish-46 soat, amaliyot-22 soat

2010-2011 o’quv yili I-semestr

Ishchi o’quv dasturidagi

mavzular tartib raqami

Umumiy soat

Bah

olas

h tu

ri

Nazorat shakli

Ball Muddati (hafta)

Ma’

ruza

amal

iyot

Laba

roto

riya

Mus

taqi

l ish

Jam

i

Mak

s. ba

ll

Sara

l. ba

ll

1-5

Mavzu bo’yicha referat

10

12

24

46

1-JB 1-MB

Nazorat ishi, davomat, uy

ishi, laborato-riya ishi

Himoya

17

dekabr 1-hafta

7-14

Amaliy topshiriqlar

10

10

22

42

2-JB 2-MB

Nazorat va laboratoriya ishi, uy ishi

Himoya

18

yanvar 4-hafta

35 Jami 20 22 46 68 ON Test 35

70 39 YaN Yozma ish 30 fevral

jadval asosida 100 55

10

Samarqand davlat universiteti mexanika-matematika fakulteti «Axborotlashtiish texnologiyalari» kafedrasi

«Informatika va dasturlash» fanidan talabalar bilimini reyting asosida

BAHOLASH MEZONLARI

Matematika va mexanika ta’lim yo’nalishlari (2-kurs)

Joriy nazoratlarni baholash mezonlari

№ Baxolanadigan ish turi Jami 1-Jb 2-Jb 35 17 18

1. Darsdagi faollik 12 6 6 2. Nazorat ishi 6 3 3 3. Uy vazifasi 6 3 3 4. Mustaqil ish 7 3 4 5. Davomat 4 2 2

Oraliq nazoratlarni baholash mezonlari

№ Baxolanadigan ish turi Jami 1-Ob

35 35 1. Test savollari 25 25 2. Mustaqil ish (referat) 10 10

Yakuniy nazoratlarni baholash mezonlari

№ Baxolanadigan ish turi

(yozma ish) Jami 30

1. 1-nazariy savol 6 2. 2-nazariy savol 6 3. 3-nazariy savol 6 4. 4-amaliy misol 6 5. 5-amaliy misol 6

11

“Informatika va dasturlash” fanidan ma’ruza matni, ma’ruza matni ishlanmasi,

xronologik xarita

12

1-ma’ruza Мавзу:. Windows оpеrаtsiоn muhiti. Windowsning аsоsiy elеmеntlаri, оynа,

tuzilishi vа turlаri. Ishchi stol. Reja:

1. Operatsion sistema tushunchasi. 2. WINDOWS operatsion sistemasining grafik interfeysi. 3.Windows ishchi stoli Darsning maqsadi:

1. Operatsion sistema tushunchasi to’g’risida umumiy va asosiy bilimlarni hosil qilish.

2. . WINDOWS operatsion sistemasining grafik interfeysi va uning turlari haqida tasavvurga ega bo’lish.

3. Windows ishchi stoli tushunchasi, ular ustida amallar bajarish bo’yicha malakalarni shakllantirish.

Tayanch iboralar: operatsion tizim, Windows tizimi, ishchi stol, oyna, interfeys, fayl,papka,sichqoncha, menu.Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza matnlari, komputer, ma‘ruza bo‘yicha slaydlar.

Dars o‘tish usuli: namoyish dasturiy vositalat ishtirokida, jonli muloqotli ma‘ruza .

Darsning xrono xaritasi – 80 minut. Tashkiliy qism: xonaning tozaligi, jihozlanilishi, sanitariya holati.

Talabalarning davomati– 2 minut. Talabalar bilimini baholash: o‘tilgan mavzuni qisqacha takrorlash,

talabala bilan savol javob o‘tkazish - 10 minut. Yangi mavzu bayoni - 55 minut. Mavzuni o’zlashtirish darajasini aniqlash va mustahkamlash – 10 minut. Sinov savollari – 5 minut. Uyga vazifa berish – 3 minut.

1. Operatsion sistema tushunchasi. Operatsion sistema-kompyuter ishga tushirilishi bilan yuklanuvchi shunday

bir dasturki, bu dastur foydalanuvchiga EHM bilan muloqot qilish vositasi bo'lib xizmat qiladi, uning barcha qurilmalari ishini boshqarish imkonini beradi.

Operatsion sistema yordamida tezkor xotiradan foydalanish, disklardagi axborotlarni o'qish yoki axborotlarni disklarga yoyish, amaliy dasturlarni ishga tushirish va shu kabi turli ishlarni amalga oshirish mumkin. Operatsion sistemaga ehtiyoj borligining asosiy sababi- undagi dasturlarsiz bu kabi ishlarni bajarish uchun quyi bosqichdagi yuzlab yoki minglab elementar amallarni bajarishga to'g'ri keladi. Operatsion sistemaning asosiy vazifasi-foydalanuvchini uning bajarishi va umuman bilishi ham kerak bo'lmagan ana shu zerikarli hamda juda murakkab ishlardan xolis etish, kompyuter bilan muloqot qilishda qulayliklar yaratishdir. Bundan tashqari, operatsion sistema fayllarni ko'chirish yoki bosmaga chiqarish, kerakli dasturlarni tezkor xotiraga yuklab ishga tushirish va boshqaruvni ularga uzatish, operativ xotirani dastur ishi so'ngida bo'shatib, boshqaruvni yana o'ziga olish kabi ishlarni ham bajaradi.

13

Foydalanuvchi interfeyslari tushunchasi. MS DOSning buyruqlarini EHMga kiritish ko'p mehnat, vaqt va kuch talab

qilishi sababli MS DOS buyruqlaridan oson va samarali DOS qatlamlari yaratilgan bo'lib, ularga misol tariqasida Norton commander, Microsoft Windows, PS Tools Deluxe, Far va boshqalarni keltirish mumkin.

Grafik interfeyslari tushunchasi. Kompyuterning texnik va dasturli ta'minotining rivojlanganligi hujjatlarni

tahrir qilish sistemasida turli xil rasm, surat va chizmalarni qayta ishlash imkoniyatini yaratdi.

Grafik interfeys-turli ko'rinishdagi grafik ob'ektlar (papkalar, turli ko'rinishdagi fayllar) va bu ob'ektlar bilan ishlash uslublari majmui.

Grafik interfeyslarning afzalliklari shundan iboratki, bunda har bir ob'ekt tegishli belgiga ega, uning ko'rgazmaliligi va muomala uchun soddaligidadir.

1. Grafik interfeys ishini tashkil etish jihatlari. Ob'ektning belgilanishi-ob'ekt nomi va nishoni. WINDOWS ekrani

elementlari; ishchi stoli, masalalar панельi, "Ishga tushirish" панельi. Ishchi stoli-bu ekranning asosiy qismi, unda fayl va papkalar kabi muhim ob'ektlar joylashgan. "Мой компьютер", "Сетевое окружение", "Карзина", "Internet", "Portfel" ish stolidagi asosiy ob'ektlar bilan tanishib chiqamiz. Masalan: "Мой компьютер"-tashqi xotira qurilmasi bilan ishlash (disk va diskyurituvchilar bilan) hamda kompyuter parametrlarini sozlash imkonini beradi. "Сетевое окружение"-bu lokal hisoblash tarmog'iga ulangan kompyuterlar bilan ishlash, shu bilan birga o'zaro axborot uzatishga ko'maklashadi. "Карзина"- o'chirilgan ob'ektlarni saqlash uchun maxsus papka. "Internet" (Internet Explorer)-Internet global axborot tarmoqlari ishi uchun das-turlar.

1-rasm.Ishchi stoli.

14

Windows ishchi stoli. Kontekst menyu-belgilangan ob'ekt ustida bajarilishi mumkin bo'lgan

harakatlar ro'yxati. Har qanday ob'ektning kontekst menyusini chaqirish uchun klaviatura

maxsus tugmachasi yoki "sichqoncha"ning o'ng tugmasini bosish kifoya. Ishchi stolining kontekst menyusini chaqirish "sichqoncha"ning o'ng

tugmasini stol tekisligida harakatlantirmoq bilan amalga oshiriladi. Ishchi stoli kontekst menyusi buyruqlari tafsiloti: -tartiblash (ishchi stolida nom, tur, o'lchov, sana, avtomatik tartiblashni o'rnatish bilan saralash); -belgini o'rnatish (tasodifan surilib qolgan belgilarni o'zaro teng oraliqqa qo'yish); -hosil qilish (ishchi stolida fayl va papkalar hosil qilish); -xususiyat (ishchi stoli parametrlarini sozlash).

Ob'ektning kontekst menyusini chaqirish- "sichqoncha"ning o'ng tugmasini belgi bo'yicha qimirlatish bilan amalga oshadi. Ob'ektning kontekst menyusi va asosiy buyruqlarining tafsiloti: -ochish (ob'ektni ochish); -nusxalash (ob'ektni nusxalash yoki ko'chirish uchun kompyuter xotirasining maxsus bo'lagi); -qirqish (ob'ektni navbatdagi ko'chirish uchun buferda saqlash); -qayta nomlash (ob'ekt nomini o'zgartirish); -chetlatish ("Savatcha"ga ob'ektni tushirish); -xususiyat (ob'ekt xususiyati parametrlarini ko'rish va o'zgartirish).

WINDOWS operatsion sistemasining "Пуск" menyusidan foydalanish. 1."Пуск" menyusi buyruqlari va ularning qo'llanishi. "Пуск" menyusini chaqirish uchun "sichqoncha"ni chap tugmasi bosiladi yoki klaviaturadagi maxsus tugmalardan foydalaniladi.

2- rasm.Windows OS ning bosh menyusi. "Пуск" menyu quyidagi elementlardan tashkil topadi: -dasturlar menyusi-kompyuterdagi dasturlarni bir zumda ishga tushirishga xizmat qiladi;

15

-hujjatlar menyusi-hujjatlar ro'yxatini saqlash; -sozlash menyusi-sistema, printer, masalalar панельi parametrlarini sozlaydi; -izlash menyusi - fayl va papkalar, lokal tarmoqdagi kompyuterlarni qidirish; -ma'lumotlar menyusi - WINDOWS operatsion sistemasining ma'lumotlar sistemasini chaqirish;

-bajarish menyusi-buyruqlar satri bilan dasturni ishga tushirish yoki papkani ochish; -ishni yakunlash menyusi-kompyuterni o'chirish yoki qayta yuklash. 2. Ma'lumotlar sistemasini ochish uchun „Пуск“menyudan ma'lumotlar buy-rug'i tanlanib, "sichqoncha"ning chap tugmasini bosish bilan amalga oshiriladi. Ma'lumotlar sistemasi oynasida uchta zakladka (xatcho'p) mavjud. 1-xatcho'p - "Bo'limlar" (ma'lumotlar sistemasidagi bo'limlar ro'yxatini ko'rish). Bo'limlarni ochish, tanlangan mavzu bo'yicha axborotlarni ko'rish. 2-xatcho'p-"Mazmuni bo'yicha" (ma'lumotlar sistemasidagi maqolalar ro'yxatini alfavit tartibida chiqarish). 3-xatcho'p-“Найти“ (kerakli maqolani so'z bilan qidirish). ."Dasturlar", "Hujjatlar", "Sozlash menyusi".

1. "Dasturlar" menyusi. Kompterdagi dasturlarni tezda ishga tushirib yuborish uchun "Standart" das-turlar guruhi ko'p qo'llaniladi. Uning tarkibiga quyidagilar kiradi: -PAINT grafik muharriri-rasm mazmunidagi fayllarni ko'rish, hosil qilish va tahrir-lash uchun qo'llaniladi; -Word Pad matn muharriri-kichik hajmdagi hujjatlarni terish, tahrir qilishda ishlati-ladi; -kalkulyator-arifmetik hisoblashlar uchun (oddiy, muhandislik rejimida); -blОкноt-matn muharririga sodda va qulay murojaat qilish (ko'p hollarda kichik hujjatlar) uchun ishlatiladi.

2. Hujjatlar menyusi. Hujjatni ishga tushirish uchun hujjat nomi yozilgan yozuv ustida "sichqon-cha"ning chap tugmasini bosish kerak.

"Sozlash" menyusi uchta elementlardan iborat: a)Boshqarish панельi-sistemalar панельini sozlash, dasturlar va kompyuterni av-tomatik ishga tushirish yoki to'xtatish; b)Printerlar-kompyuterga ulangan printerni avtomatik o'rnatish yoki sozlash; c)Masalalar панельi-masalalar панельi parametrini sozlash, „Пуск“menyuga yan-gi dastur qo'shish yoki olib tashlash. "Hujjatlar" menyusidan hujjatlarni o'chirib tashlash. Kerakli punktni ishga tushirish uchun "Sozlash" menyusi elementiga mos ravishda "sichqoncha"ning chap tugmachasidan foydalanish lozim. Boshqarish панельi quyidagi elementlardan tashkil topgan: -o'rnatish-dasturlarni o'chirish-yangi dasturlarni avtomatik "Dasturlar" menyusiga kiritish yoki o'chirish; -yangi qurilmalarni o'rnatish-kompyuterga ulangan yangi qurilmalarni avtomatik sozlash; -sana-vaqt-yangi kun va vaqtni kiritish; -ekran (ishchi stoli kontekst menyusi kabi);

16

-klaviatura-klaviatura parametrlarini sozlash (belgilarni qaytarilish tezligi va klaviaturaga bog'liq boshqa yumushlar) -"sichqoncha" - "sichqoncha" manipulyatorining paramet-rini sozlash ("sichqoncha"ga bog'liq turli yumushlar); -tarmoq -kompyuter tarmog'ining ishini sozlash; -parollar-WINDOWS 9x operatsion sistemaga kirish uchun yangi parolni kiritish, jumladan tarmoq uchun ham. -printerlar ("sozlash"dagi kabi); -til va standartlar-berilgan mintaqaga oid turli ma'lumotlar; -sistema-kompyuter qurilmalari ishini ayni vaqtda bexato ishlayotganini ko'rsatadi. „Найти“ menyusi. "Dasturlarni bajarish" menyusi. „Завершение работы“menyusi elementlari xaqida batafsil tushuntirish. Ular bilan ishlash ko'nikmalari. 1. „Найти“ menyusi quyidagi asosiy elementlarini o'z ichiga oladi. -Papka va fayllar-fayllar va papkalarni ko'rsatilgan disk yoki disketdan izlash; -Tarmoqda kerakli-kompyuterni kompyuter tarmog'idan izlash. a) Papka va fayllar-“Найти“ menyusidan "ishga tushirish" menyusi tanlanib, papka va fayllar ustiga olib borilib "sichqoncha"ning chap tugmasi bosiladi. "Мой компьютер"ni ishga tushirish uchun "sichqoncha" yordamida kursorni "Moy kompyuter" yozuviga olib kelib, chap tugmasini bosish kifoya. Ishga tushirish dastur buyruqlari-papka yoki hujjat dasturlarini ochish; -"ishga tushirish" menyusini ishlatish uchun "sichqoncha"ning chap tugmasini bosish kerak; -"ochish" satri bo'ylab fayl yoki papkaga yo'l ko'rsatish kerak. Agar kerakli yo'l noma'lum bo'lsa, "obzor" tugmasi yordamida avtomatik ravishda ob'ekt uchun kerakli yo'l topiladi; -papkalarni ochish yoki dasturlarni ishga tushirish "OK" tugmasini bosish bilan bajariladi. 2. „Завершение работы“ buyruqlari. Ushbu dasturni ishlatish uchun „Пуск“ menyudan „Завершение работы“ buyrug'i tanlanadi. „Завершение работы“ buyrug'i oynasida ishni tugallashning to'rt rejimi bor: -kompyuterni o'chirish-kompyuter ishini to'liq yakunlash, foydalanuvchi ish-layotgan hamma ob'ektlarni yopish; -kompyuterni qayta yuklash -oynalarning operatsion sistemasi bilan saqlangan xolda qayta yuklash; -MS DOS rejimidan maxsus OS MS DOS rejimiga o'tish; -sistemaga boshqa nom bilan o'tish-OSga boshqa foydalanuvchining o'z nomi bilan kirishi. Ishni tugatish uchun „Да“, uni bekor qilish uchun „Нет“ tugmasi bosiladi. Masalalar панельining „Пуск“ menyusi. „Панел задач“ ning vazifalari va ularni sozlash. „Панел задач“da quyidagi asosiy elementlar joylashgan: -“Пуск“menyu;

17

-klaviatura alfavitining (RuG'En) indikatori; -soat indikatori. Ishchi stolida fayl, papka, dasturlar oynasini ochganda ochiq ob'ektlar ro'yxati shakllanadi. Kontekst menyu quyidagi buyruqlarni o'z ichiga oladi: (oldindan ishchi stolida biron-bir ob'ektning oynasini ochib ko'ring) -Kaskadlar-ishchi stolidagi ketma-ket o'rnatilgan oynalar; -Yuqoridan pastga - ishchi stolidagi ustma-ust o'rnatil-gan oynalar; -o'ngdan-chapga -ishchi stolidagi chapdan o'ngga o'rnatilgan oyna. Oynalarni tiklash uchun masalalar панельida "sichqoncha"ning o'ng tugmasini bosish kerak. „Свойства“menyusi ikki xatcho'pdan iborat: a) masalalar панельi parametrlari; b) „Пуск“menyu. Birinchi xatcho'p quyidagi parametrlarni kiritish imkonini beradi: -hamma oynaning yuqorisini o'rnatish; -bosh menyudagi kichkina belgilarni ekrandan avtomatik yo'qotish; -soatlar-masalalar панельidan soatlar indikatorini yo'qotish. Kerakli parametrni o'rnatish uchun "sichqoncha"ni oynaning parametr nomi bo'ylab chap tugmasini bosish kerak, so'ng OKni "sichqoncha" yordamida ishga tushirish kerak. Yangi dasturni qo'shish uchun ekrandagi yo'riqnomadan foydalanish lozim. Dasturni yo'qotish uchun esa "yo'qotish" tugmasidan foydalaniladi. „Документы“lar menyusini tozalash uchun "tozalash", so'ng OK dan foydalaniladi.

Nazorat uchun savollar: 1. Qanday zamonaviy operatsion tizimlarni bilasiz? 2. Windows operatsion tizimining asosiy tushunchalari qaysi? 3. Ishchi stolning umumiy tuzilishi aytib bering. 4. «Мои документы» ning asosiy tuzilishi va xususiyatlari nima? 5. «Пуск» tugmachasining asosiy vazifasini tushuntiring. 6. Masalar панельi qanday bo’limlardan tashkil topgan? 7. «Программы» bandining asosiy funksiyasini tushuntiring.

2-ma’ruza Mavzu: Windows dа fаyl, papkal va disklаr bilаn ishlаsh. Windows ning

аsоsiy standart dаsturlаri. Reja:

1. Windows dа fаyllаr vа kаtаlоglаr oynasi bilаn ishlаsh. 2. „Мой компьютер“ bilаn ishlаsh. 3. «Проводник» dasturi bilan ishlash. 4. Windows ning аsоsiy standart dаsturlаri. Darsning maqsadi: 1. Windows dа fаyllаr vа kаtаlоglаr oynasi bilаn ishlаsh to’g’risida umumiy va asosiy bilimlarni hosil qilish.

2. „Мой компьютер“ bilаn ishlаsh haqida tasavvurga ega bo’lish.

18

3. Windows ning аsоsiy standart dаsturlаri ustida amallar bajarish bo’yicha malakalarni shakllantirish.

Tayanch iboralar: fayl, papka, yorliq, ob’ekt, „Мой компьтер“, «Проводник» , dastur, standart dastur, amaliy dastur.

Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza matnlari, komputer, ma‘ruza bo‘yicha slaydlar.


Darsning xrono xaritasi – 80 minut. Tashkiliy qism: xonaning tozaligi, jihozlanilishi, sanitariya holati. Talaba-

larning davomati– 2 minut. Talabalar bilimini baholash: o‘tilgan mavzuni qisqacha takrorlash, tala-

bala bilan savol javob o‘tkazish - 10 minut. Yangi mavzu bayoni - 55 minut. Mavzuni o’zlashtirish darajasini aniqlash va mustahkamlash – 10 minut. Sinov savollari – 5 minut. Uyga vazifa berish – 3 minut.

1. Windows dа fаyllаr vа kаtаlоglаr oynalari bilаn ishlаsh. 1. Kompyuterda dastur ishga tushgach, ekranda fayllar ro'yxati va ular haqidagi axborotlar yozilgan qo'sh chiziq bilan chegaralangan oynalar paydo bo'ladi. (Aslida WINDOWS so'zi ham "oynalar" degan ma'noni bildiradi). Oynalar to'g'ri to'rtburchak shaklda bo'ladi. Ob'ektni (fayl, papka yoki dastur) ochish ob'ektning belgisida yoki ob'ektning kontekst menyusidan ochish buyrug'ida "sichqoncha"ning chap tugmasini 2 marta tez bosish bilan amalga oshiriladi. 2. Oyna elementlari-ochik ob'ektning nomini saqlovchi sarlavha o'lchovini o'zgartiruvchi va oynalarni biriktiruvchi tugmalarni boshqarish tugmalaridan iborat. Bunda tugmalarning yig'ishtirish, o'lchov o'zgartirish va oyna berkitish faoliyatini ko'rsatib tasvirlab berish lozim. Oynani yig'ishtirish operatsiyasi bilan oynalarni yopish operatsiyasi farqlarini ta'kidlab o'ting (Birinchi holatda ob'ekt faolligicha qoladi, ikkinchisi bilan ish ham to'xtatiladi). Masalalar панельi yordamida yoki ALT+TAB tugmasini bosish bilan yig'ishtirilgan oynalarni tiklash ham mumkin. 3. Oyna o'lchovlarini o'zgartirish, oyna o'lchovi o'zgartirish yo'nalishini ko'rsatuvchi 2 yo'nalishli strelkalar paydo bo'lguncha, "sichqoncha" kursorini oyna chegarasiga olib berishi kerak. "Sichqoncha"ning chap tugmasini bosish va uni bosib turgan holda kursorni ko'chirib, shu vaqtda oyna o'lchovini o'zgartirish kerak. 4. Oynani "sichqoncha" yordamida boshqa joyga ko'chirish yo'li bilan harakatlantiriladi. Buning uchun kursorni oyna sarlavhasi o'rtasiga olib boriladi, "sichqoncha"ning chap tugmasi bosiladi, uni bosgan holda oyna ish stolida ko'chiriladi. 5. Bir vaqt ichida bir necha ob'ektni, ularning har biri alohida oynada joylashganligi, ochish imkoniyatlari haqida gapirish o'rinli. Shuni ta'kidlash lozimki, faqat ulardan biri faol bo'lishi mumkin, vaqtning har damida faqat bir

19

oyna bilan ish amalga oshirilishi mumkin. Bunda faol oyna sarlavhasi to'q ranglar bilan ajratilgan bo'ladi. Oynalar orasida ko'chish quyidagicha amalga oshiriladi: a) "Sichqoncha" tugmalarini faoliyatsiz oyna yuqori qismida bosiladi; b) "sichqoncha" tugmalarini masalalar панельida faoliyatsiz oyna tugmasida bosamiz; c) ALT+TAB tugmalar kombinatsiyasi yordamida. 2. “Мой компьютер” obyektidan foydalanish. Papka va fayllar bilan ishlash. “Мой компьютер” obyekti tarkibining ta’rifi: “Мой компьютер” obyektini ochish uchun-“sichkoncha” chap tugmasini obyekt belgisida 2 marta bosish yoki obyektning kontekstli menyusini chakirib, “Ochish” bo’yrugini tanlash kerak. “Мой компьютер” obyektida qo’yidagi asosiy obyektlar joylashgan: -3,5 va 5,25li egiluvchan disklarning diskyurituvchi belgilari (Kompyuterda o’rnatilgan); -bir yoki bir kancha kattik disklar belgilari; -lazer disklarini o’chish uchun kurilmalar belgisi (agar bu kurilma o’rnatilgan bo’lsa); -boshkaruv панельining belgisi; -printerlar belgisi. Obyektni ochish uchun bu obyekt belgilanib, “sichkoncha”ning chap tugma-chasi 2 marta bosish bilan (o’xshash operasiyani obyektning kontekstli menyusini chakirib xam bajarish mumkin), kattik disk (Disk C:) yoki egiluvchan disklar (Disk A: yoki Disk B:) diskyurituvchi obyektlarning ochilishi bu obyektlarning ildiz papkasini ochadi. Nusxalashning ikki usuli mavjud: -“Мой компьютер” obyektidan foydalanib; -Obyektning ko’chirishdan foydalanib. a) “Мой компьютер” obyektini ochish, nusxalash yoki ko’chirish kerakli fayl yoki papka obyektini ochish. b) Papka-manbada nusxalanayotgan obyektni ajratib, keyin bevosita papka-manba sarlavxasi ostida turgan menyuda “nusxalash” buyrugi (obyektni nusxalash uchun) yoki “Kesish” obyektini ko’chirish uchun) buyrugi tanlanadi. Agar diskdan diskka nusxalash talab kilinsa, unda nusxalayotgan obyektning kontekstli menyusida “yuborish” buyrugi tanlanadi, keyin obyekt nusxasidan yu-borilayotgan disk nomi tanlanadi. Nusxalashning 2 usulini amalga oshirish uchun ish stolida manba-papka va kabul kiluvchi papkalar ochik bo’lishi kerak (buning uchun “Мой компьютер” obyektidan foyda-lansa bo’ladi). Manba-papkasida “sichkoncha”ning chap tugmasi bilan nusxalanadigan yoki ko’chiriladigan obyekt ajratiladi va “sichkoncha”ning chap tugmasini bosib turib obyekt belgisi-kabul kiluvchi-papkaga ko’chiramiz.

Obyektni yo’q qilish va qayta nomlash. Operasiya boshida yo’k kilinadigan obyekt joylashgan papkani ochib (“Мой компьютер obyektidan foydalanib) qo’yidagi uch variantdan birini tanlash mum-kin.

20

-obyektning kontekstli menyusini chakirib, yo’kotish-buyrugini tanlash, amalga oshirish; -“sichkoncha” chap tugmasi bilan papkada obyektni ajratish, yo’k kilinadigan obyekt joylashgan fayl papkasi menyusidan “yo’k kilish” buyrugini chakirish; -“sichkoncha”ning chap tugmasi bilan papkada obyektni uskunalar панельi papka-sidan mos tugmani tanlash. O’ayta nomlash: - operasiya boshlanishida “Мой компьютер” obyektidan foydalanib kerakli obyekt joylashgan papkani ochish va: -obyektning kontekstli menyusini chakirish, “kayta nomlash” buyruklarini baja-rish; -ushbu papkada, “sichkoncha”ning chap tugmasi bilan obyektni ajratish, kayta nomlanadigan obyekt joylashgan fayl papkasi menyusidan “kayta nomlash” buy-ruklarini chakirish.

3. "Проводник" dasturi bilan ishlash. Papka va fayllar bilan ishlash. 1. Sizning kompyuteringizda chizilgan ob'ektlar daraxtining yaqqol rasmi "Проводник" dasturi bo'ladi. Проводник dasturi fayl va papkalar bilan ishlashni engillashtirish uchun xizmat qiladi. 2."Проводник" dasturning ishchi oynalari elementlari quyidagilar: -oynani boshqarish tugmalari bilan oyna sarlavhasi; -bevosita sarlavha ostidagi menyu satri (albatta shuni ta'kidlash kerakki, menyu va uning tarkibi papka menyusining tarkibiga o'xshash hamda ob'ekt панельlarining ajratilgan biriga bog'liqdir); -asboblar панельi, menyu satri ostida joylashgan (asboblar панельi fayl yoki papkalar qidirishga tushirish tugmasini qo'shish papkaga o'xshash). Ikkita ishchi панель (chapdagisi "hamma papkalar" deyiladi, o'ngdagisi "tarkibi..."). o'ng панельda ish stolidan boshlab, kompyuter ob'ektlarining daraxti ko'rsatilgan. O'ng панельda chap панельda ajratilgan papka yoki ob'ekt tarkibi chaqiriladi. -Oynaning pastki qismida holat satri joylashgan; -papkada qancha ob'ekt bor ekanligi "Проводник" dasturning o'ng панельida ko'rsatilgan tarkiblarda hamda ular disk yoki disketada qancha hajmni (bayt yoki Kbaytlarda) egallashini ko'rsatadi, qabul qilingan belgi agar oynaning o'ng qismida ob'ekt belgisi qarshisida belgi turgan bo'lsa, demak ob'ekt yangi, boshqa ob'ektlarni saqlaydi. Bunday ob'ektlarni ochish uchun "sichqoncha"ning chap tugmasini bo-sish etarli. Papka belgisi yonida "-" belgi ob'ekt ochiqligini bildiradi. (Lekin, bu ob'ektning tarkibi faqat shunday holda paydo bo'ladiki, agar siz bu ob'ektning belgisini ajratsangiz). Papka belgisi yonida _"Q" belgisi bo'lmagan ob'ektni ochish uchun -"sichqoncha"ning chap tugmasi-ob'ekt belgisida 2 marta bosish kerak. Ob'ektni ochishda uning tarkibi o'ng панельda paydo bo'lishini ta'kidlash kerak. 3. Проводник dasturi yordamida fayl va papkalarda ish bajarish: a) ko'chirib yurish usuli bilan fayl va papkalarni nusxalash va ko'chirish;

21

-o'ng панельda "sichqoncha"ning o'ng tugmasi bilan bu ob'ektning belgisini ajratish va "sichqoncha"ning bosilgan chap tugmasini ushlab, belgini chap панельning qabul qiluvchi-papka belgisiga ko'chirish; -paydo bo'lgan menyuda ob'ekt ustida bajariladigan operatsiyani tanlash (nusxalash yoki ko'chirish), operatsiya nomida "sichqoncha"ning chap tugmasini bosish; b) ob'ektning kontekstli menyusidan foydalanib (oldin o'tilganlarga o'xshash); c) uskunalar панельidan foydalanib (oldin o'tilganlarga o'xshash); d) ob'ektni qayta nomlash-oldin o'tilganlarga o'xshash amalga oshiriladi; e) ob'ektni yo'qotish-oldin o'tilganlarga o'xshash; g) yangi ob'ekt-oldin o'tilganlarga o'xshash.

4. Windowsning standart dasturlari. PAINT grafik muharriri. 1. PAINT muharriri oynasining elementlarini yoritib berish uchun: -tahrir qilinadigan grafikli fayl nomi ko'rsatilgan sarlavha; -menyu, unda rasm, rasmni tasvirlash rejimi bilan ishlash va rasmning rangli palitrasi; -uskuna to'plami; -rang tanlash uchun ranglar palitrasi; -odatdagi ish rejimi va chizish hududidagi kursor koordinatalari haqida axborot saqlovchi holat satri haqida tushuncha beriladi. Chizish qismidagi bir qancha oddiy figuralarni uskuna to'plamidagi qalam uskunasi bilan chizing. Ranglar palitrasi yordamida rasm va fon ranglarini tanlash haqida gapirib berish (kerakli rangda "sichqoncha"ning chap tugmasini bosish). Menyu buyruqlari, batafsil tasvirlash, bunda o'zida rasm fragmentlarini yangidan o'zgartiradigan asosiy buyruqlarni-"Almashtirish buferi" yordamida nusxalash va ko'chirish, kengaytirish, egish va h.k. tashkil etadigan, to'g'rilash va rasm bo'limiga alohida e'tibor qaratish kerak. Rasm menyusida Atributlar buyruqlarini tasvirlashda rasmlar o'lchov vazifasi nuqtalarda yoki oddiy o'lchov birliklaridagi imkoniyatlarini ta'kidlash lozim. Xususiyat ekranida (800*600 yoki 640*480) ish stolining o'lchov vazifasi bilan solishtiring. Rasmni ish stolining yuqori qismiga joylashtirish imkoniyatlarini ko'rsating.

3-rasm. PAINT grafik muharririning oynasi.

22

WordPad matn muharriri. Ish stolining ta'rifi. Uskunalar панельi. 1. WORDPAD muharririning vazifasi-matnni rasmiylashtirishning turli usullari qo'llaniladigan etarli murakkab hujjatlarni tahrir qilish. 2. Muharrir oynasi elementlarida sarlavha, menyu, uskuna панельi, tahrir qilish qismi, holat satri. Bunda ushbularga e'tibor bering: -o'qituvchi aytib turgan bir necha satr matnni yozish. Kiritilgan matn bilan ishla-shining keyingi holatida kuzating; -menyu buyruqlariga batafsil ta'rif bering; -saqlash buyruqlarini tasvirlashda turli xil hujjatlarni (WORD hujjati turi, RTF-RICH. Text Формат turi, faqat matnlar turlaridek) saqlash imkoniyatlarini ta'kid-lash.

4-rasm .WordPad matn muharririning oynasi. Nusxalash, kesish, qo'yish va h.k. buyruqlarini tasvirlashda bu buyruq-larni tez chaqirish uchun tugmalarni birgalikda foydalanish imkoniyatlarini ta'kidlash (masalan, CTRL+C, CTRL+X, CTRL+V) Формат (hajm) menyusini ta'riflashda TRUE TYPE day shrift-masshtablashgan shrift, ularning hajmini o'zgartirish, har-flar shakli o'zgarmaydigan shriftlar tushunchasini kiritish. Shunday shriftlar borki, ularda "kirillcha" belgilar, ya'ni "ruslashtirilmagan" shriftlar yo'qligini aytish. "Ruscha" va "o'zbekcha shriftlarning nomlarini sanab o'tish, masalan, Arial Sug, Courier new Cyr, Times Uz, Panda Uz va h.k. Berilgan xil shriftlarning ishlatilishiga o'quvchilarni tayyorlash. 3. Matn muharririning asosiy uslublari: -matn fragmentida ajratish ("sichqoncha" yoki klaviatura - Shift dan kursorni boshqarish tutmasi yordamida); -ajratilgan matn fragmentini nusxalash; -matn fragmentini ko'chirish; -matn fragmentini yo'q qilish; -ishlatilayotgan shriftni o'zgartirish, ajratilgan matn fragmentida harfning hajmini va shaklini (kichraytirish, kursiv, ajratish).

23

Nazorat uchun savollar 1. Fayl, katalog yoki papka tushunchalarini izohlang? 2. Windows da qaysi turdagi fayllar bilan ishlash imloni mavjud? 3. «Ишчи стол» da sichqoncha yordamida fayllar ustida qanday amallar bajarish

mumkin? 4. «Мой компьютер» ob’ekti nima vazifani bajaradi? 5. «Мой компьютер» da fayllar ko’chrish va nusxalash qanday bajariladi? 6. «Мой компьютер» fayllarni o’chrish va chop etish qanday amalga oshiriladi? 7. Windows muhiti qanday amaliy ilovalardan iborat? 8. Paint va Word Pad dasturlarining imkoniyatlarini tushuntiring.

3-ma’ruza Mavzu: Matn muharrirlari. Word muharriri va uning asosiy elyemyentlari.

Reja: 1. Matn muxarrirlari. Word matn muxarriri. 2. Word matn muxarririning asosiy imkoniyatlari. 3. Wordda matn bilan ishlash va ularning yordamchi tugmalar guruhlari bi-

lan tanishish. Darsning maqsadi:

1. Matn muxarrirlari to’g’risida umumiy va asosiy bilimlarni hosil qilish. 2. Word matn muxarririning asosiy imkoniyatlari bilаn ishlаsh haqida tasav-

vurga ega bo’lish. 3. Wordda matn bilan ishlash va ular ustida amallar bajarish bo’yicha mala-

kalarni shakllantirish. Tayanch iboralar: matn, matm prosessori, matnlarni qayta ishlash,Word matn muharriri, word oynasi, menu, gorizontal menu, oddiy hujjatni yara-tish.. Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza

matnlari, komputer, ma‘ruza bo‘yicha slaydlar. Dars o‘tish usuli: namoyish dasturiy vositalat ishtirokida, jonli muloqotli

ma‘ruza . Darsning xrono xaritasi – 80 minut. Tashkiliy qism: xonaning tozaligi, jihozlanilishi, sanitariya holati. Talaba-



Matn muxarrirlari. Word matn muxarriri Matn taxrirlatgichi Microsoft Word WINDOWS da ishlash uchun yaratilgan. Uni ishga tushirish uchun biz Пуск menyusiga kirib Программы bo’limni tanlaymiz

va shu bo’limda Microsoft Word dasturni tanlaymiz, yoki S: diskdagi Programm Files ichidagi Microsoft Office papka ichidagi winword.exe faylni ishga tushiramiz. Natijada dastur ishga tushadi. Dastur ishga tushgach siz ekranda uning

24

oynasini kurasiz. Oynaning asosiy kismlari bu nom satri, menyu satri, yerdamchi tugmalar satri, ish soxasi va malumotlar satri.

Nom satrida aktiv bulgan документning nomi yoziladi, agar aktiv документ yangi yaratilgan bulsa u xolda uning nomi ДОКУМЕНТ 1 kurinishida buladi. Nom satri pastida menyu satri joylashgan. U yordamida biz dasturning xamma buyruklari bilan ishlashimiz mumkin. Shu buyruklar qo’yidagi guruxlarga ma’nosi yoki ishlash xolati buyicha saralab bulingan: ФАЙЛ, ПРАВКА, ВИД, ВСТАВ-КА, ФОРМАТ, СЕРВИС, ТАБЛИЦА, ОКНО, СПРАКА. Menyu bilan biz keyigi mavzuda yakinrok tanishimiz. Menyu satri pastida yordamchi tugmalar satri joylashgan bulib, u yordamida biz menyudagi bir xil amallarni bajarishimiz mumkin. Buning uchun biz kerakli tugmaga sichkoncha bilan kursatib, sichkonchaning ung tugmasini bosamiz. Yordamchi tugmalar bajariladigan amallari buyicha guruxlarga bulinadi: Стандартная, Форматирование, Рисо-вание, TABLISI I ZALIVKA, WORDART, NASTROYKA IZOBRAJENIYa, FORMЫ, ELEMENTЫ UPRAVLENIYa va boshka. Yordamchi tugmalar satri tagida ish soxasi joylashgan. Shu soxada siz ok varakada yozuvlarni yozganday bulasiz. Matn bilan ishlashda bizgaklaviatura va sichkoncha yordam beradi. Sichkonchaning suzga kursatib bittali bosish - shu suzga kursorni utkazish, suzga kursatib ikkitali bosish - shu suzni tanlash, suzga kursatib uchtali bosish - shu suz joylashgan Абзацni tanlab olish. Klaviaturaning yunalishtugmalari yordamida bir satr yukoriga, bir satr pastga, bitta belgi chapga, bitta belgi ungga utish. Shu tugmalar va SHIFT tugmasi birgalikda belgilar, suzlar yoki satrlarni tanlash mallni bajaradi. Matn yozilish vaktida uzi satrda siz aytgan xolatda yoziladi. Agar satr juda uzun bulsa kompyuter uni uzi boshka satrga bulib davom etadi. Yangi Абзацni boshlab yangi satrga utish uchun esa ENTER tugmasidan foydalanamiz. Ish soxaning chap va yukori kismlarida lineyka (chizgichlar), ung va pastki kismlarida esa kurib chikish soxalari joylashgan.

25

Eng pastda malumotlar satri joylashgan . U bizga nechanchi satr, varaka va bo’limda joylashganimizni, necha varakadan документ iboratligini, klaviatura tili-ni va boshka yordamchi ma’lumotlarni kursatadi. Endi yordamchi kurollar guruxlarning asosiysilari Стандартная va Форматирование bilan yakinrok tanishaymiz.

Панель Стандартная

1. - Создать - Yangi, ilgari mavjud bulmagan документni (faylni) yaratish. 2. - Открыть - Mavjud ilgari yaratilgan документni (faylni) ochish. Ush bu tugmani bosganimizdan keyin ekranda qo’yidagi oyna xosil kilinadi. Va shu oyna orkali biz kerakli faylni topib, tanlaymiz. Keyin ОТКРЫТЬ tugmasini bosamiz va natijada shu fayl ekranda ochiladi.

Bizga kerak bulgan fayl joylashgan papkani topish uchun biz chap tomondagi soxa yoki yukoridagi ruyxatdan foydalanamiz. Faylni

kidirish jarayonida yukorida joylashgan НАЗАДЬ - oldingi oyna kurinishiga

kaytish, ВВЕРХ - yukoridaga papkaga chikish, Искать в интернете -

Internetda izlash, УДАЛИТЬ - tanlangan fayl yoki papkani uchirish, СОЗ-ДАТЬ ПАПКУ - yangi papka yaratish, ВИД - papka va fayllar kurinish xolatini o’zgartirish (kichkina yoki katta belgilar, ruyxat yoki jadval kurinishi), СЕРВИС - xar xil yordamchi imkoniyatlar. Shu bilan birga fayl kidirish jarayonida biz oynada fakat bizga kerak turli fayllar kurinishini ta’minlashimiz mumkin. Buning uchun pastki kismda joylashgan ruyxatdan foydalanamiz. 3. - Сохранить - Ekranda ochilgan документni (faylni) xotiraga saklab qo’yish. Agar fayl ilgari saklangan va nomlangan bulsa u xolda shu tugmani bosganimizda faylni o’zgargan xolati uning eski xolatining urniga yoziladi.Agar esa fayl yangi bulsa u xolda shu tugmani bosganimizdan keyin ekranda qo’yidagi oyna xosil kilinadi.

26

Shu oyna orkali biz yangi fayl joylanishi kerak bulgan papkani topib, yangi fayl nomini Имя файлаsoxaga yozamiz. Keyin СОХРАНИТЬ tugmasini bosamiz va natijada shu fayl xotiraga saklanadi.

4. - Печать - Ekranda ochilgan faylni bosmaga chikarish. 5. - Предварительный просмотрosmotr - Bosmaga tayyorlangan xujjatni saxifaga joylashishini oldindan ko’rish.

Ush bu tugmani bosganimizdan keyin ekranda qo’yidagi oyna xosil kilinadi. Va shu oyna orkali biz matnni, jadvallarni va rasmlarni varakda joylashganligini ko’rishimiz mumkin. Ush bu oynaning yukori kismida bir nechta tugmalarni ko’rishimiz mumkin. Shu tugmalarning vazifalari bilan tanishaylik:

- Faylni bosmaga chikarish.

- Ko’rish (kursor lupa) yoki o’zgartirish (oddiy) xolatiga utish - Ekranda bitta varaka kurinish xolatiga utish - Ekranda bir nechta varaka kurinishi xolatiga utish

- Документni ko’rish masshtabini o’zgartirish - Ekran chap va yukori kisimlardagi chizgichlarning ko’rish yoki kurinmasligi - Matnni bitta varakga sig’dirish - Butun ekran xolatiga utish

- Oddiy ekran kurinishiga (taxrirlash xolatiga) kaytish. 6. - Орфография - Matnning (rus va ingliz tilida yozilgan bulsa) imlo xatolarni tekshirish Ush bu tugmani bosganimizdan keyin ekranda qo’yidagi oyna xosil qilinadi va

27

shu oyna orkali biz matnni imlo xatolarga tekshirishimiz mumkin. Tugma bosilgandan keyin ekranda qo’yidagi oyna xosil kilinadi.

Ush bu oynaning yukori kismida xato suz joylashgan matn kismi kursatiladi. Pastki kismda esa shu suzni urniga qo’yish mumkin bulgan suzlar namunalar (variantlar) ruyxati. Sichkoncha yordamida kerakli variantni tanlab ung tomondagitugmasini bosamiz va natijada xato suz urniga biz tanlagan variant yoziladi. Agar kursatilgan xato suz tugri yozilgan bulsa u xolda ung tomondagitugmasini bosamiz va natijada shu suz o’zgarmay koladi. Ung tomondagi tugmasi yordamida esa kursatilgan xato suzni butun matnda o’zgartirmay koldiramiz. Agar esa butun matndagi xato suzlar xammasini tugri variant bilan almashtirmokchi bulsangiz u xolda tugmani bosamiz. Ung tomondagi tugma yordamida esa xato suzga yangi variant kushishimiz mumkin. Agar esa siz kompyuter uzi variant tanlashini xoxlasangiz u xolda tugmasini bosing. Oynaning pastki kismda tekshirish tilini o’zgartirish berk ruyxati joylashgan. U yordamida matnni kaysi til lugati buyicha tekshirishni urnatasiz.

7. - Вырезать- Belgilangan soxani документidan olib tashlash va xotirada saklab qo’yish. 8. - Копировать - Belgilangan soxa nusxasini xotiraga saklab olish. 9. - Вставить - Kursor turgan joyga xotirada saklanayotgan ma’lumotlarni qo’yish. 10. - Копировать формат - Kursor turgan joy kurinishini nusxasini xotiraga olish. 11. - Отмена - Oxirgi xarakatni bekor kilish. 12. - Повтор - Bekor kilingan xarakatni kaytarish. 13. - Добавить гиперссылку-Internet sayti yoki elektron adresga yullash belgisini kushish 14. - Показать Web панель - Internet bilan ishlash tugmalar guruxini kursa-tish 15. - Показать панель таблица - Jadvallar bilan ishlash yordamchi tugmalar

28

guruxini kursatish 16. - Добавить таблицу - Документga jadval kushish 17. - Добавить таблицу Excel - Excel elektron jadvalini kushish 18. - Колонкы - Matnni ustunlar kurinishida yozish 19. - Показать панель Рисование - Rasm va grafik elementlar bilan ishlash yordamchi tugmalar guruxini kursatish 20. - Показать sxemu документa - Документdagi tartiblanishni kursatish

21. - Показывать непечатываемые символы - Bosmaga chikarilmaydigan (kurinmas) belgilarni kursating 22. - Масштаб документa - Документ masshtabini (ko’rish foizini) o’zgartirish Savollar: 1. Word dasturning oynasi va oyna elementlari xakida nima bilasiz? 2. Word dasturning yordamchi tugmalarining Sandartnыye guruxi xakida nima bilasiz?

Word matn muxarririda yordamchi tugmalar guruxlari bilan tanishish. Панель Форматирование

1. - Stil - Matn stilini o’zgartirish 2. - Shrift - Matn shriftini o’zgartirish A A A A A A A A 3. - Razmer - Matn shrift kattaligini o’zgartirish A A A A A A A 4. - Efekt nachertaniya - Kalin xarflar xolatiga utish yoki undan chikib ketish alin matn 5. - Efekt nachertaniya - Kiyshik xarflar xolatiga utish yoki undan chikib ketish Kiyshik matn 6. - Efekt nachertaniya - Chizikli xarflar xolatiga utish yoki undan chikib ketish Chizikli matn 7. - Sentrovka po levomu polyu - Matnnni (kursor turgan Абзацni) chap che-gara buyicha tekkislash

8. - Sentrovka po sentru - Matnni (kursor turgan Абзацni) markaz buyicha tekkislash 9. - Sentrovka po pravomu polyu - Matnnni (kursor turgan Абзацni) ung chegara buyicha tekkislash 10. - Sentrovka po shirene - Matnnni (kursor turgan Абзацni) ikala tomon chegaralari buyicha tekkislash 11. - Список - Rakamli ruyxat kurinishiga utkazish yoki undan chikib ketish 12. - Список - Belgili ruyxat kurinishiga utkazish yoki undan chikib ketish 13. - Абзац - Абзацni tashkariga chikarish

29

14. - Абзац - Абзацni ichkariga tortib olish 15. - Vneshniye granisi - Абзац chegaralarini ramka bilan belgilash.

16. - Vыdeleniye svetom - Tanlangan matn tagini rang bilan buyash

17. - Svet shrifta - Tanlangan matn xarflar rangini o’zgartirish Bundan tashkari biz xar xil amallarni tezkor tugmalar yordamida (maxsus ALT yoki CTRL tugmalarini bosib turib qo’yib yubormasdan xar xil xarf yoki belgi tugmasini bosish) bajarishimiz mumkin.

Word matn muxarririda yordamchi tugmalar guruxlari bilan tanishish Панель Рисование

1. - Действия - Grafik obyekt ustidan xar xil amallar bajarish. Bu buyrugini tanlaganimizdan keyin ekranda qo’yidagi oyna xosil kilinadi. Bu yerda kerakli rasmlar guruxini tanlab, ularni guruxlashimiz (Gruppirovat) , guruxdan chikarib bulishni (Razgruppirovat), kayta guruxlashimiz (Peregrup-pirovat), grafik obyektlarni bir biriga karaganda joylanishini (Poryadok), varaka-da obyektlarni joylashish turi kurinishini ta’minlash, obyektlarni varakada siljitish (Sdvig), joylanishini o’zgartirish (Vыrovnit/raspredelit) va aylantirish (Povernut/otrazit), obyektni matn bilan tuknashish xolatini o’zgartirish (Obteka-niye tekstom), obyektning chegaralarini o’zgartirish (Nachat izmeneniye uglov), yoki avtofiguralarni o’zgartirish amallarni (Izmenit avtofiguru, Po umolchaniyu dlya avtofigur) bajarishimiz mumkin. 2. - Vыbor obyekta - Grafik obyektni tanlash. 3. - Svobodnoye vraщyeniye - Grafik obyektni urtasi buyicha aylantirish 4. - Avtofigurы - Xar xil grafik shakllarni (chizik, turtburchak, aylana, strelka, kupburchak, kovuslar, va xokazo) kushish. Agar esa siz shu buyrugini tanlasangiz, u xolda ekranda qo’yidagi yordamchi tugmalar xosil kilinadi.

Shu tugmalar yordamida esa biz kerakli grafik shakllarni ekrandagi varakaga kushib olishimiz mumkin. 5. - Liniya - Tugri chiziklar chizish

30

6. - Strelka - Strelkalar chizish 7. - Pryamougolnik - Turtburchaklar chizish 8. - Oval - Aylanalar chizish

9. - Nadpis - Ustki yozuvni kushish 10. - Добавить obyekt Word Art - Chiroyli, grafik jixozlangan va xar xil shakllardagi matnlarni kushish. Agar esa siz shu buyrugini tanlasangiz, u xolda qo’yidagi oyna xosil kilinadi.

Bu oyna orkali biz birinchi matn kurinishini tasvirlovchi tugmalardan bittasini tanlaymiz va OK tugmasini tanlaymiz. Keyin esa ikkinchi oynada matn shriftini va kattaligini tanlab matnni kiritamiz va OK tagmasini tanlaymiz. 11. - Добавить kartinku - Rasm kushish. Bu buyrugini tanlaganimizdan keyin ekranda qo’yidagi oyna xosil kilinadi.

Bu yerda kerakli rasmlar guruxini tanlab, uning ichidan esa kerakli rasmni tanlab, shu rasmga sichkoncha bilan bosganimizda menyu xosil qilinadi vash u menyuda ВСТАВИТЬ tugmasini tanlaymiz. Natijada shu rasm ekrandagi matn varakasiga qo’yiladi.

12. - Svet zalivki - Orka rangni o’zgartirish 13. - Svet liniy - Chiziklar rangini o’zgartirish

14. - Svet shrifta - Xarflar rangini o’zgartirish

31

15. - Tip liniy - Chiziklar kalinligini o’zgartirish

16. - Tip shtrixa - Chiziklar turini o’zgartirish 17. - Вид strelki - Strelkalar turini o’zgartirish 18. - Ten - Obyekt soyasini sozlash

19. - Obyem - Obyektni xajmli xolatga utkazish Nazorat uchun savollarr:

1. Matnlar bilan ishlashning qanday texnologiyalarini bilasiz? 2. Matn muharrirlarining asosiy imkoniyatlari nimalardan iborat? 3. Word matn muharririning oynasining umumiy tuzilishi qanday? 4. Vositalar панельi qanday bo’limlardan tuzilgan? 5. Sarlavhalar satri nimalardan tuzilgan? 6. «Стандартная» va «Форматирование» vositalar панельining

elementlarini tushuntirib bering. 4-ma’ruza

Mavzu: Jadvallar yaratish. Tayyor rasmlarni o’rnatish va tahrirlash. Chiz-malarni tayyorlash .Hujjatlarni chop etish.

Reja: 1. Word matn muxarriri bosh menyusi bilan tanishish. 2. Word matn muxarririda jadvallar bilan ishlash 3. Word matn muxarriri tezkor tugmalari bilan tanishish. 4. Word matn muxarriri rasmlar bilan ishlash.

Darsning maqsadi: 1. Word matn muxarriri bosh menyusi bilan ishlash bilimlarni hosil qilish.

2. Word matn muxarririda jadvallar bilan ishlash haqida tasavvurga ega bo’lish. 3. Wordda matn bilan ishlash va ular ustida amallar bajarish bo’yicha mala-

kalarni shakllantirish. Tayanch iboralar: bosh menu, menu bandi, «Файл», «Правка», «Вид», «Вставка», «Формат», «Сервис», «Таблица», «Окно», «Справка», jadval ya-ratish, rasmlar bilan ishlash. Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza matnlari, komputer, ma‘ruza bo‘yicha slaydlar.





32

Word matn muxarririda jadvallar bilan ishlash Word matn muxaririning asosiy imkoniyatlardan biri - bu jadvallar bilan ish-lash imkoniyatlar. Word jadvallari - rezina jadvallarideb nomlanadi, chunki ular ma’lumotlarga kura ung va pastki tomonga chuzilishi mumkin. Jadvallar ustunlar, satrlar va xonalardan iborat buladi. Shulardan asosiy e’tiborni ustunlarga karati-shimiz kerak chunki agar ustunlar sonida biz adashsak u xolda jadvalimiz yoki va-rakaga sigaolmasligi yoki juda kichik bulishi mumkin. Jadval satrlari esa matn sat-rlariga uxshash xolda bitta varakadan ikkinchiga utish imkoniyati bor.

№ Familiya va ismi Malumot

Millati Tugilgan yili manzil 1 2 3 4 5

Jadvalni ustun va satrlar chegaralgan. Ush bu chegarani biz sichkoncha yordamida o’zgartirishimiz (siljitishimiz) mumkin. Buning uchun kerakli chegaraga sichkoncha bilan kursatamiz, shunda sichkoncha qo’yidagi kurinishlarga utishi mumkin.

- Vertikal chegaralarda - jadval ustunlar enini o’zgartirish. - Gorizontal chegaralarda - jadval satrlar buyini o’zgartirish - Xonalar chap tomonida - jadval xonalarini tanlash

- Ustun tepa kismida - jadval ustunini tanlash Панель ТАБЛИЦЫ И ГРАНИЦЫ

1. - Karandash - Jadval chiziklarini sichkon yordamida chizish 2. - Rezinka - Jadval chiziklarini uchiring 3. - Tip - Chizik turini (kurinishini ) o’zgartirish 4. - Razmer liniy - Chizik razmeri (kalinlik darajasi) 5. - Svet liniy - Chiziklar rangini o’zgartirish 6. - Obramleniye - Chegaralash (jadvalni tashki va ichki chegaralarini chegaralash) 7. - Zalivka - Jadval xonalarini buyoklash 8. - Obyedenit yacheyki - Bir necha tanlangan xonalarni jamlash (birlashtirish) 9. - Razbit yacheyki - Tanlangan xonani bir necha xonalarga bulish 10. - Sentrirovat po verxney grani - Jadval xonasida matnni yukori kism buyicha rostlash 11. - Sentrirovat po sentru - Jadval xonasida matnni urta buyicha rostlash 12. - Sentrirovat po nijney grani - Jadval xonasida matnni pastki kism buyicha rostlash

33

13. - Vыrovnit vыsotu strok - Tanlangan satrlarni buyini rostlash (bir xil kilish) 14. - Vыrovnit shirinu stolbsov - Tanlangan ustunlar enini rostlash (bir xil kilish) 15. - Sortirovka - Alfavit buyicha ma’lumotlarni saralash 16. - Sortirovka - Alfavitga karshi xolatda ma’lumotlarni saralash

Word matn muxarriri tezkor tugmalari bilan tanishish. Kompyuterda ishlash vaktimizda xar xil vaziyatlar bulishi mumkin. Shulardan eng kup uchraydigan bu sichkonchaning nosozligi. Foydalanuvchilarning kata kismi esa ush bu kurilma orkali asosiy amallarni bajarishadi, vash u sabali shunaka vaziyatlarda ish tuxtab yoki sekinlab koladi. Shunaka vaziyatni yechish uchun biz-ga tezkor tugmalar yordam berishadi. Tezkor tugmalar yordamida biz biror bir amallarni klaviatura yordamida tezkor bajara olamiz. Shuning uchun ush bu tug-malarni bilish foydalanuvchilarga talab deb qo’yiladi. Qo’yidagi ruyxatda asosiy tezkor tugmalar kursatilgan: 1. Ctrl + N - Yangi документni yaratish 2. Ctrl + O, yoki Ctrl + F12, yoki Alt+Ctrl+F2 - Mavjud bulgan (ilgari yaratil-gan) документni ko’rish yoki o’zgartirish uchun ochish 3. Ctrl + W - Ekranda ochik bulgan документni berkitish. 4. Ctrl + S, yoki Shift+F12, yoki Alt+Shift+F2 - Ekranda ochik bulgan документni saklash 5. Ctrl + P, yoki Ctrl+Shift+F12 - Ekranda ochik bulgan документni bosmaga chikarish 6. Ctrl + Z, yoki Alt + Backspace - Oxirgi bajarilgan xarakatni bekor kilish (or-kaga kaytish) 7. Ctrl + Y, yoki F4, yoki Alt + Enter - Bekor kilingan xarkatni kaytarish (oldin-ga kaytarish) 8. Ctrl + X, yoki Shift +Delete - Tanlab olingan matn kismi nusxasini xotiraga kuchirib (kirkib) olish. 9. Ctrl + C, yoki Ctrl + Insert, yoki Ctrl + Num0 - Tanlab olingan matn kismi nusxasini xotiraga olish 10. Ctrl + V, yoki Shift + Insert, yoki Shift+Num0 - Xotirada joylashgan matn kismini chikarib kursor turgan joyiga qo’yish 11. Ctrl + A, yoki Ctrl + Num5 - Butun matnni tanlash 12. Ctrl + F - Butun matnda biror bir suz yoki jumlani izlash 13. Ctrl + H - Butun matnda biror bir suz yoki jumlani topib uning urniga boshka suz yoki jumla bilan almashtirish 14. Delete - Tanlab olingan matn kismi yoki kursordan ung tomonda joylashgan belgilarni uchirish 15. F7 - Butun matnning imlo xatolarini tekshirish 16. Shift + F7 - Tanlangan suzning sinonimlarini topish 17. F12 - Ekranda ochik bulgan faylni kayta nomlash 18. Alt + Ctrl + I - Bosmaga tayyorlangan xujjatni saxifaga joylashishini oldindan ko’rish. 19. Ctrl + E - Matnni (kursor turgan Абзацni) markaz buyicha tekkislash

34

20. Ctrl + L - Matnnni (kursor turgan Абзацni) chap chegara buyicha tekkislash 21. Ctrl + R - Matnnni (kursor turgan Абзацni) ung chegara buyicha tekkislash 22. Ctrl + J - Matnni (kursor turgan Абзацni) ikala chegara buyicha tekkislash 23. Shift + F3 - Xarflar kurinishini o’zgartirish (registr) 24. Ctrl + B , yoki Ctrl + Shift + B - Kalin xarflar xolatiga utish yoki undan chi-kib ketish 25. Ctrl + I , yoki Ctrl + Shift + I - Kursiv (yotik) xarflar xolatiga utish yoki un-dan chikib ketish 26. Ctrl + Shift + D - Ikkita chizikli xarflar xolatiga utish yoki undan chikib ketish 27. Ctrl + U - Chizikli xarflar xolatiga utish yoki undan chikib ketish 28. Ctrl + Shift + F - Xarflar shaklini (shriftini) o’zgartirish 29. Ctrl + Shift + P - Xarflar kattaligini o’zgartirish 30. Ctrl + D - "Формат shrifta" ga tegishli menyu bo’limini ochish 31. Ctrl + Shift + S - Matnni stilini o’zgartirish 32. Ctrl + = - Pastki xarflar xolatiga utish yoki undan chikib ketish 33. Ctrl + + - Ustki xarflar xolatiga utish yoki undan chikib ketish 34. Ctrl + F6, yoki Alt + F6 - Boshka aktiv документ oynasiga utish 35. Ctrl + Shift + F6 - Xamma aktiv документ oynalarini ko’rish 36. Shift + strelka - Guruxga olish (belgilarga tegishli) 37. Ctrl + Shift + strelka - Guruxga olish (suzlarga tegishli) 38. Shift + Home yoki End - Satr boshigacha yoki oxirigacha guruxga olish 39. Ctrl + Shift + Home yoki End - Dokumetnt boshigacha yoki oxirigacha gu-ruxga olish

Word matn muxarriri bosh menyusi bilan tanishish. ФАЙЛ va ПРАВКА bo’limlari.

Word matn muxarriri menyusi oynani yukori kismida joylashgan bulib u 8 bo’limdan iborat: Fayl, Правка, Вид, Вставка, Формат, Сервис, Таблица va Окно. Bu bo’limlar yordamida biz matn fayllari, matn, rasm va istalgan obyektlar ustidan xar xil amallarni bajarishimiz mumkin. Endi bu bo’limlar bilan yakinrok tanishaylik.

Файл menyu komandalarining mazmuni: 1. Создать . . . - Yangi, ilgari mavjud bulmagan документni yaratish (tayyor shablondan foydalanib). 2. Открыть . . . - Mavjud bulgan (ilgari yaratilgan) документni ko’rish yoki o’zgartirish uchun ochish 3. Закрыть - Ekranda ochik bulgan документni berkitish. 4. Сохранить - Ekranda ochik bulgan документni saklash 5. Сохранить kak . . . - Ekranda ochik bulgan документni saklash yangi nom os-tida chaklab qo’yish yoki boshka bir katalogga joylashtirish. 6. Сохранить в форматe НTML . . . - Ekranda ochik bulgan документni xoti-raga gipertekst kurinishida saklab qo’yish. 7. Версии - Ekranda ochik bulgan документni yangi versiyasini saklash. 8. Параметры страницы. . . - Ishchi saxifasini Форматlashga oid parametrlar-dan iborat dialog oynasini xosil kilish.

35

Bu oyna orkali: • POLYa kismi: varaka ustki, pastki, chap, ung xoshiyalarini, jildga xamda ustki va pastki kolontitularga koldirilgan masofa; • RAZMER BUMAGI kismi: varaka xajmi va uning kitob yoki albom xolati; • ISTOChNIK BUMAGI kismi: kogozlarni printerga qo’yilish xolatlari; • MAKET kismi: kolontitullarni farklanishi, matnni varakada vertikal joylanishi, satrlarni nomerlash va varaka chegaralarini ramkalash va boshka xususiyatlarini o’zgartirish mumkin. 9. Предварительный просмотр- Bosmaga tayyorlangan xujjatni saxifaga joylashishini oldindan ko’rish. 10. Печать - Faylni bosmaga chikarishga oid parametrlardan iborat dialog oynasini xosil kilish.

Bu oyna orkali kaysi printerda, kaysi varaklarni (xammasi, ekranda kurinib turgan, rakami kursatilgan) Печатьlash, nechta nusxada va kanaka xolda nusxalarni Печатьlash, bitta kogozda nechta varakada joylashtirish va boshka xususiyatlarini o’zgartirish mumkin. Bundan tashkari СВОЙСТВАtugma yordamida biz tanlagan printer xususiyatlarini va uni ishlash xolatlarini o’zgartirishimiz mumkin. 11. Отправить - Faylni boshka kompterga junatish 12. Свойства- Fayl xakida ma’lumotlar saklash Правка menyusi komandalarining mazmuni: 1. Отменить izmeneniya - Ma’lumotlarni o’zgartirishga olib kelgan oxirgi bajarilgan xarakatni bekor kilish (orkaga kaytish). 2. Повторить - Bekor kilingan xarkatni kaytarish (oldinga kaytarish) 3. Вырезать- Tanlab olingan matn kismi nusxasini xotiraga kuchirib (kirkib) olish 4. Копировать - Tanlab olingan matn kismi nusxasini xotiraga olish 5. Вставить - Xotirada joylashgan matn kismini chikarib kursor turgan joyiga

36

qo’yish 6. Специальная вставка - Xotirada joylashgan matn kismini chikarib kursor turgan joyiga xar xil kurinishda qo’yish Buni amalning dialog oynasida bir kator parametrlarni xisobga olgan xolda bajarish mumkin buladi. 7. Выделить всё - Butun fayldagi matnni tanlash 8. Очистить - Faylning tanlagan kimni ichini yoki yozuvlarni tashki kurinishini tozalash. 9. Найти . . . - Butun matnda suz yoki suzlar ketma ketligini kidirib topish komandasi. Bu buyrukni tanlaganimizdan keyin ekranda qo’yidagi oyna xosil kilinadi.

Bu oynaning НАЙТИ satriga kidirish zarur bulgan suzni yozamiz va НАЙ-ТИ DALEYe tugmasini bosamiz. Natijada ekranda biz kidirgan suz joylashgan matn kismi kursatiladi va shu suz tanlangan buladi. Agar shu suz matnda topilmasa u xolda shu xakida ma’lumot bilan oyna ekranda xosil kilinadi. 10. Заменить . . . - Butun matnda suz yoki suzlar ketma ketligini kidirib topib almashtirish komandasi. Bu buyrukni tanlaganimizdan keyin ekranda qo’yidagi oyna xosil kilinadi.Bu oynaning НАЙТИ satriga kidirish zarur bulgan suzni, ЗА-МЕНИТЬ NA satrida esa shu suzni urniga yoziladigan yangi suzni yozamiz va НАЙТИ DALEYe tugmasini bosamiz. Natijada ekranda biz kidirgan suz joylashgan matn kismi kursatiladi va shu suz tanlangan buladi. Agar shu matn kismida suzni o’zgartirish kerak bulsa u xolda ЗАМЕНИТЬ tugmasini bosamiz agar esa suzni o’zgartirish kerak emas bulsa u xolda НАЙТИ DALEYe tugmasini bosamiz. Natijada keyingi suz joylashgan matn kismiga utamiz. Agar butun matndagi suzlarni yangi suzga o’zgartirish kerak bulsa u xolda ЗАМЕНИТЬ VSE tugmasini bosamiz. Agar esa matnda suz topilmasa u xolda shu xakida ma’lumot bilan oyna ekranda xosil kilinadi. 11. Перейти . . . - Kursorni boshka varak, satr, Абзац, rasm, jadval va umuman faylning boshka kismiga utkazish. Bu buyrukni tanlaganimizdan keyin ekranda qo’yidagi oyna xosil kilinadi.

37

Bu oynaning chap tomondagi kismida utmokchi bulgan obyektlar turini tan-laymiz. Ung tomondagi satrda esa shu obyekt nomini yoki rakamini kursatamiz. Pastdagi НАЗАДЬ tugmasi yordamida oldingi obyetga, DALEYe tugmasi yordamida esa keyingi obyektga utishni amalini bajaramiz.

ВИД va ВСТАВКА bo’limlari. Вид menyusi komandalarining mazmuni:

1. Obыchnыy - Oddiy xolatdagi документ kurinishi 2. Elektronnыy документ - Elektron xolatdagi документni kurinishi 3. Razmetka stanisы - Varaklarga bulingan xolatda документni kurinishi 4. Struktura - Strukturalarni (документ kismlarini) kursatish xolatda документni kurinishi 5. Glavnыy документ - Asosiy xolatda документni kurinishi 6. Панельi instrumentov - Komanda ekranda bir kator asboblar панельini xosil kilish va Nastroyka tugmasi orkali bu панельlarga yangi tugmalar joylashtirishi mumkin. 7. Lineyka - Ekranda chizgich kurinishi yoki kurinmasligini urnatish 8. Sxema документa - Документni kismlari kurinish xolatiga utish va undan chi-kib ketish 9. Kolontitulы - Kolontitullarni ko’rish 10. Snoski - Belgilangan kism mazmuni xakida pastki izoxlarni (varaklar pastki kismida joylashadi) ko’rish 11. Primechaniya - Belgilangan kism mazmuni xakida izoxlarni (sichkonchani shu kismga kursatganingizda ekranda xosil buladi) ko’rish 12. Vo ves ekran - Документni butun ekran buyicha kengaytirish. 13. Масштаб - Документni ekrandagi varaka masshtabini o’zgartirtirish va ek-randagi matn xarflari kanday kattaligida bulinishini ko’rish.

Вставка menyusi komandalarining mazmuni: 1. Razrыv . . . - Dastur tomonidan avtomatik tarzda saxifalarga ajratilish (yangi varakaga, Абзацga, satrga, ustunga majburiy utish joyini belgilash). 2. Nomera stranisы . . . - varakalarga yukori yoki pastki kismiga, chap, urta yoki ung tomonda varaka rakami (nomeri) kushish mumkin. Bu buyruk tanlaganimizda qo’yidagi oyna xosil buladi.

Shu oynadagi POLOJENIYe ruyxat yordamida varakalarning yukori yoki pastki kismiga, VЫRAVNIVANIYe ruyxati yordamida esa chap, urta yoki ung tomonda varaka rakamini (nomerini) kushish mumkin. Pastki kismida joylashgan NOMERA NA PERVOY STANISE bayrokcha yordamida birinchi varakada nomer qo’yilishi yoki qo’yilmasligini ta’minlaymiz. ФОРМАТ.. tugmasi bizga nomerlar kurinishini va nechanchisidan boshlashini o’zgartirishimiz mumkin.

38

3. Data i vremya . . . - Matnga avtomatik ravishda bugungi kun va vaktni xakida ma’lumotni kushish 4. Avtotekst - Документga avtomatik ravishda xar xil doimiy yozuvlar kushish 5. Pole . . . - Документga xar xil amallar yordamida vakt, kun, varak rakami va x.k. larni kushish 6. Символ . . . - Matnga xar xil belgilarni kushish (masalan: © ® § ). Bu buyruk tanlaganimizda qo’yidagi oyna xosil buladi.

Shu oyna orkali biz matnga xar xil belgilarni kiritishimiz mumkin. Buning uchun biz kerakli shriftni tanlab, ush bu shrift tarkibiga kiruvchi belgilardan kerakligisini tanlab ВСТАВИТЬ tugmasini bosamiz. Автозамена tugmasi yordasida esa biz kerakli belgiga kanakadur xarflar ketma ketligini beramiz, va natijada matndagi xamma shu ketma ketliglar shu belgiga aylanadi. KLAVIShA tugmasi esa biz tanlagan belgi uchun klaviaturada tezkor tugmalarni urnatamiz (masalan ? belgi uchun CTRL + 1 tugmalarni urnatishimiz mukin). Shu oynaning Специальные символы kismi yordamida maxsus kup ishlatiladigan belgilar uchun tayyor ketma ketliglarni ko’rishimiz mumkin. 7. Primechaniya - Belgilangan kism mazmuni xakida izoxlarni (sichkonchani shu kismga kursatganingizda ekranda xosil buladi) yaratish 8. Snoska . . . - Belgilangan kism mazmuni xakida pastki izoxlarni (varaklar pastki kismida joylashadi) yaratish 9. Nazvaniye . . . - Matn kismlariga yoki obyektlariga nom yaratish 10. Perekrestnaya ssыlka . . . - Matnning bir kismidan boshkasiga tez utishni urnatish 11 Oglavleniya i ukazateli . . . - Matnning shu kismida mundarija, rasmlar yoki jadvallar va asosiy suzlar ruyxatini kushish. 12. Risunok - Bu komanda yordamida документiga rasmlar va xar xil grafik obyektlar qo’yiladi. Ush bu guruxda: Kartinki - tayyor rasimlar koleksiyasidan, Iz fayla - kompyuterda saklanuvchi rasmni, Avtofigurы - tayyor grafik shakllar, Obyekt Word Art - grafik jixozlangan matn va xokazo. 13. Nadpis - Matnga ustki yozuv kushish. Ustki yozuv varakada emas balki aloxida katlamda yaratiladi va uni varaka buylab siljitish mumkin. 14. Файл - Boshka fayldan matnni kushish 15. Obyekt - Bu komanda umumlashgan komanda bulib, xar xil rasm, karta,

39

diogramma, Видeo, audio, matematik formulalar va boshka bir kancha murakkab obyektlarni документiga qo’yishga xizmat kiladi. 16. Zakladka - Matnning shu joyini bitta nom berib belgilab qo’yish 17. Giperssыlka - Matnning bir kismidan boshka kismiga tez utishni urnatish

ФОРМАТ va СЕРВИС bo’limlari. Формат menyusi komandalarining mazmuni:

1. Shrift - Matnga tegishli xususiyatlarni o’zgartirish. Shu buyruk tanlangandan keyin ekranda qo’yidagi oyna xosil kilinadi.

Bu oyna 3 kisimdan iborat: ShRIFT- matn shaklini(shriftini), kurinishini, kattaligini, rangini, chiziklar turini va ular rangini xamda xar xil kushimcha effektlarni (uchirgan xarflar, yukori yoki pastki belgilar, soyali, burtib chikkanva bosilgan xarflar xamda boshka effektlar) urnatish. INTERVAL - matn xarflar enining foizi, ular urtasidagi masofa va satrga karaganda joylanishi (yukoriga yoki pastda) o’zgartirish. ANIMASIYa - matn xarflarini animasion efektlar bilan jixozlash. 2. Абзац - Абзацlarga tegishli xususiyatlarni o’zgartirish. Shu buyruk tanlangandan keyin ekranda qo’yidagi oyna xosil kilinadi.

Bu oynadagi : OTSTUPЫ I INTERVALЫ kismi yordamida Абзацni gorizontal joylanishi, chap va ung tomondan koldirilgan masofa, birinchi satr joylanishi, oldingi va

40

keytngi Абзацlar urtasidagi masofa, Абзацning satrlar urtasidagi masofani o’zgartirish. POLOJENIYe NA STRANISE kismi yordamida Абзацning varakadan varakaga va satrdan satrga utishni sozlash. 3. Список - Ruyxatlarni kurinishini ko’rish va o’zgartirish. Shu buyruk tanlangandan keyin ekranda qo’yidagi oyna xosil kilinadi.

Bu oynadagi MARKIROVANNЫY kismi yordamida belgili ruyxat kurinishini tanlaymiz. Pastagi RISUNOK va Izmenit tugmalari yordamida belgi kurinishini o’zgartiramiz. NUMEROVANNЫY kismi yordamida rakamli ruyxat kurinishini o’zgartiramiz. MNOGOUROVNEVЫY kismi yordamida esa murakkab ruyxat kurinishini o’zgartiramiz. 4. Granisы i zalivka - Matnga ramkalar va fonlarni (orka ranglarni) urnatish. Bu buyruk bizga tanlangan Абзац yoki varak chegaralarini ramka va rang bilan bezashga imkoniyat beradi.

` Ush bu buyruk dialog oynadagi GRANISA bo’limidan tanlangan Абзацni ramkalash, STRANISA bo’limida varakani ramka bilan bezash mumkin. Bu bo’limlarda ramkalarga chiziklar turini, rangni, kalinligini va tasvirini o’zgartirishimiz mumkin. ZALIVKA bo’limi yordamida yesa Абзац orkasini rang bilan buyash mumkin. 5. Колонкы - Matnni ustunlarini kurinishini o’zgartirish. Shu buyruk tanlangan-dan keyin ekranda buyruk dialog oyna xosil kilinadi. Ushbu oyna yordamida biz ustunlar sonini, ular enini va urtasidagi masofani tanlashimiz mumkin.

41

Pastki КОЛОНКЫ ODINAKOVOY ShIRINЫ bayrokcha yordamida ustunlarni avtamotik teng kilishimiz mumkin. RAZDELITEL bayrokcha yordamida esa ustunlar urtasida chiziklarni qo’yishimiz mumkin. 6. Tabulyasiya - TAB tugmasi xususiyatlarini o’zgartirish 7. Bukvisa - Абзац birinchi xarfining kurinishini o’zgartirish. 8. Napravleniye teksta - Matnning yozilish yunalinishini o’zgartirish (fakat jadval va ustki yozuvlarda ishlaydi.) 9. Registr - Tanlangan xarflarni registrini (bosh yoki kichik xarflar kurinishi) o’zgartirish. 10. AvtoФормат - Документni tayyor xolatga olib kelish. 11. Biblioteka stiley - Документlarni tayyor xolatlarni ko’rish yoki o’zgartirish. 12. Stil - Dokumetdagi stillarni ko’rish, o’zgartirish va yangilarni yaratish. 13. Fon - Документ varakalarning orka rangini o’zgartirish (fakat VEB ДОКУ-МЕНТ kurinishida ishlaydi). 14. Obyekt - Tanlangan obyektlarni xususiyatlarini ko’rish.

Сервис menyusi komandalarining mazmuni: 1. Орфография. . . - Imlo xatolarini tekshirish tizimini ishga tushiradi. 2. Yazыk - Xatolarni tekshirish tilini o’zgartirish yoki tanlangan suzga sinonim topish. 3. Statistika - Документ xakida umumiy ma’lumotlarni ko’rish. 4. Avtoreferat - Документ matnidan xar xil asosiy satrlarni tanlab olish 5. Avtozamena. . . - Komanda kursatilgan belgilar ketma-ketligini avtomatik ravishda bitta belgigi o’zgartirishni amalga oshiradi. Bu buyruk tanlangandan keyin qo’yidagi dialog oyna xosil kilinadi.

Bu yerda ЗАМЕНИТЬ soxada o’zgarishi shart bulgan belgilar ketmaketligini kursatamiz, NA soxada esa o’zgargan xolatini kursatamiz. Ikala soxa tulgandan keyin pastki ДОБАВИТЬ tugmasini bosamiz. 6. Ispravleniya - Tuzatishlar ekranda kursatish

42

7. Obyedenit ispravleniya - Xatolarni jamlash 8. Ustanovit zaщitu - Документi ochib ko’rish yoki o’zgartirishlardan parol bilan ximoyalash. 9. Sliyaniye - Bir nechta документlarni birlashtirish. 10. Konvertы i nakleyki - Konvert va nakleykalarni yaratish yordamchisidan foydalanish. 11. Makros. . . - Mavjud makroslar bilan ishlash yoki yangilarini yaratish. 12. Shablonы i nadstroyki. . . - Документ parametrlarini o’zgartirish 13. Nastroyka. . . - Yordamchi tugmalar панельlarini, menyu bo’limlarini ekranda kurinishini yoki tartibini sozlash, klaviaturadan bajariladigan amallarni o’zgartirish. Shu buyruk tanlangandan keyin ekranda buyruk dialog oyna xosil kilinadi.

Ushbu oynaning ПАНЕЛЬ ИНСТРУМЕНТОВ kismida ekranda kurinib turga yordamchi tugmalar панельlarni tanlashimiz va ularni SBROS tugmasi yordamida standart tartibga olib kelish. KOMANDЫ kismi yordamida esa ekrandagi yordamchi tugmalar панельlarga yangi tugmalar kushish. Buning uchun kerakli buyruk tugmasini sichkoncha yordamida tanlab, qo’yib yubormasdan панельning ixtiyoriy joyga olib borib tashlaymiz. Dialog oynaning ПАРАМЕТРЫ kismi yordamida esa Menyu ochilishi va tugmalar kurinishini sozlashimiz mumkin. 14. Параметры. . . - Dasturning asosiy parametrlarini o’zgartirish va uning ish-lash xolatlarini sozlash. Bu buyruk tanlangandan keyin qo’yidagi dialog oyna xosil kilinadi.

43

Ushbu oynaning qo’yidagi kisimlardan iborat: ВИД - dastur oynasini va uning elementlar kurinishi sozlash. OBЩIYe - dastur asosiy xususiyatlarini sozlash ПРАВКА - matn va rsmlarni taxrirlashning asosiy xususiyatlarini sozlash Печать - Печатьlashning asosiy xususiyatlarini o’zgartirish. SOXRANENIYe - документni saklanishi xolatlarini sozlash. BEZOPASTNOST - документni ochish va o’zgartirishga parol bilan ximoyalash. PRAVOPISANIYe - xatolarni tekshirish xolatlarini sozlash. ISPRAVLENIYa - kilingan oxirgi o’zgarishlarni ranglar bilan belgilash xolatlarni sozlash. POLZOVATEL - dastur foydalanuvchisi xakida umumiy ma’lumotni sozlash. SOVMESTIMOST - yaratilgan faylni dasturning boshka versiyalarga moslash RASPOLOJENIYe - dasturning asosiy kismlari joylanishini o’zgartirish.

ТАБЛИЦА va ОКНО bo’limlari. Таблица menyusi komandalarining mazmuni:

1. Narisovat таблицу . . . - Kursor turgan joyda yangi jadvalni yaratish 2. Добавить stroki - Sizning kursor turgan joyda yangi xona, satr yoki ustunni kushish 3. Удалить yacheyki - Sizning kursor turgan xona, satr yoki ustunni uchirish 4. Obyedenit yacheyki - Siz tanlagan xonalarni birlashtirish 5. Razbit yacheyki - Siz tanlagan xonalarni bir nechta satr yoki ustunlarga bulish 6. Выделить stroku - Sizning kursor turgan satrni butunlay tanlab olish 7. Выделить stolbes - Sizning kursor turgan ustunni butunlay tanlab olish 8. Выделить таблицу - Sizning kursor turgan jadvalni butunlay tanlab olish 9. AvtoФормат - Jadvalni tayyor xolatiga (rang va shriftlar bilan jixozlanishiga) olib kelish 10. Vыrovnyat vыsotu stroki - Tanlangan katorlarni buyini rostlash 11. Vыrovnyat shirinu stolbsa - Tanlangan ustunni enini rostlash 12. Vыsota i shirina yacheyki . . . - Satr va ustunlarning ulchamini (buyii va eni) o’zgartirish. 13. Zagolovki - Agar jadval bitta varakaga sigmasa u xolda xar bir yangi varak boshida jadvalni boshini avtomatik chikarishni yokish. 14. Preobrazovat v таблицу - Tanlangan matnni jadval ko’rishiga, yoki tanlangan jadvalni matn kurinishiga utkazish. 15. Sortirovka . . . - Jadval ma’lumotlarni ustunlar buyicha saralash 16. Formula . . . - Jadval xonalariga xar xil formula kushish 17. Razbit таблицу - Jadvalni siz turgan satrdan boshlab ikkiga bulish (bush satr kushish) 18. Skrыt setku - Jadvallarni rangsiz chegaralarini ekranda kursatish va kursatmaslikni sozlash

Окно menyusi komandalarining mazmuni: 1. Novoye - Документni ikkita oynada kursatilishini taminlash. 2. Uporyadochit vse - Xamma ochik fayllar oynalarini ekranda kurinishini taminlash. 3. Razdelit - Документ oynasini ikkiga bulib unda ishlash.

44

Yukoridagi buyruklarni kup kismini biz yordamchi yoki tezkor tugmalar yordamida bajarishimiz mumkin. Shuning uchun vaktni tejash maksadida kup kompyuter foydalanuvchilari menyu xizmatlaridan kam foydalanishadi.

Nazorat uchun savollar: 1. Word matn muharririning bosh menusi qanday bandlardan iborat? 2. «Файл» va «Правка» bandlari buyruqlarini tushuntiring. 3. «Вид» va «Вставка» bandlari buyruqlarini tushuntiring. 4. «Формат» va «Сервис» bandlari buyruqlarini tushuntiring. 5. «Таблица» va «Окно» bandlari buyruqlarini tushuntiring. 6. Word matn muharririda jadval yaratish jarayonini tushuntiring? 7. Oddiy rasmlarni chizish va tayyor rasmlar bilan ishlashni tushuntiring

5-ma’ruza

Mavzu: Kompyutyerlarda namoysh dasturlari. Power Point dasturi bilan ish-lash asoslari.

Reja: 1. Kompyuter taqdimotlari. Microsoft Power Point dasturi. Oynasi va uning

tuzilishi. 2. Microsoft Power Point ga oid asosiy tugmachalar. 3. Microsoft Power Point tezkor tugmalari. Darsning maqsadi:

1. Komputer taqdimotlari to’g’risida umumiy bilimlarni hosil qilish. 2. Microsoft Power Point dasturi asosiy imkoniyatlari bilаn tanishish. 3. Microsoft Power Point tezkor tugmalari bo’yicha malakalarni shakllanti-

rish. Tayanch iboralar taqdimod, computer taqdimoti, Power Point dasturi, umumiy tuzilishi, asosiy tushunchalari, slayd, Power Point bosh menusi, oddiy slayd yaratish. Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza matnlari, komputer, ma‘ruza bo‘yicha slaydlar.





Kompyuter taqdimotlari. Microsoft Power Point dasturi. Kompyuter grafikasi tushunchasiga tuxtaladigan bulsak, kompyuter grafikasi deganda avvalo biz turli xil rasmlarni va chizmalarni, animasiyalarni, xar xil efektlarni, ovozlarni uzida mujassam etgan. Shuni ukuv jarayonida,

45

konferensiyalarda va seminarlarni utkazishda zamonaviy texnikani kullash odiy bulib koldi. Namoyish yetish uchun 35 millimetrlik slayd plyonkasi va tashki plyonkalar ishlatilish odat tusiga kirdi. Keyingi vaktlarda rangli suyuk kristalli панельllar tarkalgan bulib, bevosita kompyuter ekraniga ulanadi. Bunday prezentasiyalarni tayyorlash kup mexnat talab kilinadigan jarayonlardir. Shuning uchun dastur taminoti bozorida kator paketlar paydo buldiki, ular prezentasiyalarni barpo yetish va utkazish ishlarini soddalashtirishga yordam beradi. Bunday dastur maxsuloti vakillaridan biri bu Microsoft Power Point dasturi dir. Microsoft Power Point dasturi Windows kobigi ostida yaratilgan bulib, ushbu dastur prezentasiyalar (taqdimot kilish, ya’ni tanishtirish) bilan ishlash uchun yeng kulay bulgan dasturiy vositalardan biri xisoblanadi. Bu dastur orkali barcha kurgazmali kurollarni yaratish va ba’zi joylarda esa ma’lumotlar bazasi sifatida xam kullash mumkin. Ayrim xollarda bu dasturlarni multimedia vositalaridan boshkarish va kullab, namoyish etuvchi kurilmalarga yuborish vazifalarini xam bajarish mumkin. Dasturda ishlash uchun biz yangi bulgan asosiy tushunchalar bilan tanishaylik. Prezentasiya - bu slaydlar va maxsus yeffektlar tuplami bulib, ularni yekranda kursatish, tarkatiladigan material, ma’ruza rejasi va konspekt shaklida bitta faylda saklanadi. Slayd - bu prezentasiyani aloxida kadiri bulib, matnni, sarlavxalarini grafik va diaggramalarni uz ichiga oladi. Power point vositalari bilan barpo yetilgan slaydlarni ok-kora yoki rangli printerda chop yetish yoki maxsus agentligi yordamida 35 millmetrli slaydlarni fotoplenkalarda tayyorlash mumkin. Tarkatiladigan material - kulay shaklda bosib chikarilgan va tanishish uchun mulljalangan materiallar. Ular bir betda ikki, turt yoki olti slaydlar chop etilgan buladi. Maruza konspekti - Power Point da prezentasiya ustida ishlash jarayonida yaratilgan ma’ruza konspekti. Chop etish vaktida ma’ruza konspektining xar bir betida slayd va tekstning mazmunini tushuntiruvchi kichiklashtirilgan tasvir chikarilgan buladi. Prezentasiya strukturasi (tuzilishi) - fakatgina slayd sarlavxasini, shuningdek grafik tasvirsiz asosiy matnni va maxsus shakillantirishi ichiga olgan xujjat. Power Point dasturini ishga tushirish. Bu dasturni ishga tushirish uchun Win-dows ning "Pusk" menyusi ichidagi "Programmы" bo’limidan "Microsoft Power Point" buyrukni tanlaymiz. Shundan keyin ekranda qo’yidagi oyna xosil kilinadi.

46

Ushbu oyna qo’yidagi bo’limlardan iborat: Master avtosoderjaniya, Shablon oformleniya, Pustuyu prezentasiyu, Открыть prezentasiyu . Agar siz birinchi - Master avtosoderjaniya bo’limini tanlasangiz u xolda kompyu-

ter sizga yangi taqdimot turini, tarkibini va tashki kurinishini (rangli jixozlanishini) tanlab, uni yaratishga kadam va kadam yordam beradi.

Agar siz ikkinchi - Shablon oformleniya bo’limini tanlasangiz u xolda kompyuter sizga fakat tashki kurinishini (rangli jixozlanishini) tanlab, uni yaratishga yordam

beradi. Agar siz uchinchi - Pustuyu prezentasiyu bo’limini tanlasangiz u xolda kom-pyuter sizga yangi bush taqdimotni yaratishga yordam beradi.

47

Va nixoyat agar siz turtinchi - Открыть prezentasiyu bo’limini tanlasangiz u xolda kompyuter sizga ilgariya yaratilgan taqdimotni pastdagi ruyxatdan tanlab kayta ochishga yordam beradi. Taqdimotni taxrirlaganimizda va u bilan ishlashni boshlaganimizda dastur oynasi

qo’yidagi kurinishida buladi.

U Fayl, Правка, Вид, Вставка, Формат, Сервис, Pokaz slaydov, Окно, Pomoщ menyu bo’limlaridan, Standartnыye, Форматирование va boshka yordamchi tugmalar (asboblar) satrlaridan, ish soxasidan va ma’lumotlar satridan iborat. Yordamchi tugmalarning kup kismi bizga boshka Microsoft Office dasturlari (Word, Excel va Access )orkali tanish, shuning uchun fakat Power Point ga mansub tugmalarga aloxida tuxtaymiz.

Power Pointga mansub yordamchi tugmalar 1. - Taqdimotga yangi bush slayd kushish. Ushbu tugma tanlangandan keyin

ekranda oyna orkali yangi slayd turini tanlashni bizga taklif etadi. 2. - Taqdimot slaydlarini shakllantirishda Power Point ning tashki kurinishi-

ni (rangli jixozlanishini) o’zgartirish yordamchisini ishga tushirish. 3. - Taqdimotni struktura rejimida kursatganda, slaydlar sarlavxalari va bar-

cha asosiy matinnlarining kursatish yoki kursatmasligini ta’minlaydi. 4. - Taqdimotni struktura rejimida kursatganda, slaydlar sarlavxalari va bar-

cha matinnlarining jixozlanishini (tashki kurinishini) kursatish yoki kursat-masligini ta’minlaydi.

5. - Tanlangan matn obyektning xarflarini soyali (s tenyu) tashki kurinishiga utkazish.

6. - Tanlangan matn obyektning xarflarini bitta kadamga kattalashtirish. 7. - Tanlangan matn obyektning xarflarini bitta kadamga kamaytirish. 8. - Slayd obyektlarining paydo bulishini aniklaydigan animasiya yeffektla-

rini sozlash mulokot oynasini ekranga chikarish.

9. - Slayd obyektlarining ung tomondan kattalashib, avtomobil ovozi bilan paydo bulishi animasiya yeffekti.

10. - Slayd obyektlarining chap tomondan kattalashib, xushtak ovozi bilan paydo bulishi animasiya yeffekti.

48

11. - Slayd obyektlarining urtadan, kattalashib fotokamera ovozi bilan paydo bulishi animasiya yeffekti.

12. - Slayd obyektlarining urtadan, yoruglantirib paydo bulishi animasiya yeffekti.

13. - Slayd obyektlarining ung burchakdan xarfma-xarf paydo bulishi ani-masiya yeffekti.

14. - Slayd obyektlarining xarfma-xarf, yozuv mashinasi ovozi bilan paydo bulishi animasiya yeffekti.

15. - Slayd obyektlarining ung tomondan karama-karshi paydo bulishi ani-masiya yeffekti.

16. - Slayd obyektlarining yukoridan suzma-suz paydo bulishi animasiya yef-fekti.

Microsoft Power Point tezkor tugmalari Kompyuterda ishlash vaktimizda xar xil vaziyatlar bulishi mumkin. Shulardan eng kup uchraydigan bu sichkonchaning nosozligi. Foydalanuvchilarning katta kismi esa ush bu kurilma orkali asosiy amallarni bajarishadi, va shu sabali shunaka vaziyatlarda ish tuxtab yoki sekinlab koladi. Shunaka vaziyatni yechish uchun bizga tezkor tugmalar yordam berishadi. Tezkor tugmalar yordamida biz biror bir sichkoncha bilan bajariladigan amalni klaviatura yordamida tezkor bajara olamiz. Shuning uchun ush bu tugmalarni bi-lish foydalanuvchilarga talab deb qo’yiladi. Qo’yidagi ruyxatda Microsoft Power point dasturining asosiy tezkor tugmalar kursatilgan: 1. CTRL+N - Yangi taqdimot faylini yaratish. 2. CTRL+M - Taqdimotga yangi bush slayd kushish. 3. CTRL+D - Taqdimotga aktiv slayd nusxasini kushish. 4. CTRL+ENTER - Slaydning keyingi elementini taxrirlash 5. CTRL+O - Ilgari yaratilgan taqdimot faylni kayta ochish 6. CTRL+W - Ekranda ochik bulgan taqdimot faylni berkitish 7. CTRL+P - Taqdimotni kogozga bosmaga chikarish 8. CTRL+S - Taqdimot faylni saklash. 9. F5 - Taqdimot namoyishini ishga tushirish 10. ALT+F4 - Microsoft PowerPoint dasturidan chikib ketish 11. CTRL+F - Matn kismini kidirish 12. CTRL+H - Topilgan matnni boshka matn bilan almashtirish 13. CTRL+K - Giperyullanma kushish 14. F7 - Imlo xatolarni tekshirish 15. ESC - Oxirgi o’zgarish yoki tugallanmagan xarakatni bekor kilish 16. CTRL+Z - Oxirgi xarakatni bekor kilish 17. CTRL+Y - Bekor kilingin xarakatni kaytarish 18. CTRL+SHIFT+F - Slaydning tanlangan obyekt xarflar shaklini o’zgartirish 19. CTRL+SHIFT+P - Slaydning tanlangan obyekt xarflar kattaligini o’zgartirish 20. CTRL+SHIFT+> - Slaydning tanlangan obyekt xarflar kattaligini bitta kadam-

49

ga kattalishtirish 21. CTRL+SHIFT+< - Slaydning tanlagan obyekt xarflar kattaligini bitta kadamga kamaytirish 22. CTRL+T - Slaydning tanlagan obyekt xarflar tashki kurinishini (Формат me-nyusidagi Shrift buyrugi) o’zgartirish. 23. SHIFT+F3 - Xarflar registrini o’zgartirish 24. CTRL+B - Kalin xarflar rejimiga utish 25. CTRL+U - Tagichizikli xarflar rejimiga utish 26. CTRL+I - Yotik xarflar rejimiga utish 27. CTRL+PROBEL - Xarflar o’zgartirilgan tashki kurinishini bekor kilish 28. CTRL+SHIFT+C - Xarflar tashki kurinishini xotiraga olish 29. CTRL+SHIFT+V - Xarflar tashki kurinishini xotiradan chikarish 30. CTRL+E - Абзацni urtadan rostlash 31. CTRL+J - Абзацni ikala tomondan buyicha rostlash 32. CTRL+L - Абзацni chap tomon buyicha rostlash 33. CTRL+R - Абзацni ung tomon buyicha rostlash

Nazorat uchun savollar: 1. Taqdimot deganda nimani tushunasiz? 2. Komputer taqdimotini qanday tasavvur etasiz? 3. Power Point dasturining imkoniyatlari nimalardan iborat? 4. Power Point dasturining umumiy tuzilishi qanday? 5. Power Point dasturining asosiy tushunchalarini sharxlang? 6. Power Point dasturini ishga tushirish jarayonini ayting. 7. Power Point dasturining asosiy tugmachalari majmuasini ayting.

6-ma’ruza Mavzu: Tasvirlarni saqlash va yuklash. Power Point da namoyish vositalari-

dan foydalanish va ularni muxarrirlash Reja:

1. Power Point dasturi bosh menusi va uning asosiy buyruqlari. 2. Power Point dasturi bosh menusining tarkibiy qismlari. 3. Power Point dasturi taqdimotni sozlash.

Darsning maqsadi: 1. Power Point dasturi bosh menusi bilan ishlash bilimlarni hosil qilish.

2. Power Point dasturi bosh menusining tarkibiy qismlari bilаn ishlаsh haqi-da tasavvurga ega bo’lish.

3. Power Point dasturi taqdimotni sozlash va ular ustida amallar bajarish bo’yicha malakalarni shakllantirish. Tayanch iboralar: bosh menu, menu bandi, «Файл», «Правка», «Вид», «Вставка», «Формат», «Сервис», «Таблица», «Показ слайдов», «Окно», «Справка», slayd yaratish, slaydlar bilan ishlash. Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza matnlari, komputer, ma‘ruza bo‘yicha slaydlar.


Darsning xrono xaritasi – 80 minut.

50

Tashkiliy qism: xonaning tozaligi, jihozlanilishi, sanitariya holati. Talaba-larning davomati– 2 minut.

Talabalar bilimini baholash: o‘tilgan mavzuni qisqacha takrorlash, tala-bala bilan savol javob o‘tkazish - 10 minut.

Yangi mavzu bayoni - 55 minut. Mavzuni o’zlashtirish darajasini aniqlash va mustahkamlash – 10 minut. Sinov savollari – 5 minut. Uyga vazifa berish – 3 minut.

Power Point dasturi bosh menusi va uning asosiy buyruqlari Agar siz tayyor taqdimotning slaydlarini animasiyalashtirmokchi bulsangiz, u

xolda kerakli slaydga utib tugmani bosishiz kerak va shuning natijasida ekranda NASTROYKA ANIMASII oynasi xosil kilinadi. U qo’yidagicha buladi:

Bu oynada biz PORYaDOK I VREMYa kismida animasiyalashtirish tartibini xamda ishga tushish vaktini va turini (sichkoncha yoki vaktga kura) kursatamiz, ВИДOIZMENENIYe kismida esa animasiya turini, ВИДOIZMENENIYe V DIAGRAMME kismi yordamida esa diagrammalarni animasiyalashtirish imkoniyatlari kursatilgan, NASTROYKA MULTIMEDIYa kismi esa slaydni musika bilan jixozlash imkoniyatlarini beradi. Bu oynadagi PROSMOTR tugmasi yordamida biz kilingan o’zgarishlarni tayyor xolatini ko’rishimiz mumkin. Shu bilan birga biz slaydlarni rangli jixozlanishini o’zgartirishimiz mumkin. Buning uchun dastur menyusining ФОРМАТ bo’limidagi SVETOVAYa SXEMA buyrugini tanlaymiz, natijada qo’yidagi oyna xosil kilinadi:

51

Ushbu oynada kurakli rangli jixozlanishni tanlaymiz va uni yoki xamma (PRIMENIT KO VSEM) yoki fakat shu slaydga (PRIMENIT) tegishli deb tanlashimiz mumkin. Menyu ФОРМАТ ning FON buyrugi yordamida esa slaydlarning orka rangini o’zgartirishimiz mumkin. Shu menyusining ShABLONЫ OFORMLENIYa buyrugi yordamida esa slaydlarning tayyor rang va shriftlar jixozlanish xolatlarini tanlashimiz mumkin.

Agar siz taqdimot ichida slaydlarni bir biri bilan almashish turini o’zgartirmokchi bulsangiz u xolda POKAZ SLAYDOV menyusi ichidagi SMENA SLAYDOV buyrugini tanlaymiz. Natijada paydo bulgan oynada biz slaydlarni almashish effektini, tezligini, vaktini va tovush bilan jixozlanishini tanlaymiz. Taqdimotning slaydlarining urtasida xarakatlanishni osonlashtirish uchun biz xar xil boshkarish tugmalaridan foydalanishimiz mumkin. Buning uchun POKAZ SLAYDOV menyusidagi UPRAVLYaYuЩIYe KNOPKI buyrugidan foydalanamiz. Ushbu buyrukni tanlaganimizdan keyin bizga qo’yidagi tugmalar variantlari takdim etiladi.

Shulardan kerakli tugma turini tanlab sichkoncha yordamida slaydda shu tugmani yaratamiz. Tugma yarata bulganimizdan keyin ekranda NASTROYKA

52

DEYSTVIYa oynasi xosil kilinadi. Bu oynada biz yoki tugmaga sichkoncha bilan bosganimizda yoki sichkoncha bilan tugmaga kursatganimizda xarakatni boshlash va kaysi xarakatni boshlashni (taqdimot ichida xarakatlanish, dasturni ishga tushirish va kaysi tovush bilan uni jixozlash) kursatamiz. Taqdimot yaratilgandan keyin biz menyu POKAZ SLAYDOV menyusidagi NASTROYKA ANIMASII buyrugini tanlaymiz. Bu buyruk oynasi yordamida biz taqdimotni proyektor yordamida boshkarish yulini (kursatuvchi tomonidan tulik ekran yoki oyna xolatida, ketma ket tushuntirilishsiz xamda animasiyalashtirishsiz vaslaydlarni almashtirish yulini kursatamiz)

Taqdimot tayyor bulgandan keyin uni ishga tushirishimiz mumkin. Buning uchun POKAZ SLAYDOV menyusi ichidagi NAChAT POKAZ yoki F5 tugmasini bosamiz.

Microsoft Power Point dasturning menyusi. Power Point taqdimotlar muxarririnig menyusi oynani yukori kismida joy-

lashgan bulib u 8 bo’limdan iborat: Fayl, Правка, Вид, Вставка, Формат, Сервис, Таблица va Окно. Bu bo’limlar yordamida biz taqdimot, slayd va ularda joylash-gan xar xil matn, rasm xamda boshka istalgan obyektlar ustidan xar xil amallarni

bajarishimiz mumkin. Endi bu bo’limlar bilan yakinrok tanishaylik. Fayl menyukomandalarining mazmuni:

Создать… - Yangi, ilgari mavjud bulmagan taqdimotni yaratish (bush, rangli jix-ozlangan yoki, tayyor shablondan foydalanib). Открыть… - Mavjud bulgan (oldin yaratilgan) taqdimotni ko’rish yoki o’zgartirish uchun ochish Закрыть - Ekranda ochik bulgan taqdimotni berkitish. Сохранить - Ekranda ochik bulgan taqdimotni saklash Сохранить kak… - Ekranda ochik bulgan taqdimotni yangi nom ostida saklab qo’yish yoki boshka bir katalogga nusxasin joylashtirish. Сохранить v Форматe NTML… - Ekranda ochik bulgan taqdimotni xotiraga gi-pertekst kurinishida saklab qo’yish. Параметры stranisы… - Ishchi saxifasini Форматlashga oid parametrlardan iborat dialog oynasini xosil kilish. Предварительный просмотрosmotor - Bosmaga tayyorlangan taqdimotni saxifa-ga joylashishini oldindan ko’rish.

53

Печать - Taqdimot faylni bosmaga chikarishga oid parametrlardan iborat dialog oynasini xosil kilish. Отправить - Faylni boshka kompterga junatish Свойства- Fayl xakida ma’lumotlar saklash

Правка menyusi komandalarining mazmuni: Отменить изменения - Ma’lumotlarni o’zgartirishga olib kelgan oxirgi bajaril-gan xarakatni bekor kilish (orkaga kaytish). Повторить - Bekor kilingan xarkatni kaytarish (oldingi kurinishga kaytish) Вырезать- Tanlab olingan slayd obyektning nusxasini xotiraga kuchirib (kirkib) olish. Копировать - Tanlab olingan slayd obyektning nusxasini xotiraga olish Вставить - Xotirada joylashgan slayd obyektning chikarib kursor turgan joyiga qo’yish. Специальная вставка - Xotirada joylashgan slayd obyektning kursor turgan joyiga xar xil kurinishda chikarish. Очистить - Slaydning tanlagan obyekt ichini yoki yozuvlarni tashki kurinishini tozalash. Выделить всё - Butun slaydda joylashgan obyektlarni tanlash Дублировать- Tanlangan slayd obyektining nusxasini yaratish Удалить слайд- Tanlangan slayd obyektini uchirish Найти… - Butun slaydda suz yoki suzlar ketma ketligini kidirib topish komandasi. Заменить… - Butun slaydda suz yoki suzlar ketma ketligini kidirib topib boshka-siga almashtirish komandasi.

Вид menyusikomandalarining mazmuni: Obыchnыy - Taqdimotning oddiy kurinishiga utish Sortirovщik slaydov - Slaydlar ruyxati kurinishiga utish Stranisы zametok - Slaydlar kichiklashtirilgan xolatiga utish Pokaz slaydov - Slaydar taqdimotini ko’rish Obrazes - Taqdimotni tayer shablon kurinishiga utish Cherno belыy - Ok kora xolatiga utish Miniatyura - Kichiklashtirilgan xolatga utish Панельi instrumentov - Ekranda ixtiyoriy yordamchi tugmalar (asboblar панельi) satrini xosil kilish va Nastroyka tugmasi orkali bu панельlarga yangi tugmalar joy-lashtirishi mumkin. Lineyka - Chizgichlarni ekranda kurinishi yoki kurinmasligini ta’minlaydi. Napravlyayuщiye - Slaydning urtasini kursatish Kolontitulы - Yukori yoki pastki kolontitullarni yaratish, ko’rish va ularni taxrir-lash Primechaniye Slaydning tanlangan elementiga izox kushish МасштабSlaydlarni kurinishi foizini o’zgartirish

Вставка menyusi komandalarining mazmuni: Создать slayd - Yangi bush slayd yaratish Дублироватьslayd - Ekranda kurinib turgan slayd nusxasini yaratish Nomera slayda… - Slaydga nomerini kushish Data i vremya… - Slaydga avtomatik ravishda bugungi kun va vaktni xakida

54

ma’lumotni kushish Символ… - Slaydga xar xil belgilarni kushish (masalan: © ® § ¼ ± ³ ² ¢ € ) Primechaniya - Slaydning belgilangan element mazmuni xakida izoxlarni yaratish (izox sichkonchani shu elementga kursatganingizda ekranda xosil buladi) Slaydы iz faylov… - Tashki joylashgan boshka fayldan slayd kushish Slaydы iz strukturы… - Tayer strukturadan slayd kushish Risunok - Bu komanda yordamida slaydga rasmlar va xar xil grafik obyektlar qo’yiladi.Ush bu guruxda: Kartinki - tayyor rasimlar koleksiyasidan, Iz fayla - kompyuterda saklanuvchi rasmni, Avtofigurы - tayyor grafik shakllar, Obyekt Word Art - grafik jixozlangan matn va xokazo… Nadpis - Matnga ustki yozuv kushish. Ustki yozuv slaydda emas balki aloxida kat-lamda yaratiladi va uni varaka buylab siljitish mumkin. Film i zvuk - Slaydga Видeo yoki audio obyektni kshish Таблица - Slaydga jadval kushish Obyekt - Bu komanda umumlashgan komanda bulib, u aloxida fayllarda saklanuv-chi Risunok, Karta va boshka bir kancha murakkab obyektlarni документiga qo’yishga xizmat kiladi.

Формат menyusi komandalarining mazmuni: Shrift - Matnga tegishli xususiyatlarni o’zgartirish Список - Matnni ruyxat xolatiga utkazish va ruyxat kurinishini ko’rish va o’zgartirish Vыravnivaniye - Slayd chegaralari buyicha obyektlarni joylashtirish Intervalы - Slaydda obyektlar urtasidagi masofani o’zgartirish Registr - Slaydning ichidagi obyektning xarflar registirini o’zgartirish Zamena shriftov - Obyekt xarflar shaklini boshkasiga o’zgartirish Razmetka slayda - Slayd turini o’zgartirish Svetovaya sxema - Slayd rangli jixozlanishini o’zgartirish Fon - Slayd orka rangini o’zgartirish. Primenit shablon oformleniya - Tayyor shablon rangli jixozlanishiga utkazish. Sveta i linii - Slaydning tanlangan elementning rang va chiziklar xususiyatlarini o’zgartirish. Prototip - Taqdimot elementlarini tayyor xolatlarni ko’rish yoki o’zgartirish.

Сервис menyusi komandalarining mazmuni: Орфография… - Taqdimotning imlo xatolarini tekshirish tizimini ishga tushiradi. Yazыk - Xatolarni tekshirish tilini o’zgartirish yoki tanlangan suzga sinonim to-pish. Sravneniye i sliyaniye prezentasiy - Ikkita taqdimotni bir biriga kushish Sovmestnaya rabota - Bitta taqdimotni boshka kompyuter bilan birga yaratish Makros… - Mavjud makroslar bilan ishlash yoki yangilarini yaratish. Shablonы i nadstroyki… - Документ parametrlarini o’zgartirish Nastroyka… - Yordamchi tugmalar панельlarini, menyu bo’limlarini ekranda ku-rinishini yoki tartibini sozlash, klaviaturadan bajariladigan amallarni o’zgartirish. Параметры… - Dasturning asosiy parametrlarini o’zgartirish va uning ishlash xo-latlarini sozlash.

Pokaz slaydov komandalarining mazmuni:

55

Nachat pokaz - Slaydlar taqdimotini boshlash Nastroyka vremeni - Slaydlardagi obyektlarni paydo bulish vaktini sozlash Zvukozapis - Slaydga tovush tayyorlash Nastroyka prezentasii - Taqdimotni ishga tushish va ishlash xolatlarni sozlash Upravlyayuщiye knopki - Boshkarish tugmalarini kushish Nastroyka deystviya - Obyektga mos xarakatni tanlash Vstroyennaya animasiya - Tayyor animasiyalashtirishdan foydalanish Nastroyka animasii - Taqdimotni ichidagi slayd obyektlarning animasiya va audio imkoniyatlarini sozlash va ular tartibini kursatish Prosmotr animasii - Slaydning animasiyasini ko’rish Smena slaydov - Slaydlarni bir biri bilan almashish xolatini tanlash Skrыt slayd - Slaydni kurinmas kilish Proizvolnыy pokaz - Slaydni ixtiyoriy tartibda kursatish

Окно menyusi komandalarining mazmuni: Novoye - Taqdimot faylni ikkita oynada kursatilishini taminlash. Uporyadochit vse - Xamma ochik taqdimot fayllar oynalarini ekranda yonma-yon kurinishini taminlash. Kaskadom - Xamma ochik taqdimot fayllar oynalarini ekranda ustma-ust kurini-shini taminlash. Sleduyuщaya oblast - Keyingi soxa yoki slayd obyektiga utish. Yukoridagi buyruklarni kup kismini biz yordamchi yoki tezkor tugmalar yor-damida bajarishimiz mumkin. Shuning uchun vaktni tejash maksadida kup kom-pyuter foydalanuvchilari menyu xizmatlaridan kam foydalanishadi.

Nazorat uchun savollar: 8. Power Point dasturining bosh menusi qanday bandlardan iborat? 9. «Файл» va «Правка» bandlari buyruqlarini tushuntiring. 10. «Вид» va «Вставка» bandlari buyruqlarini tushuntiring. 11. «Формат» va «Сервис» bandlari buyruqlarini tushuntiring. 12. «Показ слайдов» va «Окно» bandlari buyruqlarini tushuntiring. 13. Power Point dasturida taqdimot yaratish yaratish jarayonini tushuntiring? 14. Slaydlar bilan ishlashni tushuntiring

7-ma’ruza

Mavzu: Elektron jadvallar. Excel dasturi va oynasi. Formula va funktsiyalar bilan ishlash. Hujjatlarni yaratish, saqlash va yuklash. Oddiy jadvallarni hosil

qilish. Reja:

1. Excel dasturi va oynasi. 2. Asosiy vositalar панельi. 3. Excel jadval muxarriri tezkor tugmalar bilan tanishish. 4. Excel da formulalar yordamchisi bilan ishlash.

Darsning maqsadi: 1. Elecrton jadvallar to’g’risida umumiy va asosiy bilimlarni hosil qilish. 2.. Excel dasturi va oynasi haqida tasavvurga ega bo’lish.

56

3. Excel da formulalar yordamchisi bilan ishlash bo’yicha malakalarni shakllantirish.

Tayanch iboralar: electron jadval, Excel dasturi va uni ishga tushirish, Excel oynasi, Excel oynasining umumiy tuzilishi, «Книга», «Лист», menu, gorizontal menu, oddiy hujjatni yaratish.






Excel dasturi va oynasi. Jadvallar muxarriri EXCEl WINDOWS da ishlash uchun yaratilgan. Uni ishga tushirish uchun biz Pusk menyusiga kirib Programmы bo’limni tanlaymiz

va shu bo’limda Microsoft Excel dasturni tanlaymiz, yoki S: diskdagi Programm Files ichidagi Microsoft Offise papka ichidagi exel.exe faylni ishga tushiramiz. Natijada dastur ishga tushadi. Dastur ishga tushgach siz ekranda uning oynasini kurasiz. Oynaning asosiy kismlari bu nom satri, menyu satri, yerdamchi tugmalar satri, formulalar satri, ish soxasi va malumotlar satri

Nom satrida aktiv bulgan jadvalning nomi yoziladi, agar aktiv jadval yangi yaratilgan bulsa u xolda uning nomi KNIGA 1 kurinishida buladi. Nom satri pastida menyu satri joylashgan. U yordamida biz dasturning xamma buyruklari bilan ishlashimiz mumkin. Shu buyruklar qo’yidagi guruxlarga ma’nosi yoki ishlash xolati buyicha saralab bulingan: FAYL, ПРАВКА, ВИД, ВСТАВ-

57

КА, ФОРМАТ, СЕРВИС, DANNЫYe, ОКНО, СПРАКА. Menyu bilan biz keyigi mavzuda yakinrok tanishimiz. Menyu satri pastida yordamchi tugmalar satri joylashgan bulib, u yordamida biz menyudagi bir xil amallarni bajarishimiz mumkin. Buning uchun biz kerakli tugmaga sichkoncha bilan kursatib, sichkonchaning ung tugmasini bosamiz. Yordamchi tugmalar bajariladigan amallari buyicha guruxlarga bulinadi: Стан-дартная, Форматирование, Рисование, TABLISI I ZALIVKA, WORDART, NASTROYKA IZOBRAJENIYa, FORMЫ, ELEMENTЫ UPRAVLENIYa va boshka.

Yordamchi tugmalar satri tagida formulalar satri joylashgan bulib, u yordamida biz jadvalning kaysi xonasida joylashganligimizni va uning ichida nima borligini ko’rishimiz mumkin. Formulalar satri tagida ish soxasi joylashgan. Shu soxa ustun va satrlarga bulingan tayyor jadval kurinishida bulib, xar bir ustun va satr uzinig nomiga ega. Satr nomi rakamlar bilan qo’yiladi, ustun nomi esa lotin xarflar bilan qo’yiladi. Xar bir xona ustun va satr nomi bilan nomlanadi, masalan A5 bu A ustundagi 5 satrdagi xona. Agar biz satr (ustun yeki xona) nomiga sichkonchaning ung tugmasi bilan bossak shu satr (ustun yeki xona) menyusi ekranda paydo buladi. Shu menyu yerdamida biz satr (xona, ustun) nusxasini xotiraga olishimiz yeki uni xotiradan olib qo’yishimiz, yangi satr (ustun yeki xona kushishimiz), satr (ustun yeki xona) shriftini va boshka kerakli ammallarni bajarishimiz mumkin. Excel dasturi bilan ishlashning asosiy amallari, Word dasturi bilan ishlash asosiy amallariga uxshaydi.

Ish soxasining pastida ish varakalarga utish belgilari (koreshoklar) joylashgan. Ular yerdamida biz bir ish varakadan ikinchi ish varakaga utishimiz mumkin. Ish soxaning chap va yukori kismlarida lineyka (chizgichlar), ung va pastki kismlarida esa kurib chikish soxalari joylashgan.

Eng pastda malumotlar satri joylashgan. U bizga klaviatura tilini, rakamlar tug-malar xolatini va boshka yordamchi ma’lumotlarni kursatadi. EXCEL da biz bitta fayl ichida bir nechta jadval kitoblar bilan ishlashimiz mumkin, lekin xar bitta jadval yangi kitobda joylashgan buladi. Tanlangan xona qo’yidagi kurinishda buladi: Kursor 3 xil bulishi mumkin: • Ok rangli katta plyus - xona tanlash uchun. Xonani ustiga sichkonchani olib kelganimizda paydo buladi, • Strelka - xona yoki obyektlarni tanlab boshka joyga kuchirib olish uchun. Xona tagidagi chegarasiga yoki obyektning ustiga sichkonchani olib kelganimizda paydo buladi, • Kora rangli kichkina plyus - xona ichidagi ma’lumotlarga uxshash ma’lumotlar bilan boshka yonidagi xonalarni avtotuldirish. Xonaning pastki ung tomondagi burchagida joylashgan nuktaga sichkoncha bilan kursatganimizda paydo buladi. Excel dasturdagi xar bitta xona uzining xususiyatlariga ega. Ush bu xususiyatlarni

58

ko’rish va o’zgartirish uchun shu xonani tanlab CTRL+1 tugmalarni bosamiz. Na-tijada ekranda oyna paydo buladi.

Shu oynaning ChISLO kismi yordamida xonaning ma’lumotlar turini (oddiy, rakam, pul, kun, vakt, foiz, kasr va boshka)o’zgartirishimiz mumkin. VЫRAVNIVANIYe kismi yordamida esa xonani ichidagi ma’lumotlar joylanishi (gorizontal va vertikal joylanishi), bir nechta sartga bulish xolati, ma’lumotlarni avtosigdirish xolati, xonalarni birlashtirish xolatini yokib uchirishimiz mumkin, va xonaning ichidagi ma’lumotlar yozilish yunalishini o’zgartirishimiz mumkin. ShRIFT kismi yordamida esa xarflar shakli, kattaligi, rangi, chiziklar turini va boshka xar xil effektlardan foydalanishimiz mumkin. GRANISA kismi yordamida tanlangan xonalarning chegaralar turini va rangini o’zgartirishimiz mumkin. ВИД kismi yordamida esa tanlangan xonalar orka rangini o’zgartirishimiz mumkin. ЗАЩИТА kismi bizga tanlangan xonarni parol bilan ximoyalanishi va ichidagi formulalarni kurinmasligini ta’minlaydi.

Asosiy vositalar панельi. Yordamchi tugmalar satridagi kup tugmalari bizga Microsoft Word dasturi orkali tanish bulib ular STANDART va ФОРМАТIROVANIYa панельlari. Ammo shusatrlarda joyldashgan bir nechta tugmalar fakat Microsoft Excel dasturiga xos bulgan. Shuning uchun shu star tugmalari bilan yana bir bor tani-shaylik.

Панель Стандартная

1. - Создать - Yangi, ilgari mavjud bulmagan документni (faylni) yaratish. 2. - Открыть - Mavjud ilgari yaratilgan документni (faylni) ochish. 3. - Сохранить - Ekranda ochilgan документni (faylni) xotiraga saklab qo’yish.

4. - Печать - Ekranda ochilgan faylni bosmaga chikarish. 5. - Предварительный просмотрosmotr - Bosmaga tayyorlangan xujjatni saxifaga joylashishini oldindan ko’rish. 6. - Орфография - Matnning (rus va ingliz tilida yozilgan bulsa) imlo xatolarni

59

tekshirish.

7. - Вырезать- Belgilangan soxani документidan olib tashlash va xotirada saklab qo’yish. 8. - Копировать - Belgilangan soxa nusxasini xotiraga saklab olish. 9. - Вставить - Kursor turgan joyga xotirada saklanayotgan ma’lumotlarni qo’yish. 10. - Копировать Формат - Kursor turgan joy kurinishini nusxasini xotiraga olish. 11. - Отмена - Oxirgi xarakatni bekor kilish. 12. - Повтор - Bekor kilingan xarakatni kaytarish. 13. - Добавить гиперссылку-Internet sayti yoki elektron adresga yullash belgisini kushish 14. - Avtosumma - Xonaning yukorida joylashgan xonalarni jamlash formulasidan yoki boshka asosiy formulalardan foydalanish. 15. - Master formul - Xonaga formulalar masteri yordamida formula kushish. 16. - Sortirovka po vozrastaniyu - Jadvalni alfavit (kamayish) tartibida saralash 17. - Sortirorvka po ubыvaniyu - Jadvalni alfavitga karshi (kupayish) tartibida saralash 18. - Master diagramm - Tanlangan soxa buyicha diagramma (grafik) tuzish 19. - Показать панель Рисование - Rasm va grafik elementlar bilan ishlash yordamchi tugmalar guruxini kursatish 20. - Масштабдокументa - Документ masshtabini (ko’rish foizini) o’zgartirish

Панель Форматирование

1. - Shrift - Matn shriftini o’zgartirish 2. - Razmer - Matn shrift kattaligini o’zgartirish 3. - Efekt nachertaniya - Kalin xarflar xolatiga utish yoki undan chikib ketish 4. - Efekt nachertaniya - Kiyshik xarflar xolatiga utish yoki undan chikib ketish 5. - Efekt nachertaniya - Chizikli xarflar xolatiga utish yoki undan chikib ketish 6. - Sentrovka po levomu polyu - Matnnni (kursor turgan Абзацni) chap chegara buyicha tekkislash

7. - Sentrovka po sentru - Matnni (kursor turgan Абзацni) markaz buyicha tekkislash 8. - Sentrovka po pravomu polyu - Matnnni (kursor turgan Абзацni) ung chegara buyicha tekkislash 9. - Sentrovka po shirene - Matnnni (kursor turgan Абзацni) ikala tomon chegaralari buyicha tekkislash

60

10. - Список - Rakamli ruyxat kurinishiga utkazish yoki undan chikib ketish 12. - Список - Belgili ruyxat kurinishiga utkazish yoki undan chikib ketish

10. - Obyedenit i razmestit po sentru - Tanlangan soxani birlashtirib urtasidan yozish. 11. - Denejnыy Формат - Xonaning ma’lumotlarini pulli turiga utkazish.

12. - Prosentnыy Формат - Xonaning ma’lumotlarini foizli turiga utkazish. 13. - Формат s razdelitelyami - Xonaning ma’lumotlarini uchta uchta rakam bulib ajratib yozish.

14. - Uvelichit razryadnost - Xonaning ma’lumotlarini nuktadan keyingi rakamlar sonini kupaytirish. 15. - Umenshit razryadnost - Xonaning ma’lumotlarini nuktadan keyingi rakamlar sonini kamaytirish. 16. - Абзац - Абзацni tashkariga chikarish 17. - Абзац - Абзацni ichkariga tortib olish 15. - Vneshniye granisi - Абзац chegaralarini ramka bilan belgilash.

16. - Svet zalivki - Orka rangni o’zgartirish

17. - Svet shrifta - Tanlangan matn xarflar rangini o’zgartirish Панель Рисование

1. - Deystviya - Grafik obyekt ustidan xar xil amallar bajarish. 2. - Vыbor obyekta - Grafik obyektni tanlash. 3. - Svobodnoye vraщyeniye - Grafik obyektni urtasi buyicha aylantirish 4. - Avtofigurы - Xar xil grafik shakllarni (chizik, turtburchak, aylana, strelka, kupburchak, kovuslar, va xokazo) kushish. 5. - Liniya - Tugri chiziklar chizish

6. - Strelka - Strelkalar chizish 7. - Pryamougolnik - Turtburchaklar chizish 8. - Oval - Aylanalar chizish

9. - Nadpis - Ustki yozuvni kushish 10. - Добавить obyekt Word Art - Chiroyli, grafik jixozlangan va xar xil shakllardagi matnlarni kushish. 11. - Добавить kartinku - Rasm kushish. Bu buyrugini tanlaganimizdan keyin ekranda qo’yidagi oyna xosil kilinadi.

12. - Svet zalivki - Orka rangni o’zgartirish 13. - Svet liniy - Chiziklar rangini o’zgartirish

61

14. - Svet shrifta - Xarflar rangini o’zgartirish 15. - Tip liniy - Chiziklar kalinligini o’zgartirish

16. - Tip shtrixa - Chiziklar turini o’zgartirish 17. - Вид strelki - Strelkalar turini o’zgartirish 18. - Ten - Obyekt soyasini sozlash

19. - Obyem - Obyektni xajmli xolatga utkazish Excel jadval muxarriri tezkor tugmalar bilan tanishish.

Kompyuterda ishlash vaktimizda xar xil vaziyatlar bulishi mumkin. Shulardan eng kup uchraydigan bu sichkonchaning nosozligi. Foydalanuvchilarning kata kismi esa ush bu kurilma orkali asosiy amallarni bajarishadi, vash u sabali shunaka vaziyatlarda ish tuxtab yoki sekinlab koladi. Shunaka vaziyatni yechish uchun bizga tezkor tugmalar yordam berishadi. Tezkor tugmalar yordamida biz biror bir amallarni klaviatura yordamida tezkor bajara olamiz. Shuning uchun ush bu tugmalarni bilish foydalanuvchilarga talab deb qo’yiladi. Qo’yidagi ruyxatda asosiy tezkor tugmalar kursatilgan: 1. Ctrl + N - Yangi jadvallar faylini yaratish 2. Ctrl + O, yoki Ctrl + F12, yoki Alt+Ctrl+F2 - Mavjud bulgan (ilgari yaratilgan) jadvallar faylini ko’rish yoki o’zgartirish uchun ochish 3. Ctrl + W - Ekranda ochik bulgan jadvallar faylini berkitish. 4. Ctrl + S, yoki Shift+F12, yoki Alt+Shift+F2 - Ekranda ochik bulgan jadvallar faylini saklash 5. Ctrl + P, yoki Ctrl+Shift+F12 - Ekranda ochik bulgan jadvallar faylini bosmaga chikarish 6. Ctrl + Z, yoki Alt + Backspace - Oxirgi bajarilgan xarakatni bekor kilish (orkaga kaytish) 7. Ctrl + Y, yoki F4, yoki Alt + Enter - Bekor kilingan xarkatni kaytarish (oldinga kaytarish) 8. Ctrl + X, yoki Shift +Delete - Tanlab olingan jadval kismi nusxasini xotiraga kuchirib (kirkib) olish. 9. Ctrl + C, yoki Ctrl + Insert, yoki Ctrl + Num0 - Tanlab olingan jadval kismi nusxasini xotiraga olish 10. Ctrl + V, yoki Shift + Insert, yoki Shift+Num0 - Xotirada joylashgan jadval kismini chikarib kursor turgan joyiga qo’yish 11. Ctrl + A, yoki Ctrl + Num5 - Butun jadvalni tanlash 12. Ctrl + F - Butun jadvalda biror bir suz yoki jumlani izlash 13. Ctrl + H - Butun jadvalda biror bir suz yoki jumlani topib uning urniga boshka suz yoki jumla bilan almashtirish 14. Delete - Tanlab olingan jadval kismi yoki kursordan ung tomonda joylashgan belgilarni uchirish 15. F7 - Butun jadvalni imlo xatolarini tekshirish 16. Shift + F7 - Tanlangan suzning sinonimlarini topish 17. F12 - Ekranda ochik bulgan faylni kayta nomlash

62

18. Alt + Ctrl + I - Bosmaga tayyorlangan jadvalni saxifaga joylashishini oldindan ko’rish. 19. Ctrl + E - Matnni (kursor turgan Абзацni) markaz buyicha tekkislash 20. Ctrl + L - Matnnni (kursor turgan Абзацni) chap chegara buyicha tekkislash 21. Ctrl + R - Matnnni (kursor turgan Абзацni) ung chegara buyicha tekkislash 22. Ctrl + J - Matnni (kursor turgan Абзацni) ikala chegara buyicha tekkislash 23. Ctrl + B , yoki Ctrl + Shift + B - Kalin xarflar xolatiga utish yoki undan chikib ketish 24. Ctrl + I , yoki Ctrl + Shift + I - Kursiv (yotik) xarflar xolatiga utish yoki un-dan chikib ketish 25. Ctrl + Shift + D - Ikkita chizikli xarflar xolatiga utish yoki undan chikib ketish 26. Ctrl + U - Chizikli xarflar xolatiga utish yoki undan chikib ketish 27. Ctrl + Shift + F - Xarflar shaklini (shriftini) o’zgartirish 28. Ctrl + Shift + P - Xarflar kattaligini o’zgartirish 29. Ctrl + D - "Формат shrifta" ga tegishli menyu bo’limini ochish 30. Ctrl + Shift + ~ - Sonli ma’lumotlar turini urnatish 31. Ctrl + Shift + $ - Pulli ma’lumotlar turini urnatish 32. Ctrl + Shift + % - Prosent ma’lumotlar turini urnatish 33. Ctrl + Shift + ^ - Yeksponensial turini urnatish 34. Ctrl + Shift + @ - Vakt ma’lumotlar turini urnatish 35. Ctrl + Shift + ! - Verguldan keyin 2 sonli ma’lumotlar turini urnatish 36. Ctrl + Shift + = - Xona, satr, yoki ustunni kushishi 37. Shift + F11, yoki Alt+Shift+F1 - Yangi varaka kushish 38. Alt + Enter - Bitta xona ichida bir necha satr bulishni ta’minlash 39. F2 - Xonani ichini taxrirlash 40. F11 - Diagramma yaratish 41. Ctrl + 0 - Ustunni kurinmas kilish 42. Ctrl + 9 - Satrni kurinmas kilish 43. Shift + Ctrl + 0 - Ustunni kursatish 44. Shift + Ctrl + 9 -Satrni kursatish 45. Ctrl + probel tugmasi - Butun ustunni guruxga olish 46. Shift + probel tugmasi - Butun satrni guruxga olish 47. Ctrl + Shift + * - Jadvalni guruxga olish 48. Ctrl + F6, yoki Alt + F6 - Boshka aktiv документ oynasiga utish 49. Ctrl + Shift + F6 - Xamma aktiv документ oynalarini ko’rish 50. Shift + strelka - Guruxga olish (belgilarga tegishli) 51. Ctrl + Shift + strelka - Guruxga olish (suzlarga tegishli) 52. Shift + Home yoki End - Satr boshigacha yoki oxirigacha guruxga olish 53. Ctrl + Shift + Home yoki End - Dokumetnt boshigacha yoki oxirigacha gu-ruxga olish.

Excel formulalar va formulalar yordamchisi bilan ishlash. Jadvallarda xar xil funksiya va formulalarni ishlatish mumkin. Ularni yozish-dan avval = belgisini qo’yishingiz kerak. Funksiyalarda + (kushish), - (ayirish), * (kupaytirish), / (bulish), ^ (darajaga kutarish) belgilarini ishlatishingiz mumkin. Formulalarda xonalar nomi fakat lotin xarflar bilan berilishi shart.

63

Masalan agar A1 va V12 xonalardagi sonlarni bir biriga kushish kerak bulsa u xolda formulamiz qo’yidagicha buladi: =A1+V12 Asosiy funksiyalar: MIN (xonalar) xonalardagi sonlarni minimalini topish MAKS (xonalar) xonalardagi sonlarni maksimalini topish SRZNACh (xonalar) xonalardagi sonlarni urtachasini topish SUMM (xonalar) xonalardagi sonlarni ygindisini topish YeSLI (shart, tugri, notugri) shart buyicha amalni bajarish SChYoTZ(xonalar) bush bulmagan xonalar sonini aniklash SChYoTESLI(xonalar, shart) shartga javob beruvchi xonalar sonini aniklash SEGODNYa ( ) bugungi kunni qo’yish STEPEN(son, daraja) kursatilgan sonni kerakli darajaga kutarish ZNAK(xona) kursatilgan xona ichidagi malumatlar ishorasini aniklash COS(son) kursatilgan sonni kosinusini aniklash SIN(son) kursatilgan sonni sinsini aniklash Formulalarda bir nechta xonalar kursatilgandap ular urtasidagi : belgi "dan ga-cha" ma’noni bildiradi. Shu bilan birga ; belgisi esa "bilan" ma’noni bildiradi. Masalan:=SUMM(A1:F11) bu A1 dan F11 gacha turtburchak soxadadagi ma’lumotlar summasini topish ma’noni bildiradi. =SUMM(A11;C15) bu A11 va C15 xonalardagi sonlar summasini topish ma’noni bildiradi. Xonalarni sichkoncha yordamida kurganimizda SHIFT tugma bilan tanlanganlar "dan gacha", CTRL bilan esa "va" ma’nosini bildiradi. Formulalarda kushtirnok « » ichida yozilgan mantlar o’zgartirilmasdan ekranda chikariladi. Masalan:=YeSLI(A1=5, "A’lo", "A’lo emas" ) bu agar A1 xonadagi son 5 ga teng bulsa u xolda formula xonasida "a’lo" suzi yoziladi, aks xolda esa "a’lo emas" suzi yozilish ma’nosini bildiradi. Formula bor xonani avtoruyxat bilan tuldirganimizda ichidagi formula o’zgarish satri yoki ustunga karab o’zgaradi. Masalan: Agar =YeSLI(A1=5, "A’lo", "A’lo emas" ) formulasi bor xonani pastka avtoruyxat bilan yuli bilan tuldirsak, u xolda pastki xonada bu formula =YeSLI(A2=5, "A’lo", "A’lo emas" ) ga o’zgaradi. Agar uni ung tomonga tuldirsak u xolda ung tomondagi xona formulasi =YeSLI(B1=5, "A’lo", "A’lo emas" ) ga o’zgaradi. Agar sizga avtotuldirish yoki nusxa olish natijasida xosil bulgan formulada biror bir xona nomi o’zgarmas bulishi kerak bulsa, u xolda uning nomi oldida $ belgisini qo’yishingiz kerak. Masalan: =YeSLI($A$2=5, "A’lo", "A’lo emas" ) formulada A2 xona nomi o’zgarmas. Agar $A$2 urniga $A2 u xolda fakat satr nomeri o’zgaruvchan, agar esa $A$2 urniga A$2 bulsa u xolda fakat ustun nomi o’zgaruvchan buladi. Formulalar bilan ishlashda bizga yordam beruvchi va kulayliklar yaratuvchi Excel formulalar masterini (yordamchisini) ishga tushirish uchun yordamchi asboblar (tugmalar) satrida joylashgan tugmani bosishimiz kerak. Natijada qo’yidagi dialog oynasi xosil kilinadi.

64

Ushbu oynada formula yaratishning birinchi kadamda biz formula yoki funksiyani tanlashimiz kerak. KATEGORIYa nomli berk ruyxatda kerakli formulalar guruxini tanlaymiz: 1) 10 nedavno ispolzovavshixsya - 10 oxirgi ishlatilgan formulalar 2) polnыy alfavitnыy perechen - alfavit buyicha formulalarning tulik ruyxati 3) finansovыye - iktisodiy formulalar ruyxati 4) data i vremya - vart va sana bilan ishlash formulalar 5) matematicheskiye - matematik formulalar 6) statisticheskiye - statistik formulalar 7) ssыlki i masivы - giperyullanmalar va massivlar bilan ishlash formulalar. 8) rabota s bazoy dannыx - ma’lumotlar ombori bilan ishlash formulalar 9) tekstovыye - matn bilan ishlash formulalar 10) logicheskiye - mantikiy formulalar 11) proverka svoystv i znacheniy - xonalar ichidagi ma’lumotlarni tekshiruvchi formulalar. Formula tanlangandan keyin oynaning pastki kismida shu formulaning ma’nosi yoki yordamchi ma’lumotlar chikariladi. Birinchi kadam bajarilgandan keyin ikkinchi kadamga utamiz.

Ushbu kadamda qo’yidagi oyna xosil kilinadi. Ushbu oynada formulaning elementlarini kursatishimiz kerak. Ularni klaviaturadan yoki sichkoncha

65

yordamida kursatishimiz mumkin. Sichkonchadan foydalanish uchun ma’lumotlar kiritish soxasining ung tomondagi tugmaga bosamiz natijada dialog oyna kichkinalashtirilib siz sichkoncha yordamida ish soxaning ixtiyoriy xonani tanlashingiz mumkin. Xona tanlangandan keyin yana shu tugmani bosib formula yordamchisi bilan ishlashni davom etishingiz mumkin. Formula tayyor bulgandan keyin OK tugmani bosishimiz kerak.

Nazorat uchun savollar: 1. Excel dasturning oynasi va asosiy qismlari haqida nima bilasiz? 2. Excelda sichkoncha necha xil bulishi mumkin va shu xolatlar haqida nima

bilasiz? 3. Excelda xonalar xususiyatlari haqida nima bilasiz? 4. Vositalar панельi qanday bo’limlardan tuzilgan? 5. Sarlavhalar satri nimalardan tuzilgan? 6. Excel dasturning «Стандартные» yordamchi tugmalari haqida nima bilasiz

? 7. Excel dasturning «Форматирование»yordamchi tugmalari haqida nima bi-

lasiz ?

8-ma’ruza Mavzu:. Jadvallar bilan ishlash asoslari. Excel da hisoblash asoslari.

Asosiy statitsik va matyematik funktsiyalar. Diagramma va grafiklarni hosil qilish. Ma’lumotlarni saralash

Reja: 1. Jadvallar bilan ishlash asoslari 2. Excel da hisoblash asoslari. Asosiy statitsik va matyematik funktsiyalar 3. Diagramma va grafiklarni hosil qilish 4. Ma’lumotlarni saralash

Darsning maqsadi: 1. Jadvallar bilan ishlash bilimlarni hosil qilish.

2. Asosiy statitsik va matyematik funktsiyalar bilan ishlash haqida tasavvur-ga ega bo’lish. 3. Diagramma va grafiklarni hosil qilish bo’yicha malakalarni shakllantirish.

Tayanch iboralar: ma’lumot, ma’lumot satri, jadval, ma’lumotlar yachey-kasi, formula, formula kiritish, natijalarni ifodalash, diagramma, grafik, ma’lumotlarni saralash. Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza matnlari, komputer, ma‘ruza bo‘yicha slaydlar.




bala bilan savol javob o‘tkazish - 10 minut.

66

Yangi mavzu bayoni - 55 minut. Mavzuni o’zlashtirish darajasini aniqlash va mustahkamlash – 10 minut. Sinov savollari – 5 minut. Uyga vazifa berish – 3 minut. Excel diagrammalar va uning yordamchisi bilan tanishish.

Excel dasturida jadval ma’lumotlarga karab xar xil diagrammalar yaratish imkoniyati bor. Diagrammalar bizga ma’lumotlar bilan ishlashni osonlashtiradi. Diagrammani yaratishdan oldin jadvalni tayyorlashimiz kerak. Jadval tayyor bulgandan keyin, jadval ma’lumotlari soxasini sichkoncha bilan tanlaymiz. Bundan keyin ekrandagi tugmani bosamiz. Natijada ekranda qo’yidagi dialog oyna xosil kilinadi.

Bu oynada biz Diagramma turini tanlaymiz. DALEYe tugmani bosib ikkinchi dialog oynaga utamiz. Ikkinchi kadamda biz diagrammada kursatilishi shart bulgan ma’lumotlar satr yoki ustunda joylanishini, kaysi ustun va satrlar tanlanganligini va x/u oslarning ma’nolarini ko’rishimiz va o’zgartirishimiz mumkin. Ushbu kadamdan keyin DALEYe tugmasi yordamida uchinchi dialog oynasiga utamiz.

Uchinchi dialog oynada biz Diagramma va x/u oslar sarlavxasini kursatamiz, kaysi oslar kurinishi va ulardagi setka chiziklarini kurinishini o’zgartiramiz, tushintirish soxasini sozlaymiz, ustunlarza ma’lumotlar va ma’lumotlar joylashgan jadvalni diagrammada kurinishini ta’minlaymiz. Bu kadamdan keyin DALEYe tugmasini bosib oxirgi turtinchi dialog oynaga utamiz. Bu oynada yangi

67

diagramma aloxida yoki shu varakada yaratilishini tanlaymiz va GOTOVO tugmasini tanlaymiz. Natijada yangi diagramma yaratiladi.

Excel jadval muxarriri menyusi bilan tanishish. Excel muxarriri menyusi oynani yukori kismida joylashgan bulib u 8 bo’limdan iborat: Fayl, Правка, Вид, Вставка, Foramat, Сервис, Таблица va Окно. Bu bo’limlar yordamida biz matn fayllari, matn, rasm va istalgan obyektlar ustidan xar xil amallarni bajarishimiz mumkin. Endi bu bo’limlar bilan yakinrok tanishaylik. Fayl menyu komandalarining mazmuni: 1. Создать - Yangi ish kitobini yaratish, tayyor shablondan foydalanish mumkin. 2. Открыть - Mavjud ish kitobini ochish. 3. Закрыть - Joriy ish kitobini berkitish. 4. Сохранить - Joriy ish kitobini xotirada saklab qo’yish. 5. Сохранить kak . . . - Joriy ish kitobini yangi nom ostida chaklab qo’yish yoki boshka biror bir katalogga joylashtirish. 6. Сохранить rabochuyu Oblast . . . - Berilgan konfigurasiya ishlash imkoniyatini saklagan xolda ekranning kurinishini va sistema sozlanish xolatini saklab qo’yish. 7. Свойства- Joriy ish kitobini xususiyatlari haqidagi ma’lumotlar aks etgan va zaruriyat bulganda, o’zgartirishlar kiritish mumkin bulgandagi dialog oyna. 8. Dostup . . . - Faylga bir kator kushma murojaatlar xolatini urnatish yoki bekor kilish. 9. Параметры страницы. . . - Ishchi saxifa, varak chegaralari, kolontitul va Печатьlashga oid parametrlardan iborat dialog oynasini xosil kilish.

STRANISA kismi yordamida varaka razmeri va kurinishini, POLYa kismi yordamida yesa xoshiyalar xajmini o’zgartirishimiz va jadvalni varakada

68

joylanishini sozlaymiz. KOLONTITULЫ kismi yordamida biz yukoridagi va qo’yidagi kolontitullarni sozlaymiz va ularni yaratamiz. LIST kismi yordamida yesa bosmaga chikdigan soxani va kaysi satrlar va ustunlar xar bitta varakda chikishini, varakalarni Печатьlash tartibini sozlaymiz. 10. Oblast Печатьi - Bosmaga chikarish uchun kataklari (xona) diapazonini berish (Zadat) yoki olib tashlash (Ubrat). 11. Предварительный просмотрosmotor - Bosmaga tayyorlangan xujjatni saxifaga joylashishini oldindan ko’rish. 12. Печать - Faylni bosmaga chikarish. 13. Отправить - Faylni boshka kompterga junatish 14. Свойства- Fayl haqida ma’lumotlar saklash Правка menyusi komandalarining mazmuni: 1. Отменить izmeneniya - Ma’lumotlarni o’zgartirishga olib kelgan oxirgi amalni bekor kilish. Agar amal bekor kilingan bulsa, o’zgartirishni kaytarish. 2. Nelzya Повторить - Bu dastur tomonidan kaytarilishi mumkin bulgan amalning yukligini bildirish bulib, agarda kidirib topish amali bajarilgan bulsa, u xolda menyuda Повторить Найти komandasi xosil buladi. 3. Вырезать- Belgilangan soxani ish kitobidan olib tashlash va Xotirada saklab qo’yish. 4. Копировать - Kursatilgan katak (xona) yoki kataklardan Xotiraga nusxa olish. 5. Вставить - Kursor turgan joyga Xotirada saklanayotgan ma’lumotlarni qo’yish. 6. Специальная Вставка - Bu komanda bir necha katakdan (xona) nusxa olib qo’yishda ishlatiladi. Bu amalni ushbu dialog oynasida bir kator parametrlarni xisobga olgan xolda bajarish mumkin buladi. 7. Zapolnit - Bu band bir necha komandalarni uz ichiga olib, kataklar blokini talab asosida tuldirish uchun xizmat kiladi. 8. Очистить - Kataklarni (xona) mavjud kiymatlardan, yoki bu band komandalaridan foydalangan xolda fakat ba’zi parametrlar buyicha tozalash. 9. Удалить . . . - Belgilangan katak (xona) yoki kataklarni ushbu dialog oynasida keltirilgan parametrlarning biror kiymatida olib tashlash. 10. Удалить list - Ish kitobidan ishchi saxifasini olib tashlash. 11. Peremestit\Копировать - Komanda yordamida dialog oynasida keltirilgan parametrlarni o’zgartirish orkali ishchi saxifasini kuchirish va undan nusxa olish amallarini bajaradi. 12. Найти . . . - Kidirib topish komandasi. 13. Заменить . . . - Kidirib topib almashtirish komandasi. 14. Pereyti . . . - Komanda kushni bulmagan kataklar (xona) blokini belgilash va bu bloklarning biridan ikkinchisiga utish buyruklarini amalga oshiradi. Вид menyusi komandalarining mazmuni: 1. Stroka formul - Ekranda kursor turgan katak (xona) adresi va katakka joylashtirilgan formulani uzida aks ettiradigan bo’limini urgatish. 2. Storoka sostoyaniya - Ekranga kursor turgan katakning kiymati va boshka ma’lumotlarni uzida jamlagan bo’limni urgatish. 3. Панельi instrumentov - Komanda ekranda bir kator vositalar панельini xosil kilish va Nastroyka tugmasi orkali bu панельlarga yangi vositalar joylashtirishi

69

mumkin. 4. Vo ves ekran - Jadvalni butun ekran buyicha kengaytirish. 5. Masshtab - Jadvalni masshtabini o’zgartirish. Вставка menyusi komandalarining mazmuni: 1. Yacheyki . . . - Jadvalga yangi kataklar, kator yoki ustun kushish. 2. Stroka - Jadvalga yangi kator kushish. 3. Stolbes - Jadvalga yangi ustun kushish. 4. List - Jadvalga yangi ishchi saxifasi kushish. 5. Diagramma - Mavjud saxifada yoki yangi ishchi saxifasida diagramma xosil kilish. 6. Makros - Bu bo’limning Modul komandasi Visual Basic tilidagi dasturdan iborat yangi Modul saxifasini, Dialogovoye Окно komandasi esa ish kitobida dialog oynasi saxifasini yaratadi. 7. Razrыv stranisы - Fayl bosmaga chikarilishida dastur tomonidan avtomatik tarzda saxifalarga ajratiladi. Bu komanda esa saxifani kursatilgan joydan majburiy ravishda buladi. 8. Funksiya . . . - Funksiya yaratishda Ћfunksiya ustasiLning dialog oynasini ekranga chikaradi. 9. Imya -Bu bo’lim komandalari xonalarni nomlash. 10. Primechaniye . . . - Bu komanda yordamida kataklar uchun izox yaratiladi. 11. Risunok . . . - Bu komanda yordamida ish kitobiga aloxida fayllarda saklanuvchi rasmlar qo’yiladi. 12. Karta . . . - Ish kitobiga geografik kartani qo’yadi. 13. Obyekt . . . - Bu komanda umumlashgan komanda bulib, u aloxida fayllarda saklanuvchi rasm, karta va boshka bir kancha murakkab obyektlarni ish kitobiga qo’yishga xizmat kiladi.

Формат menyusi komandalarining mazmuni: 1. Yacheyki . . . - Bu bo’lim xonalarni parametrlarini o’zgartirishga oid bir kancha komandalarni uz ichiga olada (ma’lumotlar turi, ularni xonada vertikal va gorizontal buyicha joylanishi, matn shriftini, xona chegaralarini kurinishini va orka ranglarni). 2. Stroka - Komanda katorlarning balandligini o’zgartirish,ularni yashirish yoki yashirilgan katorlarni kursatish amallarini bajaradi. 3. Stolbes - Komanda ustunlarni balandligini o’zgartirish,ularni yashirish yoki yashirilgan katorlarni kursatish amallarini bajaradi. 4. List - Ish kitobi saxifalarining xususiyatlarini o’zgartirish. 5. AvtoФормат . . . - Komanda ma’lumotlarni jadval kurinishida ifodalaydi. 6. Uslovnoye Форматирование . . . - Ushbu komanda yordamida xar bitta xonaga uning ichidagi ma’xlumotlariga shart qo’yyoilib, shart bajarilishiga kura xona tashki kurinishini o’zgartirish imkoniyat yaratadi. 7. Stil . . . - Komanda Yacheyki komandasi kabi Формат yacheyek dialog oynasi parametrlari bilan boglik bulib, yana kushimcha, stilni boshkaruvchi imkoniyatlarni amalga oshiradi. 8. Razmeщyeniye - Komanda fakat obyektlarga, ya’ni ularni ekranda

70

joylashtirishga tegishli bulib, boshka ma’lumotlar uchun uning komandalari urinli emas. Сервис menyusi komandalarining mazmuni: 1. Орфография . . . - Imlo xatolarning tekshirish tizimini ishga tushiradi. 2. Zavisimosti - Ish kitobi kataklarining uzaro boglikligini xamda formula va ma’lumotlardagi xatolarni kursatadi. 3. Avtozamena . . . - Komanda kursatilgan символlar ketma-ketligini avtomatik ravishda amalga oshiradi. 4. Podbor parametra . . . - Komanda: formulaga ega katakning adresi, parametrlarini tanlash natijasida mazkur formula kabul kilishi kerak bulgan kiymat, parametrlarni uzida saklayotgan katakoar adresi kursatiladi va formulaga ega bulgan kataklardagi parametrlar kiymatlari tanlanadi. 5. Ssenarii . . . - Dastlabki ma’lumotlarning bir necha tuplamlariga mos keluvchi masalaning ssenariylarini tuzish va xotirada saklash. 6. Zaщita . . . - Ish kitobi, saxifasi yoki ayrim kataklarni ximoyalash. 7. Nadstroyki . . . - Excel ning imkoniyatlarini kengaytirishga muljallangan dasturdan foydalanish imkonini beradi. 8. Makros . . . - Mavjud makroslar bilan ishlash. 9. Zapis makrosa . . . - yangi makrokomandalari xosil kilish. 10. Параметры . . . - Sistema parametrlarini urnatishga xizmat kiladi.

Dannыye menyusi komandalarining mazmuni:

1. Sortirovka - Tanlangan soxani saralash 2. Filtr - Jadvaldagi ma’lumotlarni saralab kaysi dur kism buyicha ko’rish. 3. Forma - Forma yordamida ma’lumotlarni ko’rish 4. Itogi - Oralik va oxirgi natijalarni sanash 5. Proverka - Kiritiladigan ma’lumotlarni chegaralash 6. Таблица podstanovki - Oralik jadvalni yaratish 7. Tekst po stolbsam - Ustundagi ma’lumotlarni bir necha ustunlarga bulish 8. Konsolidasiya - Bir necha jadvaldagi ma’lumotlarni birlashtirish 9. Gruppa i strukturы - Tanlangan ma’lumotlarni saralash va guruxlash 10. Svodnaya таблица - Oralik jadvalni yaratish 11. Vneshniye dannыye - Boshka programmalar yoki joylardan malumotlarni kushish 12. Obnovit dannыye - Ekrandagi o’zgargan ma’lumotlarni kayta tekshirib chikish .

Окно menyusi komandalarining mazmuni: 1. Novoye - Tanlangan soxani saralash 2. Raspolojit - Jadvaldagi ma’lumotlarni saralab kaysi dur kism buyicha ko’rish. 3. Skrыt - Forma yordamida ma’lumotlarni ko’rish 4. Otobrazit - Jadvaldagi ma’lumotlarni saralab kaysi dur kism buyicha ko’rish. 5. Razdelit - Forma yordamida .

Nazorat uchun savollar:

1. Excel dasturning diagrammalar haqida nima bilasiz ?

71

2. Excel dasturning «Диаграммы» yordamchisi haqida nima bilasiz ? 3. Excel dasturning «Файл» menyusi haqida nima bilasiz ? 4. Excel dasturning «Правка» menyusi haqida nima bilasiz ? 5. Excel dasturning «Формат» menyusi haqida nima bilasiz ? 6. Excel dasturning «Сервис» menyusi haqida nima bilasiz ? 7. Excel dasturning «Данные» menyusi haqida nima bilasiz ?

9-ma’ruza Mavzu: Dasturiy ta’minot. Kompyuter viruslari va ulardan himoyalash. An-

tivirus dasturlar bilan ishlash texnologiylari. Reja:

1. Dasturiy ta'minot vazifasi va turlari. 2. Kompyuter viruslari. Kompyuter viruslarini sinflarga ajratish 3. Antivirus dasturlari

Darsning maqsadi: 1. Dasturiy ta'minot vazifasi va turlari yuzasidan bilimlarni hosil qilish.

2. Kompyuter viruslari haqida tasavvurga ega bo’lish. 3. Antivirus dasturlari bilan ishlash bo’yicha malakalarni shakllantirish.

Tayanch iboralar: dasturiy ta’minot, dasturiy ta’minot turlari, computer virusu, virusdan himoyalanish vositalari, antivirus dasturlari. Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza matnlari, komputer, ma‘ruza bo‘yicha slaydlar.





Dasturiy ta'minot vazifasi va turlari Kompyuter ikkita ajralmas qismdan tashkil topgan bo'ladi: apparat ta'minoti (hardaware) va dasturiy ta'minot (software). Ular o'zaro bog'langan holda yagona uyg'unlikda ishlaydi va muayyan vazifalarni bajaradi. Kompyuterning imkoniyatlarini kengaytiradigan va turli vazifalar bajarishini ta'minlaydigan vosita bu albatta dasturiy ta'minotdir. Dasturiy ta'minot odatda kompyuterning qattiq diskida saqlanadi va kompyuter yoqilishi bilan maxsus das-tur - operasion sistema ishga tushadi. Dasturiy ta'minot ikkita asosiy guruhga bo'linadi:

1. Sistema dasturiy ta'minoti. 2. Amaliy dasturiy ta'minot.

Sistema dasturiy ta'minotga odatda operasion sistema va qobiqlar, qo'shim-cha dasturiy ta'minotga ega yordamchi vazifalarni bajaradigan har xil dastur va

72

dasturiy majmualar kiradi (masalan, matn muharriri, elektron jadval, grafik dastur-lar va hokazo). Bundan tashqari, dasturiy ta'minot tarqatilishi va targ'ib qilinishi bo'yicha quyidagi 3 ta turga ajratiladi: - Software - qiymati 100% to'langanidan keyin o'rnatilib, foydalaniladigan das-turiy ta'minot. - Shareware - aprobasiya, ya'ni sinovdan o'tkazish muddatiga ega bo'lgan (odat-da 7 kundan 40 kungacha, yoki bir necha bor kirib ishlashga) yoki imkoniyatlari cheklangan dasturiy ta'minot. Undan foydalanib, zarurligi aniqlanganidan keyin xarid qilish mumkin. - Freeware - mutlaqo bepul dasturiy ta'minot. Aksariyat hollarda reklama sifati-da yoki dasturchilarning ilk ishlanmalari tarqatiladi. Kompyuterga dasturiy ta'minotni o'rnatish jarayoni installyasiya deyiladi, uni o'chi-rish esa deinstallyasiya deb ataladi. Biror bir dasturiy ta'minotni o'rnatishdan oldin sistema talablarini, ya'ni kompyuterga qo'yiladigan talablarni ko'rib chiqib, mosli-gini aniqlash lozim. Agarda kompyuterning konfigurasiyasi dasturning sistemaga bo'lgan talablariga javob bermasa, u holda mazkur dastur ishlamaydi yoki noto'g’ri ishlaydi. Dasturiy ta'minotni o'rnatishga mo'ljallangan nusxasi odatda zich holatdagi majmua shakliga ega bo'lib distributiv deb nomlanadi. Distributiv aksariyat hollar-da kompakt-diskda joylashgan bo'ladi, lekin zarurat tug'ilsa, uning nusxasini qattiq disk yoki boshqa ma'lumot saqlash vositasiga ko'chirish mumkin. Har bitta distributiv lisenzion shartnoma (yoki kelishuv)ga ega bo'lib, o'rna-tish uchun zarur bo'ladigan maxsus kalit yoki maxfiy parolga ega bo'ladi (cd-key). Mazkur parol yoki kalit kiritilmaguncha dasturiy ta'minotni o'rnatib bo'lmaydi. IBM arxitekturasiga ega bo'lgan kompyuterlar uchun dasturiy ta'minotni bu-tun dunyo bo'yicha ko'plab firma va kompaniyalar ishlab chiqaradi. Ularning ay-rimlari yirik korporasiya bo'lib, butun dunyoga mashhur bo'lsa, boshqalari biror bir mintaqada keng tarqalgan bo'lishi mumkin. Misol tariqasida Microsoft, Adobe, Macromedia, Borland, Symantec, Corel kompaniyalarini keltirish mumkin. Dasturiy ta'minot odatda kompakt disklarda tarqatiladi va uni o'rnatish uchun kompyuterda kompakt disklarni o'qish qurilmasi (masalan: CD ROM, CD-Writer, DVD ROM, DVD-Writer) o'rnatilgan bo'lishi kerak. Dasturiy ta'minot bajaradigan vazifasi bo'yicha bir nechta guruhga bo'linadi va har bitta guruhga kiruvchi dasturlar o'zaro turlarga bo'linadi. Dasturiy ta'minotn-ing asosiy guruhlari: - Operasion sistemalar - kompyuter va foydalanuvchi o'rtasida muloqot o'rna-tish, kompyuterni va dasturlarni ishini boshqarish uchun mo'ljallangan. Misollar: MS DOS, Windows XP, Vista, Linux, Unix, OS/2, Mac X va boshqalar. - Matn muharriri - matn kiritish, tahrirlash, saqlash va ochish, chop etish, matn-ni Форматlash kabi vazifalarni bajaradigan dastur. Misollar: MS Word, Lexicon, Wordpad, Notepad va boshqalar. - Elektron jadvallar - jadvalga matn, raqam va formula kabi ma'lumotlar kiritib, ular ustida hisob-kitoblar bajarish, diagrammalar yaratish imkonini beradigan das-tur. Misollar: Lotus, MS Excel va boshqalar.

73

- Ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi - ma'lumotlarni maxsus jadvallarga ki-ritib, tartibga solish, kerakli ma'lumotni izlash, ma'lumotlar omborini yaratish kabi vazifalarni bajaradigan dastur. Misollar: MS Access, Foxpro, Clipper, Paradox, Oracle va boshqalar. - Taqdimot yaratish - har xil mavzuda namoyish va taqdimot yaratish, ularga jadval, rasm, audio, Видeo va multimedia ma'lumotlarni tadbiq etish imkoniyatla-riga ega bo'lgan dastur. Misollar: MS PowerPoint, Macromedia Director va hoka-zo. - Grafik muharir - rastrli, vektorli va boshqa grafikani yaratish, tahrirlash, ish-lov berish kabi vazifalarni bajaradigan dastur. Misollar: Adobe Photoshop, Corel Draw, Macromedia Flash, Macromedia FreeHand, Adobe Illustrator, 3D Studio Max, Maya va hokazo. - Multimedia dasturlari - mazkur dasturlar toifasi har xil turdagi multimedia ax-borot fayllarini (audio, Видeo va hokazo) ochish va ijro etish va ular ustida boshqa har xil amallarni bajarish imkoniyatini yaratuvchi dasturlar. Misollar: Sound Forge, Cakewalk, WinAmp, Windows Media Player, DivX Player va boshqalar. - Antivirus - kompyuterni viruslardan saqlash va himoyalash, qattiq disk, media vositalarni virusga tekshirish va davolash vazifalarini bajaradigan dastur. Misollar: Norton Antivirus, NOD32, MacAfee Antivirus, Panda Antivirus, DrWeb, Antivi-rus Kasperskogo va boshqalar. - Arxivator - kompyuterdagi ma'lumotlarni ixcham shaklga keltirish, ya'ni ar-xivga joylashtirish, chiqarish, yangilash kabi vazifalarni bajaradigan dastur. Misol-lar: ARJ, RAR, ZIP, WinZip, WinAce, WinRAR va hokazo. - Fayl menejerlari - fayl va kataloglar (katalog, direktoriy) ustida bir qator amal-larni bajarish imkonini beradi - yaratish, o'chirish, nusxa ko'chirish, nomini o'zgar-tirish, ko'chirish, tahrirlash, ochib ko'rish va hokazo. Misollar: Norton Command-er, Dos Navigator, Far Manager, Volkov Commander, Total Commander va bosh-qalar. Bundan tashqari o'yin, skanerdan ma'lumot kiritish, ma'lumotnoma va ensik-lopediya, o'qitish, tarjimon va boshqa turdagi dasturlar toifalari ham mavjud. Kompyuterga o'rnatilgan har bir dastur operasion sistemada maxsus fayl - reestr da ro'yxatdan o'tadi. Agarda biror dasturni o'chirish kerak bo'lsa u holda quyidagilardan birini bajarish kerak bo'ladi: 1. Boshla Pusk menyusidagi dasturlar guruhida o'chirilish kerak bo'lgan das-tur katalogsini topib, u yerda Udalenie (o'chirish) bandini tanlash kerak. Natijada dasturni o'chirish ustasi ishga tushadi va ko'rsatmalar berilganidan keyin dasturni o'chiradi. Панель upravleniya (Boshqaruv панельi) da Ustanovka i udalenie pro-gramm (Dasturlarni o'rnatish va o'chirish) bandini tanlash kerak. Natijada kompyu-terga o'rnatilgan dasturlar ro'yxatini o'ziga olgan oyna hosil bo'ladi. Mazkur oynada o'chirilishi kerak bo'lgan dasturni tanlab, o'ng tomondagi Удалить (o’chirish) tugmasini bosib, dastur to'laqonli o'chirilishini kutish kerak.

74

Kompyuter viruslari. Kompyuter viruslarini sinflarga ajratish Kompyuter viruslari bugungi kunda ko'pchilikning eng dolzarb muammosi-dir. Bu hammani tashvishga solmoqda. Virus dasturi kompyuterdagi ma'lumotlar butunligini buzishga yoki ularni o'chirishga mo'ljallangan bo'ladi. Ilk bor virus das-turlari AQShda ishlab chiqarilgan, chunki aynan bu davlatda shaxsiy kompyuterlar keng tarqalgan edi. Ilk bor ishlab chiqarilgan virus dasturlari foydalanuvchini ho-tirjamligini buzishga va asabiga tegishga qaratilgan edi. Lekin keyinchalik ular za-rar yetkazishni o'zining maqsadi sifatida qabul qilib oldi. Hozirgi paytda butun dunyo buyicha 200000 dan ortiq virus dasturlari mavjud. Ular kompyuter viruslari bo'lib, kompyuterdagi ma'lumotlarga zarar etkazadi yoki kompyuterning ishlash samaradorligini tushirib yuboradi. Kompyuter virusi o'zi nima? Ular ma'naviy qashshoq, hayotdan va boshqa-lardan alamzada dasturchilar tomonidan g’arazli maqsadlarda yozilgan dastur. Ular odatda, ko'p martalab nusxalanadi va ijrochi fayllarga "yopishib oladi". Ularning "ishga tushishi" oqibatida goh displeyda turli yot yozuvlar paydo bo'lishi, goh dis-qdagi yozuvlar (fayllar) ni o'chirib yuborishi mumkin. Odatda foydalanuvchiga virus dasturlarining nomigina ma'lum bo'lishi mumkin. Masalan, Black Hole (qora teshik), Black Friday (qora juma), Friday 13 (o'n uchinchi juma), "sekin ta'sir qiluvchi virus" va hokazo. Mazkur viruslar ekran-ning chap burchagidan qora teshik ochishi yoki 13 sana juma kunlari ishlayotgan fayllarni yo'qotishi, bundan tashqari har 5 minutda kompyuter ishini bir necha yuz marotalab sun'iy sekinlashtirib yuborishi mumkin. Odatda TR-viruslar deb nomlanuvchi viruslar guruhi ajoyib xossaga ega. Zarar-langan dasturni ko'rish chog'ida virus dasturi tuzatilgan dastur ichiga "suqilib" kirib oladi va o'zini namoyon etmaydi. Shunga o'xshash pokistoncha viruslar (Brain Ashet) ham zararlangan kompyuterlarda o'z "faoliyatini" ayyorlarcha olib boradi.

75

Keng tarqalgan viruslarni ikki guruhga bo'lish mumkin: -fayllar uchun (COM, EXE va DLL ni zararlaydi); -Boot-viruslar (disketlarni boshlang'ich yuklovchi sektorlari yoki MBR (Master Boot Record) qattiq diskning yuklovchi sohasini zararlaydi. Tarmoqqa zarar keltiruvchi alohida viruslar ham mavjud. Ular replikatorlar deb atalib, tarmoqdagi barcha yoki ba'zi abonentlarni zararlaydi. Ulardan eng "taniqlisi" Morrisa nomlisidir. 1988 yilda ushbu virus Internet tarmog'idagi 30000 ta kompyuterdan 6000 tasiga zarar keltirib, "karomat" ko'rsatgan.

Fayl viruslarini sinflarga ajratish. Fayl viruslari kompyuterlarda keng tarqalgan viruslar. Ular barcha viruslarning tahminan 80% ini tashkil etadi. Bu toifa kompyuter viruslari juda chidamli bo'lib, o'z vaqtida ehtiyot chorasi ko'rilmasa, haqiqiy epidemiyaga aylanadi. Masalan, RCE-1813 yoki Ierusalem (Quddus), Black Friday (qora juma) va boshqa o'ta xavfli viruslardir. Ko'pchilik tarqalgan fayl viruslari shtammlarga ega, ular baza versiyalaridan uncha farq qilmaydi. Shuning uchun fayl viruslarini quyidagi guruhlarga bo'lish mumkin: - Vena guruhi. Uning birinchi S-648 deb nomlanuvchi vakili Venada topilgan; - CASCADE guruhi. RC-1701 deb nomlanuvchi birinchi vakili 1988 yil o'rtalarida topilgan; - Quddus guruhi. RCE-1813 deb nomlanuvchi uning birinchi vakili 1987 yilning oxirida Quddus universitetida topildi; - TR viruslar guruhi - mazkur viruslar, taxminlarga ko'ra, Bolgariyada ishlab chiqilgan. O'z navbatida bu guruh uch kichik guruhga bo'linadi. VACSINE, "musiqali qayta yuklash" va "o'z-o'zini yeb qo'yuvchilar". Ohirgi ikkitasini Vankey Doodle ham deb atashadi. - Datacrime. Bu guruh vakillari joriy yilning 12 oktyabrida faollashadi va A, V, C, D disklarda 8 sektorni ishdan chiqaradilar. - Avenger guruhi. RCE-1800, RCE-1000 deb nomlanuvchi mazkur guruh katta zararlash imkoniyatiga ega. U nafaqat fayllarni bajarish chog'ida, balki uni o'qish va ochish vaqtida ham zararlaydi. Bundan tashqari, bu toifadagi viruslar davriy ra-vishda sektorlardagi fayl va katologlarni yo'qotadi. Vinchesterga matn xabarlarini yozadi. - Island guruhi (Icelandic). Shu yerda ta'kidlash kerakki, Datacrime va island guruhiga mansub viruslar hozircha bizning mamlakatimizda yo'q. Boot viruslari fayl viruslaridan tubdan farq qiladi. Boot viruslarining soni fayl viruslariga qaraganda ancha kam va shuningdek, ular sekinroq tarqaladi. Fayl viruslari kabi ko'p tarqalgan Boot viruslari ham shtammlarga ega. Hozirgi vaqtda ushbu viruslarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: - Italiya guruhi. "Bxl-1S-a" deb nomlanuvchi uning birinchi vakili 1987 yilning oxirida paydo bo'ldi; - Pokiston guruhi. Bu guruhga Vgat 86 va Brain 88 viruslari kiradi. Birinchi va-kili Vgat 86 Pokistonning Lahor shaxrida 1986 yil topilgan. Buzish darajasi bo'yicha viruslarni shartli ravishda ikki turga -"illyuzion" va "vandallar" ga bo'lish mumkin. "Illyuzion" guruh qandaydir yoqimli musiqa sadosi yoki namoyish orqali virusni yuqtiradi.

76

"Vandal" so'zining o'zbekcha lug'aviy ma'nosi - madaniy yodgorliklarni ha-rob etuvchi, xuddi shunday "vandallar" dasturni harob qiladi. Bu toifa viruslar yo-piq holatda fayllarni bildirmasdan ishdan chiqaradi. Tabiiyki, ham fayl tizimini, ham yuklash (Boot) cektoriga zarar yetkazuvchi virus-lar ham mavjud.

Kompyuter viruslaridan himoyalanish usullarini sinflashtirish 1. Kompyuter viruslaridan himoyalanish usullarini sinflashtirish. Dastlabki nazorat: Kelayotgan dasturlarni detektor dasturlari bilan tekshirish. Profilaktika: "Yozishdan himoyalangan" disketalar bilan ishlash, yozish uchun disketadan foydalanishni minimallashtirish, ilgarigi va amaldagi disketalarni alohi-da saqlash, dasturlarni vinchesterda arxivlangan holda saqlash. Taftish (Reviziya):Yangi dasturlarni maxsus dasturlar yordamida tekshirish. Karantin: Har qanday yangi dastur yangi karantin muddatini o'tashi lozim. Ular mutaxassislar tomonidan viruslarga tekshirilgan bo'lishi kerak. Filtrlashtirish: FluSbot Plus, MaceVaccine, ANTIWS2 turdagi dasturlar orqali ehtimoldagi viruslarni tutish. Terapiya: (davolash).Dasturni dastlabki "sog'lom" holatga keltirish. Bu ish har bir fayldan zararli viruslarni "tishlab olib tashlash" usuli bilan amalga oshiriladi. Yuqorida aytilganlardan ko'rinib turibdiki, virusdan himoyalanishning bir necha turdagi dasturiy vositalari mavjud: dastur-detektorlar (disketa yoki diskdagi viruslarni "tutadi") va dastur-faglar (viruslardan davolaydi). Ular har bir foydala-nuvchida bo'lishi va kompyuter ishga tushirilishidan oldin doimo sinab ko'rilishi kerak. Shuni ta'kidlash kerakki, eng qulay detektorlar bir emas, k?plab keng tarqal-gan viruslarni "ushlaydi". Dastur-fagalar zararlangan dasturlarni tiklashni ta'min-laydi. Ish jarayonida faga virus tanasini "tishlaydi" va virus o'zgartirib yuborgan buyruqlar ketma-ketligini tiklaydi. Biz tilga olayotgan kompyuter viruslari fagasi hozirda yaratilib bo'lingan. Hozir turli fagalarni yig'ish bilan odamlar band bo'lishmoqda. Bu, bizningcha, noto'g'ri. Asosiy e'tiborni zararlanishning oldini olishga qaratish lozim. "1 gramm profilaktika 1 kilogramm davolashga teng" ma-qoli naqadar to'g'ri. Antivirus dasturlarini ishlatishdagi yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan xatolarga batafsil to'xtab o'tamiz. Antivirus vositalarini qo'llashdagi eng ko'p yo'l qo'yiladigan xato - zararlan-gan kompyuterda ularni ishlatib yuborishdir. Virus aniqlangach, keyingi hatti-harakat quyidagicha bo'ladi: kompyuterni o'chiring va uni himoyalangan sistemali disket yordamida qayta yuklang (bunday disketa Sizda albatta bo'lishi kerak). Mazkur disketada antivirus dasturlari joylashgan bo'lishi kerak. Antivirus dasturi-ni ishga tushiring. Zararlangan operasion sistemalarda amallarni bajarish va dasturlarni ishga tushirish qo'pol xato va misli ko'rilmagan yo'qotishlarga sabab bo'ladi. Jumladan, bunda hali zararlanmagan dasturlar ham talofat ko'rishi mumkin. Masalan, Sizning kompyuteringiz RCE-1800 virusi bilan zararlangan bo'lsin. Mazkur virusga mo'ljallanmagan faga dasturni extiyotsizlik bilan ishlatish qolgan yuklovchi mod-ullarni ham ishdan chiqaradi.

77

Yana ko'p uchraydigan xatolardan biri antivirus vositalarini haddan tashqari isho-nish. Garchand, bunday dasturlarni juda yuqori darajadagi dasturchilar yarat-salarda, ular har doim ham ishonchli emas. Har qanday dastur kabi, ular ham xato-lardan holi emas. Bu detektorlarga ham, fagalarga ham taaluqli. Shu yerda biz ta'kidlashimiz lozimki, biz faga deb atalayotgan dasturlar aslida "detektor-faga"ning o'zi. Shuning uchun ularning ishida viruslarni aniqlashda ham, ularni davolashda ham xatolar bo'lishi mumkin. Ishlatilayotgan detektorlar ko'pincha viruslarni payqamay, zararlangan fayl-larni o'tkazib yuboradilar. Masalan, juda mashhur McAFee Associates firmasiga tegishli SCAN kompleks detektori bizning mamlakatimizda keng tarqalgan virus-larni payqamay o'tkazib yuboradi va yangi, bir nechta yolg'on ishlanmalar beradi. Shuning uchun bir nechta detektorlarni bir yo'la qo'llash "ovoz berish yo'li bilan" zararli dasturlarning ro'yxatini tuzish mumkin. Arxivda saqlanayotgan dasturlarga detektorlarni qo'llash samarasiz ekanligi-ni ta'kid-lash lozim. Bunda dasturlarni arxivdan ozod etish lozim. Aks holda, de-tektor mazkur fayllarni tekshirmaydi. Yana faga noo'rin dasturning foydali qismini "tishlashi mumkin". Aynan shu yerda detektor yolg'on axborot bergan bo'ladi. Faga ishlab turgan dasturni ishdan chiqarishi hech gap emas. Yana bir eng katta, yo'l qo'yiladigan xatolardan biri himoyalanmagan disketaning qo'lma-qo'l yurishi va ishonchsiz disketalarni yuklashdir. Shuning uchun disketalarni doimo himoyalash kerak. Faqat ishonchli disketalardangina foydalanish darkor va yana bir yo'l qo'yi-ladigan xatoga maxsus to'xtalamiz. Bu A disk yuritgichda disketa bo'la turib, kom-pyuterni qayta yuklashdir. Bunda BIOC aynan disk yuritgichdagi disketadan das-turni yuklaydi, natijada disketadagi boot-virus vinchesterga yuqadi. Faganing sifati, eng avvalo, u qayta ishlayotgan viruslar soniga bog’liq. Bundan tashqari, interfeys qulayligi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bular fagan-ing hisobotini yaxshilaydi. Odatda, fagalar bir necha viruslarga mo'ljallangan bo'lib, qolganlari uchun samarasiz bo'lishi mumkin.

Virusdan himoyalanish usullarini qo'llash "Virus-himoya vositalari" muammosi xuddi "hujum quroli - himoya quroli" muammosiga o'xshaydi. Himoya vositalari ko'paygan sari hujum vositalari ham takomil-lashib, uni ishlatuvchilar rag'batlantirilmokda. Nachora, hayot shunday ku-rashdan iborat. Shuning uchun aytish darkorki, kompyuter viruslari hali ko'p vaqt dolzarb muammo bo'lib qolaveradi, har ikki tomon ham rivojlana beradi. Himoyalanishning asosiy texnologik sxemasi. Himoyalanishning bunday sxemasi quyidagi bosqichlardan iborat: - yangi dasturiy mahsulotning dastlabki nazorati; - qattiq diskni bir necha mantiqiy disklarga ajratish; - rezident revizor (taftishchi) dasturlar bilan davriy ravishda axborot but-ligini tekshirib turish; - arxivlashtirish. Yangi kiritilayotgan dasturiy ta'minotni nazorat qilish: Birinchi va juda zarur himoya kiritilayotgan dastur va disketalarni nazorat qilishdir. Go'yoki, samolyotn-ing muvaffaqiyatli parvoz qilishi uchun passajirlar batafsil tekshirilganidek, kom-

78

pyuterda kiruvchi axborotlarni batafsil tekshirish viruslar yuqishining oldini oladi. Har qanday "firma" disketalariga ham ishonaverish kerak emas.

Ularda ham virus bo'lishi mumkin. Ko'pchilik mashhur fayl va boot-viruslar mavjudligini kirish nazoratining o'zidayoq aniqlash mumkin. Bu jarayon bor-yo'g'i bir necha daqiqani oladi, xolos. Aks holda ko'p vaqt axborotlarni viruslardan tozalashga ketib qoladi. Kirish nazo-ratini bir nechta marta saralab, maxsus tanlab olingan detektor va fagalardan o'tkazgan ma'qul. Biz quyidagilarni tavsiya etamiz. SCAN, AIDSTEST, DOC-TOR, AV, TP48CLS. Fagalarni detektor rejimida ishlatish zarur. Karantin rejimi: Agar dasturiy ta'minot "begona qo'ldan" olingan yoki yot tashkilotlardan kelgan bo'lsa, mazkur dasturlarni ishlatishda "karantin muddati"ni belgilash foydali. Bunda har bir dastur uchun qat'iy sinov muddatini joriy etish za-rur. Bu muddat oy, haftaning kunlari bo'lishi mumkin. Nega? Chunki, biz yuqorida ayganimizdek, ba'zi bir viruslar ma'lum oy yoki aynan oyning bir kunida o'z "hunarini" ko'rsatadi. Zararlangan dasturlardan tashqa-ri, ba'zida "singan" himoyadagi dasturlar ham xavf tug'diradi (ular ko'proq ofis va o'yin dasturlarida uchraydi). Gap shundaki, dasturning himoyasini olish viruslar faoliyatini kuchaytirib yuboradi. Ayniqsa, "troya" viruslari faollashadi. Masalan, Ukrainaning Donesk shahrida noqonuniy nusxalangan Formula o'yinlari davriy ravishda SMOS-xotirani o'chirib tashladi.

Qattiq diskni tekshirish Kompyuterni harid qilgach, uning vinchesterida nima borligini tekshirish darkor. Endigina sotib olingan kompyuter vinchesteridagi barcha dasturlariga xud-di yangidek qarash kerak. Shuning uchun, yangi olingan mashina vinchesterini testdan o'tkazing, shuningdek, hamma disketalarni virusdan detektor-dasturlar bi-lan tekshiring. Vinchesterni testdan o'tkazish chog'ida, albatta, yozuvdan saqlan-gan, toza sistema disketalari yordamida yuklanadi. Himoyalashning o'ziga xos usullari: Disketaning normal holati - uning yo-zuvdan himoyalangan holatidir. Himoya faqat axborotni yozish chog'ida olinishi kerak. Faqat yozishdan himoyalangan disketalarni ishlatib, antivirus dasturlari, sis-temali disketalarni ko'ngil to'q bo'lishi uchun ehtiyot qilib saqlash joiz. Axborotlarni tiklash: Shuni ta'kidlash kerakki, "zaralangan" axborotlarni eng qiyin vaziyatlarda ham tiklash mumkin. Biroq viruslar "zararlagan" fayllarni tiklash sistema dasturchilaridan yuksak mahorat talab etadi. Ko'pincha qutqarish mumkin bo'lgan fayl yoki ma'lumotlar sistemali blok-larni Форматlash jarayonida shikast yeydi, bunda axborotning yo'qolib ketish eh-timoli ham bor. Yuqorida aytganimizdek, dasturni saqlashning eng yaxshi yo'li - uni arxivlab qo'yish. Lekin shunday bo'lsa ham har ish kuni so'ngida dastur va fayllarning joylashishini birma-bir ko'zdan kechirish darkor.

Antivirus dasturlari Kompyuterdagi ma'lumotlar va dasturlar ma'lum virus dasturi tomonidan o'chirilib yuborilishi yoki shikastlanishi mumkin. Virus-dasturlari dasturchilar to-monidan tajriba uchun yoki yomon niyatlarda yaratilib, asosan ular quyidagi vosi-talar orqali Sizning kompyuteringizga kirishi mumkin:

79

- noma'lum disketadagi ma'lumotlarni o'qish natijasida (hujjat, o'yin va boshqa-lar); - internet tarmog'idan ba'zi xil dasturlarni yuklash natijasida; - elektron-pochta orqali; - lokal tarmoq orqali; - noqonuniy ko'chirilgan va tarqatilayotgan dasturlardan foydalanish oqibatida; Virus dasturlari asosan Assembler dasturlash tilida tuziladi va ular salbiy ta'siri bo'yicha bir nechta guruhga bo'linadi:

1. Sodda viruslar - operativ xotirani band qilib, kompyuterning ishlashi sekinlashtiradi. 2. Maxsus "stels" viruslari, ular joylashishini o'zgartirib turadi va ularni topish ancha murakkab. 3. Ma'lumotlarga o'zgartirish kiritadigan viruslar. 4. Ma'lumotlarni o'chiradigan viruslar. 5. Foydalanuvchining ayrim bir (mahfiy) ma'lumotlarini Internet tarmog'i orqali virusni yaratgan shaxsga yuboradigan viruslar.

Kompyuterdagi ma'lumotlarni viruslardan himoya etish uchun antivirus dasturlar ishlab chiqarilgan. Antivirus dasturlar AQSh, Kanada, Rossiyaning bir qator firmalari tomonidan ishlab chiqarilmokda. Antivirus dasturlar rezident va norezident turlarga bo'linadi: rezident antivirus dasturi kompyuter yoqilganidan o'chirilguncha qadar operativ xotira, aktiv (joriy) dasturlarni, fayllarni virusga tekshirib turadi. Rezident antivirus dasturi o'zining ishini foydalanuvchiga bildirmasdan olib boradi, faqat ayrim hollarda foydalanuvchidan virusi mavjud faylni davolashga ruxsat so'raydi. Norezident antivirus dasturlar esa faqat foydalanuvchining o'zi ko'rsatgan joylarni va belgilangan vaqtda tekshiradi va davolaydi. Hozirgi kunda quyidagi antivirus dasturlar keng tarqalgan:

1. DrWeb for DOS; 2. DrWeb for Windows; 3. Antiviral Tool Kit Pro; 4. AVP Platinium; 5. Norton Antivirus; 6. McAfee; 7. Aidstest;

Doctor Web, AVP, Aidstest antivirus dasturlari Rossiyaning "Kasperskiy" laboratoriyasi tomonidan ishlab chiqarilgan va u MDH davlatlarida ko'p uchraydi-gan viruslardan xabari bor. Norton Antivirus mashhur Symantec firmasi tomonidan ishlab chiqarilgan bo'lib, u topa oladigan viruslar soni 100000 dan ortiq. AVP das-turi virusdan himoyalaydigan eng ishonchli antivirus dasturi hisoblanadi. DrWeb dasturining rezident tekshiruv dasturi Spider - Windows rejimida tekshiruvni olib boradi. Bitta kompyuterda bir nechta turdagi antivirus dasturlar o'rnatmagan ma'qul, chunki ularning virusni topish usullari (algoritmlari) har xil hamda ular ham ?zlarini viruslar kabi tutadilar va bu holda ular o'zaro "kelisha olmay qolishla-ri" mumkin.

80

AVP antivirus dasturlar majmuasi (kompleksi) Antiviruslar ham dastur bo'lib, virus tomonidan shikastlanishi mumkin. Bun-ing oldini olish uchun antivirus dasturi himoyaga ega bo'ladi, ya'ni unda maxsus alohida modul bo'lib, u antivirusni viruslardan himoyalashga qaratilgan bo'ladi. Amerika Qo'shma Shtatlarida antivirus dasturlaridan Symentec kompaniya-sining Norton Antivirus va Network Associates kompaniyasinig McAfee dasturlari keng tarqalgan. Rossiya, O'zbekistonda yuqorida ko'rsatilgan antivirus dasturlar bilan birga-likda Rossiya Federasiyasida ishlab chiqarilgan Doctor Web va AVP antivirus das-turlar kompleksi qo'llaniladi. 2005 yilning yakuni bo'yicha Kasperskiy laboratoriyasining AVP antivirus kompleksi eng yaxshi dastur sifatida tan olingan. U modullardan iborat bo'lib, har bir modulni yangilash imkoni mavjud, ya'ni dasturni butunlay o'zgartirmasdan yangi versiyasiga almashtirish mumkin.

AVP kompleksi quyidagi modullardan tashkil topgan: - AVP Control Center - AVP ning boshqarish markazi. - AVP Scanner (AVP Skaner) - tashqi xotirani viruslardan tozalash uchun xiz-mat qiladi. - AVP Monitor (AVP Monitor) - kompyuterga tarmoq orqali yoki boshqa usul-lar bilan kirib kelayotgan ma'lumotlardagi va birinchi navbatda kompyuterning tezkor xotirasidagi viruslarni topish uchun xizmat qiladi. - AVP Updates (AVP yangilash) - dasturni yangi viruslarning namunalari bilan to'ldirish uchun xizmat qiladi.

AVP Control Center AVP Control Center - boshqaruv moduli bo'lib antivirus kompleksining ish-lash rejimlari, tekshiruv parametrlari, usullari, tekshiruvni boshlash vaqti, yangi-lash vaqtini belgilab beradi. Odatda, AVP kompleksi o'rnatilganidan keyin AVP boshqaruv панельi Windows bilan birgalikda ishga tushadi. Bu holda masa-lalar satrining o'ng burchagida uning belgisi paydo bo'ladi. Uni ishga tushirish uchun Pusk/Programmi/AntiViral Toolkit Pro/AVP Control Center ni tanlash ke-rak. Natijada ekranda uning oynasi hosil bo'ladi. AVP Control Center oynasi quyidagi bo'limlardan iborat: - Components - antivirus kompleksiga kiruvchi modullar ro'yxati, versiyalari va oxirgi yangilanish sanasi

81

- Tasks - bajariladigan vazifalar ro'yxati; - Report - hisobotlar bo'limi; - Password - AVP Control Center dasturini yuklashga va chiqib ketishga parol o'rnatish. Kerakli o'zgartirishlar kiritilganidan keyin OK tugmasi chertiladi. O'zgar-tirishlarni bekor qilib chiqish uchun "Cancel" tugmasi bosiladi.

AVP Scanner moduli Bu modul foydalanuvchi ko'rsatgan joylarni va ko'rsatilgan vaqtda tekshirish va zarurat tug'ilsa, davolash uchun mo'ljallangan, u avtomatik tarzda AVP Control Center tomonidan yoki foydalanuvchi tomonidan ishga tushishi mumkin. AVP Scanner modulini ishga tushirish uchun quyidagilarni bajarish kerak bo'ladi: "Pusk" / "Programmi"/ "AntiViral Toolkit Pro"/ AVP Scanner tanlanadi. Natijada ekranda quyidagi oyna hosil bo'ladi:

U yuklanish jarayonida operativ xotirani virusga tekshiradi va lozim b?lsa yangilanish kerakligini ta'kidlaydi. Uning oynasi quyidagi kismlardan iborat: - Location - tekshiriladigan disk va katolog ko'rsatish; - Objects - tekshiriladigan ob'ektlarni - fayllar turini ko'rsatish; - Actions - virus topilganida bajariladigan amalni ko'rsatish; - Options - tekshiruvni olib borish tartibi va parametrlarini ko'rsatish; - Statstics - hisobot va statistika oynasi.

Location bo'limi

82

Local Hard Drives - kompyuterning qattiq disklari tekshirilishi kerakligini ko'rsa-tish; Network Drives - tarmoq qattiq disklari tekshirilishi kerakligini ko'rsatish; Floppy Drives - disketa tekshirilishi kerakligini ko'rsatish; Add Folder - joriy katlogni tekshirish lozim bo'lgan kataloglarga qo'shish; Scan Now - tekshiruvni boshlash; Object - topilgan xato va virusli fayllarni ko'rsatish bo'limi.

Objects bo'limi

Memory - xotirani tekshirish; Sectors - qattiq disk yoki disketaning yuklanish sektorini tekshirish; Files - fayllarni tekshirish; Packed Files - siqilgan fayllarni tekshirish; Archives - arxiv fayllarini tekshirish; Mail databases - elektron pochta fayllarini tekshirish; Smart - tekshiruvni yuzaki o'tkazish; Programs - faqat dastur fayllarini tekshirish; All files - barcha fayllarni tekshirish; User defined - foydalanuvchi ko'rsatgan turdagi fayllarni tekshirish.

Actions bo'limi

Report Only - topilgan virus to'g'risida faqat hisobot berish. Display Disinfect dialog - aniqlangan virus faylini davolash to'g'risida so'rov oyna-sini chiqarish;

83

Disinfect automatically - avtomatik tarzda davolash; Delete object automatically - aniqlangan virusli fayllarni avtomatik tarzda o'chi-rish; Copy to Infected Folder - topilgan virusli fayllarni ko'rsatilgan katalogga ko'chi-rish.

Nazorat uchun savollar 1. Dasturiy ta'minotning asosiy vazifasi nimalardan iborat? 2. Dasturiy ta'minotni o'rnatish jarayoni nima deyiladi? 3. Dasturiy ta'minot yozilgan vositalar nima deyiladi? 4. Dasturiy ta'minot tarqatilishi va targ'ib qilinishi bo'yicha nechta turga bo'linadi? 5. Dasturiy ta'minot bajaradigan vazifasi bo'yicha asosiy turlarini ta'riflang. 6. Dasturiy ta'minotni kompyuterdan o'chirish tartibi nimalardan iborat? 7. Virus kompyuterga qanday salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin? 8. Kompyuterga virus qaysi yo'llar bilan kirishi mumkin? 9. Kompyuter viruslarining asosiy turlarini ta'riflang? 10. Kompyuterdagi fayllarga virus kirganida ular ustida qanday amallarni bajarish mumkin: 11. Kompyuterni viruslardan qanday dastur himoya qiladi? 12. Kompyuterni viruslardan himoya qiladigan dasturlarning asosiy imkoniyatlari va turlari?

10-ma’ruza Mavzu: Axborotlarni saqlash va himoyalash. Arxivator-dasturlari. Fayl va

katologlarni arxivlash. Arxivlangan fayllarni ochish. Reja:

1. Axborotlarni saqlash va himoyalash. 2. Arxivator-dasturlari. 3. Arxivlangan fayllarni ochish.

Darsning maqsadi: 1. Axborotlarni saqlash va himoyalash yuzasidan bilimlarni hosil qilish.

2. Arxivator-dasturlari haqida tasavvurga ega bo’lish. 3. Arxivlangan fayllarni ochish bo’yicha malakalarni shakllantirish.

Tayanch iboralar: axborot, axborot turlari, axborotlarni saqlash va himoyalash, axborotlarni himoyalash vositalari, hujjatlarni, fayl va kataloglarni arxivlash, arxiv fayllarni ochish.





talabala bilan savol javob o‘tkazish - 10 minut. Yangi mavzu bayoni - 55 minut.

84

Mavzuni o’zlashtirish darajasini aniqlash va mustahkamlash – 10 minut. Sinov savollari – 5 minut. Uyga vazifa berish – 3 minut.

Axborotlarni saqlash va himoyalash Kompyuter qanchalik zamonaviy bo'lmasin, undagi bo'sh joy bir kun kelib to'lib qoladi. Bunday holatda, albatta yangi hajmi ko'proq qattiq disk (vinchester) o'rnatish kerak. Lekin bunga moliyaviy imkoniyat bo'lmasa, bir xil fayllarni vaqtincha ishlatmaslik yoki virusdan himoyalash uchun ularni maxsus arxiv fayllariga joylashtirish bu muammoni yechimi hisoblanadi. Arxivator-dasturlar har xil: Zip, RAR, Arj va hokazo. Ularning har bir operasion tizimga mo'ljallangan versiyalari ham mavjud. Windows operasion sistemasida keng foydalaniladigan arxivatorlar bu: WinZIP, WinRAR, ZipMagic va boshqalar. Biz ko'rib chiqadigan arxivator bu WinRAR arxivatori. U juda ko'p imkoniyatlarni beradi: fayllar va kataloglarni arxivga joylashtirish, arxivdan chiqarish, arxivni tekshirish, arxivni yangilash, o'zi ochiladigan (SFX) arxivlarni yaratish, bir nechta qismga parchalangan ko'p jildli (qismli) arxivlarni yaratish, ularni shikastlanishdan himoyalash va xokazo.

WinRAR for Windows dasturining oynasi:

Bu dasturga kirgandan keyin maxsus oynasi hosil bo'ladi. Bu oynada kataloglar va fayllar ro'yxati chiqadi. Biz bu ro'yxatdan kerakli katalog yoki fayllarni belgilab, sichqonning o'ng tugmasini bosish yoki Commands menyusi orqali ular ustida amallar bajarishimiz mumkin. Faylni arxivga joylashtirish: 1) Kerakli faylni topamiz va Farmoishlar (Commands) menyusidan fayllarni arxivga qo'shish (Add files to Archive) farmoishini tanlaymiz. 2) Maxsus oyna hosil bo'lganidan keyin, u yerda yaratiladigan arxiv nomi, uning arxivlanish darajasi, qaysi katalog ichiga joylashishi va boshqalar ko'rsatiladi.

85

- Update mode - arxivlanish rejimini o'rnatish: yangi arxiv, arxiv tarkibini yangi-lash va boshqalar; - Archiving options - arxivning parametrlarini o'rnatish; - Solid archive - uzluksiz arxiv; - SFX archive - o'z-o'zidan ochiladigan arxiv fayl yaratiladi; uni ochish uchun arxivatorga kirish shart emas, uning kengaytmasi "EXE" bo'ladi; - Multimedia compression - multimedia fayllarini oddiylarga nisbatan 30% ga ixcham qilib arxivlash; - Put recovery record - shikastlanishdan himoyalash yozuvini qo'shish; - Compression - arxivlanish tartibini o'rnatish: Fast - tez, Normal - oddiy, Good - o'rtacha, Best - sekin lekin eng yaxshi; - Dictionary size - maxsus arxiv to'g'risida yoziladigan kutubxona hajmini ko'rsatish, unda arxivning ichidagi fayllar soni, hajmi va boshqalar saqlanadi; - Volume size - ko'p qismli arxiv yaratilganida uning qismlari hajmini ko'rsa-tish; - Delete files after archiving - fayllarni arxivga joylashtirgandan keyin ularning asl nusxasini o'chirish. WinRAR arxivatori o'zi yaratadigan arxiv fayllarini parol yordamida hi-moyalash imkoniyatiga ega. Buning uchun klaviaturadagi CTRL+P tugmasini bo-sib, maxsus oynada kerakli parolni ikki marta kiritish kerak. Bundan keyin arxivni faqat parol yordamida ochish mumkin.

WinZIP arxivatori

Ikkinchi Mashhur arxivator bu WinZIP arxivatoridir. Internet tarmog'ida ko'p fayllar ZIP arxivlarida bo'ladi. Bunga asosiy sabab - arxivlangan fayllar tezroq ko'chiriladi. Ular bilan ishlash uchun WinZIP arxivatori zarur.

86

Bironta ZIP kengaytirishiga ega faylni ochish uchun uni tanlab sichqonchani o'ng tugmasini bosib, hosil bo'lgan kontekst menyudan Extract to... buyrug'ini tan-laymiz va katalogni ko'rsatamiz. Bundan keyin WinZIP arxivatori uning ichidagi fayllarni chiqaradi. Arxiv fayllari:

WinZIP dasturi butun dunyoda keng tarqalgan. Sababi RAR va WinRAR ar-xivatori Rossiya dasturchilari tomonidan ishlab chiqarilgan va AQSh va Yevropa kompyuter bozorida kam foydalaniladi. WinZIP arxivatori quyidagi ko'rinishga ega:

Bu yerda: - Noviy - yangi arxiv yaratish; - Otkrit - arxiv faylini ochish; - Favoriti - kompyuterdagi barcha arxiv fayllar ro'yxati; - Добавить - arxivga qo'shimcha fayllarni qo'shish; - Izvlech - arxivdan ko'rsatilgan fayllarni chiqarish; - Prosmotr - arxivdagi fayllarni ko'rish, xususan ulardagi rasm va matnni ko'rish mumkin; - Check Out - ko'rsatilgan faylga yorliq yaratish; - Master - maxsus WinZip Wizard ustasini yuklash, u ishlashni ancha yengillashtiradi. Arxiv to'g'risida ma'lumot:

87

- Imya - arxivning ichidagi fayl nomi; - Izmenen - o'zgarish yoki yaratilish sanasi; - Razmer - dastlabki xajmi; - Stepen - arxivlanish darajasi (%da); - Sjato - arxiv ko'rinishida egallagan hajmi; - Atributi - faylning arxivdagi atributlari (R - read only (faqat o'qish uchun, o'zgartirishva o'chirish mumkin emas), A - Archive (arxivlangan fayl); - Put (yo'l) - arxivdagi faylning diskda joylashish yo'li.

Nazorat uchun savollar 1. Arxivator dasturining asosiy vazifalari nimalardan iborat? 2. MS DOS operasion sistemasiga mo'ljallangan arxivator dasturlariga ta'rif

bering. 3. Windows operasion sistemasiga mo'ljallangan arxivator dasturlariga ta'rif

bering. 4. Win Zip dasturiga ta'rif bering va uning imkoniyatlarini ko'rsatib o'ting. 5. Win Zip dasturida arxiv yaratish va ochish amallariga ta'rif bering. 6. Win RAR dasturiga ta'rif bering va uning imkoniyatlarini ko'rsatib o'ting. 7. Win RAR dasturida arxiv yaratish va ochish amallariga ta'rif bering.

11-ma’ruza Mavzu. Kompyuter tarmoqlari va ularning turlari. Lokal va global

tarmoqlar Reja:

1. Kompyuter tarmoqlari. 2. Lokal tarmoq. 3. Global tarmoq.

Darsning maqsadi: 1. Kompyuter tarmoqlari yuzasidan bilimlarni hosil qilish.

2. Lokal tarmoq haqida tasavvurga ega bo’lish. 3. Global tarmoq bo’yicha malakalarni shakllantirish.

Tayanch iboralar: tarmoq, kompyuter tarmog’i, lokal, mahalliy va global tarmoq, tarmoq obyekti.






88

Kompyuter tarmoqlari Ќozirda kompyuterni qo’llashda ko’pgina foydalanuvchilar uchun yagona

axborot makonini ta’riflovchi tarmoqlarni tashkil etish muhim hahamiyatga ega. Uzatish kanallari orqali o’zaro bog’langan kompyuterlar majmuiga k o m p

yu t ye r t a r m o g’ i deyiladi. Bu tarmoq undan foydalanuvchilarni axborot almashuv vositasi va apparat, dastur hamda axborot tarmog’i resurslaridan jamoa bo’lib foydalanishni ta’minlaydi. Kompterlarning tarmoqqa birlashishi qimmatbaho asbob uskunalar - katta hajmli disk, printerlar, asosiy xotiradan birgalikda foydalanish, umumiy dasturli vositaga va ma’lumotga ega bo’lish imkonini beradi. Tarmoqning asosiy vazifasi foydalanuvchining taqsimlangan umumtarmoq resurslariga oddiy, qulay va ishonchli kirishini ta’minlash va ruxsat berilmagan kirishdan ishonchli himoyalangan holda axborotdan jamoa bo’lib foydalanishni tashkil etish. Mahalliy tarmoqlarida foydalanuvchilar ishlashi uchun ma’lumotlarning umumiy bazasi tashkil etiladi. Global tarmoqlarida yagona ilmiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy axborot makoni shakllantiriladi.h

Kompyuter tarmoqlarni ko’pgina belgilar, xususan hududiy taqsimlanishi jihatidan klassifikasiyalash mumkin. Bunga ko’ra global, mintaqaviy va lokal (mahalliy) tarmoqlarga farqlanadi.

G l o b a l t a r m o q l a r butun dunyo bo’yicha tarmoqdan foydalanuvchilarni qamrab oladi va ko’pincha bir-biridan 10-15 ming kilometr uzoqlikdagi KOMPYuTER va aloqa tarmoqlari uzellarini birlashtiruvchi sputnik aloqa kanallaridan foydalanadi. Masalan, INTERNET tarmog’i.

M i n t a q a v i y t a r m o q l a r uncha katta bo’lmagan mamlakat shaharlari, viloyatlaridagi foydalanuvchilarni bir-lashtiradi. Aloqa kanali sifatida ko’pincha telefon tarmoqlaridan foydalanadi. Tarmoq uzellari orasidagi masofa 10-1000 kilometrni tashkil etadi.

Kompyutern i n g l o k a l t a r m o q l a r i bir korxona, muassasaning bir yoki bir qancha yaqin binolaridagi abonentlarni bog’laydi. Mahalliy tarmoqlar juda keng tarqalgan. Chunki 80-90% axborotlar o’sha tarmoq atrofida aylanib yuradi. Mahalliy tarmoqlari har qanday strukturaga ega bo’lishi mumkin. Lekin mahalliy tarmoqlardagi kompyuterlar yuqori tezlikka ega yagona axborot uzatish kanali bilan bog’langan bo’ladi. Barcha kompyuterlar uchun yagona tezkor axborot uzatish kanallarning bo’lishi - mahalliy tarmoqning ajralib turuvchi xususiyati. Optik kanalda yorug’lik o’tkazgich inson soch tolasi qalinligida yasalgan. Bu o’ta tezkor, ishonchli va qimmat turadigan kabel.

Mahalliy tarmoqda kompyuterlar orasidagi masofa uncha katta emas -10 km.gacha, radiokanal aloqasidan foydalanilsa -20 km. Mahalliy tarmoqlarida kanallar tashkilot mulki hisoblanadi va bu narsa ularni ekspluatasiya qilishni osonlashtiradi.

Kompyuter tarmoqlarining dasturiy ta’minoti Tarmoqning imkoniyati uning foydalanuvchiga ko’rsatadigan xizmati bilan

o’lchanadi. Tarmoqning har bir xizmat turi hamda, unga kirish uchun dasturiy ta’minoti ishlab chiqiladi. Tarmoqda ishlash uchun belgilangan dastur bir vaqtda ko’plab foydalanuvchilar foydalanishi uchun mo’ljallangan bo’lishi kerak. Ќozirda shunday dasturiy ta’minot tuzishning ikki xil asosiy konsepsiyasi joriy etilgan.

89

Birinchi konsepsiyada tarmoqning dasturlashtirilgan ta’minoti ko’pgina foydalanuvchilarga hamma kirish mumkin bo’lgan tarmoqning bosh kompyuteri resurslarini taqdim etishga mo’ljallagan. U f a y l - serverdeb yuritiladi. Bosh kompyuterning asosiy resursi fayllar bo’lgani uchun u shu nomni olgan. Bu dasturli modullar yoki ma’lumotlarga ega fayllar bo’lishi mumkin. Fayl-server - bu serverning eng umumiy turi.

Tarmoqda bir qancha fayl-serverlar bo’lishi mumkin. Fayl-server resurslarini boshqaruvchi va ko’pgina tarmoq foydalanuvchilari uchun ruxsat beruvchi dasturiy tarmoq ta’minoti tarmoqning operasiya tizimi deb ataladi. Uning asosiy qismi fayl-serverda joylashadi; ishchi stansiyada faqat resurs va fayl-server orasidan murojaat qilinadigan dasturlar oralig’gidagi interfeys rolini bajaruvchi, uncha katta bo’lmagan qobiq joylashtiriladi.

Ushbu konsepsiya doirasida ishlashga mo’ljallangan dastur tizimlari foydalanuvchiga fayl-serverdan foydalanish imkonini beradi. Љoida bo’yicha ushbu dasturli tizimlar faylli serverda saqlanishi va barcha foydalanuvchilar tomonidan bir vaqtda foydalanilishi mumkin. Lekin bu dasturlarning modullarini bajarish uchun zarur bo’lganda foydalanuvchi kompyuteriga ya’ni ishchi sta nsiyaga o’tkaziladi va kerakli ishni bajaradi.

Ikkinchi konsepsiya “klient-server” arxitekturasi deb ataladi. Uning dasturiy ta’minoti resurslardan jamoa bo’lib foydalanishgagina mo’ljallanib qolmay ularni qayta ishlash va foydalanuvchi talabiga ko’ra resurslarni joylashtirishga mo’ljallangan. “Kliyent-server” arxitekturalar dastur tizimi ikkita bo’linmadan iborat: serverning dasturli ta’minoti va foydalanuvchi-mijozning dasturli ta’minoti. Bu tizimlar ishi quyidagicha tashkil qilinadi: mijoz-dasturlar foydalanuvchining kompyuterida bajariladi va umumiy kirish kompyuterida ishlaydigan dastur - serverga so’rov jo’natiladi. Ma’lumotlarning asosiy qismini qayta ishlash kuchli server tomonidan amalga oshiriladi, foydalanuvchi kompyuteriga faqat bajarilgan so’rov natijalari yuboriladi. Ma’lumotlar bazasi serverlari katta hajmdagi ma’lumotlar bilan ishlashga mo’ljallangan va ko’p sonli foydalanuvchilar yuqori unumli ishlab chiqarishni, ishonch va himoyalanganlikni ta’minlaydi.

Taqsimlanadigan resursga ega har qanday kompyuter tarmog’i server deb yuritilishi mumkin. Chunki, boshqa kompyuterlardan foydalanishga ruxsat bo’lgan bo’linuvchi modemli kompyuter - bu modem yoki kommunikasiyali serverdir.

Shaxsiy kompyuterlarning mahalliy tarmog’i keng tarqalgan. Dunyodagi ko’pgina shaxsiy kompyutelar shu tarmoqlarda ishlaydi. Mahalliy tarmoqlari bir-biridan uncha uzoq bo’lmagan masofada joylashgan kompyuterlarni bog’lab turadi. Odatda ular bir yoki bir necha yaqin joylashgan korxona, muassasa va ofislar kompyuterlarini birlashtiradi. Mahalliy tarmoqlarining asosiy farqlanuvchi xususiyati barcha uchun yagona kompyuterlarning ma’lumot uzatish tezkor kanali va kommunikasiya asbob - uskunalarida xatolik yuzaga kelish ehtimolining deyarli yo’qligi.

Mahalliy kompyuter tarmog’ida ishlash asoslari. Mahalliy tarmoqda ishlashning asosiy afzalligi quyidagicha: ko’p marta

foydalaniladigan rejimda dasturli modem, printerlar, tarmoqdagi disklarning umumiy resurslardan va hamma kirishi mumkin bo’lgan diskda saqlanuvchi

90

ma’lumotlardan foydalanish, shuningdek, bir kompyuterdan boshqasiga axborot uzatish imkoniyati. Fayl-serverli mahalliy tarmoqdagi asosiy ish afzalliglarini sanab o’tamiz. 1. Shaxsiy va umumiy foydalanuvchi ma’lumotlarni faylli serverda saqlash imkoniyatining mavjudligi. Shu bois umumiy foydalaniladigan ma’lumotlar ustida bir vaqtda bir necha foydalanuvchi ishlay oladi (matnlar, elektron jadval va ma’lumotlar bazasini ko’rib chiqish, o’qish), Net Ware vositasida fayl va kataloglar darajasidagi ma’lumotlar ko’p tomonlama himoya qilinadi; umumiy ma’lumotlarning Excel, Access kabi tarmoqli amaliy dasturlangan mahsulotlar bilan yaratiladi. Ayni paytda amaliy dasturda belgilangan kirish uchun chegara tarmoq operasion tizimi orqali o’rnatilgan chegara doirasida bo’ladi. 2. Ko’pgina foydalanuvchilar uchun zarur bo’ladigan dasturli vositani doimiy saqlash imkoniyati: u yagona nusxada fayl-server diskida bo’ladi. Shuni qayd etamizki, dasturli vositani bunday saqlash foydalanuvchi uchun ilk ish usullarini buzmaydi. Ko’pgina foydalanuvchilar uchun zarur bo’lgan dasturli vositaga avvalo matn va grafik tahrirlovchi, elektron jadvallar, ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi va boshqalar kiradi. Ko’rsatilgan imkoniyatlar orqali quyidagi ishlarni bajarish mumkin: ishchi stansiyalarning lokal diskni dasturlangan vositalarni saqlashdan ozod qilish hisobiga tashqi xotiradan unumli foydalanish; tarmoq operasion tizim himoya vositasi bilan dasturli mahsulotlarni ishonchli saqlash; dasturli mahsulotlarni ishlashga layoqatli ahvolda ushlab turishni va ularni yangilashni soddalashtirish. Chunki ular fayl-serverda bir nusxada saqlanadi. 3. Tarmoqning barcha kompyuterlari o’rtasida axborot almashish. Ayni paytda tarmoqdan foydalanuvchilar o’rtasida dialog saqlanadi, shuningdek elektron pochta ishini tashkil etish imkoniyati ta’minlanadi. 4. Bir yoki bir qancha umumtarmoq printerlarida tarmoqdagi barcha foydalanuvchilarning bir vaqtda yozishi. Bu paytda quyidagi omillar ta’minlanadi: har bir foydalanuvchining tarmoq printeriga kira olishi; kuchli va sifatli printerdan foydalanish imkoniyati (malakasiz muomaladan himoyalangan holda); dasturli mahsulotlar sifatida Печатьlash (yozish)ni amalga oshirish. 5. Њquvchilar va o’qituvchilar kompyuterlari o’rtasida axborot almashishning maxsus dasturini qo’llash hisobiga o’quv jarayonini uslubiy takomillashtirish uchun tarmoq muhitidan foydalanish imkoniyati. Shular sababli quyidagilarni amalga oshirish mumkin: o’qituvchi kompyuterida bajariladigan ishlarni o’quvchilar kompyuterida ko’rsatish; o’qituvchining kompyuter monitorida o’quvchilar kompyuterlari ekranlarini aks ettirish orqali o’quvchilar bajaradigan ishlarni nazorat qilish. 6. Global tarmoqning yagona kommunikasiya uzeli bo’lganda mahalliy tarmoqning har qanday kompyuteridan global tarmoq resurslariga kirishni ta’minlash.

Global kompyuter tarmog’i - INTERNET. Axborot texnologiyalari va zamonaviy texnika yutuqlari bilan o’zaro alma-

shish ehtiyoji global kompyuter tarmoqlarini mamlakatlararo hamkorlik dasturini amalga oshirishning ajralmas qismi qilib qo’ydi. Ilmiy va maorif maqsadlari va biznes uchun ko’plab kompyuter tarmoqlari tashkil etilgan. Ko’plab tarmoqlarni

91

birlashtira oluvchi va dunyo hamjamiyatiga kirish imkonini beruvchi tarmoq - bu Internet. Internet foydalanuvchiga cheksiz axborot resurslarini taqdim etadi. Ushbu resurslarga kirish uchun mos keluvchi amaliy dasturiy ta’minotdan foydalanish kerak. Do’stona grafik interfeys Internet xizmatidan har bir kishining foydalana olishi uchun imkoniyat yaratadi. Bunday dasturlarning ko’pi foydalanuvchi uchun qulay bo’lgan Windows OT muhitida ishlaydi. Grafik interfeysli dasturlar muhim xususiyatlarga ega: ular foydalanuvchidan barcha tizimli arxitekturani bekitadi va har qanday platforma kompyuterida saqlanadigan ma’lumotlar bilan ishlash imkonini beradi.

Umumiy holatlarda global tarmoq kompyuterlar va terminallar ulangan aloqa tarmoqchasini ulaydi. Mahalliy tarmoqqa birlashgan kompyuterlarni ulashga ruxsat beriladi. Aloqa tarmoqchasi ma’lumotlarni uzatish kanali va kommunikasiya uzellaridan iborat. Mijoz-foydalanuvchilar ishlaydigan kompyuter ishchi stansiyalar deb yuritiladi. Foydalanuvchilar uchun taqdim etiladigan tarmoq resurslari manbai serverlar deb yuritiladi. Aloqa tarmoq bo’ylab axborotni tez uzatish uchun, axborotni uzatishning maqbul marshrutini tanlash uchun, uzatilayotgan axbortlarning paketlar kommunikasiyasi uchun mo’ljallangan.

Kommunikasiya uzeli - bu ayrim apparat qurilmasi yoki tegishli dasturiy ta’minot yordamida vazifalarni bajaruvchi kompyuter. Bu uzellar aloqa tarmog’ining ishlash samaradorligini ta’minlaydi.

Internet doimo yangilanib boruvchi iqtisodiy fanlar bo’yicha axborot resurslari ombori hisoblanadi. Internetda axborot izlash kerakli axborotni olish vazifasini yengillashtiradi. Internet yangi bilimlarni egallashda eng samarali vosita bo’lishi mumkin. Internet yerdamida iqtisodiy fanlarni o’qitishning yangi usullarini tashkil kilish mumkin, masalan masofadan o’qitish usulini.

Dunyoda ko’plab kompyuter tarmoqlari (KT) ishlab turibdi. Bulardan ba’zilari bilan tanishamiz. 1957 yil ARPA (Advanced Research Projects Agency) tashkiloti tuzildi. 1960 - yillar oxirida DARPA (Defense Advanced Research Projects Agency), 1969 yilda (AЉShning Mudofaa ministrligi tomonidan tashkil qilingan eng eski KTlari hisoblanadi) ARPANet (Advanced Research Projects Agency Network) tajriba tarmog’ini tashkil etish haqida qaror qabul qildi. Ilk bor TARMOЉ 1972 yilda namoyish etildi. U 40 ta kompyuterdan iborat bo’lib, asosiy tuzilish prinsipi TARMOЉdagi barcha kompyuterlarning teng xuquqli bo’lishi edi. 1975 yil ARPANet tajriba tarmog’i maqomini harakatdagi (amaliy) TARMOЉ maqomiga o’zgartirdi (1989 yil – ARPANet mustaqil TARMOЉ sifatida tugatil-di). Uning afzalligi – tarkibida turli turdagi kompyuterlar bor TARMOЉ bilan ish-lash qobiliyatiga egaligidir. U keyinchalik boshqa KTlari bilan birlashtirilib, In-ternetning qismi sifatida ishlatila boshlandi. Xozirda u MILNET – Military NET (xarbiy TARMOЉ), CSNET – (Computer Science NETWORK) (kompyuter ilmi tarmog’i), NSFNET – (National Science Fondation NETWORK) (milliy fan fondi tarmog’i) tarmoqlar sifatida Internetda ishlatiladi.

BITNET (1981) – Because it’s Time Network (bugungi kun tarmog’i) KT Nyu-York va Yel universitetlari tomonidan ishlab chiqilgan Yevropa, AЉSh qit’asi, Meksika va boshqa mamlakatlarni birlashtiruvchi TARMOЉ bo’lib, u alo-

92

hida ajratilgan kanallar bilan aloqa bog’laydi. U OSI – (Open System Interconnec-tion – ochiq xalqaro bog’lanish tizimi) va TCP/IP qaydnomalariga mos tushmaydi. Uning bir xususiyati – uzatilgan ma’lumotlar uchun haq to’lanmaydi. Ќukumat tomonidan mablag’ bilan ta’minlanadi. Uning ko’rsatadigan xizmat doirasi fayllar-ni uzatish, elektron pochta va masalalarning uzoqdan turib ishlashini ta’minlashdan iborat.

CSNET (1981) (Computer Science Network – Kompyuter va fan tarmog’i) a’zolik badallari va xizmat uchun to’lovlar hisobidan ishlaydi. U butun dunyo olimlarini birlashtiruvchi tarmoq bo’lib, Internet tarkibiga kiradi va TCP/IP qayd-nomaii asosida ishlaydi.

EARN – Europan Akademic Research Network BITMAP tarmog’i bilan bevosita ulangan bo’lib, juda ko’p milliy tadqiqot muassasalarini birlashtiradi. Un-ing qaydnomasi RSES bo’lib, ajratilgan kanallar orqali ma’lumot almashiniladi, o’z-o’zini xo’jalik hisobida qoplash asosida ishlaydi.

EUNET – Europe Union Network (Yevropa kompyuter tarmog’i uyushma-si). Uning markaziy qismi Amsterdamda joylashgan. U asosan UNIX operasion sistemasida va UUCP va TCP/IP da ishlaydi.

FIDONET (1984) – shaxsiy kompyuterlar bilan MS va PS DOS boshqaruВидa ishlaydigan TARMOЉ. Fayllarni telefon simlari orqali uzatadi va UNIX operasion sistemasida ishlaydigan kompyuterlar bilan bog’lanishi mumkin. Fayllarni, bildirishlarni va yangiliklarni UUCP/USWET tarmoqlari bilan uzatishi mumkin.

INTERNET – International Network (xalkaro kompyuter tarmog’i) butun dunyo kompyuter tarmog’idir. U ko’p KTtlarni birlashtiradi va TCP/IP qaydnomalari asosida ishlaydi va kompyuter tarmoqlarini tarmoqlararo interfeys – GATEWAY (shlyuz) orqali birlashtiradi. Bu tarmoq turli davlat korxonalari, o’kuv yurtlari, xususiy korxonalar va shaxslarning yangi kompyuter texnologiyalari yaratish, joriy qilish va ularning shu sohadagi harakatlarini birlashtirish uchun xizmat qiladi. Ќozirda u butun dunyo qit’alarini o’ziga birlashtiradi, Internet tarkibidagi ba’zi kompyuter tarmoqlari – CSNET, NSFNET, o’z navbatida, katta-katta tarmoqlar bo’lib, o’zlari ham bir necha tarmoqlardan tashkil topgan. Internetning ishini koordinasiya qilishni NIC (Network InФорматion Centry) Stenford universitetidagi SRI (Stanford Researsh Institute), ko’pincha SRI – NIC deb yuritiluvchi markaz tomonidan boshqariladi.

Internetda TELNET (telefon tarmog’i) uzoqqa uzatish, FTP (File Tranferd Protocol) faylini uzatish, SMTP (Simple Mail Transport Protocol) oddiy pochta jo’natish qaydnomalaridan elektron pochta uchun foydalaniladi. Domenlarni nomlash tizimi – DNS (Domen Name Systems) ko’llaniladi.

MSI Mail – savdo-sotiq uchun mo’ljallangan ICT ham Internet bilan bog’langan bo’lib, o’z mijozlariga pochta, faksimil va teleks xizmatini ko’rsatadi.

NSFNET – AЉShning milliy ilmiy fondi tarmog’i, AЉShdagi minglab ilmiy – tadqiqot institutlarini, korporasiya va hukumat idoralarini birlashtiradi. U Amerikadagi eng yirik superkompyuterga ulangan bo’lib, murakkab masalalarni yechishda undan foydalanish imkoniyatini beradi.

USENET (1979) – yangiliklar va elektron pochtaning xalqaro tarmog’i.

93

Universitetlar o’rtasida aloqa o’rnatish maqsadida ish boshlangan bu tarmoq xozirda AЉShning deyarli barcha universitetlarini KT orqali birlashtiradi. Ќatto undan foydalanuvchilar juda ko’payib ketganligi tufayli, grafikning ancha qismini UUNET tarmog’iga topshirgan. UUNET tarmog’i asosan shu maqsad uchun ham yaratilgan.

UUNET – savdo–sotiq bilan bog’liq bo’lmagan tarmoq bo’lib, u USENET yangiliklarini UNIXda boshlang’ich matnlarni olishni va boshqa ishlarni bajarishni ta’minlaydi. U Internet bilan tarmoqlararo interfeysga ega.

UUCPNET – Unix-to Unix Copy – xalqaro elektron pochta bo’lib, ma’lumotlar UUCP nomli dasturlar yordamida uzatiladi. UUCP – uzatish uchun qaydnoma, kommunikasiya maqsadlari uchun fayllar to’plami, kommunikasion dasturlar uchun esa buyruqlar to’plamidir. Undan elektron pochtalar yuborish va telekonferensiyalarda qatnashish maqsadlarida keng foydalaniladi.

Nazorat savollari 1. Tarmoq nima? Kompyuter tarmog’iga ta’rif bering. 2. Tarmoq obyekti nima? 3. Kompyuter tarmoqlarining turlari nechta? 4. Lokal tarmoq nima? 5. Mahalliy tarmoq nima? 6. Global tarmoq nima? 7. Tarmoqlar orasida farq qanday?

12-ma’ruza Mavzu: Internet va Internet Explorer dasturida ishlash. Elektronpochta

Reja: 1. Internet tarmog’i va uning asosiy elementlari. 2. Internet tarmog’ining dasturiy vositalari. 3. Internet Explorer dasturi. 4. Elektron pochta. 5. Internetda informasion xavfsizlik.

Tayanch iboralar: global tarmoq, Internet tarmog’i, Internet tarmog’i ele-mentlari, dasturiy va texnik ta’minoti, Internet Explorer dasturi, elektron pochta. Darsning maqsadi: 1. Internet tarmog’i va uning asosiy elementlari yuzasidan bilimlarni hosil qilish.

2. Internet Explorer dasturi haqida tasavvurga ega bo’lish. 3. Elektron pochta bilan ishlash bo’yicha malakalarni shakllantirish.

Tayanch iboralar: global tarmoq, Internet tarmog’i, Internet tarmog’i elementlari, dasturiy va texnik ta’minoti, Internet Explorer dasturi, elektron pochta. Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza matnlari, komputer, ma‘ruza bo‘yicha slaydlar.


Darsning xrono xaritasi – 80 minut.

94

Tashkiliy qism: xonaning tozaligi, jihozlanilishi, sanitariya holati. Talabalarning davomati– 2 minut.

Talabalar bilimini baholash: o‘tilgan mavzuni qisqacha takrorlash, talabala bilan savol javob o‘tkazish - 10 minut.

Yangi mavzu bayoni - 55 minut. Mavzuni o’zlashtirish darajasini aniqlash va mustahkamlash – 10 minut. Sinov savollari – 5 minut. Uyga vazifa berish – 3 minut.

Internet – global kompyuter tarmog’i 1983 yilda - Internet tashkil etildi. Internet-axborotlar bilan mustaqil almas-

hish imkonini yaratdi. Internet (International Network – xalqaro kompyuter tar-moq) butun dunyoni qamrab olgan global kompyuter tarmog’idir. 1990 yillar o’rtalarida Internet biznes-ishlovlar bilan ishlash uchun ko’llanila boshladi. Biroq, bu borada turli muammolar mavjud edi. Internetning statistik ma’lumotlari quyida-gicha: 1981 y.- Internet ga 213 ta kompyuter ulangan; 1983 y.- Internet ga 562 ta kompyuter ulangan; 1986 y.- 5089 ta kompyuter ulangan; 1992 y.- 727000 ta kompyuter ulangan; 1995 y.- 20-40 million kompyuter birlashdi. Ќozirgi kunda Internet dunyoning 150 dan ortiq mamlakatlarida 100 milion-lab abonentlarga ega. Ќar oyda tarmoq miqdori 7-10%ga ortib bormoqda. Internet dunyodagi turli xil ma’lumotlarga oid axborot tarmoqlari o’rtasidagi o’zaro aloqani amalga oshiruvchi yadroni tashkil qiladi. Internet qachonlardir faqat tadqiqot va o’quv guruhlarigagina xizmat qilgan bo’lsa, hozirgi kunga kelib, u ishlab chiqarish doiralari orasida keng tarqalmoqda. Kompaniyalarni Internet tarmog’ining tezkorligi, arzon, keng qamrovdagi aloqa, hamkorlik ishlaridagi qulaylik, hammaning ishlashi uchun imkon beruvchi dastur hamda ma’lumotlarning noyob bazasi ekanligi o’ziga tortmoqda. Arzon xizmat narxi evaziga foydalanuvchilar AЉSh, Kanada, Avstraliya va boshqa ko’pgina Yevropa mamlakatlarining tijorat yoki notijorat axborot xizmatlariga yo’l topadi-lar. Internet ning erkin kiriladigan arxiВидan insoniyat faoliyatining barcha jabha-larini qamrab oladigan axborotlarni, yangi ilmiy yangiliklardan tortib, to ertangi kungi ob-havo ma’lumotigacha bilib olish mumkin.

Ayniqsa, kundalik kommunikasiyaga muxtoj shaxslar, tashkilot, muassasalar uchun ko’pincha telefon orqali to’g’ridan to’g’ri aloqa nisbatan Internet infrastruk-turasidan foydalanish anchagina arzon tushadi. Bu narsa, ayniqsa, chet ellarda fi-liallari mavjud bo’lgan firmalar uchun qulaydir, chunki Internet ning konfidensial noyob aloqalari butun dunyo bo’yicha imkoniyatga ega.

Shu bilan birga yana bir narsani ta’kidlash lozimki internetga gipermatn tus-hunchasi kirib keldi. 1965 yil Nelson gipermatn so’zini qo’lladi. Van Dam va boshqalar 1967 yilda gipermatn tahrirlovchisini tuzib chiqdi. Nelson 1987 yil ma’lumotlarning gipermatn tahrirlovchisini tuzib chiqdi. Jeneva SERN (CERN) da ishlovchi fizik Tim Bernes Li 1990 yil gipermatnli loyihani taklif etdi. Bu loyiha fizik olimlarga Internet orqali tadqiqot natijalarini o’zaro almashish imkonini berar

95

edi. Shunday qilib xalqaro axborot tarmog’i – World Wide Web (WWW)ga poy-devor qo’yildi. 1993 yil Mark Anderson rahbarligida birinchi gipermatnli Mosaic grafik brauzeri ishlab chiqildi va u Netscape korporasiyasiga o’tib Netscape brau-zerini ishlab chiqdi.

Shunday qilib biz sevgan gazeta va jurnallarimizning oxirgi ma’lumotlarini WWW so’zlaridan boshlangan manzilda ko’rish va uni shu manzildan nusxasini ko’chirib olish mumkin, degan so’zlar ko’prok uchrab turibdi. Shu bilan birga elektron nashrlar tushunchalarining kamrovi oyma-oy kengayib bormoqda. Elekt-ron usulda chop etilgan yangi-yangi jurnallar paydo bo’lmoqda.

Internetning asosiy tushunchalari: 1. Router (Yo’naltiruvchi) – internetda ma’lumotlar oqimini qulay va yaqin yo’l bilan manzilga yetkazishni rejalashtiruvchi va amalga oshiruvchi dasturlar maj-muidir. Odatda yo’naltiruvchi sifatida maxsus kompyuterdan foydalanish yaxshi natija beradi. 2. Gateway (Shlyuz) – ma’lumotlarni uzatishning turli qaydnoma (protokol)larini internet foydalanadigan elektron pochtaning oddiy qaydnomasi SMTP ga (Simple Mail Transfer Protocol – elektron pochta uzatishning oddiy qaydnomasi) aylantiradigan kompyuter. Aslida shlyuz – bu dasturlar majmuidir. Bunda shlyuz maqsadida foydalanadigan kompyuterga katta talablar qo’yilmaydi. Buning uchun unda shlyuz vazifasini o’taydigan dasturlar bilan ishlash imkoni bo’lsa bas. 3. Trafik – Internet aloqa kanallari orqali uzatilgan ma’lumotlar oqimi hajmi. 4. DNS server. DNS (Domin Name Service – domen nomlar xizmati) – IP man-zillar va kompyuterlar domen nomlarini aniqlovchi server. 5. Proxy. Internet da ba’zi bir ma’lumotlarga ko’pchilik murojaat qilgani uchun bu ma’lumotlarga oid serverga ulanish (navbat katta bo’lgani uchun) sekin bo’lishi mumkin. Shuning uchun ko’pchilik murojaat qiladigan serverlar nusxalari boshqa serverlarda ham saqlanadi. Bunday serverlar Proxy serverlar deyiladi. 6. Protokol – bu kompyuterlar orasidagi aloqa o’rnatilishida, ma’lumotlarni qabul qilish va uzatishda foydalaniladigan signallar standartidir. Protokol to’g’ri bo’lsagina kompyuterlar o’rtasida aloqa o’rnatiladi. 7. Server – bu boshqa kompyuter yoki dasturlarga xizmat ko’rsatadigan kompyuter yoki dasturdir. Bitta kompyuterda bir nechta server ishlashi mumkin. Masalan, ftp, WWW, elektron pochta serverilari. 8. Mijoz – server resurslaridan va xizmatidan foydalanuvchi kompyuter yoki dasturdir. Masalan, kompyuter fayl-serverning mijozi bo’lishi mumkin (serverda joylashgan fayllardan foydalanishi), shu bilan bir vaqtda elektron pochta dastursida ishlashi mumkin. 9. URL – (Uniform Resoure Locator) Internet ga murojaat qilishning eng oddiy va qulay usuli bo’lib, u manzilni ifodalaydi. Ya’ni bu manzildagi ma’lumotlardan barcha foydalanuvchilar bir paytning o’zida foydalanishi mumkin. 10. Internet xizmati turlari – elektron sahifa, elektron pochta, telekonferensiya, fayllarni uzatish, domen nomlari, Telnet, IRC, yoki Chat konferensiya, ma’lumotlarni izlash xizmatlari tavsiflari keltiriladi. 11. Intranet – bu internet texnologiyasi, dastur ta’minoti va protokollari asosida tashkil etilgan, hamda ma’lumotlar bazasi va elektron hujjatlar bilan kollektiv ra-

96

vishda ishlash imkonini beruvchi korxona yoki konsern miqyosidagi yagona in-formasion muhitni tashkil etuvchi kompyuter tarmog’i. 12. IP manzil – Internet da kompyuter tarmoqlari Internet manzili yoki IP manzili-ni belgilash bilan aniqlanadi. IP manzili 32 bit uzunlikda va har bir biri 8 bitdan iborat to’rt qismdan tashkil topgan va har bir qismi 0 dan 255 gacha bo’lgan qiy-matlarni qabul qiladi. Љismlar bir-biridan nuqta bilan ajratiladi. MDЌda yangi tijorat tarmoqlarini ommaviy ravishda barpo etish 1991 yildan boshlandi va doimiy davom etmokda. Telekommunikasiya xizmatining rivojlanishi xo’jalik va tijorat faoliyatini harakatlantirish-ning, iqtisodiy rivojlanishning muhim shartlaridan biridir. Faol marketeng va texnik siyosatni olib boruvchi ayrim tarmoqlarni sharxlab o’tamiz.

Relcom tarmog’i. 1990 yilda Atom energiyasi institutining va bir qancha ilmiy tadqiqot

institutlari (ITI), UNIX-kompyuterlar tizimini ishlab chiquvchi mutaxassislar va foydalanuvchilarni birlashtiruvchi uncha katta bo’lmagan tarmoq tashkil etildi. Ќozirda Relcom umumiy maqsadlarga mo’ljallangan tarmoq sifatida rivojlanmokda. U ilmiy va tijorat tashkilotlarini, davlat idoralari va muassasalarini birlashtiradi. Relcom mintaqa ichida va EUnet, Internet, BitNet abonent tarmoqlarida elektron pochta xizmatini ta’minlaydi.

SprintNet tarmog’i. SprintNet ma’lumotlarni uzatish tarmog’i bo’lib, o’nlab mamlakatlarning

yuzlab shaxarlariga kirish uzellariga ega. SprintNet tarmog’i axborotlarni katta tezlikda almashish imkonini beradi.

Glasnet tarmog’i. Glasnet tarmog’i 1990 yildan boshlab Rossiya aholisiga va MDЌdagi bir

qancha davlatlar uchun jahon Internet kompyuter tarmog’iga kirish xizmatini ta’minlaydi. Xususiy mijozlar va tarmoq xizmatidan foydalanuvchi kichik biznes vakillariga e’tibor berish - Glasnetning ajralib turuvchi xususiyati sanaladi.

Sovam Teleport tarmog’i. Sovam Teleport xalqaro kompyuter axborot tarmog’i SanFrancisco/Moscow

Teleport (AЉSh), Cable & Wireless (Buyuk Britaniya) komponiyalari hamda Avtomatlashtirilgan tizimlar instituti (Rossiya) tomonidan 1990 yilda tashkil etilgan. tarmoq joriy vaqt rejimida teleks va telefaks xalqaro axborot almashuv uchun mo’ljallangan.

Bank tarmoqlari va banklararo hisob-kitoblar tizimi. Naqd pulsiz aylanmaning katta ahamiyati iqtisod uchun ko’plab banklararo

pul o’tkazishni o’zaro hisobga olish tizimi yoki kliring bilan almashtirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Kliringni qo’llashning nisbatan samarali sohalari quyidagicha: Markaziy Bank tizimida banklararo hisob-kitob, pul mablag’larni o’zaro o’tkazishni doimiy takrorlovchi iqtisodiy jihatdan bir-biriga bog’liq korxonalarga xizmat ko’rsatish, bir xildagi tezkor bitimlarni amalga oshirish. Kelajakda aksionerlik kliring va hisob-kitob tuzilmalarini tashkil etish va ularni jahon moliya tizimiga birlashtirish - bu Markaziy Bank siyosatining yo’nalishlaridan biri hisoblanadi.

97

Turli mamlakatlarning davlat ichidagi banklararo tizimi. AЉSh banklari to’lov xabarlarini uzatish uchun quyidagi asosiy kommuni-

kasiya tarmog’idan foydalanadi: FEDWARE- AЉSh federal zahira tizimining kommunikasiya tizimi; BANKWARE- xususiy banklar va tijorat korxonalari ehtiyojiga xizmat qi-

luvchi kommunikasiya tizimi; CHIPS- hisob-kitob palatalari uchun banklararo to’lov tizimi; Yevropa banklarida quyidagi tizimlar keng ko’llaniladi: CHAPS- Buyuk Britaniya banklararo kliring hisob-kitoblari tizimi. BACS- kliring tizimi. SIT- Fransiya markaziy banki ko’magida 15 ta yirik banklar asosida tashkil

etilgan tizim. INTERNET EXPLORER dasturi bilan tanishish

Internetda ishlash uchun bizga maxsus dasturlar «internet yulovchilari» yor-dam berishadi. Uni ishga tushirish uchun biz Pusk menyusiga kirib Programmы bo’limni tanlaymiz va shu bo’limda Internet Explorer dasturni tanlaymiz.

Xar bir programma oynasiga uxshab bu programma xam uzining menyusi va yordamchi tugmalariga ega. Programmada ishlash uchun biz ularni xar bittasini bilishimiz shart. Oynaning eng yukorisida menyu satri joylashgan. Bu programmani ishlash xolatlarini tugri urnatish uchun biz menyudan foydalanamiz. Qo’yida biz shu menyuning xar bir bo’limini aloxida ko’rib chikamiz.

Menyu Файл Создать - Yangi oynani ochish Открыть окно - Yangi yoki saklangan saytni shu oynada ochish Редактировать - Saytni taxrirlash Сохранить как - Saytni kattik diskga saklash Параметры страницы - Sayt varakasining xususiyatlarini o’zgartirish Печать - Bosmaga chikarish Отправить - Saytni junatish Экспорт и импорт - Свойства - Sayt xususiyatlarini ko’rish

98

Работать автономно - Telefon orkali ulanmasdan ishlash Закрыть - Berkitish

Menyu Правка

Вырезать- Xotiraga kuchirib olish Копировать- Xotiraga nusxani olish Вставить - Xotiradan chikarish Выделить всё - Butun saytni guruxga tanlash Найти - Kidirish

Menyu Вид Панел инструментов - Yordamchi ko’rollarni urnatish Строка состояния - Ma’lumotlar satrini urnatish Панель обозреватель - Obozrevatel ko’rollarini urnatish Переход - Saytga utish Остановить - Tuxtatish Обновить- Yangilatish Размер шрифта - Xarflar shriftini o’zgartirish Виз кодировки - Kodlarni o’zgartirish Вид HTML - HTML ko’rinishda ko’rsatish Во вксь экран - Tulik ekran ko’rish

Menyu Izbrannoye Добавить в избранное - Yashxi ko’rgan saytlar ruyxatiga kushish Упорядочить избранное - Yaxshi ko’rgan saytlar ruyxatini tartiblash

Menyu Сервис Поста новости - Pochta bilan ishlash Синхронизировать - Oynani kayta tekshirib yangilangan soxalarni o’zgartirish Windows Update - Windows ni versiyasini INTERNET orkali yangilatish Показать связные ссылки - Xamma giperyullanmalarni ko’rsatish Свойства обозревателя - Общие bo’limida – boshlovchi saytni urnatish, vremennыy fayllarni yoki kirilgan saytlarni ruyxatini saklash, ekran ranglari tilli shrifti va xar xil boshka xolatlarni urnatish. Программа bo’limida – pochta va telekonferensiyalar bilan ishladigan programmalarni urnatish. Сведения bo’limida – ulanish vaziyat xolatlarini o’zgartirish. Безопастность bo’limida – viruslarda saklanish. Содержание bo’limida - bir xil saytlarga kirishni takidlash, ma’lumotlar tugrilikni urnatish. Допольнительно bo’limida – Explorer programmani xususiyatlarini urnatish (kaysi obyektlarni yuklash va yuklamasligini) Menyu satri tagida yerdamchi tugmalar satri jolashgan. Bu satrdagi tugmalar yerdamida biz xar xil amallarni tezkor bajarishimiz mumkin. Shu tugmalari bilan xam yakinrok tanishaylik.

1.Назад - Bir saxifa orkaga yoki eski saytlarga kaytish 2.Вперёд - Bir saxifa oldingi yoki yangi saytlarga utish 3.Остановить - Yuklanishni tuxtatish

99

4.Обновить - Yuklanishni kayta boshlash 5.Домой- Boshlovchi (uy) saytga utish

1. Поиск - Internetda saytni kidirish 2. Избранноеe - Yaxshi ko’rgan saytlarni ruyxatini ko’rish 3. Журнал - Kirilgan saytlar ruyxatini ko’rish 4. Во весь экран - Tulik ekran ko’rinishga utish 5. Почта - Pochta bilan ishlash 6. Размер - Ekran shriftlarini o’zgartirish 7. Печать - Bosmaga chikarish 8. Правка - Saytni taxrirlash Yerdamchi tugmalar satri tagida Адрес satri joylashgan. Bu satrda biz kerakli Web-sayt adresini yezib ENTER tugmasini bosamiz va shu vakt kompyuterimiz shu adresga tegishli Web-saxifani bizning ekranimizda chikaradi. Masalan: Agar adres satriga www.gov.uz ni kiritib ENTER tugmasini bossangiz u xolda sizning ekranda O’zbekiston Respublikasi xukumati saxifasi paydo bo’ladi. Bu saxifada biz xar xil bizning Respublikamizga doir rasmiy axborotlar, Oliy majlisning karorlari xakida ma’lumot , Vatanimizning ngiliklari bilan tanishimiz mumkin.Oynani pastida ma’lumotlar satri joylashgan. Bu satrda biz kaysi Web saxifani yuklaganimizni, tulik yuklanishiga kancha vakt kolishini, giper yullanmalarni kayega utishini ko’rishimiz mumkin.

Elektron pochta. Outllok Express dasturi bilan tanishish. Elektron pochta bu nima? Elektron pochta maxsus programma bo’lib, uning yordamida dunyoning ixtiyoriy joyga xat, xujjat va ixtiyeriy turdagi fayllarni junatishiz mumkin. Buning uchun siz Internet yeki pochta tarmogining a’zosi bo’lishi shart. Bu tarmoq provayder deb nomlanadi. Xar bir tarmoq foydalanuvchisi uchun tarmoq kompyuteri (serveri) xotirasida ma’lum soxa ajratiladi va foydalanuvchiga elektron adres(e-mail) beriladi. Xotiradagi soxa - pochta yashigi deyiladi. Barcha adreslardan kelgan xatlar aynan shu yashigda saklanadi. Elektron adresning tulik ko’rinishi qo’yidagicha: e-mail a’zoning adresi @ et belgisi va host kompyuterlar nomi. Bu yerda xost (host – ega) bu pochta yaщik joylashgan tarmoq kompyuteri nomi. U bir necha kismdan iborat bo’lishi mumkin. Bu kismlar domenlar deb nomlanadi. Ular mamlakat, provayder va tashkilotlarni ko’rsatishlari mumkin. Misol uchun [email protected] Bu yerda litsey bu adres egasining pochta yaщigi nomini, mail bu provayder nomini va uz- yukori domen mamlakat nomini ko’rsatadi. Elektron xatni junatganingizda, unda kimga va kimdanligini, xatni kiska mavzusi va boshka ma’lumotlarni ko’rsatishimiz zarur. Elektron pochta bilan ish-lash uchun biz bir necha programmadan foydalanishimiz mumkin: Outlook Ex-press, The BAT, Microsoft Mail va boshkalar. Biz yakinrok bittasi yani Outlook Express bilan tanishamiz.

100

Dastur bilan ishlash uchun biz Windows ning asosiy menyusidagi Programmы bo’limidagi Outlook Express programmani tanlaymiz. Bundan keyin ekranda das-tur oynasi paydo bo’ladi. Bu oyna xar bir standart oynaga uxshash bo’lib uzining nom satriga, menyu satriga, yerdamchi tugmalar satriga, ish soxasiga va ma’lumotlar satriga ega.

Dastur menyusi yerdamida biz dasturni ko’rinishini va ishlash xolatlarini o’zgartirishimiz, elektron pochta yaщigimizni sozlashimiz mumkin. Dasturda tezkor ishlash uchun biz yerdamchi tugmalardan foydalanamiz. Dastur yerdamchi tugmalarning xar biri bilan tanishamiz:

Nomi Ma’nosi 1. Создать

сообщение Yangi xatni yaratish

2. Ответить отправителю

Kelgan xatga javob berish

3. Ответить всем Xamma xatlarga javob berish 4. Переслать Kelgan xat matnini boshkaga junatish 5. Печать Xatni bosmaga chikarish 6. Удалить Xatni uchirish 7. Доставить Yangi xatlarni junatib kabo’l kilish 8. Адреса yaratgan elektron adreslar tuplamini ko’rish 9. Найти Хатни кидириш

Xatni yaratish uchun biz Создать сообщение tugmani bosishimiz kerak. Natijada yangi xat yaratish oynasi paydo bo’ladi. Bu oynaning yukori kismida

101

menyu satri, yerdamchi tegmalar satri va xatga tegishli ma’lumotlar soxasi joylashgan. Yangi xat yaratish oynasining yerdamchi tugmalari

№ Nomi Ma’nosi 1. Отправить Yangi xatni junatish 2. Копировать Tanlangan soxaning nusxasini xotiraga kuchirib olish 3. Вставить Xotiradagi ma’lumotlarni ko’rsor turgan joyga qo’yish

4. Отменить Oxirgi xarakatni bekor kilish 5. Проверить Xatolarni tekshirish 6. Правописание Imlo xatolarini tekshirish 7. Вложить Xatga kandaydir faylni kushish 8. Важность Maktubnining axamiyatini tekshirish yoki o’zgartirish 9. Подписать Xatga izox kushish 10. Зашифровать Xatni shifrlash 11. Автономно Ulanmagan xolda ishlash

Elektron pochtani qo’llash. Elektron pochta - kompyuterlar orasida xabar uzatishni Lokal va Global

asosda tashkil qiladi. Elektron pochtadan faqat xabarlarni emas, balki fayllarni uza-tish uchun ham foydalaniladi. Ular yordamida tezkor usulda bir yoki bir nechta manzillar bilan axborot almashish mumkin. Elektron pochta qutilari soni 1997 yil boshida 250 millionni tashkil etdi. Elektron ma’lumotlar manzil va ma’lumotlar mavzuidan iborat bo’ladi. Manzil qismi odatda oluvchining manzilgohini, jo’natuvchining manzilgohini, ma’lumot mavzuini, fayllar xabarlariga ilova qili-nuvchi axborotlarni o’z ichiga oladi.

Global kompyuter tarmoqlarining tijoratda qo’llanilishi. Axborot texnologiyalari va zamonaviy texnika yutuqlari bilan o’zaro alma-

shish ehtiyoji global kompyuter tarmoqlarini mamlakatlararo hamkorlik dasturini amalga oshirishning ajralmas qismi qilib qo’ydi. Ilmiy va maorif maqsadlari va biznes uchun ko’plab kompyuter tarmoqlari tashkil etilgan. Ko’plab tarmoqlarni birlashtira oluvchi va dunyo hamjamiyatiga kirish imkoniyatini beruvchi tarmoq - bu Internet. Internet foydalanuvchiga cheksiz axborot resurslarini taqdim etadi. Do’stona grafik interfeys Internet xizmatidan har bir kishining foydalana olishi uchun imkoniyat yaratadi.

Moliyaviy-iqtisodiy faoliyatdagi global kompyuter tarmoqlari. Zamonaviy axborot texnologiyasiga ega hisoblash texnikasidan va elektron

uzatish tizimidan foydalanmay turib zamon talabiga javob beruvchi moliyaviy muassasalarni tashkil etish mumkin emas. Shu bois, bunday muassasalar ham das-turli – apparat kompleksi sifatida, ham elektron shaklda axborot uzatishning kom-munikasiya vositasi sifatida eng yirik iste’molchilar hisoblanadi. Tashkilotlarning alohida avtomatlashtirilgan komplekslarini bog’lovchi global tarmoqlar milliy va xalqaro darajada hisob-kitoblar o’tkazish imkonini beradi.

Internetda informasion xavfsizlik. Ma’lumki internet tarmoqlararo informasiya almashinuvini ta’minlavchi

102

magistiraldir. Uning yordamida dunyo bilimlar manba’iga kirish, qisqa vaqt ichida ko’plab ma’lumotlar yig’ish ishlab chiqarishning va uning texnik vositalarini ma-sofadan turib boshqarish mumkin. Shu bilan bir qatorda internetning ushbu imko-niyatlaridan foydalanib turmoqdagi begona kompyuterlarni boshqarish ularning ma’lumotlar bazasiga kirish, nusxa ko’chirish g’arazli maqsadda turli xil viruslar tarqatish kabi noqonuniy ishlarni amalga oshirsh mumkin. Internetda mavjud bo’lgan ushbu xavf, informasion xavfsizlik muammolari bevosita tarmoqlarning xususiyatlaridan kelib chiqadi.

Bizning oldingi paragraflarda qayd etib o’tganimizdek ixtiyoriy tarmoq xizmatini o’zaro kelishilgan qoida (protokol) asosida ishlovchi juftlik «Server» va «Mijoz» dastur ta’minoti bajaradi. Ushbu protokollar miqyosida ham «Server», ham «Mijoz» dasturlari ruxsat etilgan amallarini (operasiya) bajarish vositalariga ega. Masalan, NTTR protokoldagi Форматlash komandalari Web sahifalarida joylashtirilgan tovush, Видio animasiyalar va har xil aktiv obyektlar ko’rinishidagi mikrodasturlar. Xuddi shunday ruxsat etilgan operasiyalar, aktiv obyektlardan foydalanib internetda ba’zi bir noqonuniy harakatlarni oshirish tarmoqdagi kompyuterlarga va ma’lumotlar ba’zasiga kirish hamda ularga tahdid solish mumkin bo’ladi.

Bu xavf va tahdid nimalardan iborat: 1. Tarmoqdagi kompyuterlarga ruxsatsiz kirish va uni masofadan turib boshqarish. Ularga sizning manfaatingizga zid bo’lgan dasturlarni joylashtirish mumkin. 2. Web sahifalarida joylashtirilgan «aktiv obyektlar» agressiv dastur kodlari bo’lib, siz uchun xavfli virus yoki josus dastur vazifasini o’tashi mumkin. 3. Internetda uzatilayotgan ma’lumotlar yo’l yo’lakay aloqa kanallari yoki tarmoq tugunlarida tutib olinishi ulardan nusxa ko’chirilishi, almashtirilishi mumkin. 4. Davlat muassasasi, korxona faoliyati, moliyaviy ahvoli va uning xodimlari haqidagi ma’lumotlarni razvedka qilinishi o’g’irlashi va shu orqali sizning shaxsiy hayotingizga, korxona rivojiga tahdid solishi mumkin. 5. Internetda e’lon qilinayotgan har qanday ma’lumot ham jamiyat uchun foydali bo’lmasligi mumkin, ya’ni internet orqali bizning ma’naviyatimizga, madaniyatimizga va e’tiqodimizga zid bo’lgan informasiyalarni kirib kelishi ehtimoli ham mavjud.

Internet foydalanuvchisi ushbu xavflarni oldini olish uchun quyidagi texnik ye-chim va tashkiliy ishlarni amalga oshirishi zarur: 1. Shaxsiy kompyuterga va mahalliy kompyuter tarmog’iga hamda unda mavjud bo’lgan informasion resurslarga tashqaridan internet orqali kirishni cheklovchi va ushbu jarayonni nazorat qilish imkonini beruvchi texnik va dasturviy usullardan foydalanish. 2. Tarmoqdagi informasion muloqat ishtirokchilari va ular kuzatayotgan ma’lumotlarni asl nusxasiga mosligini tekshirish. 3. Ma’lumotlarni uzatish va qabul qilishda kiriptografiya usullaridan foydalanish 4. Viruslarga qarshi nazoratchi va davolovchi dasturlardan foydalanish. 5. Shaxsiy kompyuter va mahalliy kompyuter tarmog’iga begona shaxslarni qo’ymaslik va ularda mavjud bo’lgan ma’lumotlardan nusxa olish imkoniyatlarini cheklovchi tashkiliy ishlarni amalga oshirish.

103

Bundan tashqari informasion xavfsizlikni ta’minlash borasida internet foydalanuvchilari orasida o’rnatilmagan tartib qoidalar mavjud. Ulardan ba’zi bir-larini keltiramiz:

Ќyech qachon hyech kimga internetdagi o’z nomingiz va parolingizni ayt-mang.

Ќyech qachon hyech kimga o’zingiz va oila a’zolaringiz haqidagi shaxsiy hamda ishxonangizga oid ma’lumotlarni internet orqali yubormang.

Elektron manzilingiz (E-mail)dan maqsadli foydalaning. Internet orqali das-turlar almashmang.

Internetda tarqatilayotgan duch kelgan dasturlardan foydalanmang. Dastur-larni faqat ishonchli egasi ma’lum bo’lgan serverlardan ko’chiring.

Elektron pochta orqali yuborilgan «aktiv obyektlar» va dasturlarni ishlat-mang, yoki qo’shimchali o’z-o’zidan ochiluvchi sizga noma’lum arxiv holi-dagi ma’lumotlarni ochmang.

Elektron pochta xizmatidan foydalanayotganingizda ma’lumotlarni shifrlash zarur, ya’ni kriptografiya usullaridan foydalaning.

Egasi siz uchun noma’lum bo’lgan xatlarni ochmang. Egasi ma’lum bo’lgan va uning sifatiga kafolat beruvchi antivirus dasturlar-

dan foydalaning va ularni muntazam yangilab boring. Internetda mavjud bo’lgan informasion resurslar va dasturlardan ularning

mualliflari ruxsatisiz foydalanmang. tarmoqdagi begona kompyuter va serverlarning IP manzillarini aniqlash va

shu orqali ruxsat etilmagan serverlar va informasion resurslarga kirish nusxa ko’chirish, viruslar tarqatish kabi noqonuniy dasturlashtirish ishlari bilan shug’ullanmang, bu jinoyatdir.

Nazorat savollari 1. Internet tarmog’i nima? WWW ni sharxlang. 2. Internet tarmog’ining asosiy tushunchalarini ayting. 3. Internet tarmog’ining tarkibiy qismlarini sanab bering. 4. Tijorat tarmoqlarini bilasizmi? Protokolni tushuntiring. 5. Banklararo tarmoqlardan ayting. 6. Axborot xavfsizligini ta’minlash qoidalari qanday?

Аdаbiyоtlаr: 12. Shafrin YU. Osnovi kompyuternoy texnologii. Spavochnik shkolnika.

M,1998, 560ts 13. Figurnov V.E IBM RS dilya polzovatelya .M, Finants i statistika, 1990 14. Sipmson K. Effektivnaya rabota v Windows-95 sank-Peterburg,1997, 787 ts 15. Rahmonqulova S. I IBM RS kompyuterida ishlash_Toshkent, sharq, 1996. 16. BryabinV.M Programmnoe obespechenei VM. M, Nauka, 1988. 17. Ortiqov A. IBM RS kompyuteridan foydalanish. Toshkent, Qomus, 1992. 18. Vvedenie v Mikrosoft Windows-95. Moskva,1995 19. Aripov M. Internet va elektron pochta asoslari. T., Universitet, 2000. 20. Faysman A. Professeonalnoe programmirobaniya na yazike Paskal- M;

Nauka, 1989 g.

104

Zamonaviy axborot-kommunikasion texnologiyalari va internetdan foydalanish bo’yicha amaliy

mashg’ulotlar ishlanmasi

105

1-Mavzu: Windows operasion tizimida ishlash bo’yicha amaliy mashg’ulotlari

1 -amaliy mashg’uloti

Amaliy mashg’uloti mavzusi: Windows oynalari, papkalar va fayllar bilan ishlashyu. Amaliy mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar: Tinglovchilar Windows oynalarini boshqarishni, papka ochish va fayllardan nusxa ko’chirishni bajarishni o’rganib oladilar. Amaliy mashg’ulotini bajarganlarida tinglovchilar quyidagilarga ega bo’ladilar: Bilim: Windows oyna elementlari, asboblar panelidagi tugmachalar vazifasi haqida tushunchaga ega bo’ladilar. Ko’nikma: Dasturlarni ochish va yopish, papka ochish va fayllardan nusxa ko’chirish amallarini bajara oladilar. Malaka: Ish faoliyatlarida o’zlarining elektron hujjatlarini alohida papkaga joylashtira oladilar.

1-topshiriq 1. Sichqoncha kursorini “Moi dokumentы” papkasi ustiga olib kelib chap

tugmasini ikki marta bosing. 2. Agar oyna ekranga to’liq bo’lib ochilsa, uni sarlavha qatorining o’ng

tomonida joylashgan tugmasini bosib oynani kichraytiring. 3. “Moy kompyuter”, “Korzina”, “Setevoye okrujeniye” papkalarini ham shu

tarzda oching. 4. Oynalarning o’lchamlarini yanada kichraytirish uchun sichqoncha kursorini

oynaning chegarasiga olib boring. Sichqoncha kursorining ko’rinishi ↔ ikki tomonlama strelka holatiga kelganda sichqonchaning chap tugmasini bosib turgan holda chap yoki o’ng tomonga harakatlantiring. Kerakli o’lchamni olganingizdan keyin sichqoncha tugmasini qo’yib yuboring.

5. Barcha oynalarning o’lchamini xuddi shu tarzda to’g’rilab oling. 6. Oynalarni joydan-joyga ko’chirish uchun sichqoncha kursorini oynaning

sarlavha qatoriga olib borib chap tugmasini bosib turgan holda kerakli joyga olib keling va sichqoncha tugmasini qo’yib yuboring.

7. Barcha oynalarni xuddi shu tarzda ekraning to’rt burchagiga joylashtiring. 8. “Moi dokumentы” oynasidan tashqari barcha oynalarni yoping . 9. Sichqoncha kursorini “Moi dokumentы” papkasining menyusida “Fayl” so’zi

ustiga olib keling va chap tugmasini bosing. 10. Ochilgan menyudan “Sozdat” bandiga sichqoncha kursorini olib borib chap

tugmasini bosing. 11. Keyingi menyudan “Papku” bandini tanlang va chap tugmani bosing. 12. Ekranga “Novaya papka” nomli yangi papka chiqadi. Novaya papka yozuvi

ko’k rangga bo’yalgan bo’ladi. Demak sichqoncha kursori shu so’z ustida turibdi degani.

13. Klaviatura yordamida o’z ismingizni tering va Enter tugmasini bosing. 14. S ichqoncha kursorini kerakli fayl ustiga olib kelib chap tugmasini bir marta

106

bosing. Fayl belgilanadi. 15. Klaviaturadan Shift ( ) tugmasini bosib turgan holda sichqoncha tugmasini

belgilangan fayldan keyingi beshinchi fayl ustida bir marta bosing. Beshta fayl belgilanadi.

16. Menyuning Pravka bandida sichqonchaning chap tugmasini bir marta bosing. 17. Ochilgan menyudan Kopirovat bandida sichqonchaning chap tugmasini bosing.

(Keyinchalik “sichqoncha chap tugmasini bosing” so’zlari o’rniga “tanlang” deb yuritamiz)

18. O’zingiz yaratgan yangi papkani oching. 2-topshiriq

1. C:\ Fan papkasini, uning ichida Informatika va Algoritm papkalarini yarating; 2. Informatika va Algoritm papkalarini Moi dokumentы ga nusxalang; 3. Informatika va Algoritim papkalarini ajrating va ularni Korzinaga jo’nating. O’chirilgan papkalarni tiklang; 4. Moy kompyuter dasturi menyusini aniqlang; 5. Provodnik dasturini oching va menyusini aniqlang;

3-topshiriq. 1. S:\ diskda Til papkasini yarating. Moi dokumentы ichida O’zbek papkasini va uning ichida Kitob papkasini yarating. Siljitish orqali yesa O’zbek papkasini Til papkasiga ko’chiring; 2. Til papkasini Korzina ga jo’nating va yana tiklang. So’ng, yana Korzina ga jo’nating; 3. Provodnik dasturi orqali 1- topshiriqni bajaring.

4-topshiriq 1. Oyna o’lchovlarini o’zgartirish, Ishchi stolda obyektlar guruhini ajratish

jarayonini yozing. 2. Talabai nomi bilan papka yarating, uning ichida Tasvir va Muloqot

papkalarini yarating. 3. (A:) yoki (D:) diskda Amaliyot papkasini yarating va unga Tasvir va Muloqot

papkalarini ko’chiring. Ajratishning usullaridan foydalanib, ko’chirilgan papkalarni ajrating. Almashish buferini qo’llab, Tasvir va Muloqot papkalarini Moi dokumentы papkasiga joylashtiring va teskarisini ham amalga oshiring. Almashish buferi bilan ishlash uchun kontekst menyusidan va klavishlar majmuasidan foydalaning.

4. Tasvir va Muloqot papkalarini ajrating va ularni Korzina ga jo’nating. O’chirilgan papkalarni tiklang. Tiklangan papkalarni Korzina ga joylashtirmasdan turib, yana o’chiring.

5. Provodnikning o’ng panelida belgilar ko’rinishini o’zgartiring: Krupnыye, Melkiye, Jadval, Spisok. Belgilarni nomi, o’lchovi, turi, yaratilish kuni va vaqti bo’yicha saralang.

107

5-topshiriq 1. (D:) diskda Amaliyot papkasini yarating . Moi dokumentы papkasida Xisob

papkasini va uning ichida Jadval papkasini yarating, siljitish orqali yesa Xisob papkasini Amaliyot papkasiga ko’chiring.

2. Amaliyot papkasini Korzina ga jo’nating. Provodnik dasturining ikkinchi oynasini oching va ikkala oynaning ham faqat o’ng panelidan foydalanib birinchi,ikkinchi topshiriqlarni bajaring.

3. Windows ning izlash sistemasidan foydalanib, vc.yexe va for.yexe fayllarini toping.Topilgan fayllara yo’lini hisobotga yozing. Hajmi 20 kb dan ko’p, keyingi kunlarda ochib ko’rilgan (D:) diskdagi barcha fayllarni toping. Hisobotga har bir kategoriyaga tegishli bo’lgan birinchi 5 ta faylni yozing.

4. (D:) diskda vaqtincha papka yarating va unga rasm, matn va bajariluvchi fayllardan iborat bo’lgan fayllarni nusxalang

2-amaliy mashg’ulot

Amaliy mashg’uloti mavzusi: Windows ctandart dasturlari bilan ishlash Amaliy mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar: Tinglovchilar Windows ning standart dasturlarini boshqarishni, papka ochish va fayllardan nusxa ko’chirishni bajarishni o’rganib oladilar. Amaliy mashg’ulotini bajarganlarida tinglovchilar quyidagilarga ega bo’ladilar: Bilim: Windows standart dasturlari elementlari, asboblar panelidagi tugmachalar vazifasi haqida tushunchaga ega bo’ladilar. Ko’nikma: Dasturlarni ochish va yopish, papka ochish va fayllardan nusxa ko’chirish amallarini bajara oladilar. Malaka: Ish faoliyatlarida o’zlarining elektron hujjatlarini alohida papkaga joylashtira oladilar.

1-topshiriq. 1) Bloknot muharririda o’z tarjimai holingizni tering. Hujjatni saqlang; 2) O’z oila a’zolaringizni ismi va familiyasini tering. Hujjatni saqlang; 3) Guruhingizdagi talabalarning ismi, familiyasi, tug’ilgan vaqti va joyini tering. Hujjatni saqlang. 3) Xamkasblaringizni manzili va telefon rakamlarini tening va Manzil nomi bilan saklang.

2-topshiriq.

1. Uy rasmlarini chizing va uni turli ranglarga bo’yang; 2. Chizgan rasmingizga «Bu mening uyim» so’zini yozing; 3. Rasmni rasm1 nomi bilan saqlang; 4. Ekranni tozalang va kompyuter rasmini chizing; 5. Kompyuter yekraniga «salom, talaba» so’zini yozing va uni rasm2 nomi bilan

saqlang; 6. Kompyuter rasmini «o’chirg’ich» bilan o’chiring

108

7. Painr grafik muharririda y = x+1 funksiya qiymatini hisoblash algoritmini chizing.

3-topshiriq.

1)Word Pad matn muharririda o’z tarjimai holingizni tering; 2) Ism, familiya va otangizning ismini, tug’ilgan kuningiz va yilini qalin shriftga o’zgartiring. 3) Manzilingiz yozilgan satr shrifti o’lchamini o’zgartiring. 4) Terilgan matnni men.txt nomi bilan saqlang.

3- amaliy mashg’ulot Amaliy mashg’uloti mavzusi: Disklar bilan ishlash Amaliy mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar: Tinglovchilar fayllarni diskka ko’chirish yo’llarini o’rganib oladilar. Amaliy mashg’ulotini bajarganlarida tinglovchilar quyidagilarga ega bo’ladilar: Bilim: Disklar haqida tushunchaga ega bo’ladilar. Ko’nikma: Fayllarni diskka ko’chirish amalini bajara oladilar. Malaka: Elektron xujjat almashinishida disklardan foydalana oladilar.

1-topshiriq

1. “Moy kompyuter” papkasini sichqonchaning chap tugmasini ikki marta bosish yo’li bilan oching. Tarkibini ko’ring.

2. Oynaning sarlavxa qatorining o’ng tomonidagi tugmasini bosib oynani yoping.

3. “Moy kompyuter” papkasi ustida sichqonchaning o’ng tugmasini bosing. 4. Ochilgan menyudan “Provodnik” bandini tanlang. Bunda ham disklarni

ko’rish mumkin. 5. Yumshoq diskni (yoki fleshkani) prosessorga joylashtiring 6. Ishchi stolidagi «Moi dokumentы» papkasini sichqonchaning chap

tugmasini ikki marta bosish yo’li bilan oching. 7. Kerakli faylni sichqonchaning chap tugmasini bir marta bosish yo’li bilan

belgilang.

бошлаш

х

y=x+1

y

тамом

109

8. Sichqonchaning o’ng tugmasini bir marta bosing va ochilgan menyudan «Otpravit» bandini tanlang va yana ochilgan menyudan «disk 3,5(A)» bandini tanlab, sichqonchaning chap tugmasini bosing.

9. «Moi dokumentы» papkasini yoping. 2-topshiriq

1. “Moy kompyuter” papkasini oching. 2. Sichqoncha kursorini “Disk 3,5(A)” diski ustiga olib kelib chap tugmasini

ikki marta bosing va faylning yozilganiga iqror bo’ling. 3. “Disk 3,5(A)” oynasini yoping. 4. Diskni prosessordan chiqaring.

4- amaliy mashg’ulot Amaliy mashg’uloti mavzusi: Fayllarni arxivlash Amaliy mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar: Tinglovchilar fayllarni arxivlash yo’llarini o’rganib oladilar. Amaliy mashg’ulotini bajarganlarida tinglovchilar quyidagilarga ega bo’ladilar: Bilim: fayllarni arxivlash haqida tushunchaga ega bo’ladilar. Ko’nikma: fayllarni arxivlash amalini bajara oladilar. Malaka: fayllarni arxivlash dasturlaridan foydalana oladilar.

1–topshiriq

1. C diskda R harfidan boshlanuvchi barcha fayllarni PKZIP dasturida arxivlash texnologiyasini yozing. 2. a.zip va b.arj fayllarini arxivdan TT katalogiga qayta tiklash texnologiyasini yozing. 3. a1.doc va b1.doc fayllarini «Maksimalnыy» rejimida WinRar dasturida arxivlang. 4. C diskdagi barcha .arj kengaytmali arxivli fayllarni qayta tiklang.

2–topshiriq

1. D diskda a harfidan boshlanuvchi .doc kengaytmali faylarni ARJ dasturida arxivlang. 2. TT katalogidagi a.zip faylini TEYT katalogiga qayta tiklash texnologiyasini yozing. 3. WinRar dasturining «Razmer slovarya» darchasi nima vazifani bajaradi. 4. D diskdagi barcha .rar kengaytmali arxiv fayllarni qayta tiklang.

3–topshiriq 1. D diskdagi barcha fayllarni PKZIP dasturida ALFA katalogiga arxivlang. 2. S joriy diskdagi barcha .arj kengaytmali fayllarni yoyish texnologiyasini yozing. 3. WinRar dasturida fayllar kanday himoya kilinadi. 4. C diskdagi barcha .zip kengaytmali arxiv fayllarni qayta tiklang.

110

2-Mavzu: MS WORD matn muxarririda ishlash bo’yicha amaliy mashg’ulotlari

5-amaliy mashg’uloti Amaliy mashg’uloti mavzusi: Word oynasini sozlash, matnlar va shriftlar bilan ishlash, matnlarni kompyuter xotirasiga saqlash Amaliy mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar: Tinglovchilar Word matn muharririda matn yozish, ularni kompyuter xotirasiga saqlash va matnlarni formatlashni bilib oladilar. Amaliy mashg’ulotini bajarganlarida tinglovchilar quyidagilarga ega bo’ladilar: Bilim: Word matn muharririda oyna elementlari, asboblar paneli haqida tushunchaga ega bo’ladilar. Ko’nikma: Word dasturi oynasini sozlash, matnlarni yozish va fayl ko’rinishida saqlash, shriftlar ko’rinishini o’zgartirish va matn chegaralarini formatlash amallarini bajara oladilar. Malaka: Word matn muharririda fayllarni qayta ishlay oladilar.

1-topshiriq 1. “Pusk” tugmasi bosiladi, ochilgan menyudan “Vse programmq” (yoki

Programmq) bandi tanlanadi. Yana menyu ochiladi, undan Microsoft Office va keyingi menyudan- Microsoft Word bandlari tanlanadi. (Buni keyinchalik qisqacha Pusk-Vse programmq- Microsoft Office - Microsoft Word deb beramiz.). Bunda ekranga yozish uchun qog’oz beriladi.

2. Menyudan “Vid” bandini tanlang. 3. Ochilgan menyudan “Panel instrumentov” bandini tanlang. 4. Keyingi menyudan “Standartnaya” bandini tanlang. Bunda ekrandagi “Menyu”

qatoridan keyingi asboblar paneli o’chadi. 5. Yana 2-3 qadamlarni qaytaring. Ekrandagi o’chgan qator yana joyiga qaytadi. 6. Menyudan Vid-Lineyka bandlarini tanlang. Bunda ekrandagi gorizontal lineyka

o’chadi. 7. 6 bandni yana qaytaring. Lineyka joyiga qaytadi. 8. 5-6 qatorli matnni tering. Albatta matnning sarlavhasini ham yozing. 9. Menyudan «Fayl» - «Soxranit kak» bandlarini tanlang. 10. Ekranga ochilgan «Soxraneniye dokumenta» oynasining «Imya fayla» (Fayl

nomi) bo’limiga klaviatura orqali o’z ismingizni tering va oynadagi “Soxranit” tugmasini bosing.

11. Menyudan «Fayl» - «Vыxod» bandini tanlang yoki sarlavhalar qatorining o’ng tomonida joylashgan x tugmasini bosish orqali matn muharriri ishini tugating.

2-topshiriq 1. Pusk - Vse programmы- Microsoft Office - Microsoft Word banlarini tanlab

Word dasturini ishga tushiring. 2. Menyudan «Fayl» -«Otkrыt» bandlarini tanlasangiz va ekranga “Otkrыtiye

fayla” muloqot oynasi chaqadi. 3. Oynadagi ro’yxatdan ochilishi kerak bo’lgan fayl ustida sichqoncha tugmasini

111

bir marta bosing va oyna quyidagi “Otkrыt” tugmasini bosing. Ekranga fayl ochiladi.

4. Matn kursorini sarlavhaning birinchi simvoli oldiga olib kelib sichqonchaning chap tugmasini bosib turgan holda sarlavhaning oxirgi simvoligacha tortiladi va qo’yib yuboriladi. Bunda matn qopa rangga bo’yaladi, ya’ni belgilanadi.

5. i. 1 - Rasm. Formatlash asboblar paneli

6. 1-shruftlar o’lchamu, 2-mo’qroq shrift, 3 -matnning ikki tomonini tekuslash tugmasi

7. Sichqoncha kursorini asboblar panelining J tugmachasiga olib kelib, chap

tugmasi bir marta bosiladi.(1rasm 2 raqamli tugma) 8. Sichqoncha kursorini varaqning belgilanmagan yeriga olib kelib, yana bir marta

bosiladi (bunda belgilash bekor qilinadi) 9. Menyudan «Pravka» - «Vыdelit vse» . (Butun matn belgilanadi) 10. Asboblar panelidagi ikki tomonni tekislash tugmasini bosing.( 1rasm 3 raqamli

tugma) 11. Matnning bir qatorini belgilang. 12. Matndan nusxa olish. Buning bir nechta usuli bor: 13. a) Menyudan «Pravka» -«Kopirovat» yoki 14. b) «Standart asboblar panelidan ikkita qog’oz rasmli tugmachani

sichqonchaning chap tugmasi bilan bir marta bosish orqali (2 rasmdagi 1raqamli tugma)

2-Rasm. Cmandapm asboblar paneli.

1-Nusxa olish tugmasi, 2-olingan nusxani qog’ozga qo’yish tugmasi 3-topshiriq

1. Matn kursorini yangi abzasga keltirish. Buning uchun (Enter) tugmasini bo-

sish kerak. 2. Matnning nusxasini qo’yish. Buning ham bir nechta usuli bor a) menyudan

"Pravka" - "Vstavit" yoki b) "Standart" asboblar panelidan papka va qog’oz rasmli tugmachani bosish bilan amalga oshiriladi. (2 rasm, 2 raqamli tugma). Bu tugmani 3 marta bosing.

3. Birinchi qatordagi yozuv o’lchamini 14 va rangini qizil rangga bo’yang. Buning

112

uchun birinchi qatorni belgilang (15 punkt). 1 - rasmda ko’rsatilgan 1 raqamli tugmani sichqonchaning chap tugmasi bilan bosib, ochilgan ro’yxatdan 14 sonini tanlang va enter tugmasini bosing. Bunda shriftlarning kattaroq bo’lganini ko’rasiz. Shriftlarning rangini o’zgartirish uchun "Rasm chizish" asboblar panelidagi A rasmli tugmacha yonidagi uchburchakni bosing ( 3 rasm, 1 raqamli tugmacha) va kerakli rangni sichqoncha kursorini olib borib tanglang va chap tugmasini bosing. Rang o’zgartirishning ikkinchi usuli: Menyudan «Format» - «Shrift» - «Svet» bandlari tanlanadi.

4. Belgilashni bekor qiling.. 5. Shu tarzda qolgan qatorlardagi yozuvlar o’lchamlarini 24, 36, 48 va rangini

ko’k, yashil va binafshaga o’zgartiring.

6. 3- rasm. "Rasm chuzush" asboblar paneli. 1- Shruftlarnung rangini o’zgarturush.

7. Menyudan «Fayl» - «Vыxod» bandini tanlang yoki sarlavhalar qatorining o’ng tomonida joylashgan x tugmasini bosish orqali matn muharririda ishni tugating . Ekranga chiqqan mu loqot oynasida “Da” tugmasini bosing.

4-topshiriq. Ariza matnini quyidagi ko’rinishda tering:

SamDU mexanika- matematika fakul’teti dekani H.Qurbonovga

104- guruh talabasi Qosimov Nodir tomonidan

ARIZA Oilaviy sharoitim va uzoq tumandan qatnayotganligimni hisobga olgan holda, menga tinglovchilar yotoqxonasidan joy olishga ruxsat berishingizni so’rayman.

23.11. 10 yil. Qosimov Nodir.

5-topshiriq. Quyidagi matnni tering Matnni ajrating va formatlang. Hujjatni saqlash:

Informatika fani axborotlarni qabul qilish, uzatish, saqlash va qayta ishlash usullarini o’rgatadigan fandir. Informatikaning asosiy tushunchalari: axborot, kompyuter, algoritm, tizim va dastur. Kompyuterning asosiy qurilmalari: displey, prosessor va klaviatura. Qo’shimcha qurilmalari: sichqoncha, printer, skaner, video, multimediya vositalari va boshqalar.

Axborot deganda, butun tevarak atrofda ro’y beradigan voqyea va hodisalar to’g’risidagi ma’lumot tushuniladi.

6-topshiriq. Quyidagi matnni tering Matnni ajrating va formatlang. Hujjatni saqlang:

TALABALAR NUTQI

113

Umuman, talaba «Ona tili» darslarida, «Bolalar adabiyoti» saboqlarida, «Nutq madaniyati asoslari» o’quvlarida axloqiy kamolat uchun poydevor bo’ladigan maqollarni imkon qadar ko’p va o’quvli o’zlashtirib olsa, juda katta ma’naviy xazinaga ega bo’ladi.

Birinchi o’qituvchi boshlang’ich sinf o’quvchilariga Vatan, ota-ona, urf-odat, qadriyat, haqiqat, ozodlik, demokratiya, buyuklik haqida ilk saboqlarni beradi. Bu muqaddas tushunchalar esa, xalq maqollarida, ayniqsa, o’zining yorqin ifodasini ta’bir joiz bo’lsa, «obraz»ini to’la topgan. Bu maqollar bilan qurollangan talabalar-bo’lajak o’qituvchilar, avvalo, o’z yuragiga buyuklik kalitini joylaydi, so’ngra shogirdlari ongu shuuriga komillik «urug’»ini ekadi.

Bulbul chamanni sevar, Odam Vatanni. ****************** Ona yurting oltin beshiging. ****************** Vatan uydan boshlanadi. Qo’shiq kuydan boshlanadi. ****************** Avval onangga salom ber. ****************** O’z erkingga ega bo’l. ****************** Kitob- aqlli do’st. ****************** Bilimi zo’r mingni yiqar, Bilagi zo’r birni. ****************** So’ziga boqma, Ishiga boq.

Qisqasi, talabalar nutqini xalq maqollari bilan qanchalik boyitib borsa, un-ing biyronligi, chechanligi, kamoloti shuncha takomillashib boradi va tom ma’noda vatanparvar shogirdlar yetishtira oladigan Ustozlikning oydin yo’liga chiqadi hamda elu yurt duosini oladi.

7-topshiriq. Quyidagi matnni tering Matnni ajrating va formatlang. Hujjatni saqlang:

Kichik erkanimdin… Kel, e tole’, sa’du baxti baland, Ki sizdin bo’lur odamiy arzumand. Angakim tushar qaysingiz soyasi, Quyoshdin buyukroq bo’lur poyasi. Karam aylab ikki qo’lum qo’llangiz, So’z iqlimi sori meni yo’llangiz. Bu vodiy aro Xizri rohim bo’lung, Qayon yuz ketursam panohim bo’lung.

114

Burundin chu ko’rguzdingiz yorliq, Base yetti sizdin madadgorliq. Kichik erkanimdin bo’lub qoshima, Ulug’ muddao soldingiz boshima. Chu olimg’a kelgan biyik tog’ edi… Bu ganj olg’on ul nodiri fard erur, Ki ganji aning Ganja parvard erur…

So’zi shohidi majlisaroyi Hind, Bu majlis ichinda o’zi royi Hind… Ki jannat alar maskani to abad, Navoiyg’a ma’nilaridin madad… Bu xayl ichra bir nomurode edi, Ki tahrir qilg’on savode edi. Agarchi yuzi zebdin erdi fard, Niyoz ohidin lek topti novard. Bu ma’nidin ar zulmat, ar nur erur. So’zi shohidi majlisaroyi Hind,

Chu ul choshnig’a musharraf bo’lub, O’zi chargaliklardin Ashraf bo’lub. Bular chun adam sori ko’chmish edi, Degil masnaviy oti o’chmish edi. Hamul bog’ aro gul yo’qu bo’yi ham, Qururmish edi ul arig’ suyi ham. Bihamdillah ul gul topib rangu bo’, Bir oqqan ariqqa yana oqti suv.

A.Navoiy 8-topshiriq. Quyidagi matnni tering Matnni ajrating va formatlang. Hujjatni

saqlang: Xalq ertaklari.

Birinchi kichik guruh I chorak: «Ochko’z it», «Ikki echki». II chorak: «Bo’ri bilan echki», «Bo’ri bilan qo’y» (Ashula va raqs). III chorak: «Echkining o’ch olishi». IV chorak: «Bir kosa zahar». Qo’shimcha adabiyot: «Baroqxon».

Ikkinchi kichik guruh I chorak: «Maqtonchoq quyon», «Tulki bilan tovus». II chorak: «Qumursqa». III chorak: «Yovvoyi mushuk». Qo’shimcha: «Tulkining hiylasi», «Laylak bilan tulki».

O’rta guruh I chorak: «Fil va xo’roz», «Tulki bilan turna». II chorak: «Och bo’ri», «Farosatsiz eshak». III chorak: «Chumchuq», «Serkaboboning hiylasi».

115

IV chorak: «Echki, qo’y va bo’rilar». Qo’shimcha: «Oltin tarvuz», «Uch tulki», «Qarg’avoy», «Dumsiz

tulkilar». Katta guruh I chorak: «Bo’ri bilan mergan», «O’tinchi yigit bilan sher».

II chorak: «Chivinboy», «Ovchi, Kukcha va Dono». III chorak: «Buzoq-buqa, Echki-taka va Qo’zi-qo’chqor», «Zumrad va

Qimmat». IV chorak: «Ilonning ishi zahar solmoq», «Ur to’qmoq».

Tayyorlov guruh I chorak: «Hiylagar bedana», «Kiyik bilan kadi». II chorak: «Laylak, tulki va bo’ri», «Aql va boylik». III chorak: «Egri bilan To’g’ri», «Shirin uyqu». IV chorak: «Dehqon bilan shayton», «Har kimning mehnati o’ziga shirin». Qo’shimcha: «Tulki bilan bo’ri».

9-topshiriq. Quyidagi matnni tering Matnni kolonkaga ajrating va formatlang. Hujjatni saqlang:

Ona tilimizni sevamiz.

Tillar masalasi hayotimizning barcha jabhalarida, jumladan, maktab hayotida dolrzab muammolardan biri, binobarin, milliy masalaning tarkibiy qismi sanaladi. Bu xususda vaqtli matbuot, radio va televideniye orqali turli sohalarning vakillari, pedagoglar va yirik mutaxassis olimlar keng fikr yuritmoqdalar. Ana shu chiqishlar o’qituvchilarni ona tilidan chuqur bilim berishga, yoshlarni shu fannni mehr-muhabbat bilan o’rganishga da’vat etmoqda. Buni maktabimizda tashkil etilgan «yosh tilshunoslar» to’garak faoliyatida yaqqol ko’rish mumkin. To’garakda til muammolariga oid temalar o’rganiladi, vaqti-vaqti bilan kecha va uchrashuvlar o’tkaziladi. «O’z ona tilimizni sevamiz» temasidagi adabiy-badiiy kompozisiya ana shunday yirik tadbirlardan biridir. Quyida shu mavzuga bag’ishlab maktabda o’tkazilgan va mutaxassis o’qituvchilar, ota-onalar hamda yoshlarga manzur bo’lgan kechaning

Darsliklar, tilga oid adabiyotlar o’quvchilarning namunali daftarlari ko’rgazmasi tashkil etiladi. Oq kartonga yirik qilib yozilgan arab garfikasi (1000-1929 yillar), lotin grafikasi (1929-1940), rus grafikasi (1940 yildan hozirgacha) asosdagi o’zbek alfaviti, to’garakning «Tilga e’tibor – elga e’tibor» gazetasining maxsus soni devorga osiladi.

Adabiy kompozisiya quyi-dagi she’r bilan boshlanadi.

Boshlovchi: Tunov kuni barcha darslar Majlis qilib qolishdi. Bu yig’inda barcha do’stlar Galma-gal so’z olishdi. Shunda dedi ona tili: So’z bering bizga qani O’z tilini bilmay turib, Bilish qiyin boshqani. Birinchidan savod kerak O’rganishga har fanni. Fikrlari ravon oqar Tilni yaxshi bilganni.

116

ssenariysi hamkasblar e’tiboriga havola etilayotir. Kecha maktabning katta zalida o’tkaziladi. Sahnada «Biz o’z tilimizni va Vatanimizni sevamiz» shiori yaqqol ko’zga tashlanib turadi.

«Notiq» Taqdir shul: Bu jahoni iroda, Tillar yo’qolur butkul,

Bir til qolur dunyoda

6-amaliy mashg’ulot

Amaliy mashg’uloti mavzusi: WORDda formulalar bilan ishlash Amaliy mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar: Tinglovchilar WORDda formulalar bilan ishlash ni bilib oladilar. Amaliy mashg’ulotini bajarganlarida tinglovchilar quyidagilarga ega bo’ladilar: Bilim: WORDda formulalar bilan ishlash haqida tushunchaga ega bo’ladilar. Ko’nikma: WORDda formulalar bilan ishlash amallarini bajara oladilar. Malaka: WORDda formulalar bilan ishlashni bilib oladilar.

1-topshiriq Word matn muharirining imkoniyatlari juda kattadir. Formulalar kiritishimiz uchun «Vstavka» menyusi dan “Obyekt” ni tanlaymiz.

Bu dialog oynadan Microsoft Eguation 3.0 yozuvini tanlaymiz va OK tugmasini bosamiz. Natijada ekranda oyna paydo bo‘ladi. Undan kerakli belgini tanlab olib formulalarni kiritishimiz mumkin. Masalan: tg a

2-topshiriq

Quydagi matematik formulani WORD matn muxaririda tayyorlang.

1. sos 2ά+sin2 ά =1 2. ax2+bx+c=0 3. 4x3+5x+c=0 4. yx3 +9x2+ 8=0 5. tg ά+ sin ά+ xx 98

52

117

6. y=x2 + 9 x

3 3-topshiriq. Matematik formulalarni kiritish.

1. Yangi hujjat yarating.Muharrirning oddiy ish tartibida matn terish. 2. Formulalar muharririni ishga tushiring. 3. Formulalar muharriri menyusidan foydalanib berilgan formulalarni kiriting. 4. Kiritayotgan formulalar o’lchamini matnga o’rnatilgan rasm kabi o’zgartiringn. 5. Topshiriqni papkangizda topshiriq15 nom bilan saqlang.

22 )( CL XXrZ

,;;;;;

;;;

zyx

zzyyxx

zzyyxx

aaaababababa

babababa

b

a

xvxudxxvxu 2

iiваi

t

dtFLQ0

.

.1)sin(

)sin(,1sinsin

nii

ni

22

11

BA

CByAx

.)1(

)(2

1 12

nN

yyS

N

i

n

qiiq

.200020002

;

2111121111211112

PX

3-mavzu. Excel dasturida ishlash bo’yicha amaliy mashg’ulotlari

7-amaliy mashg’uloti Amaliy mashg’uloti mavzusi: Excel dasturida yacheykalarga berilganlarni kiritish. Amaliy mashg’uloti tavsifi: Excel dasturini ishga tushiring. Ixtiyoriy yacheykalarga so’z yoki sonlarni kiriting va ularni tahrirlang. Ustun, qator va butun varaqni belgilashni mashq qiling. Amaliy mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar: Tinglovchilar Excel dasturida berilganlarni yacheykalarga kiritish va jadval qismlarini belgilashni bajara oladilar. Amaliy mashg’ulotini bajarganlarida tinglovchilar quyidagi BKMlarga ega bo’ladilar: Bilim: Excel dasturida yacheyka, ustun va qator tushunchalariga ega bo’ladilar. Ko’nikma: Berilganlarni tahrirlash va belgilash amallarini bajara oladilar. Malaka: Excel dasturida hujjat tayyorlashda berilganlarni tahrirlash va belgilash amallaridan foydalana oladilar.

1-topshiriq 1. Pusk - Vse programmы- Microsoft Office – Microsoft Excel bandlarini tanlang.

118

2. A ustuni 1 qatordagi yacheykaga biror so’z kiriting va Enter tugmasini bosing. 3. Sichqoncha kursorini yana A1 yacheykasi ustiga olib kelib chap tugmasini bir

marta bosing. 4. Sichqoncha kursorini formulalar qatorida bir marta bosing. So’zni tahrirlang va

Enter tugmasini bosing. 5. 3 qadamni qaytaring. Yacheykaning ustida sichqonchaning chap tugmasini ikki

marta bosing. Yacheykada matn kursori paydo bo’ladi. 6. Matnni tahrirlang va yana Enter tugmasini bosing. 7. Sichqoncha kursorini V ustunining nomi ustiga olib keling va chap tugmasini

bir marta bosing. Ustun belgilanadi. 8. Sichqoncha kursorini 2-qatorning nomi ustiga olib keling va chap tugmasini bir

marta bosing. Qator belgilanadi. 9. Sichqoncha kursorini A ustun nomining chap tomonida joylashgan tugma

(rasmdagi 1 tugma) ustiga olib keling va chap tugmasini bir marta bosing. Butun varaq belgilanadi.

2-topshiriq a) C3 yacheykani joriy qiling. Formulalar satrida yacheyka adresi qanday

o’zgarishiini kuzating.. b) Vertikal aylantirish lineykasi yordamida jadvalning 50-satrini joriy qiling. c) Gorizontal aylantirish lineykasi yordamida jadvalning AD ustunini joriy qiling d) A10 yacheykaga o’zingizni ism va familiyangizni yozing. e) A11 yacheykaga 256,7 sononi kiritng. f) A12 yachekaga =5+10+4 ifodani kiriting va [Enter] tugmachsini bosing. g) A11 yacheykadagii sonni 408,2 soniga o’zgartiring.

8-amaliy mashg’uloti Amaliy mashg’uloti mavzusi: Ro’yxatni alfavit bo’yicha tartiblash. Ustun kengligini to’g’rilash. Amaliy mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar: Tinglovchilar Excel dasturida berilganlarni o’sib borish va kamayib borish bo’yicha tartiblashni va ustun kengliklarini o’zgartirishni bilib oladilar. Amaliy mashg’ulotini bajarganlarida tinglovchilar quyidagilarga ega bo’ladilar: Bilim: Excel dasturida «Dannыye-Sortirovka» bandining vazifasi xaqida tushunchalariga ega bo’ladilar. Ko’nikma: Berilganlarni tartiblash va ustunni kengaytirish yoki toraytirish amallarini bajara oladilar.

1

119

Malaka: Ro’yxatlar bilan ishlaganda ularni tartiblash amallaridan foydalana oladilar.

1-topshiriq

1. V ustuniga 5 ta familiya kiriting. 2. Ro’yxatni belgilang va asboblar panelidagi tugmasini (yoki menyudan

Dannыye-Sortirovka bandini tanlang) bosing. Bunda ro’yxat alfavit bo’yicha tartiblanib qoladi.

3. Bitta ustunga 5-6 ta sonlarni kiriting va yana 2 banddagi amallarni qaytaring. 4. Sichqoncha kursorini ustun nomlari chegarasiga olib keling, uning ko’rinishi

holiga o’tadi. Shu vaqtda sichqonchaning chap tugmasini ikki marta bosing. Ustun kengligi ustundagi berilganlarning eng uzun so’z kengligiga mos ravishda kengayadi.(1,2 rasmlar)

5 topshiriq

2-topshiriq

a) Ixtiyoriy yacheykaga ber nechta so’z kiritng va <Enter> tugmachasini bosing.

Nima hosil bo’lganini tushuntiring? Yacheykadagi matn avtomatik ravishda “Data” turiga aylandi. Yacheykada “Tekst” turini aniqlash uchun Format – Yacheyka buyrug’ini bajaring, bu yacheykaga ixtiyoriy belgilar ketma-ketligini kiritish imkonini beradi.

b) Ixtiyoriy uchta yacheykani ajratng. Yacheykani punktirli chiziq, ko’k rang ga o’tkazing. Yacheyka fonini sariq rang bilan bo’yang.

c) Yacheykaga ixtiyriy so’zni kiriting. Format – Yacheyka – Granisa tartibda matnni 45 gradus burchak bo’yicha joylashtiring.

d) Yaratilgan jadvalga ikkita bo’sh satr qo’shing. e) Birinchi va ikkinchi ustunlar orasiga yangi ustun qo’shing. f) Yaratilgan jadvalga 14 o’lchovli shriftda sarlavha yozing.

9- amaliy mashg’uloti Amaliy mashg’uloti mavzusi: Excel dasturida formulalar bilan ishlash Amaliy mashg’uloti tavsifi: O’quvchilarning yillik bahosini hisoblash formulasini tuzing. Amaliy mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar: Tinglovchilar hisoblash ishlarida formulalardan foydalanishni bilib oladilar.

Устун номлари чегараси

1-расм. Устун кенглиги тўғриланмаган, 2- расм. Устун кенглиги кенгайтирилган.

120

Amaliy mashg’ulotini bajarganlarida tinglovchilar quyidagi BKMlarga ega bo’ladilar: Bilim: Yacheykaga formula kiritish qoidalari, formula ko’chirish belgisi haqida tushanchaga ega bo’ladilar. Ko’nikma: Excel dasturida formula yordamida qo’shish, ayirish, ko’paytirish, bo’lish va yacheykalarga formulani ko’chirish amallarini bajara oladilar. Malaka: Xujatlarda hisoblash ishlarida formuladan foydalana oladilar.

1-topshiriq A V S D Ye F 1 Familiya 1

chorak 2 chorak 3 chorak 4 chorak Yillik

2 Xaydarov 4 4 3 5 =(B2+ C2+ D2+ E2)/4 3 Samadov 3 3 4 3 4 Raximov 5 5 5 4 5 Fayziyeva 4 5 5 4

1. Yacheykalarga namunadagi ma’lumotlarni kiriting. 2. F ustuniga esa yillikni hisoblash formulasi kiriting va Enter tugmasini bos-

ing, bunda yacheykada formula o’rniga natijaviy son ko’rinadi. Yacheykaga formula kiritishdan oldin «=» belgisini kiritish yodingizdan chiqmasin. Xuddi namunadagidek.

3. Bu formulani qolgan qatorlarga formula ko’chirish belgisi yordamida ko’chirib o’tkazamiz . Buning uchun kursorni formula yozilgan yacheykaga qo’yasiz.

4. 1 raqamli belgiga (rasmga qarang) sichqoncha kursorini yaqinlashtirasiz. Bunda kursorning ko’rinishi dan ga o’zgaradi. Endi sichqonchaning chap tugmasini bosib turgan holda pastga qarab harakatlantirasiz.

2-topshiriq Excel dasturi yordamida quyidagi jadval tayyorlansin. Natija va diagramma

ko‘rinishida chop qilish qurilmasiga chiqarilsin.

KORXONANING HIZMAT SAFARI HARAJATLARI

№ Boriladigan joy

Yo‘l haqi Kunlar soni

Kunlik harajat

Kishilar soni

Jami ha-rajat

1 Toshkent 800 5 150 4 2 Buxoro 860 4 150 5

1 Расм 1- формула кўчириш белгиси

121

3 Kiyev 18600 12 480 4 4 Moskva 17800 10 510 6 5 London 85000 15 1050 4

Mazkur masala uchun “Jami harajat” bandi quyidagi formula yordamida hi-soblanadi:

“Jami harajat” = (2* “yo‘l narxi” + “Kunlar soni” * “Kunlik harajat”) * “Ki-shilar soni”

3-topshiriq

Tashkilot bo‘limlarida hizmat safari harajatlari hisobi (ming so‘m hisobida) № Bo‘limlar Yillar Jami

1998 1999 2000 1 Texnika ta’minoti 131,5 141,6 152,6 2 Hisobxona 141,6 112,4 114,6 3 Xodimlar bo‘limi 128,4 153,3 143,8 4 I-bo‘lim 132,3 173,9 202,1 5 II-bo‘lim 118,7 207,6 104,4 6 III-bo‘lim 672,4 709,2 121,6

Jami

4-topshiriq

Tashkilot bo‘limlarida hizmat safari harajatlari hisobi (ming so‘m hisobida)

№ Bo‘limlar Yillar Jami 1998 1999 2000

1 Texnika ta’minoti 131,5 141,6 152,6 2 Hisobxona 141,6 112,4 114,6 3 Xodimlar bo‘limi 128,4 153,3 143,8 4 I-bo‘lim 132,3 173,9 202,1 5 II-bo‘lim 118,7 207,6 104,4 6 III-bo‘lim 672,4 709,2 121,6

Jami

5-topshiriq

Tashkilot bo‘limlarida xizmat safari harajatlarining oshishi (ming so‘m hiso-bida)

№ Bo‘limlar Yillar % hisobida o‘sish ko‘rsatkichi 1998 1999

1 Texnika ta’minoti 142,7 146,6 2 Hisobxona 124,3 117,7 3 Xodimlar bo‘limi 128,4 154,7 4 I-bo‘lim 221,3 168,4 5 II-bo‘lim 168,4 128,6 6 III-bo‘lim 172,4 129,7 Jami

122

6-topshiriq

Tashkilot xodimlari ish haqidan soliq ajratish hisobi (so‘m hisobida) № Familiyasi, ismi, sharifi Maoshi 15 % solig‘i 1 % sug‘urta

fondi Qo‘lga olish

1 Suyunov A.G 16800 2 Bektemirova A.D 13600 3 Usmonov A.E 14600 4 Karimov Z.S 14200 5 Karimov B.G’ 16600 6 Karimov B.D 14600 7 Davlatov B.Q 13500 8 G‘aniyeva B.K 15400

7-topshiriq Tashkilot “oldi-berdi” operatsiyalaridan soliq ajratish hisobi (so‘m hisobida)

№ Operatsiya mavzusi Umumiy summa

1 % sug‘urta fondi

18 % soliqqa ajratma

Qoldi

1 Ish haqi 2650000 2 Bektemirov A 325000 3 Usmonov A 218000 4 Karimov Z 158600 5 Karimov B 24000 6 Karimov M 33600 Jami

8-topshiriq Uy-joy qurilish tashkilotining mahsulot tannarxini aniqlash (ming so‘m hisobida)

№ Ishlatilgan mahsulot. Tannarxi 18% soliqqa ajratma

Qoldi

1. Qum 213,6 2. Sement 214,3 3. Sheben 216,4 4. Suv 48,9 5. Elektr energiya 27,6 6. Ish haqi 264,8 Jami

9-topshiriq Korxona mahsulotidan olinadigan soliq hisobi (so‘m hisobida)

№ Mahsulot nomi Soni Narxi 18 % soliqqa ajratma

1 G‘isht 279000 290000 2 Blok 61700 129800 3 Plita 2800 260000 4 Eshik 1070 195000 5 Deraza 1020 645000 Jami

10-topshiriq Jismoniy shaxslarning jamg‘arma bankiga qo‘ygan summasidan olgan foyda hisobi (so‘m hisobida)

№ Familiya, ismi, sharifi Qo‘yilgan summa 9 % yillik foyda Jami

123

11-topshiriq “Matematika va informatika” kafedrasi o‘qituvchilari 2005/2006 o‘quv yili yuklamasini bajarish

№ Familiya, ismi, sharifi Reja Bajardi % hisobida 1 Badalov F.B 780 780 2 Suyarov A.M 806 798 3 Shodmonov F.Q 810 804 4 Ahmedov A.B 504 506 5 Yusupov M 715 730 6 Nuritdinov Z.D 494 506 7 Abdurahmonov S.K 706 690 8 Abdualimov O 514 530

4-mavzu. MS PowerPoint dasturida ishlash bo’yicha amaliy mashg’ulotlari

10-amaliy mashg’uloti Amaliy mashg’uloti mavzusi: PowerPoint dasturida slaydlar yaratish va unga rasm va boshqa obyektlarni qo’yish. Amaliy mashg’uloti tavsifi: O’z faningizdan 1 soatlik dars uchun 8-10ta slayd tuzing. Amaliy mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar: Tinglovchilar slaydlar yaratishni bajara oladilar. Amaliy mashg’ulotini bajarganlarida tinglovchilar quyidagi BKMlarga ega bo’ladilar: Bilim: Slayd, slaydning turli ko’rinishlari haqida tushanchaga ega bo’ladilar. Ko’nikma: Slaydlarga rasm va boshqa oyuyektlarni qo’yish amallarini bajara oladilar. Malaka: Taqdimotni ko’rgazmali qilishda rasm, diagramma elementlaridan foydalana oladilar.

1-topshiriq 1. Pusk - Vse programmы - Microsoft Office - Microsoft Office PowerPoint

bandlarini tanlang va dasturni oching. 2. Ekrandagi «Zagolovok slayda» so’zi ustida sichqoncha tugmasini bir

marta bosing. Bunda «Zagolovok slayda» so’zi ekrandan o’chib matn kursori paydo bo’ladi.

Z. Sarlavhani klaviatura orqali kiriting. 4. Keyingi slaydni ochish uchun menyudan «Vstavka» - «Sozdat slayd»

1 Suyarov A.I 115000 2 Ahmedov A.B 95000 3 Badalov F.B 144000 4 Sodiqov R.S 85000 5 Shodmonov Q. 76000 6 Nuritdinova Z.D. 84000 7 Abdurahmonov S.K 85000 8 Mansurov B.A 101050

124

bandlarini tanlang. Keyingi slaydlarning ko’rinishini o’zgartirish mumkin. Birinchi slaydning ko’rinishi faqat sarlavha ko’rinishida edi.

5. 4-band to’g’ri bajarilsa, ekranning o’ng tomonida «Razmetka slayda» oynachasi ochiladi. Agar bunday oyna ochilmasa, menyudan Format-Razmetka slayda bandlari tanlanadi. Bu oynaning

«Drugiye maketы» bo’limidagi rasmi ustida sichqonchaning chap tugmasini bir marta bosing. Bu slaydga sarlavha matn va rasm kiritish mumkin.

6. Sarlavha va matn oldingi slayddagidek kiritiladi. Rasm kiritish uchun «Vstavka kartinki» belgisi ustida sichqonchaning chap tugmasini ikki marta bosing.

7. Ekranda ochilgan «Vыberite risunok» oynachasidan istagan rasmni tanlang va shu rasm ustida sichqonchaning chap tugmasini ikki marta bosing .

8. Shu tarzda yana bir nechta slaydlar tayyorlashingiz mumkin. 9. Barcha slaydlar tayyor bo’lgandan keyin faylni xotiraga saqlab qo’ying

(Xotiraga saqlash xuddi Word dasturidagidek, 2 amaliy mashg’uloti 9-10 bandlar).

2-topshiriq 1. Tarjimai holingiz ifodalangan yangi matnli slayd yarating. 2. Hafta kunlari aks ettirilgan jadval shaklidagi avtorazmetkani tanlang va yangi

slayd yarating. 3. Slayd shablonlari ichidan rasm qo‘yish imkoniyati bo‘lgan avtorazmetkani tan-

lang va hozirgi faslni ifodalovchi slayd yarating. 4. Diagrammali slayd yarating.

2-qism 1- topshiriq

1. Tayyorlangan slaydlarni qaytadan ko’rib chiqish uchun klaviaturadagi Page Up, Page Down tugmalarini bosing.

2. Bu slaydlarga fon (rang) berish uchun menyudan «Format»-«Oformleniye slayda» bandlarini tanlang.

3. Ekranning o’ng tomonida ochilgan «Dizayn slayda» oynasining «Dostupnы dlya ispolzovaniya» bo’limidan istalgan slayd ustiga sichqoncha kursorini olib keling. Slaydning o’ng tomonidagi lineyka belgisi ustida sichqonchaning chap tugmasini bosing.

4. Ochilgan menyudan «Primenit k vыdelennыm slaydam» bandini tanlang. 5. Qolgan slaydlarga ham shu tarzda fon tanlang. 6. Slayddagi yozuvlarni hapakatga keltirish uchun yana birinchi slaydga

qayting. 7. Sarlavha ustida sichqonchaning chap tugmasini bir marta bosing 8. «Dizayn slayda» oynasining «effektы animasii» so’zlari ustida yana

sichqonchaning chap tugmasini bosing.

125

9. «Primenit k vыdelennыm slaydam» oynasidagi ro’yxatdan istalgan bandni tanlang va sichqoncha chap tugmasini bosing.

10. Oyna quyidagi «Primenit k obrazsu» tugmasini bosing 11. Shu tarzda qolgan obyektlarni ham hapakatga keltirishingiz mumkin.

16- amaliy mashg’uloti Amaliy mashg’uloti mavzusi: Slaydlarning almashinish vaqtini va ovozni o’rnatish Amaliy mashg’uloti tavsifi: Har bir slayd almashinishi 3 sekundda avtomatik ravishda bo’lsin, slaydlar almashinishida ovoz effektidan foydalaning. Amaliy mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar: Slaydlar almashinishida ovoz va vaqtni o’rnatishni bilib oladilar. Amaliy mashg’ulotini bajarganlarida tinglovchilar quyidagi BKMlarga ega bo’ladilar: Bilim: Slaydlar almashinish effekti, slaydlarning avtomatik almashinishi haqida tushanchaga ega bo’ladilar. Ko’nikma: Slaydlarga ovoz va vaqt qo’yish amalini bajara oladilar. Malaka: Taqdimotda slaydlar almashinishini boshqara oladilar.

1- topshiriq 1. Kursorni birinchi slaydga olib keling 2. Menyudan Pokaz slaydov-Smena slayda bandlarini tanlang. 3. «Primenit k vыdelennыm slaydam» oynachasidan istalgan bandni tanlang 4. «Izmenit perexod» bo’limidagi «Zvuk» oynachasining o’ng tomonidagi

tugmani bosib, ro’yxatni oching. Xohlagan ovozni tanlang. 5. «Smena slaydov» bo’limida slaydlar almashinish vaqtini o’zgartirish mumkin.

Agar «po shelchku» oynachasiga belgi qo’ysangiz slaydlarni faqat sichqonchaning chap tugmasini bosib almashtirish mumkin bo’ladi. Agar «avtomaticheski posle» oynachasiga ham belgi qo’ysangiz, shu so’z quyidagi oynachaga sekundlar sonini kiritsangiz slaydlar avtomatik ravishda shuncha sekunddan keyin almashinadi.

6. Baqt va ovozlarni to’g’rilaganingizdan so’ng, oyna quyidagi «Primenit ko vsem slaydam» so’zlari ustida sichqonchaning chap tugmasini bosasiz.

3-qism Amaliy mashg’uloti mavzusi: Slaydlarga ovoz yozish va taqdimotni namoyish etish. Amaliy mashg’uloti tavsifi: Ayrim slaydlarga ovoz yozing va taqdimot namoyishini o’tkazing. Amaliy mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar: Slaydlarga ovoz yozishni va taqdimotni namoyish etishni bilib oladilar. Amaliy mashg’ulotini bajarganlarida tinglovchilar quyidagi BKMlarga ega bo’ladilar: Bilim: Ovoz yozish oynasi haqida tushanchaga ega bo’ladilar. Ko’nikma: Slaydlarga ovoz yozish va taqdimotni namoyish etish amallarini bajara oladilar. Malaka: Taqdimotni yaratishda ovoz yozishdan foydalana oladilar.

126

1- topshiriq 1. Kursorni kerakli slaydga olib kelasiz. 2. Pokaz slaydov-Zvukozapis... bandlarini tanlaysiz. Ekranga kuyidagi oyna

chikadi:

3. Bu oynada OK tugmasi bosiladi. Ekranga kuyidagi oyna chikadi.

4. Bu oynada “Tekushego slayda” tugmasi bosiladi. Joriy slayd to’liq ekran bo’lib ochiladi. 5. Naushnik mikrofoni yordamida kerakli so’zlarni yozib klaviaturadan Esc tugmasi bosiladi. Keyingi chiqqan oynadan Soxranit tugmasi bosiladi:

6. Taqdimotni to’liq ekranda ko’rish uchun menyudan «Pokaz slaydov-Nachat pokaz» bandlarini tanlang yoki klaviaturadan F5 tugmasini bosing.

6-mavzu: Kompyuter tarmoqlari va Internet texnologiyalaridan foydalanish

bo’yicha amaliy mashg’ulotlari.

10 amaliy mashg’uloti. 1-qism

Amaliy mashg’uloti mavzusi: Internetda ma’lumotlarni izlash. Amaliy mashg’uloti tavsifi: Internetdan o’z faningizga oid ma’lumotlarni izlang. Topilgan ma’lumotlarni Word matn muharriri yordamida xotiraga saqlab qo’ying Amaliy mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar: Internetdan ma’lumot izlash yo’llarini bilib oladilar. Amaliy mashg’ulotini bajarganlarida tinglovchilar quyidagi BKMlarga ega bo’ladilar:

127

Bilim: Internet, qidiruv oynasi, veb manzil, provayder haqida tushanchaga ega bo’ladilar. Ko’nikma: Ma’lumotlarni izlashda gipermurojaatlar bo’yicha harakatlanish amallarini bajara oladilar. Malaka: Didaktik materiallarni boyitishda internetdan foydalana oladilar.

1-topshiriq

Internetni ishga tushirish uchun ishchi stolidan “Internet explorer” dasturining

belgisi ustida sichqonchaning chap tugmasini ikki marta bosasiz. Ekranga biron bir provayder (rambler, yandex, msn va h.k) ning asosiy varag’i chiqadi . Quyida Rambler provayderining asosiy varag’i.

Rasm. 1- Surov yozish oynasi, 2 -Nayti tugmasi Internetda axborotni qidirish uchun tuziladigan so’rovlar rus yoki ingliz

tilidagi bir yoki bir necha so’zdan tashkil topishi mumkin. Har bir asosiy varaqda qidirish tugmachasi (Nayti) bo’ladi. Qidirayotgan ma’lumotingizning kalit so’zlarini shu tugmacha oldidagi oynaga kiritasiz va shu tugmani bosasiz. Qidirishni bosqichma-bosqich olib borish kerak.

2-topshiriq “Informatika va axborot tyexnologiyalari” haqida ma’lumot olmoqchi bo’lsangiz avval: 1. So’rov yozish oynasiga «tyexnologiyalar» kalit so’zi kiritiladi va qidirish

tugmasi (1rasm 2 tugma) bosiladi. 2. Ekranga shu so’zga tyegishli ma’lumotlar chiqadi. 3. «Axborot» so’zi xuddi shu tarzda kiritiladi 4. So’rov oynasi tagidagi «Iskat v naydyennom» so’zi ustida sichqonchaning

chap tugmasi bosib qo’yiladi va yana qidirish tugmasi bosiladi. 5. Endi mana shu ma’lumotlar ichidan informatikaga tyegishlisini topish uchun

«informatika» so’zlarini yozib yana 3 qadamni takrorlaysiz. 6. So’rov oynasiga o’zingizni qiziqtirgan mavzuning kalit so’zlarini kiriting. 7. Ekranga chiqqan vyeb sahifalar ro’yxati bilan tanishing.

1 2

128

8. Sizni qiziqtirgan vyeb sahifa ustiga sichqoncha kursorini olib boring. 9. Kursor qo’lcha shaklini olganda sichqonchaning chap tugmasini bir marta

bosing. Vyeb sahifa mazmuni bilan tanishing. 10. Asboblar panyelidagi «Nazad» tugmasini bosib avvalgi sahifaga o’ting. 11. Ro’yxatdagi boshqa vyeb sahifalarni ham shu tariqa ko’rib chiqing. 12. Sizni qiziqtirgan vyeb sahifa matnini byelgilab (buni xuddi Word

dasturidagidyek bajarish mumkin 2 laboratoriya ishi 15 band) sichqonchaning o’ng tugmasini bir marta bosing.

13. Ochilgan myenyudan «Kopirovat» bandini tanlang. 14. Word dasturini ishga tushiring, asboblar panyelidan «Vstavit » tugmasini

bosing va faylni xotiraga saqlang. Ma’lumotlarni avvaldan ma’lum URL manzillardan izlash ham mumkin. Internetda quyidagi qidiruv sistemalaridan foydalanish mumkin: http://www.yahoo.com/-eng ommabop qidiruv sistemasi; http://www.rambler.ru/-Rossiyaning eng katta qidiruv sistemasi. 10500 dan ortiq Rossiya serverlarida qidiruv olib boradi; http://www.yandex.ru/-9000 dan ortiq Rossiya serverlarini qamrab olgan; http://www.gov.uz/-O’zbekiston Respublikasi hukumati sahifasi. Rasmiy axborot, Oliy majlis qarorlari haqida ma’lumot beradi; http://www.uza.uz/-O’zbekiston Milliy Axborot Agentligi sahifasi. Undan turli mavzudagi ma’lumotlar va axborot agentliklari haqidagi ma’lumotlarni, yangiliklarni olish mumkin; http://www.freenet.uz/-Respublika Internet resurslari haqidagi ma’lumotlar keltirilgan; http://www.undp.org-Birlashgan Millatlar tashkiloti sahifasi; http://www.worldbank.org-Jahon banki sahifasi; http://www.computerra.ru-Elektronnaya versiya jurnala «Kompyuterra» http://www.osp.ru/pcworld-elektronnaya versiya jurnala «Mir PK» http://www.inter.net.ru-Jurnal «Internet»

Bu qidiruv tizimlarining xususiyati - ular rus tilidagi so’rovlarga qarab axbo-rotni rus tilidagi matn bilan qidiradi. Chet el qidiruv tizimlarida axborot va so’rovlar odatda ingliz tilida ifodalanadi. Xalqaro axborot-qidiruv tizimlari ichida eng mashhurlari Yahoo, Google, Alta Vista, Infoseek qidiruv tizimlaridir. Bu ti-zimlar axborot va so’rovlarni nafaqat ingliz tilida ifodalash imkonini beradi, balki rus, ispan, fransuz, nemis va dunyoning boshqa tillarida ifodalash imkonini beradi: Yahoo. com- Yahoo qidiruv tizimi, Google.com - Google qidiruv tizimi, Altavis-ta.com -Alta Vista qidiruv tizimi, Infoseek.com -Infoseek qidiruv tizimi.

11 amaliy mashg’uloti 1-qism

Amaliy mashg’uloti mavzusi: Elektron pochta ochish. Amaliy mashg’uloti tavsifi: O’zingizga elektron pochta oching. Pochtadan biror manzilga xat jo’nating.

129

Amaliy mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar: Tinglovchilar elektron pochta ochishni bilib oladilar. Amaliy mashg’ulotini bajarganlarida tinglovchilar quyidagilarga ega bo’ladilar: Bilim: Elektron pochta, parol, login haqida tushanchaga ega bo’ladilar. Ko’nikma: Foydalanuvchi sifatida ro’yxatdan o’tish amallarini bajara oladilar. Malaka: Xat jo’natishda elektron pochtadan foydalana oladilar.

1-topshiriq

Elektron pochta ochish uchun ixtiyoriy provayder (rambler, yandex, msn va h.k) dan foydalanishingiz mumkin.

Ekranga «Registrasiya novogo polzovatelya» muloqot oynasi chiqadi. Bu oynadagi

Kompyuter siz tergan nomni butun jahondagi nomlar bilan solishtiradi. Agar siz tergan nom qaytarilayotgan bo’lsa shu varaq yana ekranga chiqadi. Agar qaytarilmasa, ekranga quyidagi anketa chiqadi.

Мисол учун Rambler провайдерида почта очишни кўриб чиқамиз. Асосий варақда “Почта” ойначасини топиб ундаги “Получить адрес” (Адрес олиш) сўзи устида сичқончанинг чап тугмасини босасиз.

Ваше имя на Рамблере (логин): * бўлимини тўлдиришда лотин ҳарф ва рақамларидан фойдаланишингиз мумкин, уларнинг сони 20 тадан ошмаслиги керак. Настоящее имя: * - бўлимида ўзингизнинг исмингиз Фамилия: * - бўлимида фамилиян-гизни киритасиз ва Продолжить тугмасини босасиз.

130

Bu oynada ham barcha * belgili savollarga javob berishingiz shart. Parol 6ta simvoldan kam bo’lmasligi kerak. Parol terayotganingizda ekranda nuqtalar ko’rinadi, chunki parol boshqalardan sir tutilishi kerak. Shuning uchun parol biror bir esda qoladigan nomer yoki so’z bo’lishi kerak. Misol uchun: telefon nomeri yoki mashinanagiz nomeri, yoki tugilgan kuningiz sanasini ham kiritishingiz mumkin. “Povtorite parol” qatoriga o’sha parolni qaytarasiz. Xuddi shu tarzda boshqa savollarga javob berib “Zaregistrirovat imya” tugmachasini bosasiz. Kompyuter siz tergan parolni butun jahondagi parollar bilan solishtiradi. Agar siz tergan parol qaytarilayotgan bo’lsa shu varaq yana ekranga chiqadi. Siz undagi parolni o’zgartirib “Zaregistrirovat imya” tugmasini bosasiz. Parol boshqa parollar bilan mos tushmagandagina sizning adresingiz qabul qilinadi. Pochta manzilingizni yozib oling va dastur oynasini yoping.

2-topshiriq

131

Mail.ru da elektron pochta ochish va pochta bilan ishlash jarayonini amalga oshirish jarayonini quyidagi tartibda amalgam oshiring.

Hosil bo’lgan anketa quyidagicha to’ldiriladi:

132

2-topshiriq 1. Pochta orqali xat jo’natish uchun yana rambler provayderini ishga tushir-

ing. 2. Pochta oynasidagi «Imya» maydoniga pochta manzilingizni (loginni) kirit-

ing. 3. Parol maydoniga parolni kiriting. 4. «Voyti» tugmasini bosing. 5. Ochilgan oynada «Napisat pismo» tugmasini bosing. 6. Xat yozish oynasining «Komu oynachasiga» biror do’stingiz elektron

pochtasini kiriting. 7. «Tema» oynasiga xat mazmunini qisqacha kiriting (bu oynani albatta

to’ldirish kerak). 8. Xatning to’liq matnini pastki oynaga kiritib, oyna quyidagi «Otpravit»

tugmasini bosing. 9. Agar «Komu» oynachasiga kiritgan manzilingiz to’g’ri yozilgan bo’lsa

«Vashe pismo otpravleno» xabari chiqadi.

133

2-qism Amaliy mashg’uloti mavzusi: Elektron pochta orqali ilovali xatlarni jo’natish va qabul qilish. Amaliy mashg’uloti tavsifi: Elektron pochta orqali xat jo’nating, xatga biror faylni ilova qiling. Ilovali xat olishni mashq qiling. Amaliy mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar: Tinglovchilar elektron pochta orqali ilovali xatlarni jo’natish va qabul qilishni bilib oladilar. Amaliy mashg’ulotini bajarganlarida tinglovchilar quyidagilarga ega bo’ladilar: Bilim: Xatga ilova qilish yo’llari, ilovali xat ko’rinishi haqida tushanchaga ega bo’ladilar. Ko’nikma: Faylni ilova shaklida yuklash, ilovali xatlarda ilovalarni ochish amallarini bajara oladilar. Malaka: Elektron pochtadan ilovali xat jo’nata oladilar.

1-topshiriq 1. Elektron pochtangizni oching. 2. Biror do’stingizga xat yozing. 3. Xatga biror faylni ilova qilish uchun «Otpravit» tugmasining yuqori yoki

yon tomonida “Prikrepit faylы” tugmasi yoki belgili tugmani bosing

(rasmga qarang) 4. Ekranga “Vыbor fayla” oynasi chiqadi. Oynadan kerakli faylni tanlab

oynaning pastki qismidagi “Otkrыt” tugmasini bosing. Ilova shaklida yuklangan fayl quyidagi ko’rinishda bo’ladi.

5. Xatni jo’natish uchun “Otpravit” tugmasini bosing.

134

6. Kelgan xatlarni ko’rish uchun “Vxodyaщiye” papkasini oching.

7. Ilovali xatlarning o’ng tomonida skrepka belgisi bo’ladi. 8. Sichqoncha kursorini xatning nomiga olib kelib chap tugmasini bosing. Xat

ochiladi. Ilova qilingan fayl quyidagi ko’rinishda bo’ladi.

9. Ilovani ochish uchun uning nomi ustida sichqoncha tugmasini bir marta

bosing. Ekranga ilovani ochish yoki saqlab qo’yishni so’ralgan muloqot oynasi chiqadi.

10. Oynadan “Soxranit” tugmasini bosing.

2-topshiriq Ro’yxatdan o’tib, shaxsiy electron pochtangizni ochganingizdan keyin, u bilan ishlashingiz, ya’ni xat yozishingiz, xat ochishingiz va hokoza boshqa ishlarni bajarishingiz mumkin.

135

136

Elektron pochta manzilingiz va parolingizni kiritganingizdan keyin pochta qutingiz ochiladi:

Kelgan xatlarni o’qish uchun “Vxodyaщiye” papkasini ochish kerak bo’ladi.

137

Manzil bo’yicha xat jo’natish uchun “Napisat pismo” bo’limi tanlanadi.

Manzil ko’rsatilib, xatning mazmuni teriladi, agar biror bir jhujjatni ilova qi-lish kerak bo’lsa, ”Potkripit” bo’limi tanlanadi va kerakli hujjatning manzili ko’rsatiladi hamda “Otpravit” tugmasi bosiladi.

3-topshiriq 1. Pochta orqali xat jo’natish uchun yana rambler provaydyerini ishga tushiring. 2. Pochta oynasidagi «Imya» maydoniga pochta manzilingizni (loginni) kiriting. 3. Parol maydoniga parolni kiriting. 4. «Voyti» tugmasini bosing.

138

5. Ochilgan oynada «Napisat pismo» tugmasini bosing. 6. Xat yozish oynasining «Komu» oynachasiga biror do’stingizning Elektron

pochtasini kiriting. 7. «Tema» oynasiga xat mazmunini qisqacha kiriting (bu oynani albatta

to’ldirish kyerak). 8. Xatning to’liq matnini pastki oynaga kiritib, oyna quyidagi «Otpravit»

tugmasini bosing. Agar «Komu» oynachasiga kiritgan manzilingiz to’g’ri yozilgan bo’lsa «Vashe pismo otpravlena» xabari chiqadi Aдабиётлар

1. A.Kолеcников. MicroSоft Wоrd 97-Mоcква, 1997. 2. A.Kолеcников. Windows 98-Mоcква, 1998. 3. Э.В.Муртазин. Internet. Учебник. Москва, 1999. 4. С.Ғуломов. «Ахборот тизимлари ва технологиялари».- Тошкент:

«Шарқ», 2000. 5. A.Р.Mарахимов, С.И. Рахманқулова. Интернет ва ундан фойдаланиш. -

Tошкент, 2001. 6. М.Орипов, А.Хайдаров. Информатика асослари. –Тошкент: «Ўқитувчи»,

2002. 7. А.Саттаров «Информатика ва ахборот технологиялари». -Тошкент:

«Ўқитувчи», 2002. 8. А.Абдуқодиров, А.Хаитов, Р.Рашидов. «Ахборот технологиялари». –

Тошкент: «Ўқитувчи», 2002. 9. А.А. Бахрамов, С.А.Хафизов. Информатикадан масалалар тўплами. –

Тошкент, 2002. 10. Экслер А.Microsoft Office 2003: Word, Excel, Outlook. Самоучитель., -

Москва, 2007г. 11. Aripоv M. Internet va elеktrоn pоchta asоslari. – O’zMU, 2002 y. 12. Nanе B. Kоmpyutеrniе sеti. – M.: Binоm, 1995 g. 13. Fоk B. Internet s nachala. - Pitеr: 1996 g. 14. Gilsоr P. Navigatоr Internet. - Mоskva: 1995 g. 15. Payk M., Gibsоns D. va bоshqalar. Internet (entsiklapеdiya). -S.Pеtеrburg: 1996

g. 16. SHafrin E. Rabоta v E- mail. – Mоskva: 1996 g. 17. U.Yu.Yuldashev., R.Boqiyev., F. Zokirova. Informatika. –Toshkent, 2002. 18. S.K.Ro’zimov. Komputer savodxonligi. –“Fan”, Toshkent, 2006 yil. 19. htpp://www.quidebookgallery.org

139

«Infоrmatika va dasturlash» fanini mustaqil

mashg’ulotlat ishlanmasi

140

«Infоrmatika va dasturlash» fanini mustaqil o’rganish (Mехanika-matеmatika ta’lim yo’nalishida bilim оlayotgan 2-kurs talabalari uchun)

Tarqatma matеriallar 1-variant

1. Windows оpеratsiоn muhiti, asоsiy ma’lumоtlar va imkоniyatlar (referat). Rеja:

1. Windows оpеratsiоn muhiti, asоsiy ma’lumоtlar va imkоniyatlari. 2. Windowsning asоsiy tushunchalari. Windowsning ishchi stоli, qismlari va

vazifalari. 3. Windows оynasi, qismlari va bo’limlarining vazifalari.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Ishchi stol nima ? 2. Axborot texnologiyasi uskunalari haqida nimalar bilasiz ? 3. Virtual adreslash, xotira, disk, Komputer deganda nimani tushunasiz ? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. MS Paint grafik muxarriri haqida ma’lumot. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Klaviatura.Diskovod. Vinchester.Operatsion tizim. Windows. «Настройка».

2-variant 1. Windows muhitida fayllar bilan ishlash (referat).

Rеja: 1) Windows ishchi stоlida yorliqlar bilan ishlash. 2) Windows da fayllarni yaratish va ko’chirish. 3) Fayllarni nusхalash va chоp etish. 4) Fayllar bilan ishlashning qo’shimcha imkоniyatlari. 5) Misоllar.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Server nima ? Maxsus serverchi ? Uning turlari qanday ? 2. Axborot texnologiyasiga qo’yiladigan talablarni bayon qiling. 3. Komputer dasturlarni bajarishda bloklarni ketma-ketligini tushuntiring. 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Grafik obyektlarni kompyuterda tasvirlash haqida ma’lumot. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Prosessor. Fayl. Papka. Tarmoq. Vinchester. Menu.

3-variant 1. Windows muhitida katalоg (papka) va disklar bilan ishlash(referat).

Rеja: 1) Windows muhitida papka yaratish. 2) Windows muhitida papkalar bilan ishlash. 3) Windows muhitida disklar bilan ishlash.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Super komputer nima ? Uning turlari . 2. Axborot texnologiyasining axborot tizimi va uning tarkibiy qismlari . 3. Multimediya vositalari haqida nimalar bilasiz ? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring.

141

Windows (XP) da “ Provodnik( Boshlovchi)” ilovasi bilan ishlash . 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Ishchi stol. Masalalar paneli. Monitor. Printer. Slayd. Animatsya.Kod.

4-variant 1. Hujjatlarni qayta ishlash tехnоlоgiyalari va matn muharrirlari (referat).

Rеja: 1) Matn muharrirlari va matn fayllari bilan ishlash. 2) Оddiy matn muharrirlari (Editor) to’g’risida umumiy ma’lumоtlar. 3) Editor matn muharririda matnlar bilan ishlash va ularni chоp etish. 4) Misоllar.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Neyro kompyuter nima ? 2. Axborot texnologiyasi bilan ishlab chiqarish texnologiyasi o’rtasidagi o’xshashlik va farq nimada ? 3. Komputerni tashqi xotirasi asosiy turlarini xarakterlang ? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Windows da “ Moy kompyuter(Mening kompyuterim)” ilovasi bilan ishlash . 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Axborot turlari. Dastur. Algoritm. Fayl. Oyna. Operator.Papka.

5-variant 1. Word matn muharririda hujjatlar bilan ishlash (referat).

Rеja: 1) Word matn muharriri, umumiy ma’lumоtlar, tuzilishi va asоsiy tushun-

chalari. 2) Word matn muharriri оynasi, «mеnyu», gоrizоntal «mеnyu» va uning

asоsiy bo’limlari. 3) Word matn muharririda matnni kiritish, saqlash va ularni tahrirlash. 4) Matnni chоp etish asоslari.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Jamiyatni azborotlashtirish nima bilan aniqlanadi ? 2. Excelda jadvallar bilan ishlash ? 3. Komputer nima ? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Shaxsiy kompyuterlar tasnifi. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Parol. «Настройка». Provayder. Elektron pochta,Telekonferensiya(Usenet)

6-variant 1. Word matn muharrirda jadvallar yaratish va ular bilan ishlash.

Rеja: 1) Word matn muharririda jadvallar yaratish 2) «Таблица» bo’limining asоsiy qismlari va ulardan fоydalanish. 3) Jadvallarni tahrirlash. 4) Misоllar.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang.

142

1. Komputerlarning turlari . 2. Lokal tarmoq nima? 3. Excelda diagramma o’rnatish. 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Windows (XP) operasion sistemasida masalalar paneli va bosh menyu bo’limlari. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Axborot texnologiyasi. Ishlab chiqarish texnologiyasi. Axborot turlari.

7-variant 1. Word matn muharririda chizmalar bilan ishlash.

Rеja: 1) Word matn muharririda mavjud rasmlarni ko’rib chiqish va tanlash. 2) Matnga tayyor rasmlarni o’rnatish va chоp etish 3) Word matn muharririda rasmlar tayyorlash uskunalari va ulardan

fоydalanish. 4) Misоllar.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Informasion tizim deganda nimani tushunasiz ? 2. Dasturiy ta’minot turlari ? 3. MS Office nima ? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Windows (XP) operasion sistemasida oynalar bilan ishlash. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Axborot. Texnologiya. Moddiy texnologiya. Kontext. Flesh. Modem..

8-variant 1. Paintbrush grafik muharririning asоsiy tushunchalari (referat).

Rеja: 1) Grafik ma’lumоtlar bilan ishlash tехnоlоgiyalari. 2) Grafik muharrirlar to’g’risida umumiy ma’lumоtlar. 3) Paintbrush grafik muharriri va asоsiy tushunchalari. 4) Misоllar.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Ishchi stolning umumiy tuzilishi. 2. Word Art bilan ishlash. 3. Vositalar paneli bilan ishlash. 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Windows) operasion tizimi ob’ektlari. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering.

«Пуск». «Найти». Dastur. Ilova. Ma’lumot. Kibernetika. Modem. 9-variant

1. Paintbrush grafik muharririda tasvirlar bilan ishlash asоslari (referat). Rеja:

1. Paintbrush grafik muharririda vоsitalar panеli bilan ishlash asоslari. 2. Tasvirlar yaratish. 3. Tasvirlarni muharrirlash va chоp etish.

143

4. Misоllar. 2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Axborotni kodlash deganda nimani tushunasiz ? 2. Paint dasturining umumiy vazifasi ? 3. Kesh xotirani asosiy xarakteristikasi va vazifasi nimadan iborat ? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Windows (98) operasion tizimi imkonoyatlari haqida ma’lumot. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Programma. Lokal tarmoq. Global tarmoq. Kibernetika. Sistema.Slayd. Sayt.

10-variant 1. Excel dasturi, asosiy ma’lumоtlar va hisоblash asоslari (referat).

Rеja: 1. Elеktrоn jadvallar to’g’risida umumiy ma’lumоtlar va ulardan fоydalanish

sоhalari. 2. Excel dasturi, asоsiy tushunchalari va umumiy tuzilishi. 3. Excel dasturida оddiy hisоblashlarni bajarish asоslari. 4. Misоllar.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1.Disklar bilan ishlash ? 2. Ma’lumotlar bazasi tuzilishini uslubiy asosi nimada ? 3. Operativ, doimiy, tashqi xotiralarni asosiy xarakteristikalari ? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Ishchi stol. Menu. Server, «Справка». Namoyish. Bit. Oyna.

11-variant 1. Power Point dasturi bilan ishlash asоslari (referat).

Rеja: 1. Dasturning umumiy tuzilishi va imkоniyatlari. 2. Оddiy namоyish vоsitalari yaratish. 3. Namоyish vоsitalaridan namunalar.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Informatika fanining maqsadi va vazifalari. 2. Ish samaradorligini oshiradigan axborot tizimlariga misollar keltiring. 3. Amaliy dasturlarga nimalar kiradi?. 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Kompyuterning dasturiy ta’minoti. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Tarmoq. Lokal tarmoq.WWW. Web sahifa. Disk. Slayd.

12-variant 1. Flash dasturi bilan ishlash (referat).

Rеja: 1. Dasturning vazifasi va asоsiy tuzilishi. 2. Dasturning asоsiy mеnyusi va uning tarkibiy qismlari. 3. Harakatlanuvchi оb’еktlar bilan ishlash.

144

4. Dastur namоyishlaridan namunalar. 2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Komputer tarmoqlari haqida so’zlab bering ? 2. Power Point dasturining imkonoyatlari.. 3. Mikroprosessor nima va qanday vazifa bajaradi ? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Kompyuterda ma’lumotlarni tashkill etish va saqlash. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Mintaqaviy tarmoq. Global tarmoq. Tizim. Port. Shina. Format.

13-variant 1. Excel dasturida fоrmula va funktsiyalar bilan ishlash (referat).

Rеja: 1. Excel dasturida murakkab hisоblashlarni bajarish. 2. Fоrmulalar bilash ishlash. 3. Funktsiyalardan fоydalanish. 4. Misоllar.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Ma’lumotlar bazasini qanday tushunasiz ? 2. Excelda hujjatlar qanday chop etiladi. ? 3. Word da rasmlar chizish ? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. MS Power Point da vositalar paneli bilan ishlash. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Telnet. Chat. IP. URL. Yacheyka. Slayd. Kursor. Sichqoncha.

14-variant 1. Excel dasturida diagrammalar bilan ishlash (referat).

Rеja: 1. Excel da natijalarni tahlil qilish. 2. Excel da natijalarni rasmiylashtirishda diagrammalardan fоydalanish. 3. Misоllar.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Word da jadval yaratish . 2. Power Point da vositalar paneli bilan ishlash. 3. Server komputer nima ? U qanday vazifa bajaradi ? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Shaxsiy kompyuterlaning tizimli dasturiy ta’minotii. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Fayl. Disk. Xotira. Provayder. Sayt., Elektron pochta. Ilova.

15-variant 1. Ma’lumоtlar bazasi (referat).

Rеja: 1. Aхbоrоtlarni izlоvchi va saqlоvchi tizimlar. 2. Ma’lumоtlar bazasi va turlari. 3. Ma’lumоtlarining turlari.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang.

145

1. Axborot madaniyati nima ? 2. Hujjatlarni qayta ishlash texnologiyalari. 3. Komputer va axborotning bog’liqligi. 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Kompyuterning amaliy dasturiy vositalari. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Fayllarni uzatish. Domen nomlar xizmati. Sayt. Papka. Kod.

16-variant 1. Ma’lumоtlar bazasini bоshqarish tizimlari (referat).

Rеja: 1. Ma’lumоtlar bazasi va uni bоshqarish. 2. Ma’lumоtlar bazasini bоshqarish tizimlari va ularning turlari. 3. Ma’lumоtlar bazasini yaratish bоsqichlari.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Komputer tarmog’i nima ?. 2. Axborot texnologiyasining asosiy vositalarini sanang. 3. Multimediya vositalari haqida nimalar bilasiz ? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Windows (XP) da “ Корзина” ilovasi bilan ishlash . 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Fayl. Tizim. Virus. Disketa. Flashka. Slayd. Sayt.

17-variant 1. Aхbоrоt va ma’lumоtlarini himоyalash vоsitalari (referat).

Rеja: 1. Kоmpyutеr viruslari. 2. Kоmpyutеr viruslarining turlari. 3. Viruslardan himоyalash vоsitalari.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Mikro komputerlar tavsifini bering. 2. Axborot texnologiyasi va axborot tizimini qanday tushunasiz? 3. Access dasturida ma’lumotlar tizimi qanday tashkil etiladi ? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. MS Paintda tasvirlar hosil qilish va ular ustida amallar. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Operatsion tizim. Rekvizit. Windows. Provayder. Bijim. Tarmoq. Bayt.

18-variant 1. Aхbоrоt хavfsizligini ta’minlash tizimi (referat).

Rеja: 1. Aхbоrоt хavfsizligini ta’minlash tushunchalari. 2. Aхbоrоt хavfsizligini ta’minlash tizimlari. 3. Aхbоrоt хavfsizligini ta’minlashning tехnik, takomputeriliy va dasturiy

vоsitalari. 2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Dasturiy ta’minotning turlari nechta? 2. Axborotlarni qayta ishlashning qanday usullarini bilasiz?

146

3. Arxivlash nima ? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. MS Excelda funksiyalar bilan ishlash. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Papka. «Мой Компьютер». Internet. Slayd. Fayl nomi. Domen.

19-variant 1. Kоmpyutеr tarmоqlari to’g’risida umumiy ma’lumоtlar (referat).

Rеja: 1. Kоmpyutеr tarmоqlarining хaraktеristikalari va turlari. 2. Хalqarо kоmpyutеr tarmоqlari. 3. Tarmоq tizimlarining ўzarо alоqa mоdеllari.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1 Ishchi stol nima ? 2. Jamiyatni axborotlashtirish haqida nimalar bilasiz ? 3. Virtual adreslash, xotira, disk, komputer deganda nimani tushunasiz ? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Xalq xo’jaligini axborotlashtirish va komputerlashtirish.. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Server. Modem. Provayder. Skaner. Plotter.Disk.Papka.

20-variant 1. Lоkal va glоbal tarmоqlar (referat).

Rеja: 1. Kоmpyutеr tarmоqlar to’g’risida umumiy ma’lumоtlar. 2. Lоkal kоmpyutеr tarmоg’i. 3. Glоbal kоmpyutеr tarmоqlari.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Server nima ? Maxsus serverchi ? Uning turlari qanday ? 2. Axborot texnologiyasiga qo’yiladigan talablarni bayon kiling. 3. Komputer dasturlarni bajarishda bloklarni ketma-ketligini tushuntiring. 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Grafik obyektlarni kompyuterda tasvirlash haqida ma’lumot. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Port. Interveys. Mikroprosessor.Operativ xotira.RAM.

21-variant 1. Internet tarmоg’i. va elеktrоn pоchta (referat).

Rеja: 1. Internet tarmоg’i va uning asоsiy tushunchasi. 2. Internet tarmоg’ining asоsiy takomputeril etuvchilari. 3. Elеktrоn pоchta va u bilan ishlash asоslari.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Manipulyatorlar nima ? Uning turlari . 2. Axborotlarni qayta ishlash jarayoniga misollar keltiring. 3. Multimediya vositalari haqida nimalar bilasiz ? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. «Мои документы», «Корзина», «Сетевое окружение» ilovasi bilan ishlash .

147

4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Virus. Arxiv. Slayd. Electron jadval. Translyator.

22-variant 1. Windows (XP) da masalalar paneli va bosh menyu bo’limlari (referat).

Rеja: 1. Masalalar paneli to’g’risida umumiy ma’lumоtlar. 2. Masalalar panelining tarkibiy qismlari. 3. Masalalar panelini sozlash (nastroyka qilish).

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Ishchi stoldagi yorliqlar o’lchami qandau o’zgartiriladi ? 2. Diskdagi fayl va papkalarni qanday ko’rish mumkin ? 3. Oynalar qanday ko’rinishlarda bo’ladi ? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Windows da fayllari bilan ishlash . 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Axborot turlari. Axborot texnologiyasi turlari. Yorliq.Papka.

23-variant 1. MS Power Point da animasion effektlar (referat)

Rеja: 1. Power Pointning asosiy animatsion imkoniyatlari. 2. Animatsion effektlarning turlari. 3. Animatsiyalar o’rnatish usullari.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. «Пуск» tugmachasining umumiy tuzilishi . 2. Word dasturida tayyor rasmlardan foydalanish. 3. Excel dasturining tuzilishi ? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Windows (XP) operasion sistemasining rivojlanish tarixi. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Axborot texnologiyasi. Ishlab chiqarish texnologiyasi. Axborot turlari.

24-variant 1. MS Excel da yacheykadagi ma’lumotlar bilan ishlash (referat).

Rеja: 1. MS Excelda yacheykalarga ma’lumotlarni kiritish. 2. Yacheydagi ma’lumotlar bilan ishlash. 3. Yacheyda ma’lumotlarni qayta ishlash usullari.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Informasion tizim deganda nimani tushunasiz ? 2. Excelda hujjatlar qanday saqlanadi ? 3. Mikroprosessordagi adres maydoni deganda nimani tushunasiz ? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Windows (XP) operasion sistemasida papkalar bilan ishlash. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Axborot. Texnologiya. Moddiy texnologiya. Bit. Menu..

148

25-variant 1. MS Word da xujjatlarni taxrirlash (referat)

Reja 1. MS Word ga matnlarni kiritish va saqlash. 2. Matnlardagi xatoliklarni tuzatish. 3. Matnlar bilan ishlash (nusxalash, ko’chirish, o’rnatish va boshqalar). 4. Misоllar.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Axborotni kodlash deganda nimani tushunasiz ? 2. Tibbiyotda komputerkar qanday ishlatiladi ? 3. Global tarmoq qanday tarmoq ? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Windows (98) operasion tizimi haqida ma’lumot. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Dastur.Drayver. Lokal tarmoq. Mahalliy tarmoq. Kibernetika. Tizim.

26-variant 1. MS Power Point da slaydlar rejimida ishlash (referat)

Reja 1. MS Power Point da ishlash rejimlari. 2. Slaydlar yaratish usullari. 3. Slaydlarni bezash va namoyish qilish. 4. Misоllar.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Komputer tarmoqlari necha xil bo’ladi ? 2. Ishchi stolning umumiy tuzilishi qanday? 3. Mikroprosessor nima ? U qanday vazifa bajaradi ? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Excelda diagrammalar bilan ishlash. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Masalalar paneli. Ilova. Provayder. Parol. Kod. Elektron pochta.

27-variant 1. MS Access ma’lumotlar omborini obyektlarini yaratish (referat)

Reja 1. MS Access da ma’lumotlar ombori. 2. Ma’lumotlarni saqlash va qayta ishlash usullari. 3. Ma’lumotlar omborini obyektlarini yaratish . 4. Misоllar.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Jamiyatni axborotlashtirish haqida nimani bilasiz ? 2. Kompyuter va axborot tizim orasida farqni ayting ? 3. Internet tarmog’i nima ? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Axborot tizimlarining ta’minoti. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Ma’lumot. Ma’lumotlar banki. Brauzer. Provodnik. Server. Sayt.

149

28-variant 1. Ma’lumotlar omborini boshqarish tizimida ishlash asoslari (referat).

Reja 1. MS Access da ma’lumotlar omborini boshqarish. 2. Ma’lumotlarni saqlash va qayta ishlash tizimlari. 3. Ma’lumotlarni saqlash va qayta ishlash tizimlari texnologiyalari. 4. Misоllar.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Informasion texnolgiya va telekommunikasiyaning mazmunini ayting. 2. Amaliy dasturiy vositalat haqida nimalarni bilasiz ? 3. Word da hujjatlarni chop etish qanday amalga oshiriladi? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Axborot tizimlari va ularning turlari. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Virtual kutubxona.Elektron kutubxona.Qidiruv tizimlari.Nusxa olish. Bloknot.

29-variant 1. MS Paint grafik muxarriri haqida ma’lumot (referat

Rеja: 1. MS Paint to’g’risida umumiy ma’lumоtlar. 2. MS Paint asosiy vositalari. 3. MS Paint da ranglar majmuasidan foydalanish.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Insoniyat tarixida axborot revolyusiyasi haqida nima bilasiz? 2. Excelda satr va ustun o’lchamlari qanday o’zgartiriladi ? 3. Hisoblash tizimlari haqida nimalar bilasiz ? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Vatanimizda informatikaning taraqqiyoti va istiqbollari. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. WWW. Provayder. Domen. Bosh menu. Vositalar paneli. Prezentasiya.

30-variant 1. MS Excel da funksiyalar bilan ishlash (referat)

Rеja: 1. Excel dasturida funksiyalar paneli. 2. Funksiyalarning turlari. 3. Funktsiyalar bilan ishlash. 4. Misоllar.

2. Quyidagi savollarga javob tayyorlang. 1. Komputerlarning qanday zamonaviy tashqi xotira qurilmalarini bilasiz ? 2. Word dasturida jadvallar yaratishni tushuntirib bering. 3. Power Point da qanday animatsion effektlarni bilasiz ? 3. Quyidagi mavzularni konspektlashtiring. Kompyuter tarmoqlari. 4. Quyidagi tayanch tushunchalarga izoh bering. Interfeys. Dasturiy interfeys. Xos menu. Server. Servis. Virus. Yacheyka.

150

Adabiyotlar: 1. Aripоv M. Infоrmatika asоslari. – Tоshkent: 2002 y. 2. Aripоv M. Internet va elеktrоn pоchta asоslari. – O’zMU, 2002 y. 3. Nanе B. Kоmpyutеrniе sеti. – M.: Binоm, 1995 g. 4. Fоk B. Internet s nachala. - Pitеr: 1996 g. 5. Gilsоr P. Navigatоr Internet. - Mоskva: 1995 g. 6. Payk M., Gibsоns D. va bоshqalar. Internet (entsiklapеdiya). -S. Pеtеrburg: 1996 g. 7. SHafrin E. Rabоta v E- mail. – Mоskva: 1996 g. 8. U.Yu.Yuldashev., R.Boqiyev., F. Zokirova. Informatika. –Toshkent, 2002. 9. S.K.Ro’zimov. Komputer savodxonligi. –“Fan”, Toshkent, 2006 yil. 10. htpp://www.quidebookgallery.org

«Infоrmatika va dasturlash» fanidan oraliq nazorat uchun savоllar

(2-kurs talabalari uchun) 1. Windowsni yuklоvchi fayl qaysi?

a) win.con v) win.bat s) win.sys d) win.moc е) To’g’ri javоb yo’q

2. Windows yuklangandan kеyin ekranda hоsil bo’ladigan ko’rinish nima dеyiladi? a) оyna b) ish stоli c) ekran d) displеy e) tasvir

3. Оyna sarlavhasining chap qismida nima jоylashgan? a) sistеmali mеnyu tugmasi b) оynani yig’ish tugmasi c) mеnyu tugmalari d) оynani yopish tugmasi e) varaqlash linеykasi tugmasi

4. Оyna sarlavhasining o’ng qismida nima jоylashgan? a) sistеmali mеnyu tugmasi b) оynani bоshqarish tugmalari c) mеnyu tugmalari d) to’g’ri javоb yo’q e) varaqlash linеykasi tugmasi

5. Pusk tugmasi ... da jоylashgan. a) vоsitalar panеli

151

b) masalalar panеli c) mеnyu satri d) umumlashtiruvchi satr e) sarlavha

6.Windows оpеratsiоn sistеmasi bоshqaruvida ishlaydigan dasturlar Windowsning .... dеyiladi? a) fayli b) оynasi c) hujjati d) ilоvasi e) qo’shimchasi

7. "Sichqоncha" yordamida оb’еktni tanlash uchun ... a) chap tugma bir marоtaba bоsiladi b) chap tugma ikki marta bоsiladi c) o’ng tugma ikki marоtaba bоsiladi d) o’ng tugma bir marоtaba bоsiladi e) sichqоn kursоri satrga kеltiriladi

8. "Sichqоncha" yordamida dasturni jоriy qilish uchun ... a) chap tugma bir marоtaba bоsiladi b) chap tugma ikki marta bоsiladi c) o’ng tugma ikki marоtaba bоsiladi d) o’ng tugma bir marоtaba bоsiladi e) sichqоn kursоri satrga kеltiriladi 9. "Sichqоncha" yordamida оb’еktga хоs mеnyuni chiqarish uchun ... a) chap tugma bir marоtaba bоsiladi b) chap tugma ikki marta bоsiladi c) o’ng tugma ikki marоtaba bоsiladi d) o’ng tugma bir marоtaba bоsiladi e) sichqоn kursоri satrga kеltiriladi

10. "Sichqоncha" yordamida vеrtikal mеnyuda amalni tanlash uchun ... a) chap tugma bir marоtaba bоsiladi b) chap tugma ikki marta bоsiladi c) o’ng tugma ikki marоtaba bоsiladi d) o’ng tugma bir marоtaba bоsiladi e) sichqоn kursоri satrga kеltiriladi

11. "Sichqоncha" yordamida vеrtikal mеnyudagi amalni jоriy qilish uchun ... a) chap tugma bir marоtaba bоsiladi b) chap tugma ikki marta bоsiladi

152

c) o’ng tugma ikki marоtaba bоsiladi d) o’ng tugma bir marоtaba bоsiladi e) sichqоn kursоri satrga kеltiriladi

12. Vеrtikal mеnyu satridagi amal yozuv ... bilan tugasa, u jоriy qilinganda a) mulоqоt оynasi оchiladi b) hujjat оynasi оchiladi c) оst mеnyu оchiladi d) amal birdaniga bajariladi e) ust mеnyuga qaytiladi

13. Vеrtikal mеnyu satridagi amal yozuv bilan tugasa, u jоriy qilinganda a) mulоqоt оynasi оchiladi b) hujjat оynasi оchiladi c) оst mеnyu оchiladi d) amal birdaniga bajariladi e) ust mеnyuga qaytiladi

14. Gоrizоntal mеnyu qaysi оynalarda bo’ladi? a) mulоqоt оynasida b) hujjat оynasida c) dastur оynasida d) hujjat va mulоqоt оynasida e) barcha оynalarda

15. Umumlashtiruvchi satr qaysi оynalarda bo’ladi? a) mulоqоt оynasida b) hujjat оynasida c) dastur оynasida d) hujjat va mulоqоt оynasida e) barcha оynalarda

16. Vоsitalar panеli qaysi оynalarda bo’lmaydi? a) mulоqоt оynasida b) hujjat оynasida c) dastur оynasida d) hujjat va mulоqоt оynasida e) barcha оynalarda

17. Оynani yig’ish tugmasi qaysi оynalarda bo’lmaydi? a) mulоqоt оynasida b) hujjat оynasida c) dastur оynasida d) hujjat va mulоqоt оynasida

153

e) barcha оynalarda

18. Qaysi оyna faqat bir ko’rinishga ega? a) mulоqоt оynasi b) hujjat оynasi c) dastur оynasi d) hujjat va mulоqоt оynasi e) barcha оynalar

19. Qaysi оynalar faqat sarlavha va asоsiy maydоndan ibоrat? a) mulоqоt оynasi b) hujjat оynasi c) dastur оynasi d) hujjat va mulоqоt оynasi e) barcha оynalar

20. Qaysi оynalarning o’lchamlarini o’zgartirib bo’lmaydi? a) mulоqоt оynasi b) hujjat оynasi c) dastur оynasi d) hujjat va mulоqоt оynasi e) barcha оynalar

21. Dastur оynasida vоsitalar panеlidan kеyin nima jоylashadi? a) mеnyu b) sarlavha c) gоrizоntal varaqlash linеykasi d) asоsiy maydоn e) umumlashtiruvchi satr

22. Оynani bоshqarish tugmalari nima vazifani bajaradi? a) оynaning rangini o’zgartiradi. b) оynani bir ko’rinishdan bоshqa ko’rinishga o’tkazadi. c) оynaning vaziyatini o’zgartiradi. d) оynani bir turdan bоshqa turga o’tkazadi. e) оyna tuzilishini o’zgartiradi.

23. Qaysi qatоrda faqat оynaning ko’rinishlari qayd etilgan? a) yig’ilgan, mulоqоt, nоrmal b) yig’ilgan, mulоqоt, hujjat c) to’liq, yig’ilgan, nоrmal d) dastur, hujjat, nоrmal e) dastur, mulоqоt, hujjat

154

24. Qaysi qatоrda faqat оynaning turlari qayd etilgan? a) yig’ilgan, mulоqоt, nоrmal b) yig’ilgan, mulоqоt, hujjat c) to’liq, yig’ilgan, nоrmal d) dastur, hujjat, nоrmal e) dastur, mulоqоt, hujjat

25. Qaysi qatоrda faоl оynaning bеlgilari qayd etilgan? a) sarlavhasi хira rang bilan ajratilgan b) eng ustki оyna c) yig’ilgan ko’rinishda bo’ladi d) nоrmal ko’rinishda bo’ladi e) eng pastki оyna

26. Almashish bufеri bilan ishlash amallari mеnyuning qaysi bo’limida jоylashgan? a) Fayl (File) bo’limida b) Pravka (Edit) bo’limida c) Vid (View) bo’limida d) Vstavka (Insert) bo’limida e) Cpravka (Help) bo’limida

27. Fayldan nusхa оlish amali mеnyuning qaysi bo’limida jоylashgan?

a) Fayl (File) bo’limida b) Pravka (Edit) bo’limida c) Vid (View) bo’limida d) Vstavka (Insert) bo’limida e) Cpravka (Help) bo’limida

28. Faylni ko’chirish amali mеnyuning qaysi bo’limida jоylashgan? a) Fayl (File) bo’limida b) Pravka (Edit) bo’limida c) Vid (View) bo’limida d) Vstavka (Insert) bo’limida e) Cpravka (Help) bo’limida

29. Papka (katalоg) yaratish amali mеnyuning qaysi bo’limida jоylashgan?


30. Faylni o’chirish amali mеnyuning qaysi bo’limida jоylashgan?

a) Fayl (File) bo’limida b) Pravka (Edit) bo’limida

155

c) Vid (View) bo’limida d) Vstavka (Insert) bo’limida e) Cpravka (Help) bo’limida

31. Fayl nоmini o’zgartirish amali mеnyuning qaysi bo’limida jоylashgan?

a) Fayl (File) bo’limida b) Pravka (Edit) bo’limida c) Vid (View) bo’limida d) Vstavka (Insert) bo’limida e) Spravka (Help) bo’limida

32. "Strоka sоstоyaniya" amali mеnyuning qaysi bo’limida jоylashgan?


33. Оynaga chiqariladigan ro’yхatni tartiblash amali mеnyuning qaysi

bo’limida jоylashgan? a) Fayl (File) bo’limida b) Pravka (Edit) bo’limida c) Vid (View) bo’limida d) Vstavka (Insert) bo’limida e) Cpravka (Help) bo’limida

34. Ma’lumоt оlish amali mеnyuning qaysi bo’limida jоylashgan? a) Fayl (File) bo’limida b) Pravka (Edit) bo’limida c) Vid (View) bo’limida d) Vstavka (Insert) bo’limida e) Cpravka (Help) bo’limida

35. Qaysi qatоrda faqat almashish bufеri bilan ishlash amallari kеltirilgan? a) copy, cut, paste b) copy, rename, move c) cut, paste, move d) paste, move, rename e) rename, copy, cut

37. Qaysi qatоrda fayldan nusхa оlish jarayoni kеltirilgan?

a) fayl tamg’asi bir оynadan bоshqa оynaga siljitiladi b) fayl tamg’asi bir оynadan bоshqa оynaga altni bоsgan hоlda siljitiladi c) fayl tamg’asi bir оynadan bоshqa оynaga ctrlni bоsgan hоlda siljitiladi d) fayl tamg’asi bir оynadan bоshqa оynaga shiftni bоsgan hоlda siljitiladi

156

e) to’g’ri javоb yo’q

38. Qaysi qatоrda faylni ko’chirish jarayoni kеltirilgan? a) fayl tamg’asi bir оynadan bоshqa оynaga siljitiladi b) fayl tamg’asi bir оynadan bоshqa оynaga altni bоsgan hоlda siljitiladi c) fayl tamgasi bir оynadan bоshka оynaga ctrlni bоsgan хоlda siljitiladi d) fayl tamgasi bir оynadan bоshka оynaga shiftni bоsgan хоlda siljitiladi e) to’g’ri javоb yo’q

39. Fayldan nusхa оlish jarayoni bajarilayotganda "sichqоncha" ko’rsatkichi оldida to’rtburchak ichida qanday qo’shimcha bеlgi chiqariladi? a) bеlgisi b) + bеlgisi c) bеlgi chiqarilmaydi d) / bеlgi e) " bеlgi

40. Faylni ko’chirish jarayoni bajarilayotganda "sichqоncha" ko’rsatkichi оldida to’rtburchak ichida qanday qo’shimcha bеlgi chiqariladi? a) bеlgisi b) + bеlgisi c) bеlgi chiqarilmaydi d) / bеlgi e) " bеlgi

41. Faylni o’chirish uchun ... a) uning nоmini ajratib delete klavishasini bоsish kеrak b) uning nоmini ajratib insert klavishasini bоsish kеrak c) delete klavishasini bоsish kеrak d) insert klavishasini bоsish kеrak

42. Excel da katakcha nomi kanday nomlanadi a) Avval ustun adresi, so’ng satr adresi yoziladi b) Satr adresi yoziladi c) Ustun adresi yoziladi d) Alifbo tartibida

43. Excel da yaratilgan xujjat kanday kengaytmaga ega bo’ladi a) .xls b) .txt c) .com d) .bat

44. Excel muxitida yaratilgan xujjatda dastlab nechta varak bo’ladi a) 3 ta b) 2 ta c) 4 ta d) 5 ta

45. WordArt dasturidan nima maksadda foydalaniladi

157

a) Matnlarni xar xil chiroyli ko’rinishlarda yozish maksadida b) Rasmlarni o’rnatishda c) Grafik chizishda d) Matn bo’laklarini chop etishda

46. WordArt obyekti kanday belgilanadi a) Obyekt bir marta chertiladi b) Obyekt chap tugmachani bosgan xolda chegaralanadi c) Oddiy matndek d) Matn bo’lagidek

47. WordArt obyekti kanday o’chiriladi a) Obyekt belgilanib, Delete tugmachasi bosiladi b) Obyekt belgilanib, Kopirovat tugmachasi bosiladi c) Obyekt belgilanib, Vыrezat tugmachasi bosiladi d) Obyekt belgilanib, Vstavit tugmachasi bosiladi

48. WordArt obyekti o’lchamlarini kachon o’zgartirish mumkin a) Obyektni o’rnatishdan oldin xam, keyin xam b) Obyektni o’rnatgandan keyin c) O’lchamlarini o’zgartirib bo’lmaydi d) Obyektni o’rnatishdan oldin

49. Kompyuterning tarmoklari kanday turlarga bo’linadi. a) Maxalliy(lokal), katta(global) b) Mayda, o’rta, kichik c) Xona, tashkilot,tuman, viloyat, davlat d) Yangi va eski

50. WWW(World Wile Web) yozuvi tarjimasini ko’rsating a) Butundunyo o’rgimchak to’ri b) Telefon tarmo?i c) Kompyuter tarmo?i d) Tarmoklar majmuyi

51. Provayder nima a) Internetga ulanish va boshka xizmatlarni ko’rsatuvchi tashkilot yoki shaxs b) Kompyuter ustasi c) Internet tarmo?i d) Internet markazi

52. Elektron pochta adresi necha qismdan iborat va bu qismlar kanday ajratiladi a) 2 qismdan.Ular @ belgi bilan ajratiladi b) 2 qismdan.Ular # belgi bilan ajratiladi c) 3 qismdan.Ular # belgi bilan ajratiladi d) 4 qismdan.Ular $ belgi bilan ajratiladi

53. Power Point dasturi muxitida yaratilgan xujjat kanday nomlanadi a) Prezentasiya b) Elektron jadval c) Veb sayt d) Obyekt

158

54. Power Point dasturi muxitida yaratilgan xujjatning slaydlarini ko’rish uchun kaysi tugmachadan foydalanasiz a) Pokaz slaydov b) Dostat c) Spisok d) Obyekt

55. Power Point dasturi muxitida yaratilgan slaydlarni boshkarish tugmachalari kanday o’rnatiladi a) Pokaz slaydov menyusining Upravlyayuщiye knopki bandi yordamida b) Pokaz slaydov menyusining Effektы animasii bandi yordamida c) Pokaz slaydov menyusining Smena slaydov bandi yordamida d) Pokaz slaydov menyusining Animasiya bandi yordamida

56. Fayllarni arxivlash kanday amal a) Fayllarni sikish yo’li bilan xajmini kamaytirib yozish b) Fayllarni ulash c) Fayllarni vaktincha o’chirish d) Fayllarni bosh kompyuterga uzatish

57. Arxivlangan fayllarda kanday yorlik bo’ladi a) Taxlangan kitoblar yorli?i b) Bino belgisi c) Bayrok belgisi d) Kompyuter belgisi

58. Bir katalogdagi nechta faylni arxivlash mumkin a) Fayllarni arxivlashda ularning soniga chegara ko’yilmagan b) Ikkita c) Uchta d) To’rtta

59. Yangi axborot texnologiyalari kanday texnologiya a) Axborotlarni kayta ishlovchi texnologiya b) Metalni kayta ishlovchi texnologiya c) Paxtani kayta ishlovchi texnologiya d) Ko?ozni kayta ishlovchi texnologiya

60. Kompyuter virusi nima a) Kompyuter faoliyatini buzishga mo’ljallangan maxsus dastur b) Yukumli kasallik c) Kompyuterda virus bo’lmaydi d) Mikrob

61. Kompyuter viruslari kanday yukadi a) Disklar va tarmok orkali b) Xavo orkali c) Odam orkali d) Changlar orkali

62. Kompyuter viruslari kachon paydo bo’lgan a) O’tgan asrning 80-yillarida b) O’tgan asrning 60-yillarida

159

c) O’tgan asrning 90-yillarida d) 2000 - yilda

63. Yangi axborot texnologiyalari kayerlarda ko’llanilmokda a) Barcha soxalarda b) Banklarda c) Zavod-fabrikalarda d) Kishlok xo’jaligida

64. Kompyuterlarning inson salomatligiga zarari kay darajada a) Agar to’g’ri foydalanilsa,boshka asboblar ko’rsatadigan zararidan deyarli fark kil-di b) Zarari yo’k c) Televizor zarari kabi d) Magnitofon zarari kabi 65. Excel muxitida odatda matn katakchaning kayeriga saklanadi a) Chap qismiga b) O’ng qismiga c) Yukori qismiga d) Past qismiga

«Infоrmatika va dasturlash» fanidan yakuniy nazorat uchun savоllar (2-kurs talabalari uchun)

1. Windows nima? U nima uchun ishlatiladi? 2. Windows qanaqa imkоniyatlarga ega? Dastur dispеtchеri nima uchun

qo’llaniladi? 3. Windows qanday asоsiy tushunchalarga ega? “Sichqоncha” qanday quril-

ma va u nima uchun ishlatiladi? 4. Windows оynasi nima va u qanday qismlardan ibоrat? 5. “Mеnyu” bo’limlari va ular nima uchun ishlatiladi? Piktоgramma nima? 6. Windows da fayllar bilan qanday tartibda va qanday amallar bajarish mum-

kin? 7. Katalоglar bilan qanday amallar bajariladi? 8. Diskеtalar bilan ishlash qanday tartibda amalga оshiriladi? 9. Matn fayllari nima va ular qanday yaratiladi? 10. Editor qanday tuzilishga ega? U qanday va nima uchun ishlatiladi? 11. Matn fayllari MS DOS da qanday tahrirlanadi va chоp etiladi? 12. Matn muharrirlari nima uchun ishlatiladi? Ular qanday imkоniyatlarga ega? 13. Word muharriri qanday tuzilgan? Uning «mеnyusi» qanday bo’limlardan

ibоrat? 14. Word muharririda matnlar bilan qanday amallarni bajarish mumkin? 15. Matnlarga rasm va tasvirlar qanday o’rnatiladi? 16. Printеr bilan ishlash imkоniyatlari qanday? 17. Word ning bоshqa qanday imkоniyatlarini bilasiz? 18. Grafik muharrirlari nima va nima uchun mo’ljallangan?

160

19. Qanday grafik muharrirlarini bilasiz? 20. Paintbrush grafik muharririning asоsiy tushunchalari nimalardan ibоrat? 21. Paintbrush qanday ishga tushiriladi? 22. Paintbrush оynasi nima uchun ishlatiladi va qanday qismlardan ibоrat? 23. Vоsitalar bo’limi nima uchun ishlatiladi? 24. Paintbrush bilan ishlash asоslarini gapirib bеring? 25. Paintbrushda tasvirlar qanday yaratiladi, muharrirlanadi va chоp etiladi? 26. Kоmmunikatsiоn vоsita va tarmоqlar nima uchun ishlatiladi? 27. Tarmоqning vazifasi va turlari. Lоkal va glоbal tarmоq nima? 28. Mоdеm va elеktrоn pоchtaning vazifasi? 29. Хalqarо tarmоq tўg’risida ma’lumоt. 30. Internet nima va nima uchun ishlatiladi? 31. Internet ning asоsiy imkоniyatlari nimadan ibоrat? 32. Internet ning sоnli manzillari va ulardan fоydalanish usullari? 33. Elеktrоn jadval va uning asоsiy vazifasi. 34. Excel dasturi nima? Uning asоsiy imkоniyatlari? 35. Excel da оddiy hisоblashlar qanday bajariladi? 36. Excel da jadvallarni hоsil qilish usullari qanday? 37. Fоrmula va funktsiyalar bilan ishlash asоslari qanday? 38. Excel da natijalarni kўrgazmali hоsil qilish usullari? 39. Informasion texnolgiya va telekommunikasiyaning mazmunini ayting. 40. Amaliy dasturiy vositalat haqida nimalarni bilasiz ? 41. Word da hujjatlarni chop etish qanday amalga oshiriladi? 42. Insoniyat tarixida axborot revolyusiyasi haqida nima bilasiz? 43. Excelda satr va ustun o’lchamlari qanday o’zgartiriladi ? 44. Hisoblash tizimlari haqida nimalar bilasiz ? 45. Manipulyatorlar nima ? Uning turlari . 46. Axborotlarni qayta ishlash jarayoniga misollar keltiring. 47. Multimediya vositalari haqida nimalar bilasiz ? 48. Kоmpyutеr viruslari. 49. Kоmpyutеr viruslarining turlari. 50. Viruslardan himоyalash vоsitalari

161

1-kurs uchun electron qo’llanma katalogi

Adabiyotning nomi Muallif Turi va chop etilgan joyi

1. ПАСКАЛЬ АЛГОРИТМИК ТИЛИДА ДАСТУРЛАШ

Назаров У. А. Ҳайдаров Р. Н.

Услубий курсатма, СамДАКИ, 2006

2. "ИНФОРМАТИКА"

Маъруза матни, На-манган , 2000 й

3. INFORMATIKA va AXBOROT TEXNOLOGIYALARI

Boqiev R., Mamarajabov M.,

Ashurov M., Primkulova A.

O’quv-metodik qo’llanma, Toshkent, TDPU, 2006 yil

4. «ИНФОРМАТИКА»

Носирова Ш.Н. Ўринов Ш.Р.

Маъруза матни, НДКИ, Навоий, 2000 й.

5. "ИНФОРМАТИКА ва АХБОРОТ

ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ"

Ф.Аскаров Маъруза матни, ВПКҚТМОИ, Урганч, 2007 й

6. «ИНФОРМАТИКА» Ходиев Б.Ю., Ха-шимходжаев Ш

Маъруза матни, ТДИУ, Тошкент, 2000 й.

7.

162

Informatika fanidan atamalar DOS(Disk Operation Systems) - diskli operasion tizim bo’lib, kompyuter q’urilmalarining vazifalarini to’ldiruvchi, ularning ishlashini ta’minlovchi va boshq’aruvchi, amaliy programmalarni bajarilishini ta’minlovchi programmalar majmui. INTERNET -TCP/IP bayonnomasi asosida ishlovchi va unga mos xizmatlar majmuini birlashtiruvchi kompyuter tarmoq’lari. DBF (Data Basc File) fayl- MO yozuvlaridan iborat fayl. NC (Norton Commander)- MS DOS OS ning q’obiq’-programmasi bo’lib, foydalanuvchining MS DOS da ishlash sharo-itini yengillatish, muloq’ot tashkil q’ilish uchun yaratilgan pro-grammalar majmui. U disdagi fayl va kataloglarning joylanishini kompyuter ekranida tasvirlab unda щarakatlanish, "Sayoщat" q’ilish imkonini yaratadi, DOS bilan sodda va ixcham muloq’ot q’ilishni, turli xizmat va-zifalarini bajarishni ta’minlaydi. Windows 3.1 - DOS ni grafik texnologiyaga asoslangan q’obi\i bo’lib, u ko’p maslaklikni va programmalar vazifalarini integrasiyalash (yi\ish) ni ta’minlaydi. Windows 95- 97 - grafik texnologiyaga asoslangan operasion tizim. Abonent tizimi - foydalanuvchilarga axborot tarmoq’larining xizmatlarini ta’minlovchi axborot tizim. Fayl adresi - faylning to’la nomi bo’lib, u fayl joylashgan diskning man-tiq’iy nomi, unga yo’l va nomi щamda kengaytmasini ko’rsatadi. Masalan: S: \kafedra\kitob\bob1.txt. Avtomatlashtirilgan loyiщalash tizimi -loyiщalash jarayonini avtomatlashti-rishga mo’ljallangan programmalar va q’urilmalar majmui. Axborot tarmoq’lari arxitekturasi - axboriy tizimlar birikmasini щosil q’ilish san’ati. Alifbo-raq’amli axborot-bitta tugmachani bosish bilan kompyuterga kiritila-digan belgilar majmui (щarflar, raq’amlar, munosabat belgilari va b.). Arifmetik ifoda-q’o’shish, ayirish, ko’paytirish, bo’lish, darajaga ko’tarish(^), ochuvchi ( va yopuvchi ) q’avslar yordamida yozilgan son, funk-siya, indeksli va indekssiz o’zgauvchilar ketma-ketligidan iborat yozuv. Arifmetik ifoda natijasi son bo’ladi. Bayt - kompyuter tomonidan yaxlit birlik sifatida q’abul q’ilinadigan 8 bitdan iborat axborot. U turli belgilarni kompyuterda tasvirlash, ularni bir-biridan farq’lash imko-niyatini beradi. Bit - axborotning eng kichik biriligi bo’lib, u ikkilik sanoq’ sistemasidagi raq’am. Bitning q’iymati 0 yoki 1 ga teng. Almashuv buferi(Clipboard) - Windows operasion tizimi ishlash jarayonida ajratiladigan xotira soщasi. Ilova va щuj-jatlar o’rtasida grafik va matnli axborot-larni almashishga mo’ljallangan xotira. Bo\langan fayllar -birinning bosh kaliti-ikkinchisi bosh kalitining katta q’ismini tashkil q’iluvchi ikki ma’lumotlar fayli(DBF). Bosh kalit - q’iymati ma’lumotlar faylidagi yozuvni bir q’iymatli aniq’lashga imkon beradigan DBF fayl yozuvlaridan iborat maydonlar majmui.

163

Axborotlar tuzilmasi - ma’lumotlarni tasvirlash va tashkil q’ilish to’\risidagi kelishuv. Boshq’aruvchi belgi-kodlar jadvalidagi 32 dan kichik o’nli kodga mos ke-luvchi belgilar. Ulardan kompyuter q’urilmalarini boshq’arish va axborotlarni uza-tish uchun foydalaniladi. Videodisk- metall yoki plastmassadan ishlangan tekis disk.Uning satxiga lazer nuri yordamida o’q’iladigan axborot yoziladi. Videoaxborot- turli tasvirlar(fotogarfiya, rasm va boshq’alar) yordamida uza-tiladigan axborotlar. Axboriy tizim-q’andaydir usulda tuzilgan ma’lumotlar, ularni saq’lash va q’ayta ishlashga mo’ljallangan q’urilma(programmalar majmui). Axboriy resuslar- ilmiy nazariya,jarayon va щodisalarni o’rganish borasidagi tadq’iq’otlar, kashfiyot, bino va mashinalar loyiщalari, jamiyat va tabiat щaq’idagi xabarlarga asoslangan davlatning ma’naviy potensiali. Axboriy bank-axborotlarni saq’lash va q’ayta ishlashga imkon beruvchi ax-boriy, texnik, programmaviy, til va tashkiliy vositalar majmui. Buyruq’ - axboriy tizim tomonidan axborotni q’ayta ishlash jarayoniga bo\lik aniq’ amal bajarilishini talab q’iluvchi son, so’z yoki jumla. Bosish q’urilmasi (printer)- axborotni q’o\ozda akslantiruvchi q’urilma. Amaliy programma - foydalanuvchi topshiri\ini bajaruvchi programma. Amaliy jarayon-foydalanuvchi topshiri\i bo’yicha baja-riladigan axborotni q’ayta ishlash jarayoni. Bayonnoma (protokol)- axboriy tizimlarni o’zaro faoliyatini ta’minlovchi masalalardan biri bajarilishini ifodalovchi q’oida berilgan щujjat. Aloq’a tuguni - tizimlar o’rtasida uzatiladigan axborotlar aloq’asini ta’minlovchi apparat va programma ta’minoti. Axborotni boshq’arish tili - xabarlarni izlash, ularni q’ayta ishlash va axboriy bazaga kirish bilan bo\lik amallarni aniq’lashga mo’ljallangan axborot izlash tili. TCP/IP (Transmission Control Protocol/Internet protocol-uzatishni Boshq’arish bayonnomasi (tarmoq’lararo bayonnoma)- щalq’aro kompyuter tarmoq’larida ma’lumotlarni almashishni ta’minlovchi kelishuv щaq’idagi щujjat. WWW (World Wide Web)- gipertekstga asoslangan axboriy taq’simlangan multimedia tizimi. Bugungi kunda ilmiy-texnik bilimlar, virtual kutubxona, o’q’ituv jarayonining ilovalari tayyorlanayotgan juda kuchli axborot texnologiyasi(san’at dara-jasidagi) vositasi. Yost- kliyentga biron- bir xizmat ko’rsatuvchi kompyuter. E-Mail - elektron pochta(1971 yili ARPANET tarmo\ida birinchi marta q’o’llanilgan axborotlarni uzatish tizimi. UDP (User Datagram Protocol)- foydalanuvchi deyta-grammalarining bayonnomasi. TIP (Terminal information Processor) - terminalli axboriy prosessor. IMP (Information Message Processor) - axboriy xabarlar prosessori. NCP (Networn Control Protocol) – tarmoq’ni boshq’arish ba-yonnomasi.

164

Axborotni siq’ish - ma’lum щajmdagi axborotni saq’lash uchun undagi bitlar sonini kamaytirish jarayoni. Telekommunikasiya - axbortni uzatishga telealoq’a vositalarini q’o’llash. Virtual voq’yelik - axborot vositalarining eng dolzarb yo’nalishlaridan biri. Turli voq’yeliklarga taq’lidni tasvirlovchi programmalar. Multimedia (multi-ko’p, media-vosita) -axborotlarni akslantirish ko’p axboriy vositalar (ovoz, rasm, fotografiya, musiq’a va boshq’alar)dan foydalanish. Elektron nashr – maq’ola va kitoblarni kompyuterda tashkil q’ilish va undan foydalanish tizimi. Kliyent (Client) – tarmoq’ning q’ayeridadir joylashgan servisdan foydalanuvchi nomidan xizmat oladigan amaliy programma. Deytagramma - q’abul q’iluvchi kompyuterga oldindan xabar q’ilmasdan uzatilgan axborotlar paketi. Bu usul uncha katta bo’lmagan axborotlarni uzatishda foydalaniladi. HTML (Hypertext MARKYP LANGUAGE) - gipertekstni bel-gilash tili-www щujjatlari tili. Hypertext (gipertekst) – boshq’a щujjatlar(yoki betlararo alo-q’a) bilan aloq’alarni o’z ichiga olgan щujjat. Biror aloq’ani aniq’lash bilan avtomatik ravishda boshq’a щujjat chaq’iriladi. Axboriy madaniyat - insonni barcha axborot texnolo-giyalaridan kerakli tarzda foydalana olishi. Oyna - ekranni to’rtburchak щoshiya bilan chegaralangan bo’lagi. Piktogramma (ikonka)- programma yoki programmalar gu-ruxini ifodalovchi belgi. Paintbrush - grafik muxarrir bo’lib, u relyasion ma’lumotlar ombori; ya’ni ikki o’lchovli jadvallar shaklida tashkil q’ilingan ma’lumotlar ombori. Interfeys (interface)- o’zaro ta’sir, aloq’a, birlashish, kelishish vositalari. Programma tuzuvchi, foydalanuvchi, kompyuter operatori interfeyslari bir-biridan farq’lanadi. Interfeysning asosiy tushunchalari: menyu va muloq’ot oynasi. Software - kompyuterning programma ta’minoti. Hardware - kompyuterning q’urilmalar ta’minoti. Menyu - tanlash mumkin bo’lgan obyekt (narsa) lar ro’yщati. Ma’lum amalni bajarishga, vazifani bajarish yo’nalishini o’zgartiruvchi, tanlash maydoni turidagi bandlardan iborat. Asosiy, gorzontal, vertikal menyular bir-biridan farq’lanadi. Muloq’ot oynasi – aniq’ ma’lumotni kiritishga so’rov beriladigan joy. Modem (Modulyator, Demodulyator)- kompyuterni axborot uzatish tizimi bilan o’lchovchi q’urilma. Fayllarni arxivliash - diskdagi joyni tejash maq’sadida fayllar guruxini bitta arxiv faylga joylashtirish amali. Vinchester – q’attiq’ diskni programma tuzuvchilar tomonidan nomlanishi. Ifoda - ma’lum muloщazani yozish shakli. Ifoda operand (tashkil q’iluvchilar)dan iborat bo’ladi. Ular bir-biri bilan ifodaning ma’nosini bildiruvchi maxsus belgilar yordamida birlashtiriladi. Amaliy informatikada arifmetik, shartli va mantiq’iy ifodalar farq’lanadi.

165

Egiluvchan disk - axborotlarni doimiy saq’lash uchun ishlatiladigan magnitli axborot to’plagich. Grafik muxarrir - grafikli tasvirlarni yaratish va o’zgartirish uchun foydalaniladigan programma vositalari. Tanlash maydonlari guruxi - menyuning bitta va faq’at bittasi tanlanadigan bandlari (Masalan, piktogramma, muloq’ot oynasi maydonlari). Tanlangan maydon bajariladigan vazifani mumkin bo’lgan щollaridan birini amalga oshirishni ta’minlaydi. Ma’lumot -obyektning muayyan xususiyatini belgilovchi ko’rsatkich bo’lib, u ko’rilayotgan obyektni aniq’ bir nusxasi uchun ma’lum sonli, matnli yoki boshq’a q’iymat q’abul q’iladi. Mantiq’iy disk - q’attiq’ magnitli disk xotirasining bo’lagi bo’lib, bu bo’laklar S: ,D:, E: va boshq’a lotin alifbosi щarflari bilan belgilanadi. Disk yuritgich (diskovod) - egiluvchan magnitli diskka xizmat q’iluvchi elektron-mexanik q’urilma. Щujjat - amaliy programma yordamida q’ayta ishlanadigan obyekt. Drayver(driver) - amaliy programma va tashq’i q’urilma yoki xotira o’rtasida joylashgan tizim programmasi. U aniq’ bir vazifani bajaradi (Masalan, klaviatura, "sichq’oncha", printer, monitor drayverlari). Ma’lumotlar ombori (MO)-q’aralayotgan soщadagi obyektlar щolatini va ular o’rtasidagi munosabatlarni aniq’lovchi nomlan-gan ma’lumotlar majmuidir. Relyasion, shajarasimon va to’rsi-mon tuzilishdagi MO farq’lanadi. Ma’lumotlar omborini boshq’arish tizimi (MOBT) MO ni yaratish, yuritish va ko’p foydalanuvchilar tomonidan birgalikda q’o’llanishga mo’ljallangan til va programma vositalarining majmui. Ma’lumotlar ombori tizimi (MOT)- MO bilan to’ldirilgan MOBT ma’lumotlar banki (MB). Markaz-lashtirilgan yi\ish va jamoa bo’lib foydalanishga mo’ljallangan ma’lumotlarning MO texnologiyasiga asoslangan programma, til, tashkiliy va texnik vositalari. Ma’lumotlar tuzilishini normallashtirish - shajarasimon daraxt shoxlari orq’ali bargni mos shoxga va tugunga joylashtirish jarayoni. Bosh kalit - MO dagi ixtiyoriy yozuvni tanlab olish imkonini beruvchi yozuv bo’lib, u obyektni bir nusxasidan boshq’asini farq’lay oladi. Takrorlanuvchi gurux - obyektning щar bir nusxasiga mos щolda turli щajmda mos keladigan axborot. Mantiq’iy ma’lumot - "Щaq’iq’at" yoki "Yol\on"(1 yoki 0) q’iymatlaridan birini q’abul q’iluvchi ma’lumot. Mikroprosessor - kompyuterning "miya" si. Unga tushadigan buyruq’larni bajaradi va boshq’a q’urilmalar ishini boshq’aradi. Monitor (displey) - elektron nurli truba asosida ishlaydigan televizor ekrani bo’lib axborotlarni o’zida akslantiradi. Sichq’oncha-ekran koordinatorlarini ko’rsatish va sodda buyruq’larni bajarishga mo’ljallangan q’urilma (manipulyator). Boshlan\ich yuklash - kompyuterni tokka ulaganda ishga tayyorlash. Ilova oynasi - amaliy programma bajarilayotgan oyna.

166

Operativ xotira - щar biri bir baytni saq’lashga mo’ljallangan elektron uyachalar majmui. Bu uyachalar 0,1,2,... 35000, 35001,..sonlar bilan tartiblanadi. Uyachaning tartib soni unga shu paytda yozilgan baytning adresi deyiladi. Uskunalar paneli - foydalanuvchi grafik interfeysi elementlari. Uning yordamida uskunaviy vazifalar va programma boshq’aruvi bajariladi. Pereklyuchatel - menyu bandi, uskunalar panelidagi piktogramma, muloq’ot oynasidagi maydon. Piksel - videoadapter tomonidan (monitor ekranida) yaratilgan tasvirning minimal elementi (Picture Element - pel). Burash mintaq’asi - щujjat yoki ro’yщat oynasining pastki yoki o’ng q’ismida joylashadi. Oynaga si\magan щujjat bo’ylab ko’chib yurishga (skroling) xizmat q’iladi (ko’rsatkich va bosq’ich bilan ta’minlangan). Programma guruxi - щujjat oynasiga ochiladigan u yoki bu ma’noda bir xil turdagi programma bilan beriladi. Punkt - shrift o’lchami (balandligi) ning birligi bo’lib, uning q’iymati 1 72 dyuymga teng(1 dyuymq’ 2,54 sm). Kengaytma - fayl nomining bir q’ismi bo’lib, faylda ifodalangan axborot turini aniq’laydi. Matn muxarriri - matnli fayl va matnli щujjatlarni kiritish va o’zgartirishga mo’ljallangan programma vositalari. Relyasion yondoshuv - ixtiyoriy tuzilishdagi ma’lumotlarni sodda ikki o’lchovli jadval ko’rinishda tasvirlash. Tarmoq’ grafigi - tarmoq’ning aloq’a kanallari orq’ali vaq’t birligi ichida o’tuvchi axborot щajmi. U muщim ko’rsatkich bo’lib tarmoq’ning q’anchalik bandligini va щolatini ko’rsatadi. Elektron jadvallar - jadval ma’lumotlarini q’ayta ishlash uchun mo’ljallangan programma vositalari. Matnli fayl - o’zgaruvchan uzunlikdagi q’atorlardan iborat fayl bo’lib, щar bir satri kodlar jadvalidagi ixtiyoriy belgilar majmui. Faylni chetlatish - diskda shu fayl joylashgan q’ismni boshq’a fayllar joylashishi uchun ochiq’ deb e’lon q’ilish.

SO’Z MA’NOSI

Informatika lotincha informatic so’zidan kelib chiљљan bo’lib, tushuntirish, xabar љilish, bayon etish ma’nolarini anglatadi.

Informatika axborotni kayta ishlash, ularni љo’llash va ijtimoiy amaliyotning turli soќalariga ta’sirini EЌM tizimlariga asoslangan ќolda ishlab chiљish, loyiќalash, yaratish, baќolash, ishlashning turli jiќatlarini o’rganuvchi kompleks ilmiy va muќandis fani soќasidir.

Mikroprosessor programmalarning ishlashini ta’minlaydi va kompyuter boshљa љurilmalari ishini bajaradi

167

Pentium Mikroprosessor

Operativ xotira kompyuterda ishlayotgan programma va ma’lumotlarni saљlaydigan mikrosxema

klaviatura foidalanuvchi tomonidan malumotlarni kompyuterga kiritishga mo’ljallangan љurilma

Љattiљ magnit disk

kompyuterda ishlanadigan programmalar va malumotlarni doimiy saљlash uchun љo’llaniladi.

Printer ma’lumotlarni љoђozga chiљaruvchi љurilma

sanoљ tizimi Sonlarni tasvirlashda ishlatiladigan belgilar љoidalar to’plami

pozision sanoљ tizimi

Sonlarni љiymati undagi raљamlarining sonda joylashgan o’rniga љarab belgilanadigan sanoљ tizimi

nopozision sanoљ tizimi

Raљamlarni љiymati ularni sonda joylashgan o’rniga bogliљ bo’lmagan sanoљ tizimi

Operasion sistema (OS)

kompyuter bilan foydalanuvchi o’rtasida muloљotni o’rnatadi, kompyuter asosiy љurilma manbalarini, љo’shimcha љurilmalarning ishini bajaradi

Drayver kiritish-chiљarish sistemasini to’ldiruvchi va yangi љurilmalarning ishini ta’minlovchi maxsus programmalar

Kernel Windows OT ning eng љuyi љismi , ya’ni yadroning yuragi. Bu yerda xotirani taksimlashni boshљarish, prosesslarni boshљarish, fayllarni boshљarish va boshљalar

User Windows OT ning foydalanuvchi nazorat љiladigan elementlar, bu yerda klaviatura, sichљoncha, taymer, portlar, interfeys elementlarini tasvirlash

GDI (Graphics Device Interface)

grafik љurilmalar interfeysi - grafik proseduralar bilan ishlash, shriftlarni tasvirlash, grafik љurilmalar bilan ishlash

Fayl diskning ma’lum nom bilan ataluvchi љismi bo’lib, unda ma’lum ma’lumot saљlanadi

Buyruљli fayl (Batch file)

OS komandalari ketma-ketligidan iborat fayl

168

Katalog fayl nomlari, ularning ќajmi, yozilish vaљti ќaљidagi ma’lumotlarni saљlovchi diskdagi maxsus joy

Joriy disk shu daљiљada ishlatilayotgan disk

Axborot ba’zi operasiyalar, jumladan љabul љilish, uzatish, ishlash, saљlash va foydalanish obyekti bo’lib xizmat љilinadigan istalgan voљyea, mazmun, jarayon va ќokazolar to’ђrisidagi bildirishdir.

Ma’lumot ma’lum bir shaklda љayd љilingan, љayta ishlash, saљlash va uzatish uchun yaroљli xabarga aytiladi.

Ma’lumotlar bazasi (MB)

obyektlar ќolatini, ularning љaralayotgan soќa predmetidagi munosabatini akslantiruvchi ma’lumotlar to’plamiga aytiladi.

MBBS ma’lumotlar bazasini boshљarish sistemasi

ma’lumotlar bazasini

boshљarish sistemasi

MB-ni yaratish, ishlatish va ko’pchilik foydalanuvchilar tomonidan birgalikda foydalanishni ta’minlovchi tillar va programma ta’minotlari to’plami

Ma’lumotlar banki (MBN)

ma’lumotlarni markazlashtirilgan tartibda yiђish va kollektiv tarzda undan foydalanishni ta’minlovchi programmalar, tillar va tashkiliy vositalar sistemasi

ma’lumotlar modeli

ma’lumotlar to’plamidan,yaxlitlikni ta’minlovchi cheklanishlardan va ma’lumotlar bilan manipulyasiya љilish operasiyalaridan tashkil topgan

Iyerarxik model ma’lumotlar daraxtsimon boђlanish ko’rinishda saљlanadi Turli model tugunlardagi shoxlar soniga (yo’nashishlarga)

cheklanish bo’lgan daraxtsimon tarkibli modeldir Relyasion model ma’lumotlar o’zaro munosobatlarda bo’lgan model

169

“Informatika va dasturlash “fanidan foydalanish uchun adabiyotlar ro’yxati

1. Вопросы компьютеризации учебного процесса. Книга для учителя. Из опыта работы / Под ред. Л.П. Шило. - М., "Просвещение", 1987. -128с. 2. Дейтел Г. Введение в операционные системы. - М., 1987. 3. Персональные компьютеры. Информатика для всех. - М., "Наука", 1987. -149с. 4. Жигарев А.Н., Макарова Н.В., Путинцева М.А. Основы компьютерной грамоты. - Л., "Машиностроение", 1987. -255с. 5. Звенигородский Г.А. Вычислительная техника и её применение. Пособие для учителя. - М., "Просвещение", 1987. -48с. 6. Прайс Д. Программирование на языке Паскаль. - М., "Мир", 1987. -232с. 7. Самарский А.А., Михайлов А.П. Компьютеры и жизнь. Математическое моделирование. - М., "Педагогика", 1987. -128с. 8. Абрамов С.А., Гнездилова Г.Г., Капустина Е.Н., Селюн М.И. Задачи по программированию. - М., "Наука", 1988. 9. Абрамов С.А., Гнездилова Г.Г., Капустина Е.Н., Селюн М.И. Задачи по программированию. - М., "Наука", 1988. 10. Белоусова Л.И. Библиотека учебных алгоритмов и программ. Справочное пособие. - Киев, "Радянська школа", 1988. -136с. 11. Берри Р., Микинз Б. Язык Си. Введение для программистов. - М., 1988. 12. Болски М.И. Язык программирования Си. Справочник. - М., 1988. 13. Журавлёв А.П. Языковые игры на компьютере. Книга для учащихся старших классов средней школы. - М., "Просвещение", 1988. -144с. 14. Кетков Ю.Л. Диалог на языке Бейсик для мини- и микро-ЭВМ. - М. "Нау-ка", 1988. -368с. 15. Кушниренко А.Г., Лебедев Г.В. Программирование для математиков. - М., 1988. 16. Липский В. Комбинаторика для программистов. - М., 1988. - 186с. 17. Симпсон Г. Профессиональная работа на персональном компьютере IBM PC/XT/AT. - М., "Финансы и статистика", 1988. -288с. 18. Теннант-Смит Дж. Бейсик для статистиков. - М. "Мир", 1988. -208с. 19. Заморин А.П., Марков А.С. Толковый словарь по вычислительной техни-ке и программированию. - М., "Русский язык", 1988. -222с. 20. Ершов А., Кушниренко А. и др. Основы информатики и вычислительной техники. Пробный учебник для средних учебных заведений. - М., "Просве-щение", 1988. -246с. 21. Осетинский Л.Г., Осетинский М.Г., Писаревский А.Н. Фокал для микро- и мини- компьютеров. - Л., "Машиностроение", 1988. - 303с. 22. Франке К. Введение в микро-ЭВМ. - М., "Энергоатомиздат", 1988. -160с. 23. Элементы Информатики / Под редакцией Л.Н. Королёва. - М., "Нау-ка",1988. -318с. 24. Абрамов С.А., Зима Е.В. Начало информатики. - М., "Наука", 1989. -256с. 25. Вирт Н. Алгоритмы и структуры данных. - М., 1989.

170

26. Заварыкин В.М., Житомирский В.Г., Лапчик М.П. Основы информатики и вычислительной техники. - М., "Просвещение", 1989. 27. Задачи и упражнения по программированию./ под ред. А.Я. Савельева. - М., "Высшая школа", 1989. -110с. 28. Самохвалов Э.Н. и др. Задачи и упражнения по программированию. Практи-ческое пособие. (под редакцией А.Я. Савельева) - М. "Высшая шко-ла", 1989. 5 книг. 29. Пильщиков В.Н. Сборник упражнений по языку Паскаль. - М., "Наука", 1989. -160с. 30. Фролов Г.Д., Кузнецов Э.И. Элементы информатики. - М., 1989 31. Эрбс Х.-Э., Штольц О. Введение в программирование на языке Паскаль. - М., "Мир", 1989. -300с. 32. Языки программирования Ада, Си. Паскаль. Сравнительный анализ и оценка. / Под редакцией А.Р.Фьюэра, Н.Джехани. - М., 1989. 33. Арсак Ж. Программирование игр и головоломок. - М., "Наука", 1990. - 221с. 34. Брябрин В.М. Программное обеспечение персональных ЭВМ". - М. "Нау-ка", Главная редакция физико-математической литературы, 1990. -272с. 35. Демидова-Панферова Р.М., Малиновский В.Н., Солодов Ю.С. Задачи и расчеты по электроизмерительной технике. Учебное пособие. - М., "Энерго-атомиздат", 1990. -192с. 36. Маринивич А.Н. и др. Физико-химические расчеты на микро-ЭВМ. - Л. "Химия", 1990. -256с. 37. Каймин В.А. и др. Основы информатики и вычислительной техники. Пробное учебное пособие для 10-11 классов средней школы. - М., "Просве-щение", 1990. -288с. 38. Кушниренко А.Г. Основы информатики и вычислительной техники. - M., "Просвещение", 1990. -223с. 39. Проценко В.С., Чаленко П.И., Сорока Р.К. Техника программирования. - Киев, 1990. 40. Пярнпуу А.А. Программирование на современных алгоритмических язы-ках. - М., "Наука", 1990. -205с. 41. Постнова М.Ф., Стрикелева Л.В., Постнов Н.Н. ЭВМ для всех. Для чего нужны и как работают персональные ЭВМ. - Минск, "Университетское", 1990. -208с. 42. Фигурнов В.Е. IBM PC для пользователя. - М., "Финансы и статистика", 1990. -242с. 43. Алкок К. Язык Паскаль в иллюстрациях. - М., 1991. 44. Джонс Ж., Харроу К. Решение задач в системе Турбо-Паскаль. - М., 1991. 45. Есаян А.Р. и др. Информатика. - М., "Просвещение", 1991. -288с. 46. Касаткин В.Н. Информация. Алгоритмы. ЭВМ. - М., "Просвещение", 1991. 47. Заварыкин В.М. и др. Численные методы. Учебное пособие. - М., "Про-свещение", 1991. -176с.

171

48. Олимпиады по информатике. Задачи и решения: методические рекомен-дации для учителей и учащихся школ. - Красноярск, КрасГУ,1991. 49. Первин Ю.А. и др. Роботландия. - М., 1991. -158с. 50. Процедуры и функции Турбо Паскаля версии 5.0. - М., ИВК-СОФТ, 1991. -77с. 51. Чернов Б.И. Программирование на алгоритмических языках Бейсик, Фор-тран, Паскаль. - М., "Просвящение", 1991. -190с. 52. Язык программирования Си. / Серия "Вычислительная техника и её при-ме-нение", №4. - М., 1991. 53. Романовская Л.М., Русс Т.В., Свитковский С.Г. Программирование в сре-де Си для ПЭВМ ЕС. - М., 1992. 54. Кушниренко А.Г. и др. Основы информатики и вычислительной техники. Пробный учебник для средних учебных заведений. - М., "Просвещение", 1992. 55. Хеннер Е.К., Сайдашев А.А. Компьютер на уроке математики. - Пермь. "Пермский университет", 1992. -132с. 56. Фаронов В.В. Основы Турбо-Паскаля. - М., 1992. 57. Дагене В.А., Григас Г.К., Аугутис К.Ф. 100 задач по программированию. - М., "Просвещение", 1993. 58. Данкан Р. Профессиональная работа в MS-DOS. - М., 1993. 59. Залогова Л.А. Разработка Паскаль-компилятора. Учебное пособие по спец-курсу. - Пермь, ПГУ, 1993. 60. Зуев Е.А. Программирование на языке Turbo Pascal 6.0, 7.0. - М., Радио и связь, 1993. -380с. 61. Моррил Г. Бейсик для ПК ИБМ. - М., "Финансы и статистика", 1993. -207с. 62. Полянский О.Ю. Microsoft Word for Windows для офиса. Учебное пособие для пользователей. - М., "MBL/ComputerLand", 1993. - 11-16c. 63. Практикум по программированию / Под ред.А.Я. Савельева. - М., "Выс-шая школа", 1993. -205с. 64. Чернов Б.И. Программирование на алгоритмических языках Бейсик, Фор-тран, Паскаль. - М., "Просвящение", 1991. -190с. 65. Фойц С. Windows 3.1 для пользователя. - Киев, "Торгово-издательское бюро BHV", 1993. -526с. 66. Амосов А.А., Дубинский Ю.А., Копченова Н.В. Вычислительные методы для инженеров. - М., Высшая школа, 1994. -544с. 67. Богумирский Б.С. Руководство пользователя ПЭВМ. В двух частях. - С.-Петербург, "Печатный двор", 1994. 2 т. 68. Гейн А.Г. и др. Основы информатики и вычислительной техники. Проб-ный учебник для 10-11 классов средней школы. - М., "Просвещение", 1994. -254с. 69. Гладков В.П. Задачи по информатике на вступительном экзамене в ВУЗ и их решения. Учебное пособие. - Пермь, ПГТУ, 1994. 70. Громов И.А., Сафин М.Я. Первые шаги в графической среде Windows. - М., "Изд. Российского университета дружбы народов", 1994. -140с.

172

71. Епашников А.М., Епашников В.А. Программирование в среде Turbo-Pascal 7.0. - М., МИФИ, 1994. 72. Ляхович В.Ф. Руководство к решению задач по основам информатики и вычислительной техники. - М., "Высшая школа", 1994. 73. Зильднер Г. QuickBASIC для носорога. - М., "ABF", 1994. -482с. 74. Бруно Бабэ Просто и ясно о BORLAND C++. - М., "Бином", 1995. -402с. 75. Броун Д. Изучи сам Pade Maker 5.0 для Windows . - М., ООО "Попурри", 1995. -479с. 76. Васильев П.П. Турбо Паскаль - мой друг. - М., "Компьютер, ЮНИТИ", 1995. -98с. 77. Джим Бойс Осваиваем Windows 95. - М. "Бином", 1995. -368с. 78. Залогова Л.А., Русаков С.В., Семакин И.Г., Хеннер Е.К., Шестакова Л.В. Основы информатики и вычислительной техники в базовой школе. - Пермь, 1995. 79. Сенокосов А.И., Гейн А.Г. Информатика: учебное пособие для 8-9 клас-сов школ с углубленным изучением информатики. - М., "Просвещение", 1995. 80. Сычев Н.А. Задания для вступительных экзаменов по информатике в НГУ. - Журнал "Информатика и образование", 1995. №2. 81. Финогенов Г.В. Самоучитель по системным функциям MS-DOS. - M., 1995. 82. Байков В.Д. Интернет от E-MAIL к WWW в примерах. - С.-Петербург, "ВНV", 1996. -208с. 83. Епанешников А.М., Епанешков В.А. Программирование с среде Turbo Pascal 7.0. - 3-e издание. - М., "Диалог-МИФИ", 1996. -288с. 84. От Windows 3.1 к Windows 95 за один день. - С.-Петербург, "Cbhv", 1996. -96с. 85. Ахметов К. Курс молодого бойца. - М., "Компьютер-Пресс", 1996. - 380с. 86. Потапкин А.В. Операционная система Windows 95.- М.,"ЭКОМ" 1996. -430с. 87. Попов В.Б. Turbo Pascal для школьников. Версия 7.0: Учебное пособие. - М., "Финансы и статистика", 1996. 88. Каймин В.А., Жданович В.С. Информатика. Учебное пособие для стар-шеклассников и абитуриентов. - М., АСТ, 1996. 89. Кенин А.М. Окно в мир компьютеров. - Екатеринбург, "Деловая книга", 1996. -490с. 90. Кушниренко А.Г., Леонов А.Г. Информатика. Справочные материалы. - М. "Дрофа", 1996. -224с. 91. Колесников А., Пробниюк А. Excel 7.0 для Windows 95. - Киев, "Торгово-издательское бюро BHV", 1996. -464с. 92. Кэмпбелл М. Word ответы. - М., "Бином", 1996. -426с. 93. Бояршинов М.Г. Введение в технологию программирования. Учебное по-собие. - Пермский гос. университет. Пермь. -71с. 94. Денисов В. Word для Windows 6.0 в примерах. - С.-Петербург, "ВНV - Санкт-Петербург", 362 с.

173

95. Фигурнов В.Э. IBM PC для пользователя. - М., "ИНФРА М", 1996. -432с. 96. Фигурнов В.Э. IBM PC для пользователя. - М., "ИНФРА-М", 1997. -479с. 97. Фигурнов В.Э. IBM PC для пользователя. - М., "ИНФРА М", 1997. -638с. 98. Зубов В.С. Программирование на языке TURBO PASCAL. Версии 6.0 и 7.0. - М., "Филинъ", 1997. -320с. 99. Каммингс С., Коварт Р. Секреты Office 97. - Киев - Москва, "Диалектика", 1997. -574с. 100. Винтер Р., Винтер П. Microsoft Office 97 в подлиннике. - С.-Петербург, "BHV", 1997. 2 т. 101. Гольденберг В.А. Введение в программирование. - Минск, "Харвест", 1997. -528с. 102. Фаронов В.В. Турбо Паскаль 7.0. Начальный курс. - М., "Нолидж",1997. -616с. 103. Фролов М. Windows 95 для детей и их родителей. - "Русская редакция", 1997. -114с. 104. Ефимова О. и др. Практикум по компьютерной технологии. Упражне-ния, примеры и задачи. Методическое пособие. - М., "ABF", 1997. -560c. 105. Борланд Р. Microsoft Word 97. Углубленный курс. - М., "ЭКОМ", 1998. -360с. 106. Амундсен М., Смит К. Освой самостоятельно. "Программирование баз дан-ных на Visual Basic 5". - М., ЗАО "БИНОМ", 1998. -896с. 107. Ахметов К. Windows 98 для всех. - М., "КомпьютерПресс", 1998. -287с. 108. Ахметов К. Курс молодого бойца 98.- М., "КомпьютерПресс", 1998. -367с. 109. Богумирский Б. Windows 98. Энциклопедия. - "Питер Ком", 1998. -814с. 110. Витенко О., Яковлев В. Visual Basic в бюро. - Киев, "BHV", 1998. -336c. 111. Долженков В., Колесников Ю., Рычков В. Практическая работа с Microsoft Excel 97. - Дюссельдорф, Киев, М., С.-Петербург, "BHV", 1998. -272c. 112. Закарян И., Рафалович В. Что такое Internet, WWW, HTML. Первое зна-комство. - М., "ИНФРА-М", 1998. 113. Основы работы на компьютере. Курс для начинающих. - Пермь, ПГТУ Кафедра Менеджемента и Предпринимательства. 1998. -53с. 114. Сборник задач по базовой компьютерной подготовке./ Под редакцией И.Н.Кoтаровой. - М., МЭИ, 1998. -177с. 115. Симонович С. и др. Общая Информатика. Учебное пособие для средней школы. - М., "АСТ-ПРЕСС: Инфорком-Пресс", 1998. -592с. 116. Симонович С. и др. Специальная Информатика. Учебное пособие для средней школы. - М., "АСТ-ПРЕСС: Инфорком-Пресс", 1998. -480с. 117. Симонович С., Евсеев Г. Практическая Информатика. Учебное пособие для средней школы. Универсальный курс. - М., "АСТ-ПРЕСС: Инфорком-Пресс", 1998. -480с. 118. Ефимова О., Морозов В., Шафрин Ю. Курс компьютерной технологии. Учебное пособие для старших классов по курсу "Информатика и вычисли-тельная техника". -М., "ABF", 1998. 2 т.

174

119. Винтер П. Microsoft Word 97. Справочник. - С.-Петербург - Москва - Минск - Харьков, "Питер", 1998. -320с. 120. Радченко Н.П., Козлов О.А. Школьная информатика. Экзаменационные вопросы и ответы. - М., "Финансы и статистика", 1998. -160с. 121. Микляев А. Настольная книга пользователя. - М., "Солон", 1998. -608с. 122. Паттерсон Л. 24 простых урока. Освой Microsoft Excel 97 за 24 часа. -М., "БИНОМ", 1998. -416с. 123. Пароджанов В. Занимательная Информатика. - М.: "Росмэн", 1998. - 152с. 124. Уинн Л.Р. Библия мультимедиа. - Киев, "DiaSoft", 1998. -802c. 125. Новиков Ф., Яценко А. Microsoft Office 97 в целом. - Дюссельдорф - Ки-ев - Москва - С.-Петербург, "BHV-Санкт-Петербург", 1998. -624с. 126. Шафрин Ю. Информационные технологии. Информатика. -М., ООО "Лаборатория базовых знаний", 1998. -704с. 127.Шафрин Ю.А. Основы компьютерной технологии. Учебное пособие для 7-11 классов по курсу "Информатика и вычислительная техника". - М.: "АБФ", 1998. - 655с. (Рекомендовано министерством) 128. Шафрин Ю. Информационные технологии. -М., "ABF", 1998. -640с. 129. Бобровский С. Самоучитель программирования на языке С++ в системе Borland C++ Builder 4.0. - М., "ДЕСС", "Inforcom-Пресс", 1999. -288с. 130. Борланд Р. Эффективная работа с Microsoft Word 97. - С.-Петербург, "Пи-тер", 1999. -960с. 131. Вараксин Г.С., Семакин И.Г., Шеина Т.Ю. Информатика. Базовый курс. ( Структурированный конспект ). - Пермь, 1999. -120с. 132. Винтер П. Microsoft Word 97: справочник. - С.-Петербург, "Питер", 1999. -320с. 133. Гусева В.А. Учимся информатике: задачи и методы их решения. - М., "Диалог-МИФИ", 1999. -320с. 134. Могилёв А.В., Пак Н.И., Хённер Е.К. Информатика. - М.: "Академа", 1999. - 816с. 135. Симонович С.В. Информатика базовый курс. Учебник для вузов. - С.-Пб. "Питер", 1999. - 640с. 136. Фролов М. Учимся работать на компьютере. Самоучитель для детей и родителей. - М.: Лаборатория базовых знаний, 1999. - 376с. 137. Информатика 6 - 7 класс. Под редакцией Н.В.Макарова. - С.-Петербург, "Питер", 1999. -158с. 138. Каспер Э. "Освоим курс QВasic играючи!" Учебный курс на примерах игр и развлечений. - М., "Горячая линия" - "Телефон, радио и связь", 1999. -264с. 139. Лукин С.Н. TURBO PASCAL 7.0. Самоучитель для начинающих. - М., "Диалог-МИФИ", 1999. -400с. 140. Нильсен Д. Microsoft Excel 97. Справочник. - С.-Петербург - Москва - Минск - Харьков, "Питер", 1999. -320с. 141. Семакин И., Зологова Л., Русакова С., Шестакова Л. Базовый курс. Учебник для 7 - 9 классов. - М., "Лаборатория базовых знаний", 1999. -384с.

175

142. Паронджанов В. Занимательная Информатика. - М., "Росмэн", 1999. -152с. 143. Марченко А.И., Марченко Л.М. Программирование в среде Turbo Pascal 7.0. - Киев, "Век+", 1999. -506с. 144. Информатика. 10 - 11 кл. (Для естественно-научного профиля)/ Под ред. Макаровой Н.В. - .С.-Пб., "Питер", 1999. 145. Рейзнер Т. Word 97. Справочник. - С.-Петербург, "Питер", 1999. -422с. 146. Филичев С.Ф. Информатика - это просто! - М., ЭКОМ, 1999. -343с. 147. Фролов М. Учимся работать на компьютере. - М., "Лаборатория базовых систем", 1999. -376с. 148.(Семакин И.Г.,Хеннер Е.К.)Задачник-практикум по информатике. Учеб-ное пособие для средней школы. Под ред. И.Семакина, Е.Хеннера. - М., Ла-боратория Базовых Знаний, 1999. 149. Visual Basic 6. Учебный курс. . - С.-Петербург, "Питер", 2000. -576с. 150. Visual C++ 6. Учебный курс. . - С.-Петербург, "Питер", 2000. -512с. 151. Сафронов И. Бейсик в задачах и примерах. - Дюсельдорф, Киев, М., С.-Петербург "Сbhv", БХВ-Петербург, 2000. -212с. 152. Семакин И. И др. Информатика. Базовый курс для 7-9 классов. - М., "Лаборатория базовых знаний", 2000. -384с. 153.Семакин И.Г., Шеина Т.Ю. Преподавание базового курса информатики в средней школе. Методическое пособие для учителя.- М.,Лаборатория Базо-вых Знаний, 2000. 154. Волчёнков Н.Г. Программирование на Visual Basic 6. Часть 1. - М.: "ИНФРА-М", 2000. - 288с. 155. Волчёнков Н.Г. Программирование на Visual Basic 6. Часть 2. - М.: "ИНФРА-М", 2000. - 280с. 156. Волчёнков Н.Г. Программирование на Visual Basic 6. Часть 3. - М.: "ИНФРА-М", 2000. - 238с. 157. Залогова Л. и др. Информатика. Задачник-практикум в 2 т. /под редакци-ей И.Г. Семакина и Е.К. Хенера. т.1. - М., "Лаборатория базовых знаний", 2000. -304с. 158. Залогова Л. и др. Информатика. Задачник-практикум в 2 т. /под редакци-ей И.Г. Семакина и Е.К. Хенера. т.2. - М., "Лаборатория базовых знаний", 2000. -280с. 159. Шафран Э."Самоучитель" Создай собственную Web-страницу самостоя-тельно! Создание Web-страниц. - С.-Петербург "Питер" (Москва, Харьков, Минск), 2000. -310с. 160. Веверка П. Microsoft Office 2000 для Windows для "чайников". Учебный курс. - М. - С.-Петербург - Киев, "Диалектика", 2000. -256с. 161. Информатика. 10 - 11 кл. (Для естественно-научного профиля)/ Под ред. Макаровой Н.В. - .С.-Пб., "Питер", 2000. 162. Левин О. Самоучитель работы на компьютере. - М., "НОЛИДЖ", 2000. -656с. 163. Мельникова О.И., Бонюшкина А.Ю. Начала программирования на языке Qbasic. - М., ЭКОМ, 2000. -303с.

176

164. Жаров В. "Железо" IBM 2000 (или все о современном компьютере). - М., "МикроArt", 2000. -368с. 165. Ратбон Э. Еще о Windows 98 для "чайников". - М. - С.-Петербург - Киев, "Диалектика", 2000. -288с. 166. Шапошников А.С., Заботкин Ю.Д. Самоучитель работы на персональ-ном компьютере. Настольная книга пользователя. - М. "Рипол классик", 2000. -688с. 167. Симонович С., Евсеев Г., Алексеев А. Windows. Лаборатория мастера. Ра-бота с компьютером без проблем. - М., "АСТ-Пресс", 2000. -656с. 168. Гукин Д. ПК для "чайников". - М. - С.-Петербург - Киев, "Диалектика", 2000. -320с. 169. Кушниренко А.Г., Лебедев Г.В., Зайдельман Я.Н. Информатика 7 - - 9 класс. - М., "Дрофа", 2000. -336с. 170. Кушниренко А., Лебедев Г. 12 лекций о том, для чего нужен школьный курс информатики и как его преподавать. - М., изд-во "Лаборатория базовых знаний", 2000. -464с. 171. Комисасаров Д.А., Станкевич С.И. Персональный учитель по персо-нальному компьютеру. Операционные системы, аппаратные средства и про-граммное обеспечение. - М.: "Солон-Р", 2000. -832с. 172. Кон А. Секреты Интернета. Серия "Учебный курс". - Ростов н/Д: "Фе-ликс", 2000. -320с. 173. Челак Е., Конопатова Н. Развивающая информатика. 1 кл. Часть I. -М.-С.-Петербург, 2000. - 60c. 174. Челак Е., Конопатова Н. Развивающая информатика. 2 кл. Часть II. -М.-С.-Петербург, 2000. - 64c. 175. Челак Е., Конопатова Н. Развивающая информатика. 2 кл. Часть I. -М.-С.-Петербург, 2000. - 64c. 176. Челак Е., Конопатова Н. Развивающая информатика. 2 кл. Часть II. -М.-С.-Петербург, 2000. - 64c. 177. Челак Е., Конопатова Н. Развивающая информатика. 3 кл. Часть I. -М.-С.-Петербург, 2000. - 64c. 178. Челак Е., Конопатова Н. Развивающая информатика. 3 кл. Часть II. -М.-С.-Петербург, 2000. - 64c. 179. Левин А. Самоучитель работы на компьютере. Начинаем с Windows. - М.: "Нолидж", 2000. -688с. 180. Уваров А.С. AutoCAD2000 для конструкторов. - М.: ДМК, 2000. -304с. 181. Финкельштейн Э. AutoCAD2000. Библия пользователя. - М.: Издатель-ский дом "Вильямс", 2000. -1040с. 182. Франка П. С++. Учебный курс. 26 уроков освоения языка. . - С.-Петербург, "Питер", 2000. -672с. 183. Юров В., Хорошенко С. Assembler. Учебный курс. 17 уроков освоения языка. - С.-Петербург, "Питер", 2000. -672с. 184. Семакин И., Хеннер Е. 10 класс. Информатика. Объект, связь, система.- М., Лаборатория базовых знаний, 2000. - 168с.

177

185. Сафронов И. Бейсик в задачах и примерах. - Дюсельдорф, Киев, М., СПб, "Сbhv", БХВ-Петербург, 2001. -214с. 186. Семакин И.Г., Вараксин Г.С. Структурированный конспект базового курса. Приложение к учебнику по базовому курсу. - М., Лаборатория Базо-вых Знаний, 2001. 187. Семакин И.Г., Хеннер Е.К. Информатика. Учебник для 10 класса. - М., Лаборатория Базовых Знаний, 2001. 188. Залогова Л.А. Практикум по компьютерной графике. - М., Лаборатория Базовых Знаний, 2001. 189. Евсеев Г.,Симонович С. Windows 98. Полный справочник в вопросах и ответах. -М.: "АСТ-Пресс": "Информ-ПРЕСС", 2001. -496с. 190. Семакин И., Хеннер Е. 11 класс. Информатика. Объект, связь, система.- М., Лаборатория базовых знаний, 2001. - 144с. 191. Симонович С., Евсеев Г., Алексеев А. Windows. Лаборатория мастера: Практическое руководство по эффективным приемам работы с компьютером. -М.: "АСТ-Пресс": "Информ-ПРЕСС", 2001. -656с. 192. Симонович С., Евсеев Г., Мурaховский В. Internet: лаборатория мастера. Практическое руководство по эффективным приёмам работы в Интернете. - М.: "АСТ-Пресс": "Информ-ПРЕСС", 2001. -720с. 193. Симонович С., Мурaховский В. Интернет у вас дома. Полное руково-дство для пользователя. -М.: "АСТ-Пресс": "Информ-ПРЕСС", 2001. -432с. 194. Симонович С., Евсеев Г., Мурaховский В. Вы купили компьютер. Пол-ное руководство для начинающих в вопросах и ответах. - М.: "АСТ-Пресс": "Информ-ПРЕСС", 2001. -544с. 195. Макарова Н.В. Информатика: основы компьютерной грамоты. Началь-ный курс/ Под ред. Макаровой Н.В. - С.-Пб.: "Питер", 2001. - 160с. 196. Макарова Н.В. Информатика. 7-9 класс. Базовый курс. Теория./ Под ред. Макаровой Н.В. - С.-Пб.: "Питер", 2001. - 368с. 197. Коцубинский А.О., Грошев С.В. Windows XP. Новейшие версии про-грамм. - М,: "Триумф", 2001. -432с. 198. Тайц А.М., Тайц А.А. Самоучитель Adobe Photoshop 6. - СПб.: БХВ-Петербург, 2001. -608с. 199. Угринович Н.Д. Информатика и информационные технологии. Учебное пособие для 10 - 11классов. - М., "Лаборатория базовых знаний", АО "Мос-ковские учебники", 2001. -464с. 200. Румянцев Д. Сам себе Web-программист. Практикум создания качест-венного Web-сайта. - М.:"ИНФРА-М", 2001. -208с. 201. Шафрин Ю.А. Информационные технологии. В 2 частях. Часть 1. - М., Лаборатория базовых знаний, 2001. -346с. 202. Шафрин Ю.А. Информационные технологии. В 2 частях. Часть 2 "Офисные технологии и информационные системы". - М., Лаборатория базо-вых знаний, 2001. -336с. 203. Крег Дж.К., Уэбб Дж. Microsoft Visual Basic 6.0. - М.: "Русская редак-ция", 2001. -720с.

178

204. Усенков Д. Уроки Web-мастера. - М.,изд."Лаборатория базовых знаний", 2001. -432с. 205. Могилёв А.В.,Пак Н.И., Хеннер Е.К. Практикум по информатике. - М.:"ACADEMA",Академия,2001. - 608c. 206. Угринович Н.В. Преподавание курса "Информатика и информационные технологии". Методическое пособие. - М., "Лаборатория базовых знаний", 2001. -96с. 207. Ананьев А., Федоров А. Самоучитель Visual Basic 6.0. - С.-Петербург, Дюссельдороф, Киев, Москва, "Cbhv", 2002. -624с. 208. Андреев А.Т. и др. Microsoft Windows XP. - CПб.: БХВ-Претербург, 2002. -640с. 209. Грошев С.В., Коцубинский А.О. Запись компакт-дисков. Экспресс-курс. - М.: "Технолоджи-3000", 2002. -256с. 210. Колли Дж. Outlook 2000 и Outlook Express. Проблемы и решения. - М.: "ЭКОМ", 2002. - 304с. 211. Тур С.Н., Бакучаева Т.П. Первые шаги в мире Информатики. Методиче-ское пособие для учителей. 1-4 класс. - С.-Пб. "БХВ - Петербург", 2002. - 544с. 212. Тур С.Н., Бакучаева Т.П. Первые шаги в мире Информатики. Методиче-ское пособие для учителей. 5-6 класс. - С.-Пб. "БХВ - Петербург", 2002. - 304с. 213. Семакин И.Г., Хеннер Е.К. Информатика. Учебник для 11 класса. - М., Лаборатория Базовых Знаний, 2002. 214. Угринович Н. Информатика и информационные технологии. - М., Лабо-ратория базовых знаний, 2002. - 512с. 215. Угринович Н., Босова, Михайлова Практикум по информационным тех-нологиям. Лаборатория базовых знаний. 2002. -394с. 216. Макарова Н.В. и др. Информатика. 7-9 класс. Базовый курс. Теория. -СПб.:"Питер", 2002. -368с. 217.Ракитина Е.А. и др. Информатика в школе. Приложение к журналу. -М.:"Образование и Информатика", 2002. -152с. 218. Гиз К., Холмс А. Основы Web-дизайна. Вспомогательное руководство. - М.: "Вильямс", 2002. - 640с. 219. Комер Д. Принципы функционирования Интернета. Учебный курс. - - СПб.: "Питер", 2002. - 384с. 220. Ракитина Е.А., Галыгина И.В., Галыгина Л.В., Милохина Л.В., Попов С.В. Информатика в школе: ж. «Информатика и образование», №1-2002. – М.: «Образование и Информатика», 2002. – 152с. 221. Шауцуева Л.З. Информатика: Учебное пособие для 10-11 классов обще-образовательных учреждений. - М., изд-во "Просвещение", 2002. -416с. 222. Златопольский Д.М. 1700 заданий по Microsoft Excel. Основы информа-тики. - С.Пб "БХВ - Петербург", 2003. - 544с. 223. Первин Ю.А. Информатика в школе. Книга для ученика. Основы ин-форматики. - С.Пб "БХВ - Петербург", 2003. - 352с.

179

224. Первин Ю.А. Информатика в школе. Книга для учителя. - С.Пб "БХВ - Петербург", 2003. - 144с. 225. Калинина Т.Б., Русакова О.Л., Шестакова Л.В. и др. Самостоятельные работы, тестыи диктанты по информатике.- М.: "Образование и Информати-ка", 2003. - 120с. 226.Информатика в школе: Приложение к журналу "Информатика и образо-вание", №4 - 2003. М.:"Образование и Информатика",2003. - 96с. 227. Семакин И. Г., Хеннер Е. К. Информатика. 10-й класс. М.: "БИНОМ." "Лаборатория базовых знаний", 2003. -164 с. 228. Олифер В.Г., Олифер Н.А. Сетевые операционные системы. - СПб.: "Пи-тер", 2003. - 539с. 229. Константайн Л., Локвуд Л. Разработка программного обеспечения. - СПб.: "Питер", 2003. - 592с. 230. Филипов А.Ю. Офисные технологии. Учебное пособие. - Томск. Том-ский гос.университет систем управления и радиоэлекиронники, 2003 231. Информатика в школе: приложение к журналу «Информатика и образо-вание», №4-2003. Решение типовых задач по информатике. – М.: «Образова-ние и Информатика», 2003. – 96с. 232. Кравцова А.Ю. Основные направления использования зарубежного опы-та для развития методической системы подготовки учителей в области ин-формационных и коммуникационных технологий. Теория и практика. . – М.: «Образование и Информатика», 2003. – 232с. 233. Самостоятельные работы, тесты и диктанты по информатике./Под ре-дакцией С.В.Русакова; Н.Н. Моисеевой, Е.В.Давыдовой – М.: «Образование и Информатика», 2003. – 120с. 234. Пономоренко Е.А. Контрольные работы по информатике. – М.: «Обра-зование и Информатика», 2003. – 100с. 235. Тимошевская Н.Е. Программирование и основы алгоритмизации. - Учебное пособие. - Томск. Томский гос.университет систем управления и ра-диоэлекиронники, 2003. 236. Хэлворсон М., Янг М. Эффективная работа Microsoft Office System 2003. - СПб.: "Питер", 2004. - 1232с. 237. Браунде Э.Дж. Технология разработки программного обеспечения. - СПб.: "Питер", 2004. - 655с. 238. Быстро и легко осваиваем работу в сети Интернет. - М.: "Лучшие кни-ги", 2004. - 384с. 239. Гусев В.С. Самоучитель.: самоучитель работы в Интернет. - М.: "Виль-ямс", 2004. - 304с. 240. Дансмор Б.,Скадьер Т. Справочник по телекоммуникационным техноло-гиям. - М.: "Вильямс", 2004. - 640с. 241. Коровченко Э.С. Энциклопедия Internet 2004. - М.: "Новый издательский дом", 2004. - 752с. 242. Коцубинский А.О., Грошев С.В. Современный самоучитель работы в се-ти Интернет. Учебное пособие. - М.: "Триумф", 2004. - 320с.

180

243. Кучерявый Е.А. Управление трафиком и качеством обслуживания в сети Интернет. - СПб.: "Наука и техника", 2004. - 336с. 244. Кутугина Е.С. Моделирование. Учебное пособие. - Томск. Томский гос.университет систем управления и радиоэлекиронники, 2004. 245. Кутугина Е.С. Арифметические и логические основы построения ком-пьютера: учебное пособие. - Томск. Томский гос.университет систем управ-ления и радиоэлекиронники, 2004. 246. Кутугина Е.С. Информация. Информационные процессы. Учебное посо-бие. - Томск. Томский гос.университет систем управления и радиоэлекирон-ники, 2004. 247. Лоу Д. Internet Explorer 6.0 для "чайников". - М.: "Вильямс", 2004. - 288с. 248. Олифер В.Г., Олифер Н.А.Компьютерные сети. Принцыпы, технологии, протоколы. - СПб.: "Питер", 2004. - 864с. 249. Cафронов И.К. Бейсик в задачах и примерах. - С.-Пб.: БХВ-Петербург, 2004. -224с. 250. Аляев Ю.А., Кушев В.О., Раевский В.Н. Введение в вычислительную технику. Учебное пособие и лабораторный практикум. – Пермский государ-ственный университет. Пермь: «Пресс-мастер», 2004. – 184с. 251. Замятина Е.Б., Лядова Л.Н., Мызникова Б.И., Фролова Н.В. Введение в Информатику. Учебное пособие. Часть 1. Теоретические основы. – Пермский государственный университет. Пермь: «Пресс-мастер», 2004. – 144с. 252. Замятина Е.Б., Лядова Л.Н., Мызникова Б.И., Фролова Н.В. Введение в Информатику. Учебное пособие. Часть 2. Лабораторный практикум. – Перм-ский государственный университет. Пермь: «Пресс-мастер», 2004. – 252с. 253. Лебедева Т.Н., Миндоров Н.И. Информационные технологии в обуче-нии. Учебное пособие и лабораторный практикум. – Пермский государствен-ный университет. Пермь: «Пресс-мастер», 2004. – 200с. 254. Штайнер Г. HTML/XML/CSS. Справочник. - М., Лаборатория базовых знаний, 2005.- 510с. 255. INTEL «Обучение для будущего » (при поддержке Microsoft)/ Под об-щей редакцией Ястребцовой Е.Н. и Быховского Я.С. Учебное пособие. М.: «Русская Редакция», 2005. – 368с. 256. Чернов А.А. Конспекты уроков в 9-11 классах. Практикум по програм-мированию. - Волгоград: "Учитель", 2005. - 236с. 257. Симонович С.В. ИНФОРМАТИКА. Базовый курс. - "Питер", М.-С.-Петербург, Нижний Новгород и другие. 2005. - 640 с. 258. Васильева Г.Н., Шестаков А.П., Ситникова Н.А., Широких А.А. Инфор-мационно-коммуникационные технологии в обучении математике. Учебное пособие. - Пермь, Пермский государственный университет, 2006. – 238с. 259.Пестерева Е.Ю. Информатика. Ответы на билеты. 11класс. -М.:"ЭКСМО", 2006. - 160с. 260. 261. Угринович, Босова, Митхайлова. Информатика. Практикум по информа-ционным технологиям.- "Лаборатория базовых знаний", 2007. - 394с.

181

262.Угринович Н. Информатика. Базовый курс. Учебник 8 кл. БИНОМ,2007.- 205с. 263. Угринович Н. Информатика. Базовый курс. Учебник 9 кл. БИ-НОМ,2007.- 215с. 264.Угринович Н.Д. Информатика и ИКТ. Профильное обучение. Учебник 10 кл. БИНОМ,2007.- 371с. 265.Угринович Н.Д. Информатика и ИКТ. Учебник 11 кл. БИНОМ,2007.- 385с. 266. Макарова Н.В. Программа по информатике и ИКТ. Системно-информационная концепция. 5-11 класс. - СПб.:Питер, 2007. - 128с. 267. Гилярова М.Г. Информатика. 10 класс. Поурочные планы по учебнику Н.Д.Угриновича "Информатика и информационные технологии. 10-11 клас-сы." - Волгоград: "Корифей", 2007. - 128с. 268. Рябинина Л.В. "Информатика". 9 класс: поурочные планы по учебнику Н.Д.Угриновича. - Волгоград: "Учитель",2007. - 204с. 269.Макарова Н.В. Информатика и ИКТ: Методическое пособие для учите-лей. Часть 1. Информационная картина мира. - СПб.: "Питер",2008. - 300с. 270. Макарова Н.В. Информатика и ИКТ: Методическое пособие для учите-лей. Часть 2. Програмное обеспечение информационных технологий. - СПб.: "Питер",2008. - 430с. 271.Угринович Н.Д. Информатика и ИКТ. Учебник 10 кл. Базовый уровень. БИНОМ, 2008. - 212с. 272. Макарова Н.В. Информатика и ИКТ: Методическое пособие для учите-лей. Часть 3. Техническое обеспечение информационных технологий. - СПб.: "Питер",2008. - 206с. 273. Информатика: Учебник/под ред. Н.В. Макаровой. - М.: Финансы и ста-

тистика, 2000. - 768 с. 274. Информатика. Базовый курс. Учебник для Вузов/под ред. С.В. Симо-

новича, - СПб.: Питер, 2000. 275. Симонович С. В., Евсеев Г.А., Практическая информатика, Учебное по-

собие. М.: АСТпресс, 1999. 276. Фигурнов В. Э. IBM PC для пользователя. М.: Инфра-М, 2001 г. 277. Симонович С.В., Евсеев Г.А., Алексеев А.Г. Специальная информати-

ка, Учебное пособие. М.: АСТпресс, 1999. 278. Информатика: Практикум по технологии работы на компьютере./ Под

ред. Н.В. Макаровой. - М.: Финансы и статистика, 2000 . 279. А.В.Могилев, Н.И.Пак, Е.К.Хеннер, Информатика, Учебник для ВУЗов

– М.: Издательство Academa, 1999. 280. Денисов А., Вихарев И., Белов А.. Самоучитель Интернет. – Спб: Пи-

тер, 2001. - 461 с. 281. Евдокимов В.В. и др. Экономическая информатика. Учебник для вузов.

Под ред. д. э. н., проф. В.В. Евдокимова. СПб.: Питер паблишинг, 1997. 282. Основы современных компьютерных технологий. Ред. Хомченко А.Д. 283. Бойс Д. Осваиваем Windows 95. Русская версия. 1997.

182

284. Шкаев А.В. Руководство по работе на персональном компьютере. Спра-вочник. М.: Радио и связь, 1994 г.

285. Савельев А.Я., Сазонов Б.А., Лукьянов Б.А. Персональный компьютер для всех. Хранение и обработка информации. Т.1 М.: Высшая школа, 1991.

286. Брябрин В.М. Программное обеспечение персональных ЭВМ. М.: Нау-ка, 1990.

287. Мартин, Метьюз. Excel для Windows 95/97. М.: АВЕ. - 1996. 288. Экономическая информатика. – СПб.: Питер, 1997. – 592 с. 289. Могилев А.В. и др. Информатика. – М., 1999. – 816 с. 290. Комягин В.Б., Коцюбинский А.О. Excel 7.0 в примерах. М.: Нолидж,

1996. 291. Крамм. Р. Программирование в Access для чайников. К.: Диалектика,

1996. 292. Фролов А.В., Фролов Г.В. Глобальные сети компьютеров. Практиче-

ское введение в Internet, E-Mail, FTP, WWW и HTML. М.: Диалог-МИФИ, 1996.

293. Коцюбинский А.О., Грошев С.В. Современный самоучитель работы в сети Интернет. М.: Триумф, 1997.

294. Гончаров А. HTML в примерах. СПб.: Питер, 1997. 295. Левин А. Самоучитель работы на персональном компьютере. М., 1995. 296. Пасько. Microsoft Office - 97. К.: BHV, 1998. 297. Рогов В.П. Excel-97. Серия “Без проблем”. М.: Бином. 1997. 298. Каратыгин С.А. Access-97 (серия “Без проблем”) - М., 1997. 299. Пасько В. Microsoft Office’97, К.: BHV, 1998. 300. Гончаров А. Excel 7.0 в примерах. Спб.: Питер, 1996. 301. Гурин Н.И. Работа на персональном компьютере. М., 1994. 302. Абрамов С.А. Начала информатики. М.: 1989. 303. Острейковский В.А. Информатика. - М.: Высшая школа, 1999. 304. Тюрин Ю.Н., Макаров А.А. Статистический анализ данных на компью-

тере. Под ред. В.Э. Фигурнова. М.: ИНФРА-М, 1998. 305. Дюк В. Обработка данных на ПК в примерах. СПб.: Питер. - 1997г. 306. Основы компьютерных технологий. – СПб.: Корона, 1998. – 448 с. 307. Шафрин Ю.А. Основы компьютерной технологии. – М.: АБВ, 1997. –

656 с. 308. Д.А. Поспелов. Информатика: Энциклопедический словарь для начи-

нающих. – М.: Педагогика-Пресс, 1994. – 352 с. 309. Основы современных компьютерных технологий: Учебное посо-

бие/под. ред. Хомоненко. – СПб.: КОРОНА, 1998.

183

Informatika faniga tegishli Internet ilovalar

1. http://www.tdpu.uz

2. http://www.pedagog.uz

3. http://www.tdpuziyonet.uz

4. http://www.edu.uz

5. http://www.cs.ifmo.ru

6. http://www.intuit.ru

7. http://www.informatika.ru

8. http://www.twirpx.com

9. http://balonov.boom.ru

10. http://gбprog.narod.ru

11. http://ipg.h1.ru

12. http://delo.uka.ru

13. http://books.net-soft.ru

14. http://book.invlad.ru

15. http://inf.e-alekseev.ru

16. http://krutoe.info

184

Mundarija So’z boshi

“Informatika va dasturlash” fanidan o’quv dasturi

“Informatika va dasturlash” fanidan ishchi reja

«Informatika va dasturlash» fanidan yakuniy baholash savollari

«Informatika va dasturlash» fanidan reyting nazorati grafigi

«Informatika va dasturlash» fanidan baholash mezonlari

Kalendar ish rejasi

“Informatika va dasturlash” fanidan ma’ruzalar matni ucun xronolo-

gik xarita

“Informatika va dasturlash” fanidan ma’ruzalar matni

“Informatika va dasturlash” fanidan ma’ruzalar matni uchun peda-

gogik texnologiyalar tatbig’i

«Informatika va dasturlash» fanidan amaliy mashg’ulotlari ishlan-

malari

«Informatika va dasturlash» fanidan mustaqil ta’lim mashg’ulotlari

ishlanmalari

«Informatika va dasturlash» fanidan oraliq baholash testlari

«Informatika va dasturlash» fanidan yakuniy baholash savollari

«Informatika va dasturlash» fanidan electron qo’llanmalar

«Informatika va dasturlash» fanidan atamalar

“Informatika va dasturlash “fanidan foydalanish uchun

adabiyotlar ro’yxati

Informatika faniga tegishli Internet ilovalar

185

Aminov I.B., Eshtemirov S

Informatika va dasturlash

Matematika va mexanika ta’lim yo’nalishi 2-kurs talabalari uchun

O’quv-uslubiy majmua

2 – qism

Documents

INFORMATIKA VA DASTURLASH » fanidan o’quv-uslubiy M A J M … blok fanlari/Informatika... · 2011-09-21 · 3 «Informatika va dasturlash» fanidan O’quv dasturi Kirish Informatika