GODIŠNJI IZVJEŠTAJ GLAVNOG EKONOMISTE

2007. GODINA

Podgorica, 2008. godine

IZDAVAČ: Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog, br. 6 81000 Podgorica Telefon: +382 81 665 331 Fax: +382 81 665 336

WEB ADRESA: http://www.cb-cg.org

SAVJET CENTRALNE BANKE: Mr Ljubiša Krgović, predsjednik Mr Milojica Dakić Petar Drakić Krunislav Vukčević Radmila Savićević Prof. dr Franjo Štiblar

PRIPREMA: Glavni ekonomista dr Nikola Fabris i DIREKCIJA ZA MONETARNU POLITIKU I FISKALNA ISTRAŽIVANJA, DIREKCIJA ZA PLATNI BILANS I REALNI SEKTOR

U Izvještaju je i prilog koji priprema Direkcija za međunarodnu saradnju i EI GRAFIČKI UREDNIK: Andrijana Vujović

LEKTOR: Senka Sekulić

ŠTAMPA: Grafo Crna Gora

TIRAŽ: 150 primjeraka

Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz Izvještaja obavezno navedu izvor

SPISAK UPOTRIJEBLJENIH SKRAĆENICA

ARIMA Autoregressive Integrated Moving Average (Autoregresivni model sa pokretnim prosjecima)

BDP Bruto domaći proizvodBoJ Banka JapanaCBCG Centralna banka Crne GoreCEFTA Central European Free Trade Agreement

(Sporazum o slobodnoj trgovini u centralnoj Evropi)

CG Crna GoraCOICOP Classification of Individual Consumption

According to Purpose (Klasifikacija individualnepotrošnje prema namjeni)

COLI Cost-of-living Index (Indeks troškova života)CPI Consumer Price Index

(Indeks potrošačkih cijena)CR Concentration Ratio (Koeficijent koncentracije)DBOT Design-Build-Operate-Transfer

(isprojektuj-izgradi-upravljaj-transferiši)EBRD European Bank for reconstruction and

development (Evropska banka za obnovu i razvoj)ECAA European Common Aviation Area

(Zajednički evropski vazdušni prostor)ECB European Central Bank

(Evropska centralna banka)EIB European Investment Bank

(Evropska investiciona banka)EMU European Monetary Union

(Evropska monetarna unija)EU European Union (Evropska unija)EUR EuroEURIBOR Euro Interbank Offered Rate

(referentna kamatna stopa u Eurozoni)FED Federal Reserve System

(Sistem federalnih rezervi-Centralna banka SAD)FZD Fond za zaštitu depozitaFZU Fond zajedničkog ulaganjaGFI Godišnji finansijski izvještajGIS Geografski informacioni sistemHE Piva Hidroelektrana Piva HHI Herfindahl-Hirschmanov indeksHICP Harmonised Index of Consumer Prices (Europe)

(Harmonizovani indeks potrošačkih cijena)IBRD International Bank for Reconstruction and

Development (Međunarodna banka za obnovu i razvoj)

IDA International Development Association (Međunarodna organizacija za razvoj)

IFAC International Federation of Accountants (Međunarodna federacija računovođa)

IFC International Financial Corporation (Međunarodna finansijska organizacija)

IPO Initial public offering (primarna ponuda akcija javnosti)

JPY Japanski jenKFW Kreditanstait fur Wiederaufbau

(Kreditna banka za obnovu)LFS Labour Force Survey (Upitnik o radnoj snazi)METI Ministarstvo ekonomije, trgovine i investicija MFI Mikrokreditne finansijske institucijeMMF Međunarodni monetarni fondMONSTAT Zavod za statistiku Crne GoreMOSTE Indeks MontenegroberzeMRS Međunarodni računovodstveni standardiMSFI Međunarodni standardi finansijskog izvještavanjaNEX PIF Indeks privatizaciono- investicionih fondova Nex

Montenegro berzeNEX20 Indeks kompanija Nex montenegro berzeOECD Organization for Economic Cooperation and

Development (Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj)

OPEC Organisation of Petroleum Exporting countries (Organizacija zemalja izvoznica nafte)

OEBS Organizacija za evropsku bezbijednost i saradnjuPDV Porez na dodatu vrijednostpp Procentni poenPPEKS Prosječna ponderisana efektivna kamatna stopaPPNKS Prosječna ponderisana nominalna kamatna stopaPPS Purchasing Power Standard

(Standard kupovne moći)RCG Republika Crna GoraRPI Retail Price Index (Indeks cijena na malo)SAD Sjedinjene Američke DržaveSCG Srbija i Crna GoraSDI Strane direktne investicijeSFRJ Socijalistička Federativna Republika JugoslavijaSDR Special Drawing Rights (Specijalna prava vučenja)SWOT Strengths, Weaknesses, Opportunities, and Threats

(prednosti, slabosti, šanse i rizici)UNMIK United Nations Mission in Kosovo

(Misija Ujedinjenih nacija na Kosovu) USD Američki dolarZOP Zavod za obračun i plaćanjaZZZ Zavod za zapošljavanje

Površina: 13.812 km2

Populacija (broj stanovnika): 620.145

Dužina granica: 614 km

Glavni grad: Podgorica (169.132 stanovnika) - administrativni i ekonomski centar

Prijestonica: Cetinje - istorijski i kulturni centar

Dužina morske obale: 293 km

Dužina plaža: 73 km

Najduža plaža: Velika plaža, Ulcinj - 13.000 m

Najviši vrh: Bobotov kuk (planina Durmitor) - 2.522 m

Najveće jezero: Skadarsko - 391 km2

Najdublji kanjon: rijeka Tara - 1.300 m

Najveći zaliv: Boka kotorska

Vremenska zona: GTM+1

Elektrosistem: 220V/50Hz

Klima: mediteranska

Prosječna temperatura vazduha: Ljeti 27.4 oC

Maksimalna temperatura mora 27.1 oC

Prosječan broj sunčanih dana u godini: 240

Kupališna sezona: 180 dana

More: Jadransko

Providnost mora: od 38 do 56 m

OSNOVNE INFORMACIJE O CRNOJ GORI

MAKROEKONOMSKA KRETANJA U 2007. GODINI 9

1. REALNI SEKTOR 13

1.1. Bruto domaći proizvod 151.2. Djelatnosti 211.3. Cijene 271.4. Tržište rada 361.5. Rezultati obrade finansijskih izvještaja pravnih lica iz Crne Gore 40

2. MONETARNA KRETANJA 49

2.1. Novčana masa 522.2. Likvidnost banaka 532.3. Agregatni bilans stanja banaka 552.4. Obavezna rezerva banaka 722.5. Mikrokreditne finansijske institucije 752.6. Aktivne kamatne stope 76

3. TRŽIŠTE KAPITALA 81

4. FISKALNI SEKTOR 89

4.1. Prikaz Budžeta 914.2. Prikaz budžetskih fondova u 2007. godini 99

5. DRŽAVNI DUG 101

5.1. Spoljni državni dug 1035.2. Unutrašnji državni dug 1055.3. Upravljanje državnim dugom 105

6. EKSTERNI SEKTOR 107

6.1. Tekući račun platnog bilansa 1116.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija 120

7. MEĐUNARODNA EKONOMIJA 123

7.1. Konjukturna kretanja 1267.2. Kamatne stope 1317.3. Kretanje kurseva 132

8. NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI 135

9. PRILOZI 141

SADRŽAJ

Pregled makroekonomskih pokazatelja

* Procjena Sekretarijata za razvoj** Mjereno efektivnim časovima rada*** Državni dug bez duga javnih preduzeća

2006. 2007.Promjena

%REALNI SEKTORGDP (u tekućim cijenama, u milionima eura)* 2.003,6 2.278,1 13,7

Industrijska proizvodnja (u odnosu na isti period perthodne godine) 1,0% 0,1%Šumarstvo (u odnosu na isti period perthodne godine) 15% -19.4%Građevinarstvo (u odnosu na isti period perthodne godine)* 57,6% 1,7%

ZaposlenostBroj zaposlenih 150.746 159.223 5,6Broj nezaposlenih 38.876 31.469 -19,1

Stopa inflacijeTroškovi života (u odnosu na decembar prethodne godine) 2,8% 7,7%Cijene na malo (u odnosu na decembar prethodne godine) 2,0% 8,0%Cijene proizvođača industijskih proizvoda (u odnosu na decembar prethodne godine) 2,9% 14,5%

Prosječna zarada (EUR-bez poreza i doprinosa) 282 338 19,9MONETARNI SEKTORM11(umilionima eura) 1098,5 1556,9 41,7Ukupni depoziti (u milionima eura) 1.075,8 2.091,1 94,4

Depoziti privrede 321,0 663,5 106,7Depoziti države 113,5 206,0 81,5

Centralna vlada 21,0 24,4 16,2Institucije i agencije centralne Vlade 20,1 32,9 63,8Fondovi i opštine 72,4 148,7 105,4

Depoziti finansijskih institucija 75,1 103,1 37,3Depoziti stanovništva 499,4 1.019,3 104,1Depoziti - ostalo 66,8 99,2 48,4

Ukupni krediti (u milionima eura) 847,2 2.246,6 165,2Krediti privredi 471,3 1.364,4 189,5Krediti državi 42,9 33,5 -21,9

Centralna vlada 12,2 0,4 -96,7Institucije i agencije centralne Vlade 3,7 8,5 130,3Fondovi i opštine 27,0 24,6 -9,1

Krediti bankama i finansijskim institucijama 6,5 17,8 174,4Krediti stanovništvu 311,2 795,0 155,5Krediti - ostalo 15,3 35,9 134,6

Promet na berzama (u milionima eura) 377,0 727,0 92,8NEX berza 135,70 452,8 233,7Montenegro berza 241,30 274,2 13,6

Berzanski indexi NEX20 18.050,8 34.168,63 89,3NEX PIF 17.763,6 39.229,17 120,8MOSTE 918,9 1.627,7 77,1Prosječna kamatna stopa na 28-dnevne državne zapise, poslednja nije bilo aukcijaProsječna kamatna stopa na 56-dnevne državne zapise, poslednja nije bilo aukcijaProsječna kamatne stope na 91-dnevne državne zapise, poslednja 0,97%Prosječna kamatna stopa na 182-dnevne državne zapise, poslednja 0,49% 0,49%

FISKALNI SEKTOR(u milionima eura)Izvorni prihodi 567,2 791,0 39,5Ukupni rashodi i Neto pozajmice 532,5 622,5 16,9Suficit/deficit države 34,6 168,4 386,7

Finansiranje -32,1 -139,4 334,3Grantovi 0,1Prihodi od privatizacije 6,3 5,4 -14,3Neto zaduženje -38,5 -144,9 276,4

EKSTERNI SEKTORSaldo tekućeg računa (u milionima EUR) -531,2 -1.007,6 89,7

Trgovinski bilans -849,3 -1.524,2 79,5Bilans usluga 197,1 440,1 123,3%pokrića trgovinskog deficita sa ostalim saldima 37,5 33,9

Saldo tekućeg računa u % od GDP (u EUR) -26,5 -44,2Spoljni državni dug***(u milionima eura) 504 462,1 -8,3Unutrašnji državni dug (u milionima eura) 197,1 275,1 39,6

9

MAK

ROEK

ON

OM

SKA

KRET

ANJA

U 2

007.

GO

DIN

I

Najvažniji trendovi koji su obilježili 2007. godinu koja se može ocijeniti vrlo uspješnom, jesu: visoka stopa rasta BDP-a, budžetski suficit, rekordan priliv stranihdirektnih investicija, porast broja zaposlenih, kao i izuzetno dinamičan razvoj bankarskog sistema. Kao negativne trendove možemo izdvojiti: rast inflacije,rast deficita tekućeg računa platnog bilansa i preve-liku kreditnu ekspanziju. U 2007. godini Crna Gora je postala punopravna članica Međunarodnog monetar-nog fonda i Svjetske banke.

Prema preliminarnim podacima, BDP je u 2007. godini povećan za 7%. Rast BDP-a je uslovljen najviše rastom u oblasti usluga, i to turizma, trgovine i finansijskogposredovanja. Međutim, ubrzani rast stvara i svoje protivrječnosti. Stoga treba imati u vidu da su prisutni i određeni simptomi pregrijanosti ekonomije, poput rasta inflacije, rasta cijena nekretnina, rasta cijena natržištu kapitala, rasta privatnog duga, rasta deficita te-kućeg računa platnog bilansa, rasta agregatne tražnje i dr. Ovakva situacija je signal da je potrebno preduzeti određene mjere ekonomske politike koje bi obezbije-dile da se privredna ekspanzija nastavi u budućnosti, i bilo bi pogrešno ignorisati ove signale.

CBCG je nastavila sa eksperimentalnom obradom zavr-šnih računa. Rezultati, koji se mogu smatrati uslovno reprezentativnim za crnogorsku ekonomiju, s obzirom na broj pravnih lica koja dostavljaju izvještaje i njihov kvalitet, pokazuju da je privreda pozitivno poslovala i za razliku od 2005. godine, kada je ostvaren neto gu-bitak u iznosu od 211 miliona eura, u 2006. godini je ostvaren neto dobitak u iznosu od 60 miliona eura. Analiza četiri indikatora: neto profitna margina, stopa prinosa na ukupnu aktivu, koeficijent opšte likvidno-sti, kao i koeficijent likvidnosti II nivoa, pokazuje dasu se svi analizirani indikatori poboljšali u odnosu na

MAKROEKONOMSKA KRETANJA U 2007. GODINI

prethodnu godinu. Ipak, oni ukazuju da još uvijek nije ostvaren zadovoljavajući nivo likvidnosti crnogorske privrede. Analiza završnih računa pokazuje da su dje-latnosti koje se najbrže razvijaju: poslovi sa nekretni-nama, finansijsko posredovanje, saobraćaj, trgovina ipoljoprivreda.

Inflacija je u porastu i mjerena indeksom troškova ži-vota iznosila je 7,7%. Prosječna godišnja stopa inflacijeje iznosila 4,2%. Razlozi porasta inflacije se mogu gru-pisati na interne i eksterne. Najvažniji eksterni razlozi su povezani sa rastom cijena nafte i hrane na svjetskim tržištima. Interni razlozi su sa jedne strane rezultat ot-klanjanja cjenovnih dispariteta (povećanje cijena elek-trične energije i fiksne telefonije), a sa druge stranesu direktna posljedica značajno povećane agregatne tražnje. Treba imati u vidu i to da antimonopolska po-litika još uvijek ne funkcioniše na zadovoljavajući na-čin, da je u 2007. godini stopa inflacije bila u porastuu gotovo svim zemljama, kako u razvijenim, tako i u privredama u tranziciji. Takođe, treba imati u vidu da je za Crnu Goru od velikog značaja da se otklone svi cjenovni dispariteti do ulaska u Evropsku uniju, kako bismo se u najkraćem mogućem roku „kvalifikovali“ začlanstvo u Evropskoj monetarnoj uniji. Takva politika nužno vodi nešto višoj stopi inflacije. U svakom sluča-ju, vrlo sugestivno može biti iskustvo nekih baltičkih republika koje su kriterijum inflacije ispunjavale godi-nama, a kada su ušle u proces evaluacije za Evropsku monetarnu uniju nijesu uspjele da ga ostvare.

Bazična stopa inflacije je iznosila 3,2%. Kad god postoji velika razlika između bazične i tekuće stope inflacije, postoje ograničene mogućnosti da se mjerama eko-nomske i monetarne politike utiče na smanjivanje in-flacije. Jedan set mjera iz svog domena Centralna ban-ka Crne Gore je već preduzela. Ograničili smo kreditnu

10

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

ekspanziju, koja će uticati na smanjivanje agregatne tražnje. Dalji prostor, ukoliko bude postojala potre-ba, za eventualni uticaj na stopu inflacije treba, prijesvega, tražiti u domenu fiskalne politike. To znači da preveliko povećanje javnih rashoda i plata može biti kontraproduktivno. Takođe, postoji prostor da ukoli-ko budu postojali inflatorni pritisci da se privremenosnize određene kategorije poreza i akciza.

Gotovo svi monetarni agregati su dostigli rekordne iznose. Novčana masa (agregat M21) je povećana za 71,9%, odobreni krediti za 165%, depoziti za 94%, štednja stanovništva za 104%. Aktiva banka je gotovo dostigla iznos od tri milijarde eura, a depoziti su prema-šili iznos od dvije milijarde. Ročna struktura depozita je poboljšana, ali još uvijek nije zadovoljavajuća. Ban-karski sistem se pokazao da je uz turizam, vjerovatno, najznačajniji pokretač privrednog rasta.

Stopa rasta kredita u prethodnoj godini je bila previ-soka i vodila je nizu negativnih efekata. Značajan dio kredita je korišćen za kupovinu uvoznih potrošnih do-bara što je vodilo pogoršanju deficita tekućeg računaplatnog bilansa. Velika kreditna ekspanzija je vodila i povećanju agregatne tražnje što je vodilo dodatnim inflacionim pritiscima. U uslovima velike kreditne ek-spanzije javlja se opasnost da se dio kredita može odo-briti i klijentima sa lošijim bonitetom. Takođe ukoliko postoje neki znaci „pregrijavanja ekonomije“ prevelika kreditna ekspanzija može uticati na pogoršanje stanja. Ovako visoka kreditna ekspanzija se nije mogla finansi-rati iz domaćih izvora (depozita i kapitala), tako da smo prvi put u 2007. godini došli u situaciju da su odobreni krediti bili viši od depozita. Logična posljedica je bila rast zaduživanja banaka u inostranstvu. Takođe je i ne-adekvatna ročna struktura izvora i plasmana banaka. Zbog toga su bile nužne mjere CBCG koje su usmjerene na ograničavanje kreditne ekspanzije. Većina zemalja regiona, takođe, primjenjuje određene mjere usmje-rene na ograničavanje kreditne ekspanzije. I pored primjene pomenutih mjera, realno je očekivati da će i naredne godine Crna Gora imati najvišu stopu rasta kredita u regionu. Na taj način je ostavljeno dovoljno prostora da ove mjere ne predstavljaju razvojno ogra-ničenje za privredu.

Aktivne kamatne stope su nastavile tendenciju pada. Prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa je na kraju 2007. godine iznosila 9,09% i u odnosu na kraj prethodne godine je bila niža za 0,85 procentnih po-ena. Tendencija opadanja kamatnih stopa je bila nešto sporija nego prethodnih godina, ali takva situacija je bila očekivana imajući u vidu rast međunarodnih refe-rentnih kamatnih stopa, visoku tražnju za kreditima, kao i rast inflacije. Realna kamatna stopa je bila niska i iznosila je svega oko 1,4% na kraju 2007. godine.

Budžetski suficit je ostvaren drugu godinu zaredom iiznosio je 168,4 miliona eura (primarni budžet) ili 7,4% BDP. U pitanju je rekordan suficit i ova tendencija semože ocijeniti pozitivnom. Za eurizovane (dolarizovane) ekonomije budžetski suficit je važan uslov održivostisistema. Takođe, smatramo pozitivnim što se prvi put budžet sastoji od tekućeg budžeta, kapitalnog budže-ta i budžeta fondova.

Industrijska proizvodnja je u stagnaciji. Ovogodišnje kretanje industrijske proizvodnje je pokazalo da u ma-lim ekonomijama, kao što je crnogorska, poteškoće u proizvodnji samo nekoliko preduzeća mogu značaj-no uticati na ukupan obim industrijske proizvodnje. Imajući u vidu brojne zastoje u proizvodnji električne energije, u ovoj oblasti je ostvaren pad od 27,4%. Da je ta proizvodnja bila na prošlogodišnjem nivou, nivo in-dustrijske proizvodnje bi bio viši za oko 6,5%. Svakako ohrabrujuće dijeluje oživljavanje industrijske proizvo-dnje u posljednjem kvartalu 2007. godine.

Turizam i dalje predstavlja jednu od grana koja se najdinamičnije razvija i koja utiče na ubrzani razvoj velikog broja drugih povezanih grana. Njegov razvoj je vrlo značajan, jer on u velikoj mjeri utiče i na razvoj saobraćaja, telekomunikacija, prehrambene industrije, industrije namještaja, trgovine i čitavog niza drugih grana. Turizam već petu godinu uzastopno ostvaruje dvocifrenu stopu rasta, a svakako je i pozitivna ten-dencija što se povećao prosječan broj noćenja turista koji posjete Crnu Goru. Broj turista koji su posjetili Crnu Goru u 2007. godini bio je viši za 18,8%, a broj ostvarenih noćenja za 23%. Prvi put poslije 1989. go-dine Crnu Goru je posjetilo više od milion turista (1,13

11

MAK

ROEK

ON

OM

SKA

KRET

ANJA

U 2

007.

GO

DIN

I

miliona). Na ovaj način smo se približili rekordnom broju iz 1989. godine, koji bi vjerovatno mogao biti prevaziđen 2008. godine. Ipak, radi održivog razvoja turizma značajno je unaprijediti infrastrukturu, vodi-ti računa o očuvanju životne okoline i nastojati da se pored primorskog turizma u većoj mjeri reaktiviraju i ostali vidovi turizma.

Nivo ekonomske aktivnosti u građevinarstvu je bio nešto niži od prošlogodišnjeg, ali to je u velikoj mjeri posljedica izuzetno visokog obima aktivnosti u pretho-dnoj godini u ovom sektoru. Izuzetno visoka vrijednost ugovora zaključenih u posljednjem kvartalu prethodne godine sugeriše da u 2008. godini treba očekivati visok nivo aktivnosti u ovom sektoru.

Posmatrano kao cjelina, rast ekonomske aktivnosti je ostvaren u saobraćaju. Generalno gledano stanje sao-braćajne infrastrukture se ne može ocijeniti zadovo-ljavajućim, ali ohrabruju najave i potpisani sporazumi o ulaganju u saobraćajnu infrastrukturu u 2008. godi-ni. Nivo ekonomske aktivnosti u šumarstvu je bio niži, a osnovni razlog je kašnjenje potpisivanja ugovora o dodjeli koncesija u šumarstvu.

Nakon velikog rasta berzanskih indeksa na početku godine, od polovine maja došlo je do opadanja njiho-vih vrijednosti. U odnosu na maksimalnu vrijednost na kraju godine, berzanski indeksi su bili niži od 23% do 34%. Na ovaj način se potvrdila naša više puta pona-vljana hipoteza da je zbog precijenjenosti vrijednosti akcija nužna njihova korekcija. Pozitivno je to što je ko-rekcija cijena bila postepena, a ne u vidu jednokratnog „šoka“. Takođe, pokazalo se da je crnogorska privreda u malom stepenu zavisna od tržišta kapitala, jer u pro-tivnom ne bi bilo moguće ostvariti visoku stopu rasta u uslovima dramatičnog opadanja berzanskih indeksa. Neto odliv portfolio investicija je iznosio pet miliona eura i pokazuje da se jedan broj stranih investitora povukao sa crnogorskog tržišta kapitala.

Prosječna zarada bez poreza i doprinosa povećana je za 19,9%. To znači da su realne zarade porasle za 15%. Sa jedne strane ovakva tendencija je vjerovatno nu-žna zbog relativno niske osnovice, ali sa druge strane

treba imati u vidu da za zemlju dugoročno nije dobra tendencija da nivo zarada raste brže od nivoa produ-ktivnosti, jer utiče na smanjenje međunarodne kon-kurentnosti zemlje.

Deficit tekućeg računa platnog bilansa je iznad svih oče-kivanja i postaje zabrinjavajući. Prema preliminarnim podacima, u 2007. godini je iznosio preko jedne mili-jarde eura ili oko 45% procijenjenog BDP-a. Iako je on u velikoj mjeri posljedica ubrzanog razvoja, zabrinjava činjenica da je on sve manjim dijelom pokriven stra-nim direktnim investicijama, a raste učešće privatnog spoljnog duga. Neto prilivom SDI pokriveno je svega 52% deficita tekućeg računa platnog bilansa u 2007. godini, a u prethodnoj godini ta pokrivenost je iznosila 88%. Osnovni razlozi koji su doveli do rasta deficita te-kućeg računa platnog bilansa su: niska konkurentnost domaćih proizvođača, visok uvoz električne energije, rast cijena nafte na svjetskim berzama, veliki priliv SDI, prekomjerna potrošnja, visoka stopa rasta odobrenih kredita i dr. U uslovima eurizacije, deficit tekućeg ra-čuna platnog bilansa nosi manje rizike, nego u sluča-jevima zemalja koje imaju svoju valutu, ali i opcije za njegovo elimisanje su sužene, jer se ne može koristiti politika deviznog kursa. Rastući deficit je često poka-zatelj rastućih neravnoteža: prevelikog priliva kapita-la, precijenjene vrijednosti imovine (HOV i nekretnina), pregrijavanja ekonomije, pogoršanja bilansne pozicije privrede (rast zaduženosti u bilansima). Imajući u vidu pogoršanje eksterne neravnoteže, CBCG će u narednom periodu pripremiti posebnu studiju sa osnovnim ciljem dodatne analize uzroka pogoršanja tekuće neravnote-že i prijedloga mjera za njeno smanjenje.

Deficit je ostvaren samo na jednom podračunu pla-tnog bilansa, dok je na svim ostalim ostvaren suficit.U pitanju je bilans robne razmjene, i deficit na ovomračunu je prešao 1,5 milijardu eura. Ono što dodatno zabrinjava je da izvoz opada (-4,5%), dok uvoz ima izu-zetno visok rast (44%). Takođe je nepovoljna i struktura izvoza i uvoza. U strukturi izvoza samo tri najvažnije stavke, koje u osnovi predstavljaju sirovine, predsta-vljaju dvije trećine izvoza. Sa druge strane u uvozu dominiraju potrošačka dobra, ali je primjetan i rast uvoza investicionih dobara.

12

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Priliv stranih investicija je rekordan. Neto priliv stranih investicija je iznosio 529 miliona i u odnosu na pretho-dnu godinu je bio viši za 12%. Ipak, ne možemo biti u potpunosti zadovoljni ostvarenom strukturom priliva SDI, jer je preko polovine priliva usmjereno prema ne-kretninama i poslovima povezanim sa nekretninama. Ovo je pokazatelj da je turizam oblast u kojoj Crna Gora ima značajne komparativne prednosti, ali bi bilo od ve-likog značaja da se poveća priliv SDI u druge uslužne i proizvodne djelatnosti.

Prema preliminarnim podacima Ministarstva finan-sija, državni dug Crne Gore na kraju 2007. godine je iznosio 737,2 miliona eura, odnosno 32,4% procije-njenog BDP-a za 2007. godinu. Mastrihtski kriterijum za državni dug predviđa gornju dozvoljenu granicu od 60% BDP-a. Spoljni dug je iznosio 462,1 milion eura ili 20,3% BDP-a. Postojeći nivo zaduženosti se može oci-jeniti prihvatljivim i po ovom indikatoru situacija je bolja nego u većini zemalja članica EU.

Prioriteti u narednom periodu za ekonomsku politiku treba da budu: završetak procesa privatizacije i pre-strukturiranja velikih preduzeća, dalje unapređivanje poslovnog ambijenta i deregulacija administrativnih procedura, smanjenje udjela sive ekonomije, unapre-đivanje efikasnosti sudskog sistema, povećanje fle-ksibilnosti tržišta rada i efektivna primjena antimo-nopolskog zakonodavstva. Istovremeno, neophodno je nastaviti vođenje politike približavanja Crne Gore međunarodnim integracijama u čije članstvo još uvijek nije primljena, a prije svega ka Evropskoj uniji i Svjetskoj trgovinskoj organizaciji. Stoga, i u 2008. godini jedan od najvažnijih zadataka kreatora ekonomske politike ostaje harmonizacija nacionalnih propisa sa regulati-vom ove dvije međunarodne institucije.

Prezentirani Izvještaj predstavlja rezultat rada cje-lokupnog Sektora za istraživanje, statistiku i IT i ko-ristim ovu priliku da im se zahvalim na savjesnom i istrajnom radu.

Dr Nikola Fabris, glavni ekonomista

REALNI SEKTOR1

15

REAL

NI S

EKTO

R

1.1. Bruto domaći proizvod

Prema preliminarnim podacima, procijenjeni rast BDP-a za 2007. godinu je iznosio 7%. Rast BDP-a je uslovljen najviše rastom u oblasti usluga, i to turizma, trgovine i finansijskog posredovanja.U toku 2007. godine pozitivan trend je nastavljen i u građevinar-stvu, ali ne intenzitetom koji je zabilježen u 2006. godini.

Tabela br. 1.1 – Ostvareni bruto domaći proizvod, u 000.000 eura

2006. 2007.

BDP 2003,64 2278,14

Izvor: Ministarstvo finansija

Box br. 1.1 - Poređenje BDP-a po stanovniku preko PPS

Poznato je da se bruto domaćim proizvodom obezbjeđuje mjerenje ukupne ekonomske aktivnosti jedne zemlje. Između niza pokazatelja, najčešće korišćen za međunarodna poređenja je BDP po stanovniku. On se, inače, uzima kao sintetički izraz preko kojeg se može izvesti ocjena dostignutog stepena razvijenosti neke zemlje. Prava slika se dobija kada se obavi poređenje BDP-a preko pariteta kupovne moći. Iskoristili smo istraživanje koje je sprovedeno pod pokroviteljstvom Eurostata da bismo mogli napraviti poređenje Crne Gore sa zemljama regiona.

Tabela br. 1 - BDP po stanovniku mjeren preko PPS

Zemlje 2004. 2005. 2006.

EU27 100 100 100

Bugarska 34 35 37

Rumunija 34 35 39

Slovenija 85 87 88

Hrvatska 49 50 52

Makedonija 27 28 28

Albanija - 20 21

Bosna i Hercegovina - 25 26

Crna Gora - 30 33

Srbija - 30 33

Izvor: Eurostat

16

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Iz tabele se jasno vidi da je Slovenija za samo 12% ispod prosjeka EU27. Hrvatska je na polovini prosjeka, a ispod Crne Gore, koja je ostvarila jednu trećinu prosječnog BDP-a EU27, nalaze se Makedonija, Bosna i Hercegovina i Al-banija. Zemlje koje su već članice EU, Bugarska i Rumunija, po svojim pokazateljima, nisu daleko iznad podataka koji se odnose na Crnu Goru.

Prema procijeni EBRD-a, prosječna stopa rasta BDP-a u regionu jugoistočne Evrope u 2007. godini je iznosila 6,1%, pa je svakako pozitivno što je naša stopa rasta bila viša od regionalnog prosje-ka. Smatramo da je realno očekivati da se i u narednom periodu nastavi tendencija visokog rasta, na šta ukazuju i prognoze ve-likog broja renomiranih institucija. Naime, njihove prognoze se uglavnom kreću u rasponu od 5% do 7,2% (tabela br. 1.2), što smatramo realnom prognozom za sljedeću godinu.

Interesantna je i prognoza MMF-a koji ističe da bi ekonomski rast mogao dostići nivo od 7,5% u 2008. godini, ali pod pretpo-stavkom ubrzanog nastavka reformi. Odsustvo reformi bi vodilo značajno nižoj stopi rasta BDP-a (grafik br. 1.1).

Da bi se održao visok rast BDP-a u narednom periodu, od veli-kog značaja će biti da se ostvari: rast produktivnosti, sprovedu mjere koje utiču na povećanje atraktivnosti Crne Gore za privla-čenje SDI, reforma obrazovnog sistema i njegovo prilagođavanje potrebama privrede, restrukturiranje industrije i energetskog sektora i sprovođenje administrativne reforme sa naglaskom na deregulaciju.

U tebeli br. 1.3 prikazana je SWOT analiza koja treba da ukaže na mogućnosti ekonomskog rasta, ali i izazove ekonomskom rastu u narednom periodu.

1. Prednosti predstavljaju faktore koji pozitivno utiču na brži ekonomski rast.

Tabela br. 1.2 – Prognozirane stope rasta BDP-a Crne Gore u 2008. godini

Institucija EBRD MMF UNEconomist Inteligence

Unit

Global Insight

Vienna Institute

Business Monitore

Online

Prognozirana stopa rasta 6,0 7,2 5,5 6,0 5,5 5,0 5,3

Izvor: „Transition Report“,EBRD

Grafik br. 1.1 - Scenariji MMF-a oekonomskom rastu Crne Gore (stopa rasta BDP-a u %)

Izvor: MMF

Uspostavljena makroekonomska stabilnost koja se ogleda u niskoj stopi inflacije, budžetskom suficitu i niskom stepenu zaduženostipredstavlja osnovni preduslov za dinamičan razvoj.

Euro kao sredstvo plaćanja predstavlja posebnu pogodnost i za domaće i za strane investitore, jer se ne suočavaju sa rizikom deviznog kursa, odnosno sa rizikom da se neadekvatnim mjera-ma ekonomske politike obezvrijedi njihov profit kroz devalvacijuili depresijaciju. Ova činjenica predstavlja veliku komporativnu prednost Crne Gore u odnosu na zemlje regiona.

17

REAL

NI S

EKTO

R

Niske carine i liberalan spoljnotrgovinski sistem pozitivno utiču i na investicije koje nisu usmjerene samo ka domaćem tržištu, što je vrlo značajno imajući u vidu relativno ograničen tržišni potencijal Crne Gore, ali istovremeno predstavljaju element stimulativnog poslovnog ambijenta. Takođe, članstvo u CEFTI može predstavljati u budućnosti potencijal i za razvoj i za privlačenje SDI.

Turizam je grana koja već nekoliko godina ostvaruje dvocifre-ne stope ekonomskog rasta. Imajući u vidu da je broj turista još uvijek niži od broja turista koji su posjećivali Crnu Goru krajem osamdesetih, kao i veliko interesovanje stranih investitora jasno je da postoje dobre perspektive da se tendencija visokih stopa rasta nastavi i u narednom periodu. Prema procjeni Svjetske turističke organizacije, Crna Gora se nalazi u grupi 10 zemalja koje će imati najbrži rast u oblasti turizma u narednoj deceni-ji. Pored primorskog turizma, postoje dobre perspektive za ra-zvoj i ostalih vidova turizma: planinskog, seoskog, eko turizma, kongresnog i drugih.

Tabela br. 1.3 – SWOT matrica

Prednosti Slabosti

• Makroekonomska stabilnost• Euro kao sredstvo plaćanja• Niske carine i liberalan sistem• Visok potencijal za razvoj turizma• Visoka stopa rasta• Niske poreske stope

• Sporo restrukturiranje velikih industrijskih preduzeća

• Neefikasan sudski sistem u rješavanjuprivrednih sporova

• Neravnomjerna regionalna razvijenost• Postojanje administrativnih barijera

(naročito lokalni nivo)• Siva ekonomija• Odsustvo „brendova“• Kašnjenje u usvajanju prostornog plana

Šanse Opasnosti

• Potencijal za privlačenje SDI• Domaća izvorišta pijaće vode• Dobra očuvanost od zagađenja vode,

vazduha i zemljišta• Hidroenergetski potencijal

• Visok spoljnotrgovinski deficit• Prevelika zavisnost od turizma i

„aluminijuma“• Nedostaci električne energije• Rast zarada viši od rasta produktivnosti• Opasnost od pregrijavanja ekonomije• Rast privatnog spoljnog duga• Depopulacija seoskih naselja• Loša saobraćajna infrastruktura• Povećana politička nestabilnost u regionu

Pozitivne i rastuće stope rasta BDP-a koje ostvaruje Crna Gora su dobar signal i za domaće i za strane investitore o ekspanziji u kojoj se nalazi crnogorska privreda i povoljnom ambijentu i trenutku za nova ulaganja.

Porez na dobit, PDV, spadaju među najniže u regionu i predsta-vljaju značajan faktor za privlačenje investicija. Porez na kapitalnu dobit je ukinut, što je takođe dodatna pogodnost za investitore. Ipak, u zavisnosti od budžetskih mogućnosti treba razmišljati o sniženju poreza i doprinosa na zarade, jer oni spadaju među više u regionu i destimulišu novo zapošljavanje.

2. Slabosti predstavljaju faktore koji negativno utiču na pri-vredni rast i njihovi negativni efekti su se mogli osjetiti već to-kom 2007. godine.

Restrukturiranje jednog broja velikih industrijskih preduzeća još uvijek nije sprovedeno. To znači da njihovo poslovanje može vršiti „pritisak“ na budžet bilo preko pokrivanja gubitaka, bilo preko izdvajanja sredstava za pripremu socijalnog programa radi rje-šavanja viškova zaposlenih.

18

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

I pored vidnog progresa još uvijek nije postignuta zadovolja-vajuća brzina u rješavanju privrednih sporova, tako da jedan broj preduzeća u cijene svojih proizvoda i usluga uključuje i tzv. premiju za rizik.

Crnu Goru karakteriše i neravnomjerna regionalna razvijenost, što može značiti sa jedne strane „pritisak“ na budžet u cilju bržeg razvoja nerazvijenih regiona, a sa druge strane pokreće migraciju od sjevera ka jugu, što takođe stvara brojne probleme.

I pored relativno liberalnog sistema, još uvijek su prisutne odre-đene administrativne barijere, a naročito na lokalnom nivou. One se ogledaju u dugim i nerijetko netransparentnim procedura-ma za dobijanje neophodnih dozvola za obavljanje djelatnosti – građevinska dozvola, postupak promjene namjene zemljišta, odsustvo urbanističkih planova i dr.

Siva ekonomija predstavlja nelojalnu konkurenciju dijelu privrede koji posluje u skladu sa propisima i koji redovno izmiruje svoje poreske obaveze. Procjene o njenom učešću su vrlo različite i kreću se od 15% do 30% BDP-a.

Crna Gora nije razvila nijedan sopstveni „brend“ na međunaro-dnom tržištu. To je pokazatelj niske konkurentnosti crnogorske privrede i uticaće na veću varijabilnost crnogorskog izvoza pod uticajem poslovne konjunkture na međunarodnom tržištu. Po-znato je da su „brendovi“ manje osjetljivi na konjunkturna kre-tanja u odnosu na ostale proizvode.

Prostorni plan još uvijek nije usvojen. Kašnjenje u usvajanju pro-stornog plana znači odlaganje realizacije određenih investicija.

3. Šanse predstavljaju mogućnosti za ubrzanje privrednog razvoja. Da li će one biti stvarno iskorišćene ili će ostati samo šanse, u najvećoj mjeri će zavisiti od uspješnosti ekonomske politike, a u određenoj mjeri i od nekih faktora na koje nećemo moći da utičemo.

Crna Gora je u posljednje dvije godine u vrhu evropskih privreda u tranziciji po nivou SDI per capita. S obzirom na to da u nare-dnom periodu predstoji proces privatizacije nekih vrlo atrakti-vnih preduzeća, kao i visok potencijal za investicije koji postoji u oblasti turizma i nekim vidovima prehrambeno-poljoprivre-dne industrije treba očekivati i u narednom periodu visok priliv stranih direktnih investicija.

Veliki broj studija pokazuje da će u dolazećim decenijama jedan od najvećih globalnih problema biti nestašica pijaće vode. Crna Gora je relativno bogata izvorima pijaće vode, koje bi trebalo mnogo više ekonomski valorizovati u narednim godinama.

Crna Gora je u ekološkom pogledu „dobro očuvana“ (sa izu-zetkom nekoliko lokacija, kao na primjer u okolini KAP-a) što predstavlja dobru osnovu za razvoj turizma, poljoprivrede i prehrambene industrije.

Crna Gora ima još uvijek neiskorišćen hidroenergetski potencijal. Međutim, valorizacija ovog potencijala ne treba da ide na uštrb uništenja prirodnih ljepota.

4. Opasnosti predstavljaju faktore koji u narednom periodu mogu negativno uticati na privredni rast, ali ih je adekvatnim mjerama ekonomske politike moguće eliminisati ili minimizi-rati njihov uticaj.

Visok spoljnotrgovinski deficit u ovom trenutku ne predstavljaproblem, jer je on najvećim dijelom pokriven prilivom stranih direktnih investicija. U velikoj mjeri on je posljedica ubrzanog privrednog razvoja. Ipak, podaci pokazuju da prema učešću spoljnotrgovinskog deficita u BDP-u u periodu 2005 – 2007.godina Crna Gora zauzima prvo mesto. Međutim, dugoročno ukoliko se ne poveća konkurentnost crnogorskih proizvođača, on će voditi rastu zaduženosti zemlje, budžetskom deficitu iopadanju konkurentnosti privrede.

Veliki stepen osjetljivosti koji ima crnogorska privreda je poslje-dica činjenice da je ona u velikoj mjeri zavisna od dva strateška proizvoda: aluminijuma i turizma. Eventualni šokovi koji bi uticali na ova dva proizvoda bi imali negativan uticaj na čitavu privredu, kao i na porast deficita tekućeg računa platnog bilansa.

Nedostatak električne energije predstavlja ozbiljnu prijetnju bu-dućem rastu. Tražnja za energijom u Crnoj Gori je u velikom po-rastu, ali zbog kašnjenja u restrukturiranju i modernizaciji EPCG proizvodnja opada. U rastu je tražnja za električnom energijom i na svjetskom tržištu, što uslovljava porast svjetske cijene. To vodi opasnosti sve većem odlivu novca po osnovu uvoza struje.

Posljednjih par godina je prisutna tendencija da zarade rastu brže od produktivnosti. Djelimično je to posljedica legalizacije dijela zarada, koje su se prije isplaćivale bez plaćanja poreza i

19

REAL

NI S

EKTO

R

doprinosa. U svakom slučaju brži rast zarada od produktivnosti može ugroziti konkurentnost zemlje. Stopa rasta zarada od 15% u 2007. godini je dugoročno neodrživa.

U Crnoj Gori je prisutno dosta znakova koji ukazuju na opasnost od „pregrijavanja“ ekonomije: rast cijena, rast kredita, rast pri-vatnog duga, rast cijena nekretnina, rast spoljnotrgovinskog de-ficita, brz rast zarada i dr. Ovi signali se ne bi smjeli ignorisati,već pažljivo formulisanim mjerama ekonomske politike treba obezbijediti održivost ekspanzije.

Sve veći dio deficita tekućeg računa platnog bilansa se pokrivaprivatnim zaduživanjem. Trenutno ne postoje egzaktni podaci o privatnom spoljnom dugu, ali, prema procijeni MMF-a, pri-vatni spoljni dug je porastao sa 19% BDP-a u 2006. godini na 30% u 2007.

Depopulacija seoskih naselja dovodi do migracije iz sela u gra-dove. Na taj način se sa jedne strane smanjuje poljoprivredna proizvodnja, a sa druge strane vrši se pritisak na infrastrukturu gradova i povećava se socijalno raslojavanje.

Loša saobraćajna infrastruktura, sa izuzetkom avio saobraćaja, predstavlja ograničavajući faktor za razvoj privrede, a naročito za razvoj turizma.

Imajući u vidu tekuća politička dešavanja, moguće je očekivati rast političke nestabilnosti u nekim zemljama regiona. Ukoliko dođe do toga, to bi se moglo negativno odraziti i na ekonomske odnose sa važnim partnerima iz regiona.

Na kraju kao dopunski argument u prilog hipoteze da je realno očekivati i u 2008. godini visoke stope rasta mogu poslužiti oče-

Grafik br. 1.2 – Očekivana poslovna klima u2008. godini

Grafik br. 1.3 – Očekivani obim aktivnosti u2008. godini

kivanja privrednika. Više od dvije trećine anketiranih preduzeća1 očekuje poboljšanje poslovne klime u odnosu na prethodnu go-dinu, dok samo 5% misli da će ona biti lošija.

Takođe, preko 80% anketiranih privrednika očekuje porast obi-ma aktivnosti, dok nijedno anketirano preduzeće ne očekuje da će smanjiti obim aktivnosti u 2008. godini.

Box br. 1.2 - Tranzicioni indikatori

U tabeli br. 1 su prikazani neki tranzicioni indikatori koji predstavljaju sistem ocjenjivanja napretka država u tranzi-cionim reformama, koji radi kancelarija glavnog ekonomiste EBRD. Sistem ocjenjivanja originalno je započet 1994. godine. Neka od ocjenjivanih pitanja su: velike privatizacije, male privatizacije, upravljanje i restrukturiranje pre-

1 Uzorkom su obuhvaćena preduzeća koja se kotiraju na berzi.

20

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

duzeća, liberalizacija cijena, razmjena i devizni sistem, politika konkurencije, reforma bankarskog sektora i libe-ralizacija kamatnih stopa, tržište kapitala i nebankarske finansijske institucije, reforma infrastrukture.

Ocjena se kreće od 1 do 5. Rejting je veći što je ocjena veća. Rezultat 2,6 tretira se kao „2+“, a rezultat 2,8 tretira se kao „3-“. Svaka ocjena objašnjena je u metodologiji.

Na osnovu dobijenih ocjena, može se napraviti komparativna analiza napretka u procesu tranzicije.

• Na primjer, kod Crne Gore ocjena „3+“ u temi „velike privatizacije“ podrazumijeva da je je dobar dio privatizaci-je državne imovine ostvaren, da država jasno priznaje vlasnička prava, ali da je korporativno upravljanje slabo razvijeno. Od posmatranih zemalja najveću ocjenu u ostvarivanju velikih privatizacija postigla je Rumunija.

• Crnoj Gori je data visoka ocjena za „male privazacije“ usljed završene privatizacije malih kompanija i prenosivih vlasničkih prava.

• Kod „upravljanja i restrukturiranja preduzeća“ ostvaren je mali napredak (ocjena 2) jer postoje ne tako nepo-voljne kreditne stimulacije za preduzeća i dobra politika subvencija, ali primjena stečajnih propisa je slaba, i preduzeto je malo na jačanju konkurencije i korporativnog upravljanja. Najveći napredak u oblasti „upravljanja i restrukturiranja preduzeća“ postigla je Slovenija (ocjena 3).

• Liberalizacija cijena i devizni sitem ocijenjeni su visokom ocjenom (4) koja je malo ispod nivoa razvijenijih eko-nomija kao što su Slovenija, Rumunija, Bugarska. To znači da su ukinuta sva kvantitativna i administrativna ograničenja kod uvoza i izvoza, ne postoje velike nejednakosti u carinskim tarifama za dobra i usluge, a postoji i sveobuhvatna tržišna liberalizacija, državne nabavke po netržišnim cijenama su ukinute i samo je mali broj administrativnih cijena.

• „Politika konkurencije“ ocijenjena je sa „2-“. Niska ocjena ukazuje da su zakonodavstvo i institucije konkuren-cije formirane, da postoji smanjenje ulaznih barijera i da postoje prinudne akcije nad dominantnim firmama,ali one nisu dovoljne. Najbolje ocijenjena za ovu oblast je Slovenija.

• Ocjena za „Reformu bankarskog sektora i liberalizaciju kamatnih stopa“ govori da je ostvaren značajan progres u ostvarenju solventnosti banaka, formiran je okvir za prudencionu superviziju i kontrolu, ostvarena puna li-beralizacija kamatnih stopa sa malim pristupom jeftinom finansiranju, a postoji značajno pozajmljivanje sred-stava privatnim preduzećima i potpuna privatizacija banaka. Po ocjeni najveći napredak u ovoj oblasti postigle su Hrvatska i Bugarska.

• Ocjena za „Tržište kapitala i nebankarske institucije“ govori da postoje berze i glavni učesnici (ali ne i market mejkeri), trgovina državnim hartijama od vrijednosti (ali nedovoljna), postoji elementarni zakonski i regula-torni okvir za emitovanje i trgovanje hartijama od vrijednosti, ali ne i značajniji IPO, slaba je zaštita manjinskih prava, malo učešće nebankarskih finansijskih institucija (kao što su privatni osiguravajući i penzioni fondovi,lizing kompanije) i loša intermedijacija učesnika. U ovom dijelu, od posmatranih zemalja, najveći napredak je postigla Hrvatska.

• „Reforma infrastrukture“ podrazumijeva reformu u energetskom sektoru, željeznici, putevima, telekomuni-kacijama i vodama i otpadnim vodama. Nizak rejting Crne Gore ukazuje da je energetska kompanija djelimično odvojena od Vlade, ali da još uvijek postoji značajan uticaj na odlučivanje, loš je podsticaj menadžmentu da pro-fitabilno posluje, postoji mala institucionalna reforma i gotovo nikakav uticaj privatnog sektora. Željeznica nijepotpuno odvojena od države i ima slabe komercijalne ciljeve. Udio privatnog sektora je minimalan. Planiranje poslovanja postoji, ali samo generalno. Osnovana je Agencija za puteve, početni koraci u komercijalizaciji puteva su napravljeni (putarina inicijalno formirana), rekonstrukcija puteva preuzeta od javnih kompanija, a konsulta-cija javnosti u raspravi o putnim projektima je mala. Na polju telekomunikacija ostvaren je značajan napredak, ali elementi monopola su prisutni. Kod „Voda i otpadnih voda“ napravljeni su početni koraci ka komercijalizaciji, usluge se promovišu od strane opštinskih kompanija, ali kvalitet usluga nije najbolji, kao ni pokrivenost troško-va tarifama. Infrastruktura je, po ocjeni, najrazvijenija u Rumuniji, Bugarskoj, Sloveniji i Hrvatskoj.

21

REAL

NI S

EKTO

R

Tabela br. 1 - Tranzicioni indikatori za izabrane zemlje

Naziv zemlje Crna Gora Hrvatska Bosna i

Hercegovina Makedonija Slovenija Srbija Albanija Rumunija Bugarska

Velike privatizacije 3+ 3+ 3 3+ 3 3- 3 4- 4

Male privatizacije 4- 4+ 3 4 4+ 4- 4 4- 4

Upravljanje i restrukturiranje preduzeća

2 3 2 3- 3 2+ 2+ 3- 3-

Liberalizacija cijena 4 4 4 4+ 4 4 4+ 4+ 4+

Razmjena i devizni sistem

4 4+ 4- 4+ 4+ 3+ 4+ 4+ 4+

Politika konkurencije 2- 3- 2 2+ 3 2 2 3- 3-

Reforma bankarskog sektora i liberalizacija kamatnih stopa

3- 4 3- 3- 3+ 3- 3- 3+ 4-

Tržište kapitala i nebankarske finansijskeinstitucije

2- 3 2- 2+ 3- 2 2- 3- 3-

Reforma infrastrukture 2 3 2+ 2+ 3 2 2+ 3+ 3

Izvor: EBRD 2008, IFC 2008, Transparency International 2006, 2007. i kalkulacija službenika Fonda

1.2. Djelatnosti

1.2.1. Industrijska proizvodnja

Industrijska proizvodnja u 2007. godini porasla je za 0,1% u odnosu na prethodnu godinu. Visok rast od 9,3% je ostvaren u prerađivačkoj industriji. Porast od 1,5% je zabilježen u sektoru vađenja ruda i kamena. Tome je najviše doprinijela proizvodnja u oblasti vađenja ostalih ruda i kamena gdje je zabilježen po-rast od 77,7%, dok je u oblasti vađenja kamenog uglja, lignita i treseta zabilježen pad od 21,9%, a u oblasti proizvodnje elek-trične energije, gasa i vode pad od 27,4%.

U sektoru prerađivačke industrije najveći rast je ostvaren u oblastima proizvodnje osnovnih metala (8,7%) i proizvodnje me-talnih proizvoda, osim mašina (43,2%), što je ponajviše rezultat proizvodnje ostvarene u Kombinatu aluminijuma. Kombinat je, inače, proizvođač koji i pored poteškoća tokom godine (prekidi rada zbog štrajkova) najviše utiče na porast sektora prerađivačke industrije.Visoke stope rasta u podsektorima proizvodnje hemij-skih proizvoda i vlakana (45,8%) i proizvodnja kože i predmeta od kože (63,3%), kao i visok rast u oblasti proizvodnje celuloze,

Grafik br. 1.4 – Industrijska proizvodnja

Izvor: Monstat

papira i prerade papira (44,5%) ne daju pravu sliku o rastu proi-zvodnje zbog veoma niske osnovice iz prethodne godine. Njihovo učešće u ukupnoj industriji je svega 4,7%, pa ne mogu značaj-

22

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

no uticati na formiranje ukupne stope (rasta ili pada). U oblasti proizvodnje prehrane i pića zabilježen je neznatan pad od 0,3%, što i nije zabrinjavajuće, jer je u prethodne dvije godine ostvaren značajan rast proizvodnje prehrambenih proizvoda. Kod proizvo-dnje duvanskih proizvoda je zabilježen pad od 4,5%.

U sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode, koji učestvuje sa 23,8% u ukupnoj proizvodnji, zabilježen je pad od 27,4% u odnosu na 2006. godinu. Proizvodnja je tokom cijele godine bila na vrlo niskom nivou, a razlozi za to su loša hidro-loška situacija i nedovoljna akumulacija s početka godine, kao i dugotrajan zastoj rada TE „Pljevlja“. Kapitalni remont termo-elektrane trajao je skoro četiri mjeseca, od 18. maja do 10. se-ptembra, i koštao je oko 11 miliona eura. Ubrzo poslije toga, u oktobru, TE „Pljevlja“ je ponovo obustavila proizvodnju. Sve je to značajno uticalo na ukupno smanjenje proizvodnje u ovom sektoru. U energetskom sektoru se kontinuirano sprovode re-formske aktivnosti u cilju stvaranja uslova za sigurno i pouzda-

Grafik br. 1.5 – Industrijska proizvodnja po sektorima, Ø 2000 = 100

no snabdijevanje energijom. U skladu sa Strategijom razvoja malih hidroelektrana u Crnoj Gori, usvojena je Uredba o načinu i uslovima dodjele koncesije za istraživanje vodotoka i tehno-ekonomsko korišćenje vodnog energetskog potencijala za pro-izvodnju električne energije u malim hidroelektranama (mHE). Urađena je i tenderska dokumentacija za dodjelu koncesija po kombinovanom DBOT aranžmanu za istraživanje i izgradnju malih hidroelektrana za 43 vodotoka.

Crnogorska Vlada usvojila je, u decembru 2007. godine, Strategiju razvoja energetike do 2025. godine, čije je glavno opredjeljenje radikalno povećanje stepena energetske efikasnosti, gradnja no-vih objekata i smanjenje deficita električne energije.

Da bi Crna Gora obezbijedila održiv razvoj u oblasti energetike, potrebno je implementirati usvojenu Strategiju o razvoju ener-getike i započeti aktivnosti za gradnju novih kapaciteta i veće oslanjanje na alternativne izvore energije. Takođe, potrebno je

23

REAL

NI S

EKTO

R

da se u 2008. godini donese odluka o statusu TE „Pljevlja“ i Ru-dnika uglja „Pljevlja“. Od velikog značaja je da se uopšte u in-dustriji privedu kraju procesi restrukturiranja i privatizacije, da bi se podigla efikasnost proizvodnje.

1.2.2. Turizam

Crnu Goru je u 2007. godini posjetilo 1.133,4 hiljade turista, što je za 18,8% više nego u 2006. godini. Primorska mjesta je posjeti-lo 17,5% više turista nego u istom periodu prethodne godine, a posebno je važno istaći da se povećao broj posjeta u planinskim mjestima (39.158 posjetilaca) za 48,5% u odnosu na prethodnu godinu. Od ukupnog broja dolazaka, 89,2% se odnosi na primor-ska mjesta, dok je planinska posjetilo 3,5% turista. Iako je u ovoj godini Crnu Goru posjetilo više od milion ljudi, to je još uvijek za oko 5% manje nego 1989. godine, koja je po svim parametrima imala najbolju turističku sezonu.

Od ukupno ostvarenih noćenja (7.294,5 hiljada), 95,4% se odno-si na primorska mjesta. Inače, ukupno ostvarena noćenja su za 22,9% veća nego ona iz 2006. godine, ali još uvijek daleko od reprezentativne 1989. godine, kada je ostvareno preko devet miliona noćenja. Međutim, brojke i različitost strukture gostiju jasno pokazuju da Crna Gora postaje konkurentska destinacija i da uspijeva da se prilagodi tržišnim promjenama. Značajno se povećao broj noćenja turista iz inostranstva. Ovo se posebno odnosi na goste iz Austrije i Mađarske, na čijem tržištu je veoma uspješno promovisana turistička ponuda Crne Gore, pa je broj gostiju iz te dvije zemlje veći oko pet puta nego u 2006. godini. Sve više je turista iz Skandinavije, a važno je naglasiti da se po-većao broj noćenja gostiju iz veoma udaljenih destinacija, kao sto su Australija (oko 63% više nego 2006. godine) i SAD (24% više noćenja). Vrijedno je spomenuti i ponovni dolazak turista iz Italije kojima Crna Gora postaje atraktivna, jer je u 2006. godi-ni ostvareno 64,5 hiljada noćenja, dok se taj broj u 2007. godini popeo na 205,9 hiljada.

Aktivnosti na turističkim berzama i učešće crnogorskih pred-stavnika na svim značajnim manifestacijama koje promovišu turizam je doprinijelo dobroj turističkoj sezoni.

Turizam kao važna privredna djelatnost je u stalnom usponu bilo da se posmatra sa aspekta tražnje ili ponude. Rast u sektoru tu-rizma može biti i odraz produžene turističke sezone i obogaće-ne turističke ponude. Evidentno je da se sve više nudi raznolik

Grafik br. 1.6 – Dolasci turista

Izvor: Monstat

Grafik br. 1.7 – Noćenja turista

Izvor: Monstat

Grafik br. 1.8 – Struktura dolazaka pomjestima u 2007. godini, u %

Izvor: Monstat

24

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Tabela br. 1.4 - Sajmovi i prezentacije na kojima je predstavljena Crna Gora u 2007. godini

Zapadna Evropa Istočna Evropa Region

Brisel, 8-12. februar World-Prag, 15-18. februar TIP- Ljubljana, 28. mart-1. april

ITB-Berlin, 7-11. mart MITT-Moskva, 21-24. mart IFT- Beograd, 26-29. aprila

IMEXS-Frankfurt, 17-19. april Leisure 2007, 10-14. aprila Skoplje – prezentacija, 10. april

RDA-Keln, 10-14. april

turistički proizvod koji omogućava rast turista, veću potrošnju, a ujedno omogućava otvaranje novih radnih mjesta. U okviru projekta Inoviranja master plana za razvoj turizma posebna pažnja će se posvetiti valorizaciji turističkih potencijala zaleđa i sjevera, kroz turističku ponudu koja je orijentisana ka korišćenju prirode kao glavnog potencijala (pored zimskih sportova ponuda će se proširiti na planinarenje, šetnju, biciklizam i sl.).

Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine u saradnji sa Po-reskom upravom, primorskim opštinama i opštinama Žabljak, Bijelo Polje, Kolašin i Rožaje, već treću godinu realizuje kampanju „Registrujte smještaj“. Prema posljednjim podacima od strane opština, u 2007. godini u okviru kampanje registrovano je oko 54.000 kreveta. Ovom kampanjom se na neki način pokušava zaustaviti siva ekonomija da bi se kroz legalne tokove obuhva-tilo što više pokazatelja koji utiču na rast turizma kao strateške djelatnosti (noćenja, dolasci, prihodi).

Ipak, i dalje su prisutni neki od problema iz proteklih sezona, poput vodosnabdijevanja koje je uvijek aktuelno u jeku turisti-čke sezone, problem čvrstog otpada, velike saobraćajne gužve, problem parkiranja i dr. Ohrabrujuće djeluju najave o značajni-jim ulaganjima u ovim oblastima u narednim godinama. Kam-panjom „Neka bude čisto“, koja se sprovodi kontinuirano u toku sezone, samo djelimično se ublažio problem koji je vezan za či-stoću turističkih mjesta.

Pored nedostataka koji prate svaku turističku sezonu, ona ipak iz godine u godinu pokazuje bolje rezultate. Jedan od pokazatelja koji promoviše Crnu Goru je i lista koju je sastavio najprestižniji svjetski turistički vodič „Lonely Planet“. On je objavio „Blue list“ sa 30 najatraktivnijih destinacija koje se moraju posjetiti tokom 2008. godine i među njima svoje mjesto je našla i Crna Gora. Ovo je izuzetna promocija, jer ovaj vodič izlazi na svim konti-nentima i direktno je usmjeren na promociju najatraktivnijih destinacija u svijetu.

Usvojen je Akcioni plan za pripremu naredne turističke sezone u kojem je navedeno nekoliko ključnih kritičnih tačaka, odnosno izazova, koji se nalaze pred Crnom Gorom, a jedan od osnovnih je upravljanje tražnjom i rastom. Kao drugi izazov je navedeno adekvatno korišćenje prostora Crne Gore koji je, iako atrakti-van, vrlo limitiran. Ravnomjernim razvojem primorja i sjevera bolje će se iskoristiti ukupna turistička djelatnost, povećati broj radnih mjesta i podići nivo životnog standarda u do sada zapo-stavljenim opštinama.

Da bi se obezbijedio dugoročno održiv razvoj turizma, jasno je da prioritet u 2008. godini mora biti unapređivanje infrastru-kture. S obzirom na to da su infrastrukturni radovi skupi i če-sto traju više godina, neophodno je njihovu realizaciju što prije početi. Od velikog značaja je i usvajanje prostornog plana radi racionalog „gazdovanja“ zemljištem i zaštite atraktivnih podru-čja. Prilikom izgradnje novih kapaciteta mora se voditi računa o infrastrukturi, odnosno da li postojeća infrastruktura omogu-ćava izgradnju novih kapaciteta ili je neophodno prvo unaprije-diti stanje infrastrukture. Posebna pažnja mora biti posvećena promociji ostalih vidova turizma osim primorskog, jer oni imaju veliki neiskorišćeni potencijal.

1.2.3. Šumarstvo

Iako ima značajno mjesto u gotovo svim strateškim razvojnim projektima, šumarstvo, kao privredna djelatnost, još ne zauzi-ma mjesto koje bi trebalo da ima u ukupnom razvoju nacional-ne ekonomije.

U toku 2007. godine, u oblasti šumarstva proizvedeno je ukupno 263.787 m³ šumskih sortimenata, što je za 19,4% manje nego u prošloj godini. Razlog za ovako nisku proizvodnju je kašnjenje u potpisivanju ugovora o dodjeli koncesija preduzećima koja se bave ovom djelatnošću, pa je sječa počela znatno kasnije od uo-bičajene. Važno je naglasiti da su u aprilu 2007. godine, predsta-

25

REAL

NI S

EKTO

R

vnici Uprave za šume i kompanije „Vektra–Jakić“ potpisali, deset mjeseci nakon prodaje nekadašnjeg pljevaljskog giganta, Ugovor o dodjeli koncesija na šume u narednih 30 godina.

U 2007. godini otpočeo je projekat „Zaštita crnogorskih šuma“, pod pokroviteljstvom OSCE i španske Vlade. Ovaj projekat po-drazumijeva uključenje svih aktera koji na bilo koji način mogu doprinijeti kvalitetnoj zaštiti šuma, počev od državnih organa, jedinica lokalne samouprave, pa sve do predstavnika nevladi-nog sektora. U okviru projekta započelo se i sa serijom temat-skih radionica.

Jedna od značajnijih aktivnost koja je vezana za sektor šumarstva je i organizovanje kurseva, odnosno obuke koju treba da prođu svi zaposleni u šumarskom sektoru, kao i svi oni koji su na neki način povezani sa upravljanjem šumskim ekosistemima. Na ovaj način bi se dobio kvalifikovan kadar koji zna koristiti GIS (Geografskiinformacioni sistem), vršiti planiranje, premjer i sl, što je važan preduslov za poboljšanje kapaciteta Uprave za šume. Ove akti-vnosti su omogućile izvršavanje pripremnih radova za precizno utvrđivanje granica šumskog zemljišta kojim upravlja država. Sve aktivnosti se sprovode sa ciljem uvođenja značajnih promjena u privrednom, pravnom i institucionalnom okviru kako bi se sektor šumarstva približio standardima i zakonima EU.

Ova djelatnost, iako nedovoljno promovisana kao privredna grana, ima potencijala da značajno utiče na razvoj ukupne ekonomije, a

Grafik br. 1.9 – Proizvodnja šumskihsortimenata

Izvor: Monstat

posebno ekonomije u ruralnim djelovima Crne Gore. Kroz Nacio-nalni program o šumama i Strategiju, obezbijedit će se kvalitetno upravljanje šumama. Potrebno je i intenzivirati aktivnosti koje se odnose na implementiranje preporuka FSC, odnosno primjenu standarda upravljanja i gazdovanja šumama.

1.2.4. Građevinarstvo

Po evidenciji Monstata, ukupna vrijednost izvršenih građevinskih radova tokom 2007. godine iznosila je 197,6 miliona eura2, što je za 3,2% niže u odnosu na prethodnu godinu. Posmatrajući

Grafik br. 1.10 – Građevinska aktivnost

Izvor: Monstat

2 Preliminarni podaci.

26

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

efektivne časove rada ostvaren je pad od 1,7% u 2007. godini u odnosu na 2006. godinu. Nešto niži obim aktivnosti u građe-vinarstvu nije znak problema samog sektora, već je posljedica izuzetno visokog obima aktivnosti u ovom sektoru u pretho-dnoj godini (porast od 57,6% u 2006. godini mjereno efekti-vnim časovima rada), kada su rekonstruisana dva aerodroma i kada su izdvojena značajna sredstva za unapređenje saobra-ćajne infrastrukture.

Međutim, prema Monstatu, vrijednost novih ugovora na zgra-dama, u četvrtom kvartalu 2007. godine, koji podrazumijevaju zaključene ugovore za izgradnju novih i rekonstrukciju postoje-ćih stambenih zgrada, povećana je u odnosu na uporedni pe-riod prethodne godine za 347,3%, a ugovori na ostalim građe-vinama (po definiciji, sve konstrukcije povezane sa tlom izuzevstambenih zgrada, svaka podzemna i nadzemna gradnja, kao i vodogradnja) porasli su za 51,5%. Ovi podaci sugerišu da je u 2008. godini realno očekivati izuzetno visok obim aktivnosti u ovom sektoru.

1.2.5. Saobraćaj

Prema podacima Monstata, u 2007. godini ostvareni su ugla-vnom pozitivni rezultati u ovoj djelatnosti. Prevoz putnika u drumskom saobraćaju bio je u svim mjesecima viši u poređe-nju sa istim mjesecima 2006. godine, što je u kumulativu re-zultiralo rastom od 23,15%. Rast je bio najizraženiji u trećem kvartalu, što je rezultat ljetnje turističke sezone. Prevoz robe u drumskom saobraćaju bio je viši za 26,2%. Takođe, neredovno odvijanje željezničkog saobraćaja tokom godine i nizak kvalitet usluga, uticali su na preorjentaciju putnika na drumski i vazdu-šni saobraćaj. Prevoz putnika u 2007. godini u željezničkom sa-obraćaju smanjen je za 16,3%, dok je prevoz robe povećan za 1,53% u odnosu na 2006.godinu.

Prevoz putnika u vazdušnom saobraćaju u 2007. godini bio je viši za 23,48%, u odnosu na 2006. godinu, dok je prevoz robe povećan za 23,45%. U vazdušnom saobraćaju veoma je izraže-na sezonska komponenta i dinamičan rast prevoza putnika u periodu ljetnje turističke sezone, pa je i najveći broj prevezenih putnika bio u periodu jun–septembar (u prosjeku mjesečno 149.724 putnika). Modernizacija aerodroma u Podgorici i Tivtu i uspostavljanje više čarter letova doprinijeli su rastu prometa putnika u vazdušnom saobraćaju.

Grafik br. 1.11 – Prevoz putnika udrumskom saobraćaju

Izvor: Monstat

U pomorskom saobraćaju u 2007. godini prevoz robe je pora-stao za 7,63% u odnosu na 2006. godinu, a ukupan promet u lukama je bio viši za 3,66%.

Generalno posmatrano, stanje saobraćajne infrastrukture se ne može ocijeniti zadovoljavajućim. Pošto ona i organizacija saobraćaja doprinose aktiviranju ekonomskih potencijala Crne Gore, a sam saobraćaj ima značajan udio u ukupnom BDP-u (oko 10% u prethodnim godinama), u 2007. godini je preduzeto niz aktivnosti koje se odnose na poboljšanje određenih segmenata ukupnog saobraćaja. Naime, potpisan je Sporazum o saradnji sa Svjetskom bankom i prihvaćen je pristup realizaciji projekta izgradnje autoputeva u Crnoj Gori kroz tri faze. Svi zadaci koji se odnose na koordinaciju aktivnosti ovog značajnog projekta

Grafik br. 1.12 – Prevoz putnika uvazdušnom saobraćaju

Izvor: Monstat

27

REAL

NI S

EKTO

R

podrazumijevaju usaglašavanje planske, projektne i studijske dokumentacije.

Važan prioritet mora biti modernizacija i rekonstrukcija željezni-čke flote. EBRD je obezbijedila Željeznici Crne Gore 15 milionaeura koji treba da budu upotrijebljeni za sanaciju infrastrukture. Na ovaj način, EBRD bi pomogla implementaciju Programa nu-žne rehabilitacije i poboljšanja efikasnosti željezničkog sistema.Inače, ova finansijska sredstva će se upotrijebiti za poboljšanjestandarda bezbjednosti pruge, a sredstva kredita biće realizo-vana u trogodišnjem periodu. EBRD ovim programom pomaže modernizaciju željezničkog sistema Crne Gore, što otvara dobru perspektivu za kasniju integraciju u Evropsku željezničku mrežu. Ovo je od izuzetnog značaja zbog pokretanja kontejnerskog voza od Bara do Budimpešte, čime se pruža dobra prilika da se iskori-sti potencijal i strateški položaj Luke Bar. Ugovor o organizova-nju kontejnerskog voza je potpisan u decembru 2007. godine i dogovoren je promotivni period uhodavanja linije u trajanju od četiri mjeseca. Očekuje se da će pravac Budimpešta-Beograd-Bar nakon 2010. godine biti veoma profitabilan.

Na bazi rezultata Studije izvodljivosti o izgradnji Jadransko-jonske magistrale i auto puta koji bi spojio sjever i jug Crne Gore potrebno je da se u 2008. godini donesu odluke o budućim aktivnostima na unapređivanju saobraćajne infrastrukture. U oblasti vazdu-šnog saobraćaja važno je harmonizovati multilateralne spora-zume o „jedinstvenom evropskom nebu“ kako bi se Crna Gora spremno suočila sa izazovima vazdušnog saobraćaja u kontekstu zajedničkog evropskog vazdušnog prostora (ECAA).

1.3. Cijene

Inflacija je u porastu, a na njen rast sa jedne strane su u velikojmjeri uticala kretanja cijena na svjetskom tržištu, prije svega cijene nafte i prehrambenih proizvoda. Sa druge strane, na rast inflacije je uticalo i otklanjanje cjenovnih dispariteta u oblastienergetike i telekomunikacija, kao i veliki rast agregatne tražnje. Rast agregatne tražnje je rezultat rasta plata, visoke stope rasta kredita, velikog priliva stranih direktnih investicija, prodaje ne-kretnina, transfera iz inostranstva i dr. Treba imati u vidu da je rast inflacije u 2007. godini bio svjetski fenomen.

Inflacija u Crnoj Gori, mjerena troškovima života, u 2007. godiniiznosila je 7,7%. Prosječna godišnja stopa rasta troškova života

je iznosila 4,2%. Na povećanje inflacije snažan uticaj je imao po-rast cijena prehrambenih proizvoda (6,77%), ali i porast cijena usluga (11,93%). Na porast ukupnog indeksa ishrane značajno su uticale cijene sezonskih proizvoda iz grupe koja se odnosi na sezonsko povrće (26,19% na godišnjem nivou) i cijena iz grupe koja se odnosi na stalno i sezonsko voće (13,10% na godišnjem nivou). Na rast cijena ovih proizvoda uticala je i velika suša, pa je njihov rast bio najveći u septembru, što se konačno i odrazilo na formiranje visoke stope rasta na godišnjem nivou. Godišnja inflacija mjerena HICPs u Euro zoni je iznosila 3,1%, a jedna odkomponenti sa najvećom stopom rasta je bila ishrana (4,8%). Godišnja stopa rasta cijena na malo u Crnoj Gori je iznosila 8,0%, a komponente sa najvećom godišnjom stopom u okviru cijena na malo su ukupni poljoprivredni proizvodi (14,2%) i ukupni industrijski proizvodi (7,6%).

Prosječne cijene gotovo svih kategorija roba i usluga su u 2007. godini zabilježile značajan porast. Prva polovina godine je bila relativno stabilna što se tiče rasta cijena svih kategorija, jer je godišnja stopa troškova života u junu iznosila svega 1,65%. Tro-škovi u junu 2007. godine u odnosu na decembar 2006. godine imali su rast od 1,07%. Međutim, već u julu dolazi do porasta cijena pojedinih kategorija, a najveći rast je zabilježen u kate-goriji stanovanja i to kod komunalno-stambenih usluga koje su administrativno regulisane (10,20% godišnji rast) i kod elektri-čne energije (30,92% godišnji rast). Kod ovog drugog proizvoda došlo je i do promjene metodologije obračuna u julu, u odnosu na prethodni period, pa je to direktno uticalo na ukupnu godi-šnju stopu troškova života.

Grafik br. 1.13 – Troškovi života

Izvor: Monstat

28

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Učešće prehrambenih proizvoda u ukupnoj inflaciji iznosilo je44,51%. Prosječne cijene većine osnovnih grupa proizvoda su u 2007. godini zabilježile značajan porast. Najveće učešće u ukupnoj inflaciji ostvarile su cijene svježeg i prerađenog povr-ća (16,39% uz rast od 20%), svježeg i prerađenog voća (5,24% uz rast od 8,42%), proizvoda iz grupe „masnoća“ (11,16% uz rast od 29,03%), ostalih prehrambenih proizvoda (2,72% uz rast od 4,05%).

Najveći uticaj na ukupnu inflaciju u kategoriji stanovanja imale suviše cijene komunalno stambenih usluga (1,18% uz rast 5,31%) i cijene električne energije (30,39% uz rast od 38,56%).

Obrazovanje i kultura su relativno malo doprinijeli povećanju uku-pne stope troškova života sa samo 0,12% i učešćem od 1,62% u ukupnoj inflaciji. Povećanju u ovoj kategoriji su najveći doprinosdale cijene udžbenika.

Kod kategorije koja se odnosi na „saobraćaj i PTT“ najveće učešće u inflaciji (12,76%) imale su cijene telefonskih impulsa i pret-plate. Cijene tečnih goriva i maziva koje su uglavnom diktirane promjenama cijena nafte na svjetskom tržištu su sa stopom od 13,01% imale učešće u ukupnoj inflaciji od 6,78%. Inače, njihovporast, odnosno pad, tokom cijele godine sa manjim oscilacijama pratio je kretanje cijena nafte na svjetskom tržištu. Na nagla-

Tabela br. 1.5 – Učešće kretanja cijena pojedinih kategorija proizvoda u ukupnoj inflaciji

Novi ponderi XII 07/XII 06 Stopa rasta Doprinos Učešće u ukupnoj

inflacijiUkupno 10,000 107.68 7.68 7.68 100.00

Ishrana 5,046 106.77 6.77 3.42 44.51

Svježe i prerađeno povrće 629 120.00 20.00 1.26 16.39

Svježe i prerađeno voće 478 108.42 8.42 0.40 5.24

Duvan i piće 694 100.58 0.58 0.04 0.52

Odjeća i obuća 845 101.27 1.27 0.11 1.40

Stanovanje 1,259 119.40 19.4 2.44 31.82

Električna energija 605 138.56 38.56 2.33 30.39

Higijena i zdravlje 712 100.75 0.75 0.05 0.70

Obrazovanje, kultura 460 102.71 2.71 0.12 1.62

Saobraćaj i ptt 984 115.46 15.46 1.52 19.82

Tečna goriva i maziva 400 113.01 13.01 0.52 6.78

Saobraćajne i ptt usluge 414 123.66 23.66 0.98 12.76

Robe 8,994 107.20 7.2 6.48 84.36

Usluge 1,006 111.93 11.93 1.20 15.64

šen rast cijena nafte tokom cijele godine, na svjetskom tržištu je uglavnom uticao globalni rast tražnje koji je inače praćen traj-nim političkim rizicima i nesigurnostima. Cijene nafte su bile u izrazitom porastu od početka godine, izuzev pada cijena tokom maja i avgusta. Cijena referentne korpe OPEC-a koja je u januaru iznosila 50,7 US$ po barelu, dostigla je rekord u novembru kada je prosječna cijena OPEC-ove korpe iznosila 88,99 US$ po barelu. U decembru je taj prosjek iznosio 87,19 US$ po barelu, a cijena brenta je u decembru bila 91,25 US$ po barelu.

Grafik br. 1.14 – Cijene nafte, mjesečnastopa rasta

Izvor: Monstat i „Montly Oil Market Reports“, OPEC

29

REAL

NI S

EKTO

R

Ako bi poredili stope rasta troškova života ostvarene u 2007. go-dini sa stopama rasta u prethodne dvije godine, lako možemo doći do zaključka da su cijene u 2007. godini imale snažniji rast u kategorijama koje imaju najveći uticaj na inflaciju, a to je „ishra-na“, „ogrijev i osvjetljenje“ i „saobraćaj i PTT“. Cijene iz kategorije „duvan i piće“ su bile uglavnom stabilne i bez većih oscilacija. Značajno su porasle cijene usluga i to uglavnom zbog stambe-no komunalnih usluga (iznošenje smeća 23,30% godišnji rast) i već pomenutog skoka cijena telefonskih impulsa i pretplate iz grupe saobraćajnih i PTT usluga. (Tabela br. 1.6).

Cijene na malo mjerene godišnjom stopom iznosile su 8%. One su nešto više od troškova života, jer je drugačiji raspored ponderacione strukture, pa same robe opredjeljuju ukupnu stopu sa 80%. Na rast kategorije „robe“ od 8%, najviše su uticale cije-ne poljoprivrednih proizvoda sa stopom od 14,2%, dok je stopa industrijskih proizvoda bila 7,6% (neprehrambeni proizvodi 9,9% i prehrambeni 5,1%). Usluge su porasle 8%, a najviše je u okviru

Box br. 1.3 – Inflacija: poređenje sa zemljama u regionu, EMU i EU27

Ako posmatramo godišnju stopu inflacije preko potrošačkih cijena u 2007. godini, možemo zaključiti da je došlo doznačajnog porasta u odnosu na stope koje su zabilježene u 2006. godini. Gotovo kod svih navedenih zemalja sto-pa je porasla i do dva puta, izuzev kod Bosne i Hercegovine čija je stopa neznatno veća u 2007. godini u odnosu na prethodnu. Inflacija u zemljama Ekonomske i monetarne unije se zaustavila na 3,1%, koliko je iznosila i u novem-bru 2007. godine, dok je u zemljama EU27 zabilježen rast od 3,2%. Glavne komponente koje su uticale na visoku stopu inflacije u Euro zoni su obrazovanje (9,4%), transport (5,6%) i hrana (4,8%).

Izvori: Zavodi za statistiku i Eurostat

zemlje XII 06/ XII 05. XII 07/XII 06.

Bugarska 6,5 12,5

Srbija 6,0 11.0

Crna Gora 2,8 7.7

Rumunija 4,9 6,6

Albanija 2,5 3.1

Hrvatska 2,0 5.8

Makedonija 2,9 6.1

Slovenija 2,8 5.6

Bosna i Hercegovina 4,6 4.9

EU-27 2,2 3.2

EMU-euro zona 1,9 3.1

usluga porasla kategorija „saobraćaj i PTT“ (12,85%). Prosječna godišnja stopa rasta cijena na malo iznosila je 4,2%.

Cijene proizvođača industrijskih proizvoda su porasle za 14,5%. Posmatrano po mjesecima, značajan skok su imale u julu i novembru i to kategorija „proizvodnja električne ener-gije i gasa“ (22,1% i 11,1%). Na godišnjem nivou, na rast cijena proizvođača najviše su uticale cijene iz pojedinih oblasti prera-đivačke industrije, prije svega cijene prehrambenih proizvoda i pića (8,2%), odjevnih predmeta i krzna (17,5%), hemikalija i hemijskih proizvoda (22,3%), osnovnih metala (8,2%) kao i cijene namještaja i raznovrsnih proizvoda (8,2%). Cijene ener-getskih sirovina su porasle za 12,5%, a električne energije, gasa i vode za 35,6%.

Prosječna godišnja stopa kod troškova života iznosila je 4,2%, koliko je bila i prosječna godišnja stopa cijena na malo.

30

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Tabela br. 1.6 – Troškovi života, stope rasta

XII ‘05/XII ‘04. XII ‘06/XII ‘05. XII ‘07/XII ‘06.

UKUPNO 2,4 2,8 7,7

Ishrana 2,5 4,4 6,8

Duvan i piće 6,6 0,4 0,6

Odjeća i obuća 1,0 1,5 1,3

Stan 0,9 3,3 4,0

Ogrijev i osvjetljenje 0,5 1,0 31,5

Pokućstvo -0.1 1,3 0,9

Higijena i zdravlje 0,4 0,9 0,7

Obrazovanje, kultura 0,8 2,5 2,7

Saobraćaj i PTT 4,7 0,1 15,5

Robe 2,6 3,3 7,2

Usluge 1,1 1,7 11,9

Izvor: Monstat

Grafik br. 1.15 – Cijene proizvođačaindustrijskih proizvoda

Izvor: Monstat

Box br. 1.4– Indeks potrošačkih cijena u Crnoj Gori

U 2008 godini Monstat će početi sa „proizvodnjom“ indeksa potrošačkih cijena (CPI) koji bi trebalo da se radi upo-redo sa dosadašnjim indeksima troškova života i cijena na malo (COLI i RPI). Osnovna razlika između novog indeksa potrošačkih cijena i indeksa troškova života je što će se novi indeks bazirati na:

- novoj klasifikaciji koju primjenjuju sve zemlje koje imaju CPI i HICP (COICOP),- novim ponderima koji su urađeni na osnovu nove ankete o potrošnji domaćinstava,

31

REAL

NI S

EKTO

R

- novim proizvodima (u postojeću korpu proizvoda uključeno je oko 80 novih proizvoda ali su i neki za kojima nije više postojala potražnja isključeni),

- novoj formuli za izračunavanje indeksa.

Sigurno je da jednom uspostavljeni CPI treba konstantno unapređivati tako sto će se lista proizvoda dopunjavati novim proizvodima i što će se posebno voditi računa o kvalitetu snimljenog proizvoda tzv. quality adjustment of product. Ovo se posebno naglašava kod snimanja cijena, jer indeksi cijena po svojoj definiciji treba da mjere „či-stu“ promjenu cijena roba i usluga, tj. korpa proizvoda za koju se prikupljaju cijene treba da bude reprezentativna i stalna u toku kalendarske godine (u periodu između dvije korekcije pondera). Sve promjene proizvoda (promje-ne cijene i promjene kvaliteta) mogu uticati na reprezentativnost korpe proizvoda što se na kraju može odraziti i na proizvodnju ukupnog indeksa. Primjenjeni standardi za proizvodnju CPI (uz preporuke koje su dali eksperti preko SIDA projekta) omogućiće da indeks potrošačkih cijena Crne Gore bude u potpunosti uporediv sa istim in-deksom drugih zemalja.

Bazična stopa inflacije

Danas manje više sve centralne banke u svijetu na određen način imaju mandat da ostvare cjenovnu stabilnost. Inflacija i deflacijasu nešto što može „vrlo skupo“ koštati ekonomije. Stoga su sve centralne banke zainteresovane da utvrde i prognoziraju kretanje inflacije. Međutim, od velikog značaja je da se prilikom utvrđi-vanja inflacije napravi razlika između inflacije koja je posljedicajednokratnih šokova i one koja je trajnije prirode.

Bazična stopa inflacije je stopa inflacije koja isključuje kretanjeodređenih kategorija proizvoda. Koncept bazične stope inflacijeomogućuje razlikovanje između privremenih cjenovnih šokova i dugoročne inflacije. Stoga se bazična inflacija koristi kao indikatortrenda dugoročne ili buduće stope inflacije. Kategorije proizvo-da koje se najčešće isključuju su one kategorije čije formiranje cijena nije pod uticajem uobičajenih ekonomskih kretanja, na koje se može uticati mjerama monetarne politike, već bi se pri-je moglo reći da su rezultat određenih specifičnosti. Tako, npr.iz obračuna se najčešće isključuju poljoprivredno-prehrambeni proizvodi (njihovo kretanje je u velikoj mjeri rezultat klimat-skih kretanja), energija (pod uticajem šokova na strani ponude dominantno), administrativno kontrolisane cijene (rezultat su promjena odluka kreatora ekonomske politike), kamatne stope (povećanje kamatnih stopa radi obaranja inflacje bi onda moglobiti tretirano kao rast inflacije), efekti promjena poreza, efektipromjena cijena koji su rezultat jednokratnih šokova (u pitanju su mjere poput promjena carinskih stopa, subvencija i sl.), se-zonskih uticaja i dr.

Međutim, danas ne postoji opšteprihvaćena međunarodna de-finicija koncepta bazične stope inflacije, već se njen obračunobično prilagođava nacionalnim specifičnostima.

Međutim, isključivo oslanjanje na bazičnu stopu inflacije možebiti pogrešno, jer ono što vide potrošači, privreda i ostali eko-nomski subjekti nije bazična stopa inflacije, već ukupna stopainflacije. Potrošači najčešće prvo primjećuju promjenu cijenaprehrambenih proizvoda. Drugim riječima na formiranje infla-cionih očekivanja ne utiče bazična stopa inflacije, već ukupnastopa inflacije. Zbog toga je najbolje kombinovati obje. To značida bazična stopa inflacije ne treba da bude krajnji cilj monetarnepolitike, već prije intermedijarni target.

Imajući u vidu da je inflacija mjerena troškovima života tokom2007. godine bila 7,7% na godišnjem nivou, prvenstveno usljed eksternih šokova, ideja o stvaranju indeksa bazne inflacije jeusmjerena ka ostvarenju dva cilja:

1. Utvrditi koliko je crnogorska ekonomija senzitivna na eksterne šokove rasta cijena pojedinih proizvoda na svjetskim tržištima (nafta i naftni energenti), na rast cijena administrativnih ili posebno regulisanih roba (električna energija, telefonski impulsi fiksne telefonije,lijekovi, komunalne usluge, itd), kao i kretanje cijena sezonskih poljoprivrednih proizvoda. Odnosno osno-vni cilj je kvantifikovati relativni uticaj cijena pojedinih

32

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

kategorija proizvoda (monetarna politika ima limitiran uticaj) na ukupnu inflaciju izraženu indeksom troškovaživota.

2. Utvrditi do kog nivoa monetarni instrumenti mogu uticati na inflaciju, tj. da li su predominantni razloziinflacije u protekloj godini u Crnoj Gori eksterne priro-de ili se radi o dugoročnoj inflaciji.

U simulaciji za 2007. godinu urađena su dva indeksa bazične inflacije.3

Prvi isključuje poljoprivredne proizvode (stalne i sezonske), pro-izvode sa administrativno određenim cijenama i proizvode čija se cijena određuje na svjetskim tržištima. Drugi indeks u bazičnu inflaciju uključuje poljoprivredne proizvode, imajući u vidu dase najveće fluktuacije u proteklom periodu odnose na proizvodesa administrativno regulisanim cijenama, kao i proizvode čija se cijena određuje na svjetskim tržištima.

Dobijeni rezultati prve simulacije su prikazani na grafiku br. 1.16,odnosno tabeli br. 1.7.

Grafik br. 1.16 - Komparacija indeksa troškova života 2007-06. i bazičnog indeksa troškova života 1 i eksternog indeksa troškova života

Tabela br. 1.7 - Komparacija indeksa troškova života 2007-06. i bazičnog indeksa troškova života 1 i eksternog indeksa troškova života

Mjeseci Bazični indeks troškova života 1 m07/m06

Indeks troškova života m07/m06

Eksterni indeks troškova života m07/m06

Jan-07. 102,9 102,6 101,8

Feb-07. 103,0 102,5 101,4

Mar-07. 102,9 102,5 101,6

Apr-07. 102,8 102,3 101,3

May-07. 102,8 102,3 101,3

Jun-07. 102,1 101,7 100,7

Jul-07. 102,3 104,3 108,0

Aug-07. 102,4 104,6 108,8

Sep-07. 102,5 106,5 114,4

Oct-07. 102,9 106,9 114,6

Nov-07. 103,1 107,6 116,5

Dec-07. 103,2 107,7 116,5

U skladu sa očekivanjima, eksterna inflacija, kako smo nazvaliindeks kretanja cijena proizvoda koji su isključeni iz korpe proi-zvoda koji čine indeks bazične inflacije, je do jula mjeseca 2007.godine bio manji od indeksa troškova života (0,7% odnosno 1,7%). Međutim, poslije skoka cijena električne energije, fiksnihtelefonskih impulsa, kao i cijena nafte, bazična inflacija postajeznačajno manja od ukupne inflacije (3,2% odnosno 7,7% na kraju2007. godine), dok je eksterna inflacija iznosila 16,5%.

3 Kompletna metodologija obračuna bazične stope inflacije je prikazana u radnoj studiji „Obračun bazične stope inflacije u Crnoj Gori – me-todološke i praktične konsideracije“.

33

REAL

NI S

EKTO

R

Drugi bazični indeks troškova života u korpu bazične inflacijeuključuje poljoprivredne proizvode. Namjera praćenja drugog indeksa bazične inflacije bila je izolovati onu grupu proizvo-da koja ima najveći varijabilitet ili najveće strukturne promjene (administrativno, odnosno netržišno određene cijene), a koje u isto vrijeme zauzimaju značajno mjesto u ukupnom indeksu troškova života. U ovom slučaju razlika između bazičnog inde-ksa troškova života i ukupnog indeksa tročkova života postaje još izraženija.

Kao što se može vidjeti iz grafika br. 1.17, odnosno tabele br. 1.8,isključujući poljoprivredne proizvode bazični indeks troškova živo-ta postaje bliži ukupnom indeksu troškova života (4,6% odnosno 7,7%), dok vrijednost eksternog indeksa troškova života posta-je značajno viša (23,4% u decembru 2007. g.) što ide u prilog pretpostavci da se gro varijacije cijena koje su izazvale inflacijuu drugom polugodištu odnosio na promjenu cijena električne energije i fiksne telefonije (netržišno određene cijene). Ipak, sma-tramo da veći značaj treba dati prvom indeksu, jer se u narednom periodu mogu očekivati veće fluktuacije cijena poljoprivredno-prehrambenih proizvoda na svjetskom tržištu.

Na osnovu analize bazične inflacije postaje jasno da je uticajadministrativno određenih cijena izrazito jak, tačnije strukturni

Grafik br. 1.17 - Komparacija indeksatroškova života 2007/2006 i bazičnog indeksa troškova života 2

Tabela br. 1.8 - Komparacija indeksa troškova života 2007/2006. i bazičnog indeksa troškova života 2 i eksternog indeksa troškova života

Mjeseci Bazični indeks troškova života 1 m07/m06

Indeks troškova života 2 m07/m06

Eksterni indeks troškova života m07/m06

Jan-07. 103,1 102,6 99,9

Feb-07. 103,2 102,5 98,9

Mar-07. 102,9 102,5 100,4

Apr-07. 102,7 102,3 99,8

May-07. 102,8 102,3 99,6

Jun-07. 102,0 101,7 100,1

Jul-07. 102,8 104,3 111,8

Aug-07. 103,4 104,6 110,5

Sep-07. 104,4 106,5 117,3

Oct-07. 104,5 106,9 119,1

Nov-07. 104,5 107,6 123,4

Dec-07. 104,6 107,7 123,4

prelomi ovih cijena čine varijacije inflacije u Crnoj Gori izrazitim(decembar 2005. godine i jul 2007. godine). U tom pravcu, treba razmišljati u smjeru gradualističkog pristupa usklađivanja ovih cijena, jer rast (posebno bez prethodne najave) cijena proizvoda ili usluga od 100% (telefonske usluge na kraju 2004. g) ili rast cijene električne energije od preko 30% (jul 2007. g.) posebno ukoliko se dešava naporedo sa nekim drugim eksternim šokom (rast cijena nafte i naftnih derivata) negativno utiče na inflatornaočekivanja i projektovanje inflacije. Postepeno otklanjanje cijeno-vnih dispariteta će uticati na niži nivo inflacionih očekivanja.

34

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Kreiranje Fan Chart-a RPICG za 2008. godinu

Odabrani ARIMA modeli, modifikovani za strukturne promjenekoje su se desile u drugom polugodištu ARIMA1 (5,1,4)4 i ARIMA2 (5,1,4)5 (dva modela, sa i bez strukturnih šokova) su iskorišćeni za projekciju inflacije, odnosno njihove prognoze su iskorišćenekao vrijednosti centralne projekcije Fan Charta indeksa cijena na malo za 2008. godinu. Dobijene vrijednosti predstavljaju modu distribucije, odnosno vrijednosti sa najvećom frekvencijom u di-stribuciji ove vremenske serije.

Sljedeći korak predstavlja određivanje srednje vrijednosti di-stribucije, standardne devijacije (σ) i zakrivljenosti distribucije (skewness). Na osnovu ovih podataka određene su vrijednosti sigma 1 (σ1) i sigma 2 (σ2) , koje predstavljaju parametre lije-vog dijela distribucije N1 (centralna projekcija, σ1), odnosno de-snog dijela distribucije N2 (centralna projekcija, σ2). Ukoliko je σ1< σ2, distribucija se pomjera ka vrijednostima preko mode, tj. odgovarajuća centralna projekcija je potcijenila buduće vri-jednosti inflacije, odnosno distribucija je pozitivno zakrivljenaodnosno zakrivljena ulijevo tako da je Avg>Me>Mo. Sa dru-ge strane, ukoliko je σ1>σ2, distribucija je koncentrisana ispod mode, tj. odgovarajuća centralna projekcija je precijenila buduće vrijednosti inflacije, odnosno distribucija je negativno zakrivlje-na Avg<Me<Mo.

U slučaju „Fan Chart-a“ inflacije u Crnoj Gori, centralne projekci-je na mjesečnom nivou predstavljaju mode distribucija, odno-sno njihove srednje vrijednosti se ne poklapaju sa vrijednošću mode, što ukazuje da se radi o nesimetričnoj distribuciji, pozi-tivno zakrivljenoj.

Kada govorimo o nivou neizvijesnosti, koji određuje širinu „Fan Chart-a“, on se aproksimira preko varijanse distribucije izaraču-nate modelom, tako da distribucija stope inflacije ima srednjuvrijednost i varijansu:

E(RPICG)=µ+√2/π(σ2-σ1)

VAR(E(RPICG)) = (1-2/π)(σ2-σ1)2 + σ2*σ1,

gdje µ predstavlja modu distribucije, σ2 i σ1 predstavljaju stan-dardne devijacije lijeve, odnosno desne strane asimetrične distri-bucije, dok γ predstavlja aproksimaciju zakrivljenosti distribucije izražene razlikom medijane i mode. Odgovarajuća distribucija ima raspored:

f(RPICG)= RPICG exp(-( RPICG - µ)2(1+γ)/2σ2), ako RPICG< µ6

RPICG exp(-( RPICG- µ)2(1-γ)/2σ2), ako RPICG> µ

Na osnovu ARIMA1 optimističkog modela dobijena je centralna projekcija koja odgovara modi distribucije, sa srednjom vrije-dnošću od 4,91%, koeficijenta zakrivljenosti koji varira od 0,6 do0,23, kao i sa vrijednostima standardnih devijacija rasporeda sa lijeve, odnosno desne strane asimetrične distribucije, σ2=0,151 i σ1=0,076, koje ukazuju da je centralni bend smješten u do-njem dijelu distribucije, odnosno da je nivo neizvijesnosti, po-staknut inflatornim očekivanjima širi „Fan Chart“ prema većimnivoima inflacije (grafik br. 1.18).

„Fan Chart-om“ je objašnjeno (predstavljeno) 90% vjerovatnoće distribucije inflacije. Centralna projekcija se obično nalazi u naj-tamnijem dijelu „Fan Charta“, odnosno centralnih 10% vjerova-tnoće.7 „Fan Chart“ ima po osam slojeva sa svake strane, različitih boja, iznad i ispod centralnog sloja, pri čemu svaki sloj iste boje, u zbiru, iznad i ispod centralnog benda, kumulativno, objašnjava narednih 10% vjerovatnoće kretanja inflacije. Kako neizvijesnosttokom vremena raste, to „Fan Chart“ postaje sve širi.

4 ARIMA Model se obično označava ARIMA(p,d,q), gdje p predstavlja broj autoregresivnih varijabli, d se odnosi na nivo stacionarnosti zavisne varijable, dok q predstavlja broj varijabli, pokretnih prosjeka, koji se nalaze u odgovarajućem modelu.

5 ARIMA2 model iako posjeduje istu ARIMA(p,d,q) strukturu, sadrži i dvije dummy varijable koje se odnose na strukturne prelome u kretanju indeksa cijena na malo, postajući senzitivniji na potencijalne šokove u budućnosti.

6 Za detaljno objašnjenje Fan Chata konsultovati Britton, E, Fisher, P.G. and Whitley, J.D. (1998), ‘The Inflation Report projections: Understan-ding the Fan Chart’, Bank of England, Quarterly Bulletin, 38, pp. 30–37.

7 Obično se vrijednosti mode (centralne projekcije) nalaze u najtamnjem bendu, međutim, ukoliko postoji zanačajan nivo rizika, tada se može desiti da centralna projekcija ne obuhvata ni jednu od ovih vrijednosti. (Britton, E, Fisher, P.G. and Whitley, J.D. (1998), ‘The Inflation Reportprojections: Understanding the Fan Chart’, Bank of England, Quarterly Bulletin, 38, pp. 30–37.)

35

REAL

NI S

EKTO

R

Grafik br. 1.18 - Projekcija indeksa cijena na malo Crne Gore za 2008. godinu bazirana naoptimističkom ARIMA 1 modelu bez strukturnih preloma

„Fan Chart“ inflacije Crne Gore, baziran na procjeni ARIMA mo-dela za 2008. godinu, koji podrazumijeva odsustvo šokova ek-sterne prirode (rast cijena električne energje, nafte i naftnih der-vata), koji pokazuje da će se sa vjerovatnoćom od 90% inflacija,mjerena preko indeksa cijena na malo, kretati u intervalu 2,1% do 10,5 %, dok se na osnovu centralne projekcije „Fan Chart“ prognozira da se sa vjerovatnoćom 10% može tvrditi da će se inflacija mjerena preko indeksa cijena na malo, u toku 2008.godine, kretati u rasponu od 3% do 8,09%. Iako na prvi pogled izgleda da je ovaj raspon jako širok, ipak osnovno je da se Fan chart prati na mjesečnom nivou, odnosno prema optimističkom modelu koji isključuje mogućnost eksternih šokova u narednoj godini, u drugom polugodištu 2008. godine moglo bi doći do smirivanja inflacije koja bi se do kraja 2008. godine mogla svestina nivo između 4,5% i 5%.

Na osnovu ARIMA 2, pesimističkog modela, koji podrazumijeva scenario daljih eksternih šokova u 2008. godini dobijena je cen-tralna projekcija koja odgovara modi distribucije, sa srednjom vrijednošću od 7,13 %, koeficijenta zakrivljenosti koji varira od0,129 do 1,27, kao i sa vrijednostima standardnih devijacija ra-sporeda sa lijeve, odnosno desne strane asimetrične distribuci-je, σ2=1,236 i σ1=1,347 , koje ukazuju da je centralni bend

smješten u donjem dijelu distribucije, odnosno da je distribucija vjerovatnoća kretanja inflacije koncentrisana iznad vrijednostimode (grafik br.1.19).

„Fan Chart“ inflacije Crne Gore za 2008. godinu na osnovu pe-simističkog scenarija ARIMA 2 modela pokazuje, ukoliko u toku 2008. godine dođe do eksternih šokova rasta cijena sličnih kao i u drugoj polovini 2007. godine, da će se sa vjerovatnoćom od 90%, inflacija, mjerena preko indeksa cijena na malo, kretati uintervalu 5 % do 13,6%. Takođe, centralni pojas, „Fan Chart-a“ pokazuje da se sa vjerovatnoćom 10% može tvrditi da će se infla-cija mjerena preko indeksa cijena na malo, tokom 2008. godine, kretati u rasponu od 6,5 % do 9%. (Grafik br. 1.19).

Na kraju treba imati u vidu da odsustvo dovoljno dugačkih vremenskih serija, brojni šokovi u prethodnim godinama, od-sustvo jednog broja statističkih pokazatelja i nedovoljan nivo pouzdanosti drugih statističkih pokazatelja mogu uticati na manji stepen pouzdanosti modelskih prognoza nego u nekim drugim zemljama. Takođe, treba imati u vidu da je, u skladu sa uobičajenom praksom, prognoza rađena za godišnju stopu in-flacije, a ne za prosječnu godišnju stopu inflacije koja je ugla-vnom niža od godišnje.

36

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Grafik br. 1.19 - Projekcija indeksa cijena na malo Crne Gore za 2008. godinu bazirana napesimističkom ARIMA 2 modelu sa strukturnim prelomima

1.4. Tržište rada

Ukupan broj zaposlenih na kraju 2007. godine iznosio je 159.223, i bio je veći za 5,6% u odnosu na kraj 2006. godine. Posmatrano po sektorima, najveći rast je zabilježen u državnoj upravi i soci-jalnom osiguranju (77,5%), što je rezultat promijenjenog obu-hvata podataka8. Pad broja zaposlenih od 11,4% zabilježen je u sektoru vađenja ruda i kamena i sektoru prerađivačke industrije od 5,6%, dok je porast od 11,8% zabilježen u sektoru građe-vinarstva. Od ostalih sektora, rast broja zaposlenih ostvaren je u sektoru trgovine i opravki (3,9%), hotela i restorana (12%) i finansijskog posredovanja (8,1%).

Grafik br. 1.20 – Broj zaposlenih

Izvor: Monstat

8 Objašnjenje je dato u prethodnom kvartalnom izvještaju.

37

REAL

NI S

EKTO

R

Ako posmatramo strukturu zaposlenih kroz tri osnovna sekto-ra, može se uočiti da je na kraju godine najveći broj zaposlenih (63.496) bio u sektoru usluga i povećan je za 2,9% u odnosu na prethodnu godinu, i čini 39,9% od ukupnog broja zaposlenih. Ovo potvrđuje činjenicu da je ekonomija Crne Gore više okrenu-ta uslužnim djelatnostima nego proizvodnim. Sljedeći po broju zaposlenih je javni sektor (32,2%) i proizvodni koji čini 27,9% od ukupnog broja zaposlenih.

Box br. 1.5 - Novi upitnik o radnoj snazi (LFS)

Od početka 2008. godine Monstat će sprovoditi kontinuiranu LFS (Labour Force Survey) anketu kojom će se mnogo jasnije i preciznije obezbijeđivati podaci o zaposlenima. Upitnik koji je do sada korišten nije bio u skladu sa propisi-ma Eurostata, pa se pristupilo izradi novog koji je u potpunosti usklađen sa preporukama Eurostata. Nove preporuke treba da primjene sve države članice za svoje ankete o radnoj snazi počev od prvog kvartala 2008. godine.

Posebne teme (između ostalih) u okviru upitnika koje su usklađene sa specifikacijama i preporukama Eurostatasu:

- klasifikacija nivoa obrazovanja,- razlika između zaposlenog i nezaposlenog,- tretiranje osoba sa sezonskim ili povremenim poslovima,- pitanje koje se odnosi na razlog rada na poslu sa skraćenim radnim vremenom,- pitanja koja se odnose na plaćeni i neplaćeni prekovremeni rad,- pitanje o načinu pronalaženja trenutnog posla,- pitanje o spremnosti rada više časova i dr.

Cilj uvođenja novog upitnika je da se izbjegne podcijenjenost podataka koji se odnose na broj zaposlenih. Ovo se posebno odnosi na sezonske radnike koji nisu bili obuhvaćeni dosadašnjom anketom, jer je anketa sprovođena u oktobru kad je sezona uglavnom završena.

Grafik br. 1.21– Struktura zaposlenih

Izvor: Monstat

Na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, na kraju godine, bilo je 31.469 evidentiranih nezaposlenih lica, što je za 19% manje nego u istom mjesecu prethodne godine. Broj registrovanih nezaposle-nih lica u 2007. godini u prosjeku je iznosio 34.395 i bio je manji za 20,4% u odnosu na prosjek iz 2006. godine. Evidentan je pad nezaposlenih od maja, što se može povezati sa angažovanjem

nezaposlenih na sezonskim poslovima. Međutim, smanjenju broja nezaposlenih doprinio je i set strateških dokumenata: Na-cionalna strategija zapošljavanja za period 2007–2010. godine, Nacionalni akcioni plan zapošljavanja za period 2007–2008. godine i Program zapošljavanja za 2007. godinu.

38

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Značajan doprinos rastu zaposlenosti dali su i centri za obuku koji funkcionišu u okviru Zavoda za zapošljavanje, koji služe za pra-ktično usavršavanje i obrazovanje učenika iz redovnog školskog sistema, a ujedno vrše obuku nezaposlenih lica evidentiranih na Zavodu za zapošljavanje. Centri su formirani sa specifičnom na-mjenom, da se osposobe lica za zapošljavanje u oblastima ugo-stiteljstva i turizma (centar u Herceg Novom), za zapošljavanje u oblasti drvoprerade (centar u Beranama) i za zapošljavanje u obla-sti informatike, metalsko-mašinske i građevinske struke (centar u Podgorici). Ovakvim načinom obuke se pokušava obezbijediti nedostajući kadar za rad u tim specifičnim oblastima.

Posebna pažnja je posvećena sezonskom zapošljavanju, pa je Za-vod kroz Akcioni plan u oblasti sezonskog zapošljavanja omogućio nizom mjera (kontinuirana saradnja sa poslodavcima koji anga-žuju sezonsku radnu snagu, stimulacija sezonske radne snage, razni programi obuke zbog kadrovskog zadovoljavanja potreba poslodavca) da se angažuje određeni broj sezonskih radnika u raznim oblastima, a najviše u turizmu. U 2007. godini planirano je da se sezonski zaposli 9.000 radnika. Prema podacima ZZZ u toku ljetnje sezone zaposleno je 9.283 radnika, i to naviše u ugo-stiteljstvu, trgovini, poljoprivredi i građevinarstvu.

Preko kampanje „Neka bude čisto“, koja je nastavljena i u 2007. godini, bilo je angažovano oko 170 nezaposlenih lica na oba-vljanju raznih poslova, kao što je uklanjanje otpada i održava-nje magistralnih i regionalnih puteva u dužini preko 1.000 km u skoro svim opštinama u Crnoj Gori.

Grafik br. 1.22 – Broj nezaposlenih

Izvor: Zavod za zapošljavanje

Sagledavanjem cjelokupne situacije u ovoj oblasti, jasno je da za rješavanje problema nezaposlenosti treba mnogo više sred-stava nego što Crna Gora može trenutno obezbijediti. Proces privatizacije je još više aktuelizirao pitanje nezaposlenosti. Sto-ga treba raditi na ispitivanju mogućnosti korišćenja sredstava iz različitih fondova EU, a posebno iz sredstava Evropskog so-cijalnog fonda.

1.4.1. Zarade

Prosječna zarada u Crnoj Gori, u 2007. godini, iznosila je 497 eura i bila je viša za 14,8% od prosječne zarade iz prethodne godine. Prosječna zarada bez poreza i doprinosa je iznosila 338 eura i u odnosu na prethodnu godinu bila je viša za 19,9%. Va-žno je naglasiti da su podaci o nominalnim iznosima zarada za 2006. godinu nešto viši od prethodno objavljenih zbog promjene metodologije s početka godine. U svim sektorima ostvaren je nominalni rast zarada osim u Ribarstvu gdje je ostvaren pad od 14,4% i Proizvodnji električne energije , gasa i vode, gdje je pad bio svega 0,1%. Šest sektora je imalo veći prosjek od ukupno ostvarenog u Crnoj Gori, a najveći prosjek je zabilježen u sektoru finansijskog posredovanja (1.156 eura).

Ako posmatramo nominalne zarade bez poreza i doprinosa u svim sektorima, osim Ribarstva, zabilježen je porast. Najveći nominalni porast prosječnih zarada bez poreza i doprinosa za-bilježen je u sektorima Građevinarstva (36,6%), Finansijskog po-sredovanja (35,1%), Hotela i restorana (28,8%), zatim u sektoru Saobraćaja, skladištenja i veza (24,0%). Nominalni rast zarada u Državnoj upravi i socijalnom osiguranju (18,2%) i Obrazova-nju (18%), prije svega, rezultat je povećanja minimalne cijene rada. Nešto veći nominalni rast u sektoru Zdravstva i socijalnog rada (20,3%) ostvaren je i zbog povećanja od 30% u septem-bru 2007. godine.

Inače, realne zarade bez poreza i doprinosa u Crnoj Gori pora-sle su za 15,0%, ako se uzme da se za njihov obračun koristila prosječna godišnja stopa inflacije (4,2%). Ako bismo primjeniligodišnju stopu inflacije od 7,7%, realni rast bi bio 11,3%, što jeza 8,6 procentnih poena manje od nominalnog rasta prosječnih zarada bez poreza i doprinosa.

39

REAL

NI S

EKTO

R

Tabela br. 1.9 – Prosječna zarada bez poreza i doprinosa, po sektorima

zarade bez poreza i doprinosa

indeks nominalnih zarada

indeks realnih zarada

Ø 2006 Ø 2007 Ø 2007/Ø 2006 Ø 2007/Ø 2006

UKUPNO 282 338 119,9 115,0

Poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda 268 305 113,8 109,2

Ribarstvo 162 140 86,4 82,9

Vađenje ruda i kamena 407 493 121,1 116,2

Prerađivačka industrija 302 358 118,5 113,8

Proizvodnja el. energije, gasa i vode 438 469 107,1 102,8

Građevinarstvo 216 295 136,6 131,1

Trgovina na veliko i malo, opravka 186 208 111,8 107,3

Hoteli i restorani 205 264 128,8 123,6

Saobraćaj, skladištenje i veze 354 439 124,0 119,0

Finansijsko posredovanje 570 770 135,1 129,6

Aktivnosti u vezi s nekretninama, iznajmljivanje i poslovne aktivnosti 265 299 112,8 108,3

Državna uprava i obavezno socijalno osiguranje 291 344 118,2 113,4

Obrazovanje 250 295 118,0 113,2

Zdravstveni i socijalni rad 246 296 120,3 115,5

Ostale komunalne, društvene i lične usluge 250 296 118,4 113,6

Box br. 1.6 – Prosječne plate po zemljama bivše Jugoslavije, novembar 2007. godine

Podaci o prosječnim platama u novembru jasno pokazuju razliku u visini primanja po pojedinim zemljama bivše Jugoslavije. Slovenija je kao i do sada na prvom mjestu. Hrvatska je na drugom, a Crna Gora je ovaj put iznad Srbije. Bosna i Hercegovina i Makedonija su na začelju tabele, s tim što je najmanje povećanje zabilježeno u Makedoniji.Važno je naglasiti da su se prosječne plate u svim navedenim zemljama nominalno povećale, ali to nije značajno promijenilo redosljed u tabeli osim što je Crna Gora zauzela treću poziciju.

Tabela br. 1 – Plate u zemljama bivše Jugoslavije, u eurima (rangiranje prema neto iznosu)

Zemlja Neto plate Bruto plate

Slovenija 945,3 1491,6

Hrvatska 701,6 1028,3

Crna Gora 366,0 539,0

Srbija 346,6 483,9

Bosna i Hercegovina 343,6 510,3

Makedonija 249,9 414,4

Izvor: zavodi za statistiku i centralne banke navedenih zemalja

40

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Centralna banka Crne Gore je nastavila sa eksperimentalnom obradom godišnjih finansijskih izvještaja (GFI) pravnih lica izCrne Gore, koja podliježu obavezi dostavljanja ovih izvještaja Privrednom sudu u Podgorici9, shodno odredbama Zakona o privrednim društvima i Zakona o računovodstvu i reviziji10.

Do 15.10.2007. godine, Privrednom sudu u Podgorici je 10.091 pravnih lica dostavilo GFI za 2006. godinu. Centralna banka Crne Gore je od ovog broja obradila 9.932 GFI. Pri tome, 112 GFI nije obrađeno zbog njihovog podnošenja na nepropisanim ili nea-dekvatno popunjenim obrascima11.

S obzirom na to da je procenat obrađenih GFI manji u odnosu na ukupan broj registrovanih pravih lica – obveznika dostavlja-nja GFI, pokazatelji dobijeni obradom dostavljenih – adekvatno popunjenih GFI, mogu se smatrati uslovno reprezentativnima za crnogorsku ekonomiju.

1.5.1. Metodološke napomene

Privredni subjekti u Crnoj Gori sastavljaju GFI po Međunarodnim računovodstvenim standardima (MRS), odnosno po Međunaro-dnim standardima finansijskog izvještavanja (MSFI).

Godišnji finansijski iskazi privrednih subjekata razvrstani su iagregirani po zakonskim i međunarodnim pravilima finansijskogi statističkog izvještavanja do sljedećih nivoa: privredna oblast, privredna grana, privredna grupa, privredna podgrupa. Takođe, svi bilansni makroagregati su, pored navedenog vertikalnog ni-voa, razvrstani i na horizontalnom nivou i to do privrednog nivoa Crne Gore i privrednog nivoa svih opština Crne Gore (21).

1.5. Rezultati obrade finansijskih izvještaja pravnih lica iz Crne Gore

1.5.2. Rezultati obrade

Obradom GFI dobijeno je niz bilansnih agregata, koji se, uz na-vedenu ogradu, mogu smatrati makroagregatima reprezentati-vnim za crnogorsku privredu. Bilansni makroagregati privrednih subjekata iz RCG12 dobijeni su iz osnovnih, zakonsko-obavezujućih obrazaca – modela propisanih od strane Instituta računovođa i revizora Crne Gore.

Od 9.932 obrađena GFI, 9.508 se odnosilo na privredna društva, 265 na nevladine organizacije, 129 na ustanove i institucije, se-dam na osiguravajuća i reosiguravajuća društva, 17 na berze i berzanske posrednike i šest na investicione fondove. Na osnovu obrađenih GFI, izrađeni su i bilansi stanja, odnosno bilansi uspjeha po navedenim grupama, kao i na agregatnom nivou.

Osim navedenih makroagregata, obradom GFI došlo se i do više vrsta indikatora uspješnosti poslovanja, iz bilansa stanja i bilansa uspjeha13.

Podaci iz obrađenih bilansa uspjeha pokazuju strukturu neto dobi-ti za 9.932 obrađena GFI za 2006. godinu datu u tabeli br. 1.10.

Pored toga, dobit od ulaganja kod investicionih fondova u 2006. godini iznosila je 95,4 miliona eura i najvećim dijelom je rezul-tat vrijednosnog prilagođavanja prihoda od ulaganja fondova u hartije od vrijednosti, koje su namijenjene trgovanju-svođenju na tržišnu fer vrijednost.

9 Centralna banka Crne Gore realizovala je ovaj projekat na osnovu Sporazuma o saradnji potpisanog sa Privrednim sudom u Podgorici, maja 2006. godine.

10 „Sl. list RCG“, br. 69/0511 U ovu obradu nijesu bili uključeni GFI za banke i bankarske organizacije.12 Bilansni makroagregati obuhvataju sljedeće bilansne pokazatelje: stalna imovina, obrtna imovina, aktiva, kapital i rezerve, dugoročne oba-

veze, kratkoročne obaveze, pasiva, prihod i ukupan prihod, ukupni troškovi, profit/gubitak od poslovne aktivnosti, profit/gubitak za obra-čunski period, bruto profit kroz gubitak (funkcionalni pristup), finansijski prihodi, finansijski rashodi, tehnički i netehnički računi poslovaživotnog i neživotnog osiguranja, ulaganja, tehnička rezervisanja, tehnička sredstva osiguranja/reosiguranja.

13 Indikatori obuhvataju: indikatore strukture prihoda i rashoda; indikatore ekonomičnosti poslovanja; indikatore bruto i neto finansijskog re-zultata i rentabilnosti; indikatore trajanja obrtnih sredstava u danima; indikatore opšte likvidnosti i indikatore ubrzane i tekuće likvidnosti.

41

REAL

NI S

EKTO

R

Tabela br. 1.10 – Neto profit/gubitak u bilansu uspjeha 9.932 obrađenih GFI za 2006. i 2005. godinu

Struktura pravnih licaBroj pravnih lica koja su dostavila

GFI za 2005.2006. 2005. Apsolutna

promjena

Nevladine organizacije 265 328.341 1.583.256 -1.254.915

Ustanove i institucije 129 1.675.612 935.732 739.880

Osiguravajuća i reosiguravajuća društva 7 -1.780.445 -1.638.904 -141.541

Berze i berzanski posrednici 17 3.044.894 1.997.503 1.047.391

Ukupno I 424 3.268.402 2.877.587 390.815

Privredna društva 9.508 60.662.266 - 253.254.413 313.916,679

Ukupno II 9.932 63.930.668 -250.376.826 314.307.494

Izvor: CBCG

1.5.3. Bilans stanja privrednih djelatnosti

Od 9.932 obrađena GFI, 9.508 se odnosilo na privredna društva. Posmatrano na agregatnom nivou, aktiva privrednih društava iznosila je 7,35 milijardi eura na kraju 2006. godine, što je za 25,3% više nego na kraju 2005. godine, kada je aktiva iznosila 5,86 milijardi eura.

Stalna imovina privrednih društava, čiji su GFI obrađeni, iznosi-la je 5.165,1 milion eura i činila je 70,3% ukupnih sredstava. U odnosu na 2005. godinu, stalna imovina je uvećana za oko 21%. Obrtna imovina, koja je iznosila 2.183,1 milion eura na kraju 2006. godine uvećana je za 36,8% za godinu dana.

Najveći dio (80,1%) ukupnih sredstava odnosi se na materijalnu imovinu, potraživanja od kupaca i zalihe.

Tabela br. 1.11 – Bilans stanja privrednih društava čiji su GFI obrađeni, 2005. i 2006. godina

2006. 2005. % promjena Apsolutna promjena

Stalna imovina 5.165.067.447 4.268.837.864 21 896.229.583

Obrtna imovina 2.183.076.008 1.595.302.068 36,8 587.773.940

UKUPNA AKTIVA 7.348.143.455 5.864.139.932 25,3 1.484.003.523

Kapital i rezerve 3.904.420.468 3.414.667.941 14,3 489.752.527

Dugoročne obaveze 1.377.738.304 897.364.615 53,5 480.373.689

Kratkoročne obaveze 2.065.984.683 1.552.107.376 33,1 513.877.307

UKUPNA PASIVA 7.348.143.455 5.864.139.932 25,3 1.484.003.523

Izvor: CBCG

Vrijednost nekretnina, postrojenja i opreme iskazana je u izno-su od 4.300,5 miliona eura ili 58,5% ukupnih sredstava (62,3% ukupnih sredstava u 2005. godini). Iako je vrijednost ove bilansne pozicije, koju čine zemljište, šume, višegodišnji zasadi, osnovno stado, građevinski objekti, investicije u toku, oprema i ostala ma-terijalna imovina, uvećana za 17,7% u odnosu na 2005. godinu, došlo je do smanjenja njenog učešća u ukupnim sredstvima. Na takvo kretanje uticalo je smanjenje ove bilansne pozicije u proi-zvodnji električne energije, gasa i vode, čija je vrijednost iznosi-la 1.092,4 miliona eura ili 25,4% ukupne vrijednosti nekretnina, postrojenja i opreme crnogorskih privrednih društava (u 2005. godini: 1.112,2 miliona eura ili 30,4% ukupne vrijednosti nekre-tnina, postrojenja i opreme).

42

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Potraživanja od kupaca (potraživanja od dužnika za prodate pro-izvode i izvršene usluge, avansi dati dobavljačima, potraživanja od zaposlenih, dospjela potraživanja od preduzeća „kćeri“, dozvo-ljena sumnjiva potraživanja, itd.) iskazana su u iznosu od 939,6 miliona eura, što je za 24,3% više nego u 2005. godini. Najveći dio (54,2%) vrijednosti ovih potraživanja iskazan je u sektoru trgovine na veliko i malo i usluga (375,8 miliona eura ili 40%) i prerađivačkoj industriji (133,2 miliona eura ili 14,2%).

Vrijednost zaliha (robe, materijala, sirovina, rezervnih djelova, sitnog inventara, nedovršene proizvodnje, gotovih proizvoda, goriva, ambalaže, itd.) iznosila je 647,6 miliona eura i povećana je za 33,1% u odnosu na 2005. godinu. Od ukupne vrijednosti zaliha, 319,4 miliona eura ili 49,3% odnosi se na sektor trgovine, gdje je zabilježeno povećanje od 38,9%.

Nematerijalna imovina (licence, franšize, patenti, „good’will“ i ostala nematerijalna imovina) iskazana je u iznosu od 390,7 mi-liona eura, odnosno 54,2% više u odnosu na 2005. godinu.

Privredna društva Crne Gore su, na kraju izvještajnog perioda, iskazala 286,6 miliona eura gotovine i gotovinskih ekvivalena-ta, odnosno dva puta više nego u uporednom periodu. Na ovoj bilansnoj poziciji evidentirani su depoziti po viđenju, sredstva u blagajni i na računima kod banaka i drugih finansijskih institu-cija i ostali gotovinski ekvivalenti.

Finansijski plasmani privrednih društava Crne Gore iznosili su 313,2 miliona eura (83,9% više nego u 2005. godini), od čega je 216,6 miliona eura (69,2%) iskazano na bilansnoj poziciji du-goročnih finansijskih plasmana. Dugoročni finansijski plasmani,koje čine ukupna potraživanja privrede za mjenice, potraživanja za finansijski lizing, potraživanja po osnovu dugoročnih hartijaod vrijednosti, učešće u kapitalu drugih kompanija i dr. sa rokom dospijeća preko jedne godine, povećani su za 85,4% u odnosu na 2005. godinu. Kratkoročni finansijski plasmani (ukupna potraži-vanja po osnovu izvršenih plasmana, čiji je rok dospijeća do 12 mjeseci) iznosili su 96,6 miliona eura i povećani su za 80,7%.

Ukupna dugoročna potraživanja (potraživanja od trećih lica sa rokom dospijeća dužim od jedne godine) iskazana su u izno-su od 88,5 miliona eura i smanjena su za 22,5% u odnosu na prethodnu godinu.

Od ukupnih obaveza privrednih društava Crne Gore, na kraju 2006. godine, na kapital i rezerve se odnosilo 3.904,4 miliona eura, što je za 14,3% više nego u prethodnoj godini (3.414,7 miliona eura). Ukupne dugoročne obaveze iznosile su 1.377,7 miliona eura i povećane su za 53,5% u odnosu na prethodnu godinu, dok su ukupne kratkoročne obaveze iznosile 2.065,9 miliona eura i povećane su za 33,1%.

Upisani kapital čini najveći dio (53,7%) iskazanih obaveza privre-dnih društava Crne Gore, a obuhvata akcijski kapital, udjele dru-štava, uloge, državni i druge oblike kapitala. Na dan 31.12.2006. godine, iznosio je 3.944,8 miliona eura, što je za 9,4% više u odnosu na prethodnu godinu. Najveći dio upisanog kapitala (61,6%) iskazan je u sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode (975,6 miliona eura ili 24,7%), saobraćaja, skladište-nja i veza (850,1 miliona eura ili 21,5%) i prerađivačkoj industriji (607,9 miliona eura ili 15,4%).

Revalorizacione rezerve, koje obuhvataju efekte revalorizaci-je pojedinih oblika imovine crnogorskih privrednih društava u 2006. godini, iznosile su 514,9 miliona eura, što je za 26,4% više nego u uporednom periodu.

Dugoročne obaveze privrednih društava Crne Gore (dugoročne obaveze prema povezanim pravnim licima, dospjele mjenice, obaveze po osnovu finansijskog lizinga, dugoročni zajmovi iostali dugoročni dugovi, sa rokom dospjeća preko 12 mjeseci u odnosu na datum bilansa stanja) povećane su za 81,3% u odnosu na prethodnu godinu. Iskazane su u iznosu od 1.106,2 miliona eura, a njihovo učešće u ukupnim obavezama privre-dnih društava je 15,1% (u prethodnoj godini 10,4%). Najveće povećanje zabilježeno je u sektoru trgovine na veliko i malo (127,2%), saobraćaja, skladištenja i veza (110,0%) i hotela i re-storana (102,0%). Smanjenje dugoročnih obaveza iskazano je u sektoru poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede za 28,0%, proizvodnje električne energije, gasa i vode 13,7% i drugih ko-munalnih, društvenih i ličnih usluga (7,6%).

Ukupne kratkoročne obaveze iskazane su u iznosu od 2.066,0 miliona eura, što je za 33,1% više u odnosu na prethodnu godinu. Njihovo učešće je, u ukupnim obavezama iskazanim na bilansnim pozicijama pasive, povećano sa 26,5% u 2005. god. na 28,1% u 2006. godini. Najveći dio (84,8%) ovih obaveza odnosi se na kratkoročne obaveze iz poslovanja crnogorske privrede (1.321,9

43

REAL

NI S

EKTO

R

miliona eura) i kratkoročne finansijske obaveze po osnovu pri-mljenih kredita, kamata, dividendi, izdatih hartija od vrijedno-sti i ostalih finansijskih obaveza (429,3 miliona eura), sa rokomdospjeća do 12 mjeseci u odnosu na bilans stanja.

Kratkoročne obaveze iz poslovanja (prema dobavljačima, po osnovu zarada, naknada i drugih ličnih primanja, prema čla-novima odbora direktora, za avanse, članarine i proviziju i dr.) povećane su za 25,7% u odnosu na uporednu godinu. Takvo kretanje je, u značajnoj mjeri, uslovljeno povećanjem ovih oba-veza u sektoru aktivnosti sa nekretninama (120,9%), građevi-narstvu (65,7%) i trgovini na veliko i malo (24,3%), koje čine 59,3% ukupnih kratkoročnih obaveza iz poslovanja. Smanjenje ovih obaveza je zabilježeno, samo, u sektoru poljoprivrede, šu-marstva i vodoprivrede za 2,1%.

Kratkoročne finansijske obaveze su povećane za 68,7% u odnosuna uporednu godinu, a najveći dio (77,3%) je iskazan u sekto-rima: trgovina na veliko i malo (121,5 miliona eura), poslovi sa nekretninama (83,9 miliona eura), prerađivačka industrija (71,4 miliona eura) i hoteli i restorani (55,2 miliona eura).

Privredna društva Crne Gore su, na dan 31.12.2006. godine, iskazala obaveze za poreze u iznosu od 141,6 miliona eura, što je za 26,4% više nego u 2005. godini. Oko 62% ovih obaveza je iskazano u prerađivačkoj industriji (65,2 miliona eura) i trgovini na veliko i malo (22,9 miliona eura).

Obaveze za dividende su iskazane u iznosu od 3,7 miliona eura i povećane su za oko 2,8 puta u odnosu na prethodnu godinu.

Tabela br. 1.12 – Bilans uspjeha privrednih društava čiji su GFI obrađeni, 2005. i 2006. godina (metoda prirode troška)

I-XII 2006. I-XII 2005. % promjena Apsolutna promjena

Poslovni prihodi 4.637.607.748 3.462.358.251 33,9 1.175.249.497

Poslovni rashodi 4.518.399.615 3.539.695.989 27,6 978.703.626

Profit/gubitak od poslovnih aktivnosti 119.208.133 -77.337.738 -254,1 196.545.871

Neto finansijski trošak -31.863.625 -39.890.576 -20,1 8.026.951

Učešće u dobiti pridruženih pravnih lica -767.789 -1.458.994 -47,4 691.205

Porez na dobitak -18.058.859 -12.545.294 43,9 -5.513.565

Neto dobitak/gubitak od diskontinuiranog poslovanja

-7.855.594 -79.943.876 -90,2 72.088.282

Neto profit/gubitak za obračunski period 60.662.266 -211.176.478 128,73 271.838.744

1.5.4. Bilans uspjeha privrednih djelatnosti

Bilans uspjeha crnogorskih privrednih društava za period 01.01–31.12.2006. godine izrađen je po metodi prirode troška.

Crnogorska privreda je, u 2006. godini, ostvarila poslovne pri-hode u iznosu od 4,63 milijarde eura, što je za 33,9% više nego u prethodnoj godini (3,46 milijardi eura). Poslovni rashodi su iskazani u iznosu od 4,51 milijardu eura i povećani su za 27,6% u odnosu na prethodnu godinu (3,54 milijarde eura).

U strukturi ukupnih prihoda, najveći dio (94%) se odnosi na prihod od realizovanih proizvoda i usluga na domaćem i ino-stranom tržištu, koji je iznosio 4,4 milijarde eura.

Prihodi od prodaje na domaćem i ino-tržištu ostvareni su u se-ktoru trgovine na veliko i malo u iznosu od 1.957 miliona eura ili 44,6%, prerađivačke industrije 697 miliona eura ili 15%, gra-đevinarstva 310 miliona eura ili 7%, saobraćaja, skladištenja i veza 497 miliona eura ili 11%, poslova sa nekretninama 213 mi-liona eura ili 5%, vađenja rude i kamena 81 milion eura ili 2%, poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede 55 miliona eura ili 1%, hotela i restorana 120 miliona eura ili 2%, proizvodnje energije, gasa i vode 218 miliona eura ili 5%, itd.

U strukturi poslovnih rashoda privrednih društava, utrošene sirovine (kod trgovine kupljena roba i potrošni materijal) izno-se 2,96 milijardi eura ili 65%. Troškovi zaposlenih iskazani su u iznosu od 533 miliona eura ili 12%, dok je amortizacija iznosila 218 miliona eura ili 5% .

44

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Ostali poslovni rashodi su visoki i iznose 770 miliona eura ili 17% od ukupnih poslovnih rashoda. Iz navedenog makroagregata ne može se vidjeti da li je ovaj rashod nastao po osnovu: gubitka po osnovu otuđenja osnovnih sredstava, vrijednosnog prilagođa-vanja dugoročnih investicija i osnovnih sredstava u upotrebi i/ili troškova za moguća sumnjiva i sporna potraživanja14).

Neto finansijski trošak, koji čini najveći dio (54,4%) ukupnih fi-nansijskih rashoda, iskazan je u iznosu od 31,86 miliona eura, dok je učešće dobiti od pridruženih pravnih lica iznosilo 767,8 hiljada eura ili 17% ukupnih finansijskih rashoda.

Tekući i odloženi porez na dobit iznosio je 18,06 miliona eura na dan 31.12.2006. godine, što je za 43,9% više nego u prethodnoj godini, dok je neto gubitak od diskontinuiranog poslovanja izno-sio oko osam miliona eura.

Profit od poslovnih aktivnosti privrednih društava Crne Gore iska-zan je u iznosu od 119,2 miliona eura u 2006. godini, za razliku od prethodne godine kada je zabilježen gubitak u iznosu od 77,3

Tabela br. 1.13 – Neto profit i gubitak po privrednim djelatnostima u periodu 2006/2005. godina

Privredne djelatnosti 2006. 2005. % promjena

Trgovina na veliko i malo 71.962.968 27.161.524 164,9

Građevinarstvo 234.215 3.633.677 -93,6

Poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda 2.733.959 758.668 260,4

Komunalne i društvene djelatnosti -1.816.378 491.730 -469,4

Finansijsko posredovanje 3.238.538 199.653 1522,1

Prerađivačka industrija 5.096.886 -190.300.081 102,7

Saobraćaj, skladištenje i veze 25.649.160 -39.185.759 165,5

Proizvodnja električne energije, gasa i vode -24.348.011 -29.680.553 -18,0

Hoteli i restorani -29.946.237 -17.496.568 71,2

Vađenje kamena i ruda -13.225.901 -7.585.368 74,4

Poslovi s nekretninama 15.774.069 -762.186 2169,6

Zdravstveni i socijalni rad 5.103.540 -373.852 1465,1

Obrazovanje 141.334 -62.219 327,2

Ribarstvo 20.704 -53.079 139,0

miliona eura. Neto profit je iznosio 60,66 miliona eura, što je zna-čajno poboljšanje rezultata poslovanja u odnosu na 2005. godinu, kada je iskazan gubitak u iznosu od 211,2 miliona eura.

Sektorska analiza makroagregata koji se odnose na bilans uspjeha (Tabela br. 1.13) pokazuje da je najveća stopa rasta neto profitaostvarena u djelatnostima koje se odnose na poslove sa nekretni-nama (2169,6%) berzansko posredovanje (1522,1%), zatim po-ljoprivreda šumarstvo i vodoprivreda (260,4%), kao i trgovina na malo i veliko (164,9%), koja je ostvarila i najveći rast neto profitau apsolutnom iznosu. Interesantno je da su gotovo sve djelatnosti značajno poboljšale svoje finansijske rezultate, prelazeći iz zonegubitka u djelatnosti sa ostvarenim neto profitom (prerađiva-čka industrija, poslovi nekretninama, obrazovanje, itd). Sa dru-ge strane, određene djelatnosti ostaju pod znakom pitanja kada je u pitanju kvalitet finansijskih izvještaja. Ovo se prevashodnoodnosi na građevinarstvo i pad njegovog ostvarnog neto profitau 2006. godini za 93,6%, što nije u skladu sa velikim razvojem ove djelatnosti koja je bila izrazita u 2006. godini.

14 Navedeni makroagregat ukazuju da je za bilansno finansijsko izvještavanje potrebno uvoditi još kvalitetnije bilansne izvještajne standarde,čime bi bilansno makroagregiranje uzdigli na neophodno viši analitički nivo, uporediv sa evropskom bilansnom izvještajnom praksom.

45

REAL

NI S

EKTO

R

Bilans uspjeha privrednih djelatnosti je za 2006. godinu anali-ziran i sa aspekta diverzifikovanosti pozitivnog poslovnog re-zultata po opštinama. Osnovni cilj je bio utvrditi koje opštine predstavljaju „profitne centre“, odnosno koliko je izražena ne-uravnoteženost razvoja pojedinih crnogorskih regija. Naravno, ostvareni neto profit može u tom kontekstu predstavljati samoposredan indikator, ali i dovoljno reprezentativan. Kao što se iz tabele br. 1.14 i grafika br. 1.23 može vidjeti, crnogorsku privredukao i sve zemlje Jugoistočne Evrope karakteriše izrazita privre-dna koncentrisanost u glavnom gradu, tako da se Podgorica sa 135,77 miliona eura ostvarene neto dobiti nalazi ubjedljivo na prvom mjestu. Herceg Novi (8,57 miliona eura) i Budva (4,34

Tabela br. 1.14 - Ostvareni rezultati poslovanja privrednih društava na opštinskom nivou za 2006. g. (u eurima)

Redni broj Naziv Profit/Gubitak

1. Podgorica 135.770.609

2. Plav -926.612

3. Kotor -9.270.672

4. Herceg Novi 8.567.617

5. Berane 631.546

6. Andrijevica -76.664

7. Ulcinj -8.146.225

8. Budva 4.344.255

9. Šavnik -166.173

10. Bijelo Polje -963.997

11. Plužine -717.985

12. Nikšić -42.327.550

13. Cetinje -8.436.893

14. Pljevlja -2.070.181

15. Rožaje -1.025.720

16. Danilovgrad 1.044.414

17. Žabljak -319.115

18. Tivat -421.408

19. Kolašin -1.239.434

20. Mojkovac -477.791

21. Bar -16.109.755

UKUPNO – ostvareni profit 150.358.441

UKUPNO - ostvareni gubitak -89.696.175

Neto profit za obračunski period 60.662.266

milona eura), kao glavni turistički centri, su na drugom odno-sno, trećem mjestu. Veliki iznos profita koji ostvaruje Podgori-ca djelimično je i posljedica toga da veliki broj firmi koji posluješirom Crne Gore ima sjedište u Podgorici, jer je ona glavni grad. Sa druge strane, Nikšić sa 42,32 miliona eura, Bar sa 16,10 mili-ona eura i Cetinje sa 8,44 miliona eura predstavljaju opštine sa najvećim gubitkom u 2006. godini. Imajući u vidu da su u ovim gradovima kompanije na čiju se potpunu ili djelimičnu privati-zaciju čeka (Elektroprivreda CG, Luka Bar, Prekookeanska plovi-dba, Obod, itd.) očekivano je da zbog veličine ovih sistema oves opštine imaju najveće vrijednosti neto gubitka.

46

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Grafik br. 1.23 - Ostvareni neto profit u 2006. godini po opštinama u Crnoj Gori

S obzirom na to da CBCG raspolaže sa podacima o GFI pri-vrednih društava u Crnoj Gori koji se odnose na 2004, 2005. i 2006. godinu to predstavlja dovoljan izvor podataka za kom-parativni pregled indikatora poslovanja privrednih društava u Crnoj Gori, sa osnovnim ciljem utvrđivanja tempa i pravca nji-hove aktivnosi po pitanju efikasnosti i efektivnosti poslovanjakao i njihove likvidnosti. Naime, imajući u vidu da kompanije u tranzicionim ekonomijama imaju najviše problema sa likvidno-šću i efikasnom upotrebom sredstava, željelo se utvrditi kolikocrnogorska privreda efikasno raspolaže svojim sredstvima i dali ima značajnih problema sa likvidnošću. Stoga su urađena če-tiri indikatora: neto profitna margina, stopa prinosa na ukupnuaktivu, koeficijenat opšte likvidnosti, kao i koeficijenat likvidno-sti II nivoa (Acid Test).

1.5.6. Pokazatelji profitabilnosti i likvidnosti privrednih društava u Crnoj Gori

Tabela br. 1.15 - Neto profitna margina poslovne aktivnosti privrednih društava u Crnoj Gori

NETO PROFITNA MARGINA 31.12.2006. 31.12.2005.

1. Neto profit/gubitak 60.662.266 - 211.176.478

2. Ukupan prihod 4.637.607.748 3.462.358.251

Indikator (1:2) 1,31 -6,10

a) Prvi indikator koji se odnosi na efikasnost poslovne akti-vnosti preduzeća je neto margina profitabilnosti, kojapokazuje da su crnogorska privredna društva u 2006. godini poslovala daleko efikasnije nego u 2005. godini(tabela br. 1.15).

b) Stopa prinosa na ukupnu aktivu kao pokazatelj efe-ktivnosti cjelokupne imovine, takođe, ima tendenciju poboljšanja u 2006. godini. To znači da su privredna društva u 2006. godini efikasnije koristila raspoloživuaktivu. (Tabela br. 1.16).

c) Likvidnost crnogorske privrede je izračunata preko koe-ficijenta opšte likvidnosti, koji predstavlja odnos obrtneimovine i kratkoročnih obaveza. Cilj ovog indikatora je da utvrdi da li na agregatnom nivou privredna društva

47

REAL

NI S

EKTO

R

Tabela br 1.16 - Stopa prinosa na ukupnu aktivu privrednih društava u Crnoj Gori

Stopa prinosa na ukupnu aktivu 31.12.2006 31.12.2005

1. Neto profit/gubitak 60.662.266 - 211.176.478

2. Ukupna aktiva 7.348.143.455 5.864.139.932

Indikator (1:2) 0,83 -3,61

svojom obrtnom imovinom mogu da „pokriju“ kratkoro-čne obaveze. On bi trebalo biti veći od 1 (kod privrednih grana sa velikim dnevnim obrtima, recimo trgovina, ovaj indikator bi trebalo biti veći i od 315) i u tom pravcu vidi se poboljšanje u odnosu na 2005. godinu. Drugi indi-kator likvidnosti tzv. koeficijent likvidnosti drugog ni-voa (quick ratio) iz obrtne imovine izuzima zalihe kao najnelikvidniji oblik obrtne imovine. I ovaj indikator bi trebalo biti veći od 1. Po osnovu ovog kriterijuma, ta-kođe, je došlo do poboljšanja likvidnosti, ali je još uvijek na nezadovoljavajućem nivou. U tom pravcu, zaključak je da privredna društva u Crnoj Gori imaju problema sa finansiranjem kratkoročnih obaveza kratkoročnomimovinom. (Tabele br. 1.17 i 1.18).

Tabela br. 1.17 - Koeficijent likvidnosti III nivoa –koeficijent opšte likvidnosti privrednih društava

31.12.2006. 31.12.2005.

1. Obrtna imovina 2.183.076.008 1.595.302.068

2. Kratkoročne obaveze 2.065.984.683 1.552.107.376

Indikator (1:2) 1,06 1,03

Tabela br.1.18 - Koeficijent likvidnosti privrednih društava II nivoa

31.12.2006 31.12.2005.

1. Obrtna imovina 2.183.076.008 1.595.302.068

2. Zalihe 647.562.650 486.456.689

3. Kratkoročne obaveze 2.065.984.683 1.552.107.376

Indikator (1-2) : 3 0,74 0,71

Generalni zaključak je da je crnogorska privreda značajno po-boljšala svoju efikasnost, ali da sa druge strane ima problemasa likvidnošću. Iako koeficijent opšte likvidnosti privrednih dru-štava zadovoljava teorijske pretpostavke (veći od 1), ipak drugi indikator likvidnosti, koji podrazumijeva mogućnost kompanija da obrtnom imovinom pokriju kratkročne obaveze ne prodajući zalihe, je daleko ispod teorijske granice od 1, što generalno ide u prilog tvrdnji da je na agregatnom nivou jedan od vodećih pro-blema crnogorske privrede nedovoljna kratkoročna likvidnost. Ova konstatacija postaje još ozbiljnija ako se ima u vidu da veliki dio crnogorske privrede čini trgovina, kod koje ovaj koeficijenttreba da bude daleko veći od jedinice. Sa druge strane, ohra-bruje činjenica da su se pozicije bilansa stanja koja se odnose na poboljšanje likvidnosti - Kratkoročni finansijski plasmani i Go-tovina i gotovinski ekvivalenti u 2006. godini povećali za 80,7%, odnosno 101,5%.

15 Financial Management and Analysis of Projects, Guidelines, Handbooks, and Manuals, ADB, 2005.

48

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

1.5.4. Problemi i preporuke

Problemi u popunjavanju obrazaca GFI odnose se na samu strukturu obrazaca koja ne zahtijeva unošenje podataka o vrsti vlasništva i obliku organizovanja privrednog društva, što one-mogućava komparacije uspješnosti poslovanja po ovim kara-kteristikama. Pored toga, pravna lica često ne popunjavaju ni propisane stavke u obrascima koje se odnose na matični i regi-starski broj pravnog lica, pa je utoliko otežana obrada, odnosno klasifikovanje pravnih lica po djelatnostima. Privredni sud uPodgorici trebalo bi, prilikom obaveznog dostavljanja, pravnim licima vraćati nepravilno popunjene GFI i insistirati na njihovom adekvatnom popunjavanju. Vjerovatno bi bilo od značaja odrediti drugu instituciju koja bi se bavila obradom poslova, jer Privredni sud u Podgorici nema interesa da se bavi analizom podataka, što i nije njegova priroda djelatnosti.

Međutim, podaci o matičnom i registarskom broju u obrascima GFI predstavljaju daleko manji problem od nekvalitetno urađe-nih bilansa stanja i uspjeha. Loš kvalitet ovih bilansa ogleda se u nepopunjavanju svih stavki bilansa i u nelogičnim podacima (npr. ukupan prihod potrošen samo na plate, bez prikazivanja ostalih troškova, i nadalje sve do neslaganja aktive i pasive). Dodatnu lošu karakteristiku dostavljenih GFI predstavlja i to što je za relativno mali broj obrađenih GFI izvršena i revizija, pa se može ocijeniti da je nivo pouzdanosti podataka prezentovanih u GFI i iz ovog razloga problematičan.

Na osnovu ovako loših bilansa, koje CBCG obrađuje eksperimen-talno, i Monstat vrši obračun BDP-a Crne Gore. U tom smislu, postavlja se pitanje kvaliteta obračuna BDP-a koji predstavlja jedan od osnovnih makroekonomskih indikatora. Pored toga, na osnovu istih GFI koji se dostavljaju Privrednom sudu u Po-dgorici, vrši se i obračun poreza, pa se i ovdje postavlja pitanje da li je na osnovu ovakvih završnih računa moguće izvršiti kva-litetan obračun poreza. Takođe, diskutabilno je da li su bilansi loše odrađeni da bi se obračunao manji porez ili zato što kvalitet bilansa niko ne kontroliše, niti oni koji ih loše izrađuju podliježu ikakvim sankcijama.

Treba napomenuti i to da, prilikom odobravanja kredita, banke klijentima – pravnim licima traže na uvid bilanse stanja i uspje-ha. Ovi izvještaji predstavljaju osnovnu sliku poslovanja pravnog lica. Nakon sticanja uvida u loš kvalitet čak 90% dostavljenih GFI, može se lakše razumjeti zašto i dalje postoji velika nezadovo-ljena tražnja za kreditima kod crnogorskih banaka. One, vođe-ne brigom o smanjenju rizika vlastitog poslovanja, prije svega kreditnog, ne pristaju da daju kredite onim pravnim licima o čijem poslovanju ne mogu da dobiju kvalitetne najosnovnije informacije, koje sadrže bilansi stanja i uspjeha. Stoga se može smatrati poželjnim uvođenje sankcija pravnim licima za nedo-stavljanje GFI, odnosno za njihovo neadekvatno popunjavanje. Takođe, bilo bi poželjno dati mandat Privrednom sudu u Podgo-rici ili drugoj kompetentnoj instituciji da kontroliše kvalitet GFI i vraća loše popunjene GFI na doradu knjigovođama koji su ih izradili, na način na koji je to svojevremeno radio bivši Zavod za obračun i plaćanja (ZOP). Kad se sagledaju sve štete koje loše izrađeni finansijski iskazi imaju na prihode od poreza, na nivokamatnih stopa, na nivo rizika u obligacionim odnosima, pa i na sama pravna lica na koja se odnose, proizlazi da bi se državi višestruko isplatilo da obezbijedi plate za nekoliko kvalitetnih profesionalaca koji bi bili u stanju da se kompetentno pozabave poboljšanjem kvaliteta finanskijskih iskaza u Crnoj Gori.

Obaveza vođenja računa o kvalitetu GFI od strane pravnih lica ne može se smatrati biznis barijerom- naprotiv, ograničenje razvoju biznisa u Crnoj Gori predstavlja upravo nepostojanje, odnosno postojanje nekvalitetnih informacija o poslovanju pravnih lica. Da su ove informacije kvalitetnije i dostupnije, banke bi možda imale bolji uvid u poslovanje potencijalnih klijenata i radije pri-stajale da im dodjeljuju kredite. To bi svakako uticalo na veći nivo biznis aktivnosti, a vremenom i na smanjenje kamatnih stopa kod domaćih banaka.

Izvjesno ohrabrenje predstavlja povećani broj dostavljenih GFI za 2006, u odnosu na 2005. godinu. S obzirom na opšte prisutno narastanje svijesti o neophodnosti što tačnije i kvalitetnije izrade GFI, kao i njihove javne dostupnosti, može se očekivati daljnje povećanje udjela pravnih lica koja će dostavljati GFI.

MONETARNA KRETANJA 2

51

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

Trend u 2007. godini

Bankarski sektor je intenzivno rastao u 2007. godini, djelujući kao jedan od ključnih faktora ekonomskog razvoja Crne Gore. U odnosu na kraj prethodne godine, aktiva banaka je uvećana dva puta, depoziti blizu dva puta, a kapital banaka 1,6 puta. Po-red toga, krediti su za godinu dana uvećani 2,6 puta, a u okviru njih krediti sektoru stanovništva dva i po puta, a privredi blizu tri puta. Rast kredita u Crnoj Gori bio je značajno iznad rasta za-bilježenog u zemljama regiona.

Aktiva bankarskog sektora je, dostigavši iznos od skoro tri mili-jarde eura na kraju godine, bila iznad nivoa procijenjenog iznosa BDP-a. Takođe, rast depozita rezultirao je rastom novčane mase, tako da je iznos novčane mase M21 bio iznad nivoa BDP-a na kraju godine.

Uz prosječni rast od 6,2% mjesečno tokom 2007. godine, de-poziti stanovništva su premašili iznos od jedne milijarde eura na kraju godine.

I pored rasta kamatnih stopa na svjetskom, odnosno evrop-skom tržištu, aktivne kamatne stope u Crnoj Gori su opadale u prvoj polovini i bile stabilne tokom druge polovine 2007. go-

Tabela br. 2.1 – Osnovni monetarni pokazatelji

Opis/Period2006. 2007. 2007-2006. 2007.

2006.

u milionima eura u %

Novčana masa M21 1.586,7 2.728,2 1.141,6 + 71,9

Aktiva banaka 1.431,4 2.976,4 1.544,9 + 107,9

Ukupni krediti 847,2 2.246,6 1.399,4 + 165,2

Krediti privredi 471,3 1.364,4 893,1 +189,5

Krediti stanovništvu 311,2 795,0 483,9 + 155,5

Ukupni depoziti 1.075,8 2.091,1 1.015,3 +94,4

Depoziti privrede 321,0 663,5 342,5 + 106,7

Depoziti stanovništva 499,4 1.019,3 519,9 +104,1

Izdvojena obavezna rezerva 172,8 259 86,2 + 49,9

dine, i u decembru su bile za 0,85 procentnih poena niže nego godinu dana ranije.

Specifičnost 2007. godine, kada je bankarski sektor u pitanju,predstavlja i to što je prvi put jedna banka emitovala obveznice, čiji su kupci bile rezidentne i nerezidentne finansijske instituci-je. Takođe, jedna banka je dobila dozvolu za obavljanje kastodi poslova, a još dvije čekaju dozvolu. Jedna banka ima dozvolu za bavljenje investicionim bankarstvom i može obavljati broker-ske i dilerske poslove, kao i poslove preuzimanja emisija akcija. Banke su pokazale interesovanje za učešće na tržištu kapitala i kroz osnivanje penzionih fondova (banke se javljaju kao osnivači društva za upravljanje dobrovoljnim penzionim fondovima), kao i kroz osnivanje brokerskih/dilerskih društava.

U četvrtom kvartalu 2007. godine, preostale dvije i jedna nova banka su postale članice Fonda za zaštitu depozita, tako da sada depoziti svih banaka postaju dio zaštićenih depozita, u skladu sa zakonskom regulativom.

U 2007. godini, CBCG je donijela niz mjera u cilju boljeg upra-vljanja rizicima u bankama, odnosno povećanja sigurnosti, kao i usporavanja kreditne ekspanzije.

52

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Očekivanja za 2008. godinu

U 2008. godini se očekuju pozitivni efekti mjera preduzetih u 2007. godini na ograničenju kreditnog rasta i jačanju sigurnosti banaka, odnosno smanjenju rizika poslovanja. Tačnije, očekuje se usporavanje kreditne aktivnosti banaka, uz dostizanje godi-šnjeg rasta kredita do 50%.

Pored efekata koje će imati primjena odluka donesenih u cilju smanjenja rizika poslovanja, početak funkcionisanja kreditnog biroa na način da obezbjeđuje bankama i MFI pristup podacima o kreditnoj zaduženosti svih klijenata banaka, uticaće dodatno na smanjenje rizika banaka pri odobravanju kredita.

Banke koje su već dobile, i one koje očekuju dozvolu za obavljanje poslova sa hartijama od vrijednosti, izgradiće svoju poziciju na tržistu kapitala i time stvoriti dodatni izvor prihoda.

Polazeći od planova Vlade definisanih ekonomskom politikom,najavljenih privatizacija, kao i priliva stranih investicija planiranih za 2008. godinu, uz očekivani efekat turizma i mjera monetarne politike, očekuje se dalji rast depozita, usporavanje kreditne akti-vnosti, širenje bankarskih usluga, stabilizacija kamatnih stopa i dalje jačanje konkurencije banaka.

Tabela br. 2.2 – Novčana masa16, kraj perioda

Opis/Period2004. 2005. 2006. 2007.

u 000.000 eura

M1 430,7 596,3 1.078,80 1.535,3

M11 437,1 614,7 1.098,50 1.556,9

M2 535,5 802,3 1.507,10 2.606,3

M21 546,5 867,3 1.586,70 2.728,2

u %Rast M21, godišnji 10,6 58,7 82,9 71,9

2.1. Novčana masa

Konstantan rast depozita kod banaka i CBCG uticao je na porast svih novčanih agregata tokom 2007. godine. Najširi monetarni agregat – novčana masa M21 dostigao je iznos od 2,7 milijardi eura na kraju 2007. godine, uz godišnju stopu rasta od 71,9% (Tabela br. 2.2).

Visok rast novčane mase, kao i povećana tražnja za novcem, po-držana, prije svega, kreditnom ekspanzijom koja je karakterisa-la 2007. godinu, nijesu značajno doprinijeli porastu inflacije, štopokazuje i nivo bazne inflacije. Takođe, porast tražnje za novcemuslovio je smanjenje brzine opticaja novca (Tabela br. 2.3).

Izražen porast depozita, kako kod poslovnih banaka, tako i kod CBCG, uticao je na porast novčane mase M2 i M21 u 2007. go-dini, tako da je na kraju godine zabilježen veći iznos novčane mase od BDP-a. Samim tim, brzina opticaja novca bila je niža od 1, čime se nastavio trend smanjenja ovog pokazatelja (Tabela br. 2.3, Grafik br. 2.1).

U poređenju sa zemljama iz okruženja i Euro zonom, jedino je u Crnoj Gori zabilježen viši iznos novčane mase M2 od BDP-a (Grafik br. 2.2).

16 Monetarni agregat M1 čine M0 (depoziti banaka kod CBCG: obračunski račun banaka i izdvojena obavezna rezerva banaka, bez dijela koji banke drže u državnim zapisima, i procijenjeni iznos gotovog novca u opticaju), depoziti po viđenju nebankarskog sektora kod banaka i CBCG, u eurima i drugim valutama, isključujući depozite centralne Vlade. Monetarni agregat M11 čini M1 uvećan za depozite central-ne Vlade po viđenju, u eurima i drugim valutama. Monetarni agregat M2 čine M1 i oročeni depoziti nebankarskog sektora kod banaka i CBCG, u eurima i drugim valutama, isključujući depozite centralne Vlade. Monetarni agregat M21 čini M11 uvećan za oročene depozite nebankarskog sektora uključujući i depozite centralne Vlade, u eurima i drugim valutama.

53

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

Tabela br. 2.3 – Brzina opticaja novca17

Opis/Period 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.

BDP (u mil. eura) 1.510,1 1.669,8 1.815,0 2.003,6 2.278,1

M2 (u mil. eura) 460,8 535,5 802,3 1.507,1 2.606,3

M21 (u mil. eura) 494,3 546,5 867,3 1.586,7 2.728,2

Brzina opticaja M2 3,3 3,1 2,3 1,3 0,9

Brzina opticaja M21 3,1 3,1 2,1 1,3 0,8

Grafik br. 2.1 – BDP (mil. eura), M21(mil. eura) i brzina opticaja M21

Grafik br. 2.2 – Odnos novčane mase M2 iBDP-a, kraj 2007. godine, u %

2.2. Likvidnost banaka

Prema osnovnim pokazateljima likvidnosti18, banke su uredno servisirale tekuće obaveze tokom 2007. godine.

Ukupna sredstva banaka raspoloživa za plaćanje kretala su se u intervalu od 366,1 do 612,3 miliona eura i iznosila su prosje-čno 472,2 miliona eura u 2007. godini, što je bilo znatno više

od prosjeka ostvarenog u prethodnoj godini (Tabela br. 2.4). Posmatrano po mjesecima, najviši nivo prosječnih raspoloživih sredstava za plaćanje zabilježen je u septembru (536,8 miliona eura), a najniži u martu (410 miliona eura).

Na kraju 2007. godine, raspoloživa sredstva za plaćanje iznosila su 557,9 miliona eura, što je za 41,3% bilo više u odnosu na kraj 2006. godine. Od ukupnih raspoloživih sredstava za plaćanje, 56% se odnosilo na sredstva raspoloživa za plaćanje u zemlji.

Tabela br. 2.4 - Prosjek raspoloživih likvidnih sredstava i izvršenih plaćanja banaka, u 000 eura

Opis/Period 2004. 2005. 2006. 2007.

Raspoloživa likvidna sredstva banaka 87.899 137.166 267.724 472.216

Izvršena plaćanja 15.084 17.935 27.337 46.708

Suficit 72.815 119.231 240.387 425.508

17 Izvor: Monstat (BDP 2003-2005. god.), Sekretarijat za razvoj Crne Gore (procjene BDP-a za 2006. i 2007. godinu) i kalkulacije CBCG. 18 Nerazmatrajući aspekt upravljanja likvidnošću.

54

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Izvršena plaćanja banaka konstantno su bila značajno niža od raspoloživih sredstava za plaćanje i prosječno su iznosila 46,7 miliona eura. Na osnovu kretanja raspoloživih sredstava i izvr-šenih plaćanja ostvarivan je suficit u prosječnom iznosu od425,5 miliona eura.19

Koeficijent prosječna izvršena plaćanja/prosječna raspoloživasredstva za plaćanje u 2007. godini iznosio je 0,099 i sličan je kao u prethodnoj godini kada je iznosio 0,102.

Na kraju 2007. godine, likvidna aktiva banaka20 iznosila je 663,7 miliona eura i u odnosu na kraj 2006. godine povećana je za 151,8 miliona eura, ili 29,7%. Učešće likvidne u ukupnoj aktivi iznosilo je 22,3% i niže je u odnosu na kraj 2006. godine, kada je iznosilo 35,8%.

Koeficijent krediti/depoziti iznosio je 1,08 na kraju godine, štopredstavlja pogoršanje u odnosu na kraj 2006, kada je izno-sio 0,79.

Tokom 2007. godine, samo je jedna banka sedam dana koristila obaveznu rezervu za likvidnost.

Podaci iz dekadnih izvještaja o likvidnosti banaka pokazuju da je tokom 2007. godine nivo novčanih sredstava u odnosu na kratko-ročne izvore21, za bankarski sistem u cjelini, konstantno bio iznad dekadnog minimuma (20%) propisanog za banke koje imaju viši iznos kredita od ukupnog iznosa depozita, kao i/ili visoko učešće nekvalitetnih kredita u ukupnom kreditnom portfoliju.

Tabela br. 2.5 - Raspoloživa sredstva i izvršena plaćanja banaka, stanje posljednjeg dana u mjesecu, u 000 eura

Opis/Period2004. 2005. 2006. 2007.

XII XII XII III VI IX XII

Raspoloživa sredstva 100.727 239.903 394.757 385.662 432.363 484.024 557.884

Izvršena plaćanja 24.380 6.605 9.191 3.274 26.202 6.801 59.707

Suficit 76.347 233.298 385.566 382,388 406,161 477,223 498.177

Grafik br. 2.3 - Raspoloživa sredstvai izvršena plaćanja banaka, stanje posljednjeg dana u mjesecu, u 000.000 eura

Grafik br. 2.4 - Likvidna aktiva i kratkoročna pasiva banaka (000.000 eura) i njihov odnos (u %)

19 Izvor: Izvještaj o dnevnoj likvidnosti banaka.20 Novčana sredstva i depoziti kod depozitarnih institucija.21 Izvor: Dekadni izvještaji o likvidnosti banaka

55

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

2.3. Agregatni bilans stanja banaka

Na kraju 2007. godine, u Crnoj Gori je poslovalo 11 banaka. Akti-va banaka je iznosila 2,97 milijardi i za godinu dana je uvećana za 1,5 milijardi eura, ili 107,9%.

Pored toga što je aktiva svih banaka uvećana za aktivu novoosno-vane banke, rastu ukupne aktive doprinijele su i sve ostale banke. Naime, posmatrano po bankama, porast aktive se kretao od 5,4 do 478,3 miliona eura. Najniža godišnja stopa rasta aktive iznosila je 21,1%, dok je aktiva dvije banke na kraju 2007. godine bila za više od četiri i po puta iznad nivoa s kraja 2006. godine.

Značaj bankarskog sektora u stvaranju BDP-a posebno je bio evidentan u 2007. godini, što pokazuje i odnos aktive banaka i BDP-a (Tabela br. 2.6).

2.3.1. Struktura bilansa stanja banaka

Agregatni bilans stanja banaka ne pokazuje da je u 2007. godini zabilježena značajna promjena strukture aktive i pasive bilansa u odnosu na prethodnu godinu.

Tabela br. 2.7 – Struktura aktive agregatnog bilansa stanja banaka, kraj perioda, u %

Opis/Period 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.

Novčana sredstva i dep. kod dep. institucija 41,2 27,5 24,2 38,4 35,8 22,3

Krediti 36,6 57,4 63,3 54,0 59,2 75,5

Rezerve za kreditne gubitke -1,1 -1,9 -2,5 -1,9 -1,3 -1,8

Neto krediti 35,5 55,5 60,8 52,1 57,9 73,7

Hartije od vrijednosti 1,6 4,6 5,4 2,4 1,8 0,6

Ostala aktiva 24,7 13,3 10,2 7,3 4,6 3,4

Rezervisanja -3,0 -0,8 -0,6 -0,3 -0,1 0,0

UKUPNO AKTIVA 100 100 100 100 100 100

Kao i u prethodnom periodu, najveće učešće u aktivi bilježe uku-pni krediti – 75,5% (Tabela br. 2.7).

Međutim, posmatrano po bankama, primjećuju se značajne pro-mjene strukture bilansa. Tako jedna banka bilježi porast učešća ostale aktive (ulaganja u kapital drugih lica) i ulaganja u druge hartije od vrijednosti, odnosno smanjenje učešća kredita u aktivi, što je rezultat orjentacije na investiciono bankarstvo.

Struktura pasive agregatnog bilansa banaka na kraju 2007. godi-ne pokazuje da i dalje najveće učešće bilježe depoziti – 70,3%. Pored toga, evidentan je i porast učešća pozajmica u pasivi agre-gatnog bilansa stanja banaka (Tabela br. 2.8).

Međutim, ukoliko se posmatra struktura pasive bilansa stanja pojedinačno, po bankama, uočava se da kod dvije banke domi-nanto učešće nemaju depoziti: u pasivi bilansa stanja jedne banke dominira ukupni kapital (78%), a u pasive druge banke pozajmice (61%). Banka u čijoj pasivi dominira kapital orjentisana je na in-vesticiono bankarstvo, dok druga banka veliku tražnju za krediti-ma nije mogla da zadovolji iz depozita, već je prvenstveno za to koristila kreditne linije iz inostranstva, radi boljeg pozicioniranja na tržištu u uslovima rastuće konkurencije i tražnje.

Tabela br. 2.6 – Odnos aktive i BDP-a22, kraj godine, u %

Opis/Period 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.

Aktiva/BDP 23,2 26,6 38,3 71,4 130,6

22 Izvor: Monstat (BDP 2003-2005. god.), Sekretarijat za razvoj Crne Gore (procjene BDP-a za 2006. i 2007. godinu) i kalkulacije CBCG.

56

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Tabela br. 2.8 – Struktura pasive agregatnog bilansa stanja banaka, kraj perioda, u %

Opis/Period 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.

Depoziti 60,4 60,3 61,5 70,1 75,2 70,3

Pozajmice 3,5 7,6 13,4 11,6 12,0 17,9

Ostale obaveze 13,2 6,6 4,7 3,0 2,4 3,8

Ukupan kapital 22,9 25,5 20,4 15,3 10,4 8,0

UKUPNO PASIVA 100 100 100 100 100 100

2.3.2. Pokazatelji koncentracije

Na kraju 2007. godine, nivo koncentracije u bankarskom siste-mu, mjeren Hiršman-Herfindalovim indeksom (HH indeks),nastavlja tendenciju pada iz 2006. godine (Tabela br. 2.9). Tako je HH indeks mjeren prema aktivi, depozitima i kreditima, na kraju 2007. godine smanjen u odnosu na kraj 2006. godine za 126, 52 i 211 indeksnih poena, i iznosio je 1.918, 2.298 i 1.917 respektivno. Međutim, ovaj pokazatelj još uvijek nije na zado-voljavajućem nivou, s obzirom na to da se smatra da sve vrije-dnosti HH indeksa iznad 1.800 poena govore o visoko koncen-trisanoj grani (sektoru).

Tabela br. 2.9 – HH indeks, crnogorski bankarski sektor, kraj perioda

HH Indeks 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.

prema aktivi 1.531 1.641 2.296 2.042 1.918

prema depozitima 1.892 1.991 2.898 2.350 2.298

prema kreditima 1.526 1.699 2.336 2.126 1.917

Ukoliko posmatramo koeficijent koncentracije CR1, primjetan je,takođe, nastavak tendencije pada iz 2006. godine. CR1 mjeren prema aktivi i depozitima je pao za 0,04 tj. 0,03 poena u odnosu na kraj 2006. godine, i iznosio je 0,34 tj. 0,4 respektivno. Me-đutim, primjetan je rast koeficijenata CR3 i CR5, što je, svakako,posljedica relativnog slabljenja tržišnog učešća najveće banke sistema, na uštrb ostalih banaka sistema iz grupe tri, tj. pet naj-većih. S obzirom na to da se smatra da sve vrijednosti koeficijentakoncentracije CR4 preko 0,4 (40%) ukazuju na oligopol, onda i koeficijent koncentracije govori o visokom nivou koncentracijeu bankarskom sistemu Crne Gore. (Tabela br. 2.10).

Bankarski sektor Crne Gore je i u poređenju sa zemljama regiona visoko koncentrisan. (Tabela br. 2.11).

Tabela br. 2.10 – Koeficijent koncentracije, crnogorski bankarski sektor, kraj perioda

Koeficijentkoncentracije

prema aktivi prema kapitalu prema depozitima

jedna banka

tri banke

pet banaka

jedna banka

tri banke

pet banaka

jedna banka

tri banke

pet banaka

2003. 0,27 0,59 0,78 0,18 0,50 0,74 0,33 0,67 0,85

2004. 0,31 0,60 0,77 0,18 0,47 0,65 0,37 0,62 0,82

2005. 0,43 0,66 0,81 0,21 0,51 0,69 0,50 0,69 0,85

2006. 0,38 0,64 0,80 0,20 0,50 0,70 0,43 0,68 0,83

2007. 0,34 0,64 0,84 0,17 0,37 0,60 0,40 0,73 0,85

57

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

Tabela br. 2.11 – HH indeks prema aktivi, posljednji raspoloživi podatak

Zemlja HH indeks, prema aktivi

Bosna i Hercegovina 926

Crna Gora 1.918

Hrvatska 1.270

Makedonija 1.526

Slovenija 1.321

Srbija 569

Izvor: internet sajtovi centralnih banaka navedenih zemalja

Međutim, treba reći da se relativno visoki pokazatelji koncen-tracije bankarskog sistema Crne Gore ne mogu nužno tumačiti kao pokazatelji nerazvijene konkurencije među bankama, jer kvantitativni pokazatelji (u ovom slučaju HH indeks i koeficijentkoncentracije) nikad ne mogu biti savršeni, tako da koncentracija mjerena ovim pokazateljima nije pravolinijski korelisana sa ste-penom konkurencije. Za temeljniju procjenu neophodno je uzeti u obzir i druge pokazatelje (uz razmatranje i određenih kvalitati-vnih aspekata). Takođe, za poređenje pokazatelja koncentracije među zemljama, neophodno je ipak porediti zemlje sa sličnim karakteristikama, poput: veličine zemlje, stepena razvijenosti, razvijenosti (dubine) finansijskog sistema, otvorenosti kapitalnihtokova itd. U slučaju poređenja Crne Gore sa zemljama regiona, čini se da veličina zemlje (tržišta) presudno utiče na relativno lošiju poziciju Crne Gore u ovom poređenju.

Naravno, svi navedeni argumenti relativnosti opisne snage HH indeksa i koeficijenta koncentracije ne mogu opravdavati kon-centraciju na bankarskom tržištu Crne Gore, tako da ipak ostaje konstatacija da je, po pitanju koncentracije, stanje u bankarskom sistemu Crne Gore – blago zabrinjavajuće.

2.3.3. Kreditna aktivnost banaka

Kreditna aktivnost banaka u 2007. godini bila je intenzivni-ja nego ranijih godina. Krediti su rasli prosječno mjesečno po stopi od 8,5%, što je značajno više od prosječnog rasta ostva-renog u ranijem periodu (Tabela br. 2.12) i dostigli su iznos od 2,25 milijardi eura na kraju godine. Za godinu dana, oni su uve-ćani 2,6 puta.

Stopa rasta kredita u odnosu na prethodnu godinu iznosila je 165,2%. Tolika stopa je ocijenjena previsokom i sa rizikom čita-vog niza negativnih efekata i za stabilnost bankarskog sistema i za finansijsku stabilnost uopšte. Stoga je CBCG bila prinuđena dadonese set mjera usmjeren na ograničavanje kreditne ekspan-zije, koje bi trebalo da doprinesu održavanju nivoa sigurnosti i solventnosti banaka, poboljšanju finansijske discipline i boljemupravljanju kreditnim rizicima.

Dopunom Odluke o minimalnim standardima za upravljanje kre-ditnim rizikom, predviđena su izvjesna ograničenja u obavljanju kreditnih poslova banaka. Prema ovoj Odluci, banka koja ima neto kredite više od 200.000.000 eura može ostvarivati godišnji rast kredita najviše do 30% u odnosu na stanje na kraju prethodne poslovne godine. Banka koja ima neto kredite od 100.000.000 eura do 200.000.000 eura može ostvarivati godišnji rast najvi-še do 40%, dok banka sa neto kreditima do 100.000.000 eura može ostvarivati godišnji rast po tom osnovu, najviše do 60%. Ove mjere ne odnose se na novoosnovane banke do isteka prve poslovne godine od početka njihovog rada, a primjenjuju se od 1. januara 2008. godine.

Izmjenama i dopunama Odluke o minimalnim standardima kapi-tala banke, predviđeno je da je banka koja ima godišnji rast po-traživanja po osnovu kredita i poslova lizinga veći od 60%, dužna

Tabela br. 2.12 – Mjesečni rast kredita, u %

Period/Opis Prosječna mjesečna stopa rasta

Minimalna mjesečna stopa rasta

Maksimalna mjesečna stopa rasta

2002. 4,68 -0,32 12,21

2003. 4,12 -2,10 9,08

2004. 2,89 -0,97 7,56

2005. 2,46 -1,23 5,27

2006. 7,03 3,21 11,32

2007. 8,50 3,80 13,39

58

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

da održava koeficijent solventnosti najmanje na nivou od 10%, abanka koja ima godišnji rast potraživanja veći od 100%, dužna je da održava koeficijent solventnosti najmanje na nivou od 12%. Iova Odluka primjenjuje se od 1. januara 2008. godine.

Da bi dodatno osnažila sistem kontrole i ojačala finansijsku disci-plinu, a u cilju transparentnosti funkcije supervizora, Centralna banka će u skladu sa novom Odlukom o načinu i postupku vr-šenja kontrole banaka i visini naknada, objavljivati informacije o mjerama koje je izrekla bankama, kao i informaciju o prestanku mjera, s primjenom od aprila 2008. godine.

Posmatrano po bankama, samo jedna banka je imala manje potraživanja po osnovu kredita u odnosu na kraj 2006. godine. Ostale banke je karakterisao porast kredita koji se kretao od 28 do 403 miliona eura. Najniža godišnja stopa rasta kredita izno-sila je 51,2%, dok su dvije banke uvećale svoja potraživanja po osnovu kredita više od četiri i po puta za godinu dana.

Tabela br. 2.13 – Sektorska struktura kredita, stanje na kraju perioda, u %

Opis/Period 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.

Privreda 63,2 63,1 62,4 61,2 55,6 60,7

Stanovništvo 17,9 24,9 26,4 27,7 36,7 35,4

Opšta Vlada 16,5 10,3 6,7 8,2 5,1 1,5

Ostalo 2,5 1,8 4,5 2,9 2,6 2,4

Ukupno 100 100 100 100 100 100

Koeficijent koncentracije (CR) banaka prema kreditima pokazujesmanjenje koncentracije kredita kod jedne banke u odnosu na kraj 2006. godine, tako da je na kraju 2007. godine CR1 iznosio 0,32 (umjesto ranijih 0,38), CR3 je ostao nepromijenjen (0,66), dok CR5 bilježi porast (za 0,02 procentna poena) i govori da su pet banaka odobrile 86,5% ukupnih kredita na kraju 2007. godine.

Posmatrano po sektorima, najviše kredita odobreno je sektorima privrede i stanovništva, ukupno 96,1%. U poređenju sa ranijim godinama, promjena u sektorskoj strukturi kredita vezana je za porast učešća kredita sektoru stanovništva i smanjenje učešća kredita sektoru opšte Vlade (kao rezultat primjene strategije Vlade za smanjenje (domaćeg) zaduženja), dok krediti sektoru privrede konstantno ostvaruju najveće učešće (Tabela br. 2.13).

S obzirom na to da je sektorima privrede i stanovništva odo-breno najviše kredita, ova dva sektora su najviše i doprinije-li porastu kredita. Sektor privrede je sa 105,4 procentna po-ena doprinio rastu kredita za godinu dana, odnosno učešće ovog sektora u stopi rasta ukupnih kredita iznosilo je 63,8%.

Tabela br. 2.14 – Sektorska struktura ukupnih kredita - doprinosi i učešća u rastu

OpisGodišnji rast (XII 2006 - XII 2007)

Ponder23

%Stopa rasta

%Doprinos stopi

rasta, ppUčešće u stopi

rasta, %

Privreda 55,6 189,5 105,4 63,8

Stanovništvo 36,7 155,5 57,1 34,5

Opšta Vlada 5,1 -21,9 -1,1 -0,7

Ostalo 2,6 146,3 3,9 2,3

Ukupno 100,0 165,2 165,2 100,0

Izvor: Kalkulacije Centralne banke Crne Gore

23 Ponder predstavlja učešće kredita pojedinih sektora u ukupnim kreditima u baznom mjesecu (decembar 2006. godine).

59

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

Grafik br. 2.5 – Struktura kredita prema djelatnostima, kraj 2007. godine, %

Grafik br. 2.6 – Učešće nekvalitetnih uukupnim kreditima, %

Izvor: MMF

Sektor stanovništva je sa 57,1 procentna poena doprinio go-dišnjem rastu kredita i ostvario učešće od 34,5% u stopi rasta ukupnih kredita. (Tabela br. 2.14).

Ovakva sektorska struktura kredita ukazuje na visoku koncen-traciju kredita. Isti zaključak dobija se ukoliko se posmatra kon-centracija kredita prema djelatnostima. Naime, najveći dio je odobren sektoru stanovništva, dok u strukturi kredita odobrenih drugim sektorima dominiraju krediti za trgovinu (26% ukupnih kredita). (Grafik br. 2.5).

Nekvalitetni krediti, klasifikovani u kategorije C, D, E, su činili2,53% ukupnih kredita na kraju 2007. godine (grafik br. 2.6) itaj indikator je zadovoljavajući.

Box br. 2.1 – Kreditna aktivnost banaka

U Crnoj Gori, u 2007. godini, zabilježena je kreditna ekspanzija. Uz prosječni mjesečni porast od 8,5% tokom godi-ne, krediti su na kraju godine dostigli iznos od 2,25 milijardi eura. (Grafik br. 1).

Za godinu dana, dug prema bankama po ovom osnovu uvećan je za 1,4 milijarde eura, ili 165,2%. Godišnji rast ukupnih kredita ostvaren u 2007. godini značajno je viši od odgovarajućeg rasta ostvarenog u ranijim godinama. (Tabela br. 1).

60

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Rastu kredita doprinijeli su rast zarada, odnosno raspoloživog dohotka, opadajuće kamatne stope, veća ponuda kredita, prije svega stambenih, rast tražnje i dr.

U poređenju sa zemljama bivše Jugoslavi-je, Crna Gora zauzima prvo mjesto kada je rast kredita u pitanju.

Tabela br. 1 – Godišnji rast ukupnih kredita, kraj perioda, %

2003. 2004. 2005. 2006. 2007.

Rast kredita 60,9 40,3 33,6 125,3 165,2

Radi bolje uporedivosti korišćena je stopa rasta kredita privatnom sektoru u 2007. godini. Krediti privatnom se-ktoru su porasli za 182,9% u Crnoj Gori, dok je u ostalim zemljama bivše Jugoslavije rast ovih kredita bio značajno niži: Srbiji 40,5%, Makedoniji 39,0%, Sloveniji 33,8%, Bosni i Hercegovini 29,3%, Hrvatskoj 15,8%. Istovremeno, godišnji rast kredita privatnom sektoru u Euro zoni iznosio je 12,5%. (Grafik br. 2).

U petogodišnjem periodu, učešće ukupnih kredita u BDP-u značajno je uvećano, sa 13,3%, koliko je iznosilo na kraju 2003. godine, na 98,6%, na kraju 2007. godine. (Tabe-la br. 2).

Krediti privatnom sektoru su zabilježili značajan rast u 2007. godini i po učešću ovih kredita u BDP-u Crna Gora prednjači u poređenju sa zemljama bivše Jugosla-vije, i približila se vrijednosti ovog indikatora u Euro zoni.

Grafik br. 2 – Krediti privatnom sektoru, godišnji rast, %

Izvor: centralne banke posmatranih zemalja; Za Makedoniju prikazan rast kredita svim sektorima, osim države

Grafik br. 1 – Ukupni krediti, kraj perioda, u 000.000 eura

61

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

Tabela br. 2 – Odnos ukupnih kredita i BDP-a, kraj perioda, %

Opis/Period 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.

Krediti/BDP 13,3 16,9 20,7 42,3 98,6

Grafik br. 3 – Krediti privatnom sektoru/BDP, kraj 2007. godine, u %

Takođe, viša vrijednost po-kazatelja krediti privatnom sektoru/BDP zabilježena je i u odnosu na zemlje cen-tralne i jugoistočne Evrope, kao i u odnosu na baltičke zemlje (Grafik br. 4).

Izuzetno visoka tražnja za kreditima i visok rast kredi-tne aktivnosti banaka uslo-vili su porast zaduženja ba-naka u inostranstvu, prije svega zbog neadekvatne ročne usklađenosti izvora sredstava i plasmana ba-naka. Visoka stopa rasta kredita doprinosi rastu agregatne tražnje sa ne-gativnim posljedicama: ra-stom deficita tekućeg raču-na i jačanjem inflacionihpritisaka.

U cilju usporavanja rasta kredita i smanjenja rizika, Centralna banka Crne Gore je krajem 2007. godine do-nijela niz mjera: primjena nove klasifikacije aktivebanaka i formiranja re-zervi za kreditne gubitke,

Grafik br. 4 – Krediti privatnom sektoru/BDP, kraj 2007. godine,zadnji raspoloživi podaci, u %

zasnovane na međunarodnim standardima, koja će obezbijediti kvalitativno nov pristup procjenama kreditnih ri-zika; promjena politike obavezne rezerve; nove prudencione mjere vezane za minimalne standarde kapitala bana-ka, kako bi se obezbijedila adekvatna zaštita interesa deponenata i drugih povjerilaca banaka, kao i za minimalne standarde za upravljanje kreditnim rizikom.

Očekivani efekat ovih mjera je bolje upravljanje rizicima i usporavanje rasta kredita na oko 50% u 2008. godini.

Značajno niže stope rasta kredita u zemljama regiona u odnosu na Crnu Goru u 2007. godini rezultat su mjera koje su centralne banke posmatranih zemalja preduzele radi ograničenja kreditne ekspanzije.

62

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Tako je Narodna banka Srbije u 2007. godini donijela niz mjera sa ciljem boljeg upravljanja rastom kredita: ogra-ničenje kreditnog zaduženja stanovništva do maksimalno 30% neto mjesečnog prihoda; ograničenje maksimal-ne ročnosti gotovinskih, nenamjenskih kredita stanovništvu (sa deset) na dvije godine; ograničenje minimalne mjesečne otplate kredita po osnovu korišćenja revolving kartica (5%) i maksimalne ročnosti kredita sa određenim rokom dospijeća (5 do 7 godina); povećanje minimalnog pondera za obračun rizične aktive u 2008. godini, kao i smanjenje odnosa ukupnog bruto plasmana građanima prema kapitalu banke sa 200 na 150%, sa primjenom od početka 2008. godine.

Hrvatska narodna banka je za 2007. godinu imala ciljani rast plasmana 12%, što je i cilj za 2008. godinu. Ovo se ostvaruje instrumentima kao što su: obavezni upis blagajničkih zapisa na rast plasmana iznad određenog nivoa, obračun granične obavezne rezerve na zaduživanje banaka u inostranstvu, minimalni stepen pokrića deviznih oba-veza likvidnim deviznim potraživanjima i prudencijalne i bonitetne mjere.

I Centralna banka Bosne i Hercegovine je, u cilju usporavanja kreditnog rasta, sprovela nekoliko mjera od 2003. godine do sada. Tako je šest puta korigovan instrument obavezne rezerve: samo je u 2004. i 2005. godini tri puta povećana stopa obavezne rezerve, a posljednje povećanje se odnosi na 2008. godinu, sa primjenom od 1. januara; postepeno je smanjivana devizna izloženost banaka sa 120 na 30% kapitala, a povećana je i obuhvatnost sredsta-va i obaveza banaka u stranoj valuti na način da se uključuju i sredstva i obaveze u konvertibilnim markama inde-ksirani u stranoj valuti.

Kao krajnji cilj koji se želio postići pomenutim mjerama, odnosno ograničenjem kreditnog rasta, sve centralne banke su istakle smanjenje rizika koje ovaj rast nosi: rast potrošačke tražnje, javne potrošnje, trgovinskog deficita.

Ročna struktura kredita je promijenjena u 2007. godini u odnosu na 2006. u korist dugoročnih kredita, koji su činili 71% kredita na kraju godine. Pored toga, u strukturi oročenih kredita naj-veći rast bilježe krediti ročnosti duže od tri godine (blizu četiri puta za godinu dana).

2.3.4. Depoziti

Depoziti kod banaka su konstantno rasli tokom 2007. godine, prosječno mjesečno za 5,73% i na kraju godine su iznosili 2,09 milijardi eura.

Intenzivniji rast oročenih depozita (prosječno mjesečno za 7,7%) od rasta depozita po viđenju (prosječno mjesečno za 3,97%), uticao je i na promjenu ročne strukture ukupnih depozita. Tako je, od 2002. godine, prvi put zabilježeno veće učešće oročenih, od učešća depozita po viđenju u ukupnim depozitima (Tabela br. 2.15). Na promjenu ročne strukture depozita u velikoj mjeri je uticala i izmjena politike obavezne rezerve koja se primjenjuje od aprila 2006. godine.

Međutim, ročna struktura oročenih depozita i dalje je nezadovo-ljavajuća: najveći dio ovih depozita i dalje čine depoziti oročeni od tri mjeseca do jedne godine – 42,3%, a najmanje depozi-

Tabela br. 2.15 – Ročna struktura depozita, stanje na kraju perioda, u %

Opis/Period 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.

Depoziti ukupno 100 100 100 100 100 100

Depoziti po viđenju 72 56 55 53 57 46

Oročeni depoziti 28 44 45 47 43 54

63

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

ti ročnosti duže od tri godine – 2,8%. Pored toga, u strukturi oročenih depozita, depoziti ročnosti do tri mjeseca su učestvo-vali sa 25,4%, a ročnosti od jedne do tri godine sa 29,5%. Nova politika obavezne rezerve, koja se primjenjuje od 2008. godine, dodatno favorizuje oročene depozite, tako da je realno očekivati nastavak tendencije rasta ovih depozita.

Posmatrano po bankama, sve banke, osim jedne, bilježe rast uku-pnih depozita. Posmatrano u apsolutnom iznosu, godišnji porast depozita po bankama kretao se od 4,5 do 372,6 miliona eura. Najniža godišnja stopa rasta iznosila je 12,6%, dok su depoziti kod jedne banke uvećani čak pet puta za godinu dana. Godišnje smanjenje depozita kod jedne banke rezultat je preorjentacije banke sa komercijalnog na investiciono bankarstvo.

Tabela br. 2.16 – Sektorska struktura ukupnih depozita - doprinosi i učešća u rastu

OpisGodišnji rast (XII 2006 - XII 2007)

Ponder24

%Stopa rasta

%Doprinos stopi

rasta, ppUčešće u stopi

rasta, %

Privreda 29,8 106,7 31,8 33,7

Stanovništvo 46,4 104,1 48,3 51,2

Opšta Vlada 10,5 81,6 8,6 9,2

Ostalo 13,2 42,5 5,6 5,9

Ukupno 100,0 94,4 94,4 100,0

Izvor: Kalkulacije Centralne banke Crne Gore

Koeficijent koncentracije prema depozitima pokazuje da je kodjedne banke bilo položeno 40%, odnosno kod pet banaka 84% svih depozita na kraju 2007. godine, što je neznatno promijenjeno u odnosu na kraj 2006. godine kada su pet banaka raspolagale sa 83% ukupnih depozita.

Posmatrano po sektorima, najviše depozita pripada sektorima stanovništva i privrede, ukupno 80,5%. Ova dva sektora su naj-više doprinijeli porastu ukupnih depozita kod banaka: sektor sta-novništva je sa 48,3 procentna poena doprinio rastu depozita za godinu dana, odnosno učešće ovog sektora u stopi rasta ukupnih depozita iznosilo je 51,2%. Sektor privrede je sa 31,8 procentnih poena doprinio godišnjem rastu depozita i ostvario učešće od 33,7% u stopi rasta ukupnih depozita (Tabela br. 2.16).

Box br. 2.2 – Zaštićeni i garantovani depoziti od strane Fonda za zaštitu depozita CG

Prema podacima Fonda za zaštitu depozita (FZD), od ukupnog iznosa depozita kod banaka na kraju 2007. godine (2,09 milijardi eura), 86,1% se odnosilo na zaštićene depozite, dok se na depozite koji, u skladu sa Zakonom o za-štiti depozita, nijesu zaštićeni, odnosilo 13,9%. Istovremeno, garantovani depoziti su činili 8,9% ukupnih, odno-sno 10,3% zaštićenih depozita.

24 Ponder predstavlja učešće depozita pojedinih sektora u ukupnim depozitima u baznom mjesecu (decembar 2006. godine).

64

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Zaštićeni depoziti su iznosili 1,8 milijar-di eura na kraju godine, od čega se na depozite fizičkih lica odnosilo 56,4%, ana depozite privrede 43,6%. Ukupno je evidentirano 630.506 deponenata, od čega 584.911 fizičkih i 45.595 pravnihlica. Prosječni zaštićeni depozit, po de-ponentu, iznosio je 2.866 eura na kraj godine. Međutim, neto zaštićeni de-poziti (kao razlika između iznosa de-pozita i ukupnih obaveza deponenata prema banci) iznosili su 1,6 milijardi eura, a broj neto zaštićenih deponata 394.306, što znači da je prosječni neto zaštićeni depozit iznosio 4.071 euro. (Tabela br. 1).

Grafik br. 1 – Ukupni, zaštićeni, isključeni, garantovanidepoziti banaka članica FZD, u milionima eura

Izvor: Fond za zaštitu depozita

Ukupna izloženost Fonda prema svim bankama, mjerena iznosom garantovanih depozita, iznosila je 186,5 milio-na eura na kraju 2007. godine, što je za 65,7% više nego na kraju 2006. godine. Na kraju 2007. godine evidentira-no je 394.306 deponenata koji imaju garantovani depozit u nekoj od banaka, od čega 361.432 fizička lica i 32.874pravnih lica.

Na osnovu iznosa garantovanih depozita i broja deponenata dobijamo da je prosječni garantovani depozit iznosio 472,9 eura na kraju godine, i to 425,5 eura za fizička lica, a 993,4 eura za pravna lica (Tabela br. 1).

Tabela br. 1 – Prosječni garantovani depozit, u eurima

31.12.2006. 31.12.2007.

Prosječni zaštićeni depozit 1.794 2.866

Fizička lica 1.114 1.743

Privreda 11.407 17.275

Prosječni neto zaštićeni depozit 2.360 4.071

Fizička lica 1.633 2.547

Privreda 10.886 20.822

Prosječni garantovani depozit 372,5 472,9

Fizička lica 333,2 425,5

Privreda 833,6 993,4

Izvor: Fond za zaštitu depozita

Fond je raspolagao sa 8,6 miliona eura na kraju godine, obezbijeđenih uplatom početnih i godišnjih premija ba-naka, kao i donacijom KFW-a.

65

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

2.3.5. Pozajmice banaka

Neadekvatno usklađenu ročnu strukturu kredita i depozita banke nadomješćuju kreditima iz inostranstva, uglavnom od matičnih banaka. Ukupne pozajmice su iznosile 536,2 milion eura na kraju 2007. godine (17,9% ukupne pasive), od čega se 95,7% odnosilo na pozajmice iz inostranstva.

Pozajmice iz inostranstva su iznosile 513,2 miliona eura na kraju godine, što je bilo za 356,7 miliona eura, ili 3,2 puta više nego na kraju 2006. godine. Ovako značajan rast pozajmica iz inostranstva uzrokovan je: bržim rastom kredita od depozita (krediti su prosje-čno mjesečno rasli za 8,5%, a depoziti za 5,73% tokom 2007. godine), u uslovima rastuće tražnje za kreditima; višim iznosom kredita od depozita u četvrtom kvartalu i ročne neusklađenosti depozita i kredita (Tabela br. 2.17 i 2.18).

Posmatrano po bankama, tri banke su smanjile pozajmice iz inostranstva. Ostale su povećale pozajmice, s tim da je najniža stopa rasta iznosila 33,2%, dok je jedna banka na kraju 2007. godine imala sedam puta više pozajmica nego na kraju 2006. godine. Zaduženjem u inostranstvu banka je zadovoljavala tra-žnju za kreditima: dok su depoziti uvećani za 2,8 puta, krediti iste banke uvećani su 6,5 puta, tako da su najvećim dijelom fi-nansirani iz ino-kredita.

Tabela br. 2.17 – Krediti, depoziti, pozajmice iz inostranstva, kraj perioda

Opis/Period2004. 2005. 2006. 2007. 2007-2006. 2007.

2006.

u 000.000 eura u %

Krediti 281,5 375,9 847,2 2.246,6 1.399,4 + 165,2

Depoziti 273,2 487,9 1.075,8 2.091,1 1.015,3 + 94,4

Pozajmice iz inostranstva 52,3 72,1 156,5 513,2 356,7 + 227,9

Tabela br. 2.18 – Ročna struktura kredita, depozita i pozajmica iz inostranstva, kraj 2007, %

Krediti Depoziti Pozajmice iz inostranstva

Kratkoročni ( < 1 godine) 29,3 82,6 5,4

Dugoročni ( > 1 godine) 70,7 17,4 94,6

2.3.6. Odnos kredita banaka i depozita kod banaka (i pozajmica bankama)

Odnos kredita i depozita značajno je pogoršan tokom 2007. go-dine. Koeficijent krediti/depoziti prosječno je iznosio 0,94, a učetvrtom kvartalu vrijednost mu je bila veća od 1. Ovaj koefici-jent je imao vrijednost 1,07 na kraju godine, što je značajno više u odnosu na kraj 2006. godine, kada je iznosio 0,79.

Četvrti kvartal 2007. godine karakterisao je niži nivo depozita od kredita, što je uticalo na vrijednost koeficijenta krediti/de-poziti zabilježenu u tom periodu. Takođe, na pogoršanje koe-ficijenta uticao je brži rast kredita od rasta depozita: krediti suprosječno mjesečno rasli za 8,5%, a depoziti za 5,73% tokom 2007. godine.

Intenzivnija kreditna aktivnost banaka i neadekvatna ročna usklađenost kredita i depozita uticala je na rast pozajmica koje su banke koristile. Odnos kredita i depozita uvećanih za pozaj-mice bio je povoljniji od odnosa kredita i depozita, iako nije bio zadovoljavajući. Prosječna vrijednost ovog koeficijenta tokom2007. godine iznosila je 0,79, a na kraju godine 0,86.

66

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

2.3.7. Strana aktiva i pasiva banaka

Strana aktiva banaka25 je na kraju decembra 2007. godine izno-sila 342,0 miliona eura, i povećana je za 20% u odnosu na kraj 2006. godine.

U strukturi strane aktive, na kraju 2007. godine dominiraju de-poziti sa učešćem od 71,2%, zatim novčanice i kovanice eura i drugih stranih valuta u trezorima (sefovima) sa 20,9% i krediti 7,9% (Tabela br. 2.19).

Strana pasiva banaka26 je na kraju decembra 2007. godine izno-sila 798,9 miliona eura, što je dva i po puta više u odnosu na kraj 2006. godine. (Tabela br. 2.20).

U strukturi strane pasive, na kraju 2007. godine dominiraju krediti (pozajmice) 64,2% i depoziti 35,2%, dok se neznatan dio odnosi na obaveze po emitovanim dužničkim hartijama od vrijednosti.

Tabela br. 2.19 – Strana aktiva, kraj godine, u 000 eura

Opis/Period 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.

Strana aktiva, ukupno 87.194 56.936 61.974 165.934 284.689 342.028

Depoziti 75.963 39.120 44.242 135.871 231.384 243.426

Gotovina (euri i druge strane valute) 11.193 17.812 16.639 27.877 44.620 71.471

Krediti 38 4 1.093 2.186 3.185 27.131

Hartije od vrijednosti, osim akcija - - - - 5.500 0

Tabela br. 2.20 – Strana pasiva, kraj godine, u 000 eura

Opis/Period 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.

Strana pasiva, ukupno 19.288 43.547 80.629 123.689 315.459 798.933

Krediti 12.016 33.975 52.266 72.113 156.506 513.208

Depoziti 7.272 9.572 28.363 51.576 158.953 281.138

Hartije od vrijednosti, osim akcija - - - - - 4.587

Neto strana aktiva27 je iznosila -456,9 miliona eura na kraju decembra 2007. godine. Pad neto strane aktive bio je izražen tokom 2007. godine. Ukoliko pogledamo učešće strane pasive u ukupnoj bilansnoj sumi, vidi se da nerezidenti finansiraju višeod 26,8% aktive banaka. Sa druge strane, 11,5% aktive otpada na potraživanja prema nerezidentima, što može biti zabrinjava-juća neravnoteža. Ovaj jaz između strane aktive i pasive (15,3 strukturnih poena) je tako prvi put postao izražen, poslije više godina relativne uravnoteženosti.

Rast i strane aktive i pasive je indukovan povećanom otvoreno-šću ekonomije (transakcijama sa inostranstvom) tj. ekonomskim rastom (investicionim bumom). U tom kontekstu, sve kompo-nente strane aktive su imale „razumljiv“ rast. Treba, međutim, primijetiti relativan pad strane aktive u posljednje dvije godine, posmatrano kao procenat učešća u ukupnoj aktivi (Grafik br.2.7). Istovremeno, strana pasiva raste i u relativnim pokazate-ljima. Konkretno, „krivac“ je ponajviše privatizacija banaka od strane inostranih banaka. Domaće banke, jeftinije pribavljeni novac iz inostranstva (od svojih matičnih banaka) plasiraju na

25 Potraživanja banaka prema nerezidentima.26 Obaveze banaka prema nerezidentima.27 Razlika između strane aktive i pasive.

67

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

crnogorskom tržištu, ostvarujući dobit na razlici između akti-vnih i pasivnih kamatnih stopa. Naravno, ovaj proces podržava izražena tražnja za kreditima, kao odraz trenutnog optimizma, s jedne, i hroničnog nedostatka kapitala crnogorske ekonomi-je, s druge strane.

Ukoliko se stanje uporedi sa zemljama bivše Jugoslavije, može se primijetiti da su bankarski sistemi i tih zemalja, osim Makedonije (koju su u izvjesnoj mjeri mimoišli neki od prethodno pomenutih uzročnika jaza strana aktiva/strana pasiva), neto dužnici prema nerezidentima. Na kraju 2006. godine, bankarski sistemi Slove-nije i Srbije su bilježili neto dug prema nerezidentima od 17,6% i 19,8% u odnosu na bilansnu sumu, respektivno, da bi krajem 2007. godine neto zaduženost opala. Ipak, sa 15,3% neto duga prema nerezidentima u odnosu na bilansnu sumu, bankarski sistem Crne Gore na kraju 2007. godine prednjači u odnosu na sve druge zemlje bivše Jugoslavije, što mora biti predmet pa-žnje u narednom periodu.

2.3.8. Sektor stanovništva

Dug sektora stanovništva prema bankama u CG, po osnovu kredita, iznosio je 795,0 miliona eura na kraju 2007. godine. Za godinu dana, dug ovog sektora uvećan je za 483,9 miliona eura, ili 155,5%.

Krediti sektoru stanovništva rasli su prosječno mjesečno za 8,2%. Ipak stopa prosječnog mjesečnog rasta bila je niža nego u 2006. godini (Tabela br. 2.22).

Grafik br. 2.7 – Učešće strane aktive i pasive u bilansnoj sumi, crnogorski bankarski sistem

Tablela br. 2.21 – Neto strana aktiva kao procenat bilansne sume, zemlje bivše Jugoslavije28

Zemlja 2004. 2005. 2006. 2007.

Bosna i Hercegovina -7,9 -12,3 -11,6 -8,1

Crna Gora -4,2 6,1 -2,1 -15,3

Hrvatska -7,8 -12,4 -12,2 -6,0

Makedonija 18,0 13,4 11,1 7,2

Slovenija -11,1 -16,8 -17,6 -14,1

Srbija -3,0 -13,6 -19,8 -11,2

U odnosu na zemlje bivše Jugoslavije, u Crnoj Gori je zabilježen najviši porast kredita odobrenih domaćem (rezidentnom) sta-novništvu u 2007. godini. Dok su u Crnoj Gori krediti domaćem stanovništvu porasli dva i po puta za godinu dana, u ostalim zemljama rast je bio značajno niži: Makedoniji 56,4%, Srbiji 50,4%, Bosni i Hercegovini 30%, Sloveniji 26,8% i Hrvatskoj 14,5%. (Grafik br. 2.8).

Prema dugu domaćeg stanovništva per capita na kraju 2007. go-dine, Crna Gora se nalazi iza Slovenije i Hrvatske, a ispred Bosne i Hercegovine, Srbije i Makedonije.

28 Za 2007. godinu: podatak za Hrvatsku se odnosi na kraj novembra, a za Makedoniju na kraj septembra.

68

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Tabela br. 2.22 – Krediti sektoru stanovništva i njihov rast, kraj godine

Period/OpisKrediti Godišnji rast Prosječni mjesečni rast

u mil. eura u %

2004. 74,4 48,9 3,4

2005. 104,3 40,2 2,9

2006. 311,2 198,3 9,6

2007. 795,0 155,5 8,2

Grafik br. 2.8 – Krediti domaćim fizičkimlicima, godišnji rast, %

Izvor: centralne banke posmatranih zemalja; Za Makedoniju uključeni i krediti nerezidentnim fizičkim licima

Grafik br. 2.9 – Krediti domaćim fizičkimlicima per capita, u eurima

Ročna struktura kredita stanovništvu je izmijenjena u korist du-goročnih koji su na kraju 2007. godine činili 85% ukupnih kre-dita. Na porast učešća dugoročnih kredita uticala je povoljnija ponuda stambenih kredita koju su banke realizovale u okviru programa Vlade koji se odnosi na rješavanje stambenih pitanja građana po povoljnijim uslovima.

Inflacija zabilježena u 2007. godini nije usporila rast štednje,odnosno depozita stanovništva. Sektor stanovništva je imao položeno 1,0 milijardi eura depozita kod banaka u CG na kraju 2007. godine. Za godinu dana, depoziti stanovništva su uvećani za 519,9 miliona eura, ili 104,1%.

Tokom 2007. godine, depoziti sektora stanovništva uvećavani su prosječno mjesečno za 43,3 miliona eura, ili 6,2%.

Ročna struktura depozita stanovništva i dalje je nezadovoljava-juća: i pored rasta oročenih depozita, u depozitima ovog sektora

Grafik br. 2.10 – Depoziti sektorastanovništva, kraj perioda, u 000.000 eura

i dalje visoko učešće bilježe depoziti po viđenju – 45,7%. Oročeni depoziti stanovništva činili su 54,3% depozita ovog sektora na kraju 2007. godine. U okviru oročenih depozita stanovništva, najveće učešće imaju depoziti oročeni od tri mjeseca do jedne godine – 42,3%, zatim oročeni do tri mjeseca – 25,4%, dok se na depozite ročnosti od jedne do tri godine odnosilo 29,5%, a na depozite ročnosti preko tri godine 2,8%.

69

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

Rastu depozita stanovništva doprinijeli su: priliv stranih direktnih investicija, od čega se najveći dio odnosio na priliv po osnovu prodaje nekretnina, porast prometa nekretnina, porast prihoda od turizma, priliv tekućih transfera stanovništvu itd.

Sektor stanovništva konstantno zauzima poziciju neto štediše u odnosu sa bankama. Neto štednja ovog sektora iznosila je 224,3 milion eura na kraju 2007. godine. Ukoliko posmatramo samo depozite i kredite rezidentnog stanovništva, onda je neto šte-dnja iznosila znatno manje – 62,7 miliona eura.

Tabela br. 2.23 – Kretanje neto štednje stanovništva, u 000.000 eura

2003. 2004. 2005. 2006. 2007.

Neto štednja stanovništva -4,9 4,9 71,4 188,2 224,3

2.3.9. Sektor privrede

Sektor privrede je predstavljao najvećeg dužnika prema bankama po osnovu kredita. Na kraju 2007. godine, 60,7% potraživanja banaka po ovom osnovu odnosilo se na sektor privrede.

Uz prosječan mjesečni rast od 9,3% tokom 2007. godine, kojem je najviše doprinio visok rast u decembru (14,7%), dug privrede prema bankama u CG dostigao je iznos od 1,36 milijardi eura na kraju godine. Za godinu dana, ovaj dug je uvećan za 893,1 mi-liona eura, odnosno 189,5%.

Prema rastu kredita sektoru privrede ostvarenom u 2007. godini Crna Gora zauzima prvo mjesto u poređenju sa zemljama bivše Jugoslavije (grafik br. 2.11) .

Ročna struktura kredita odobrenih sektoru privrede pokazuje porast učešća dugoročnih kredita. (grafik br. 2.12).

Depoziti sektora privrede su iznosili 663,5 miliona eura na kraju 2007. godine. Uz prosječni mjesečni rast od 6,4% tokom godine, iznos dostignut na kraju godine bio je za 342,5 miliona eura, ili 106,7%, viši nego na kraju 2006. godine.

Na rast depozita privrede uticao je, pored ostalog, i porast za-duženja privrede u inostranstvu.

Grafik br. 2.11 – Krediti sektoru privrede,godišnji rast, kraj perioda, %

Grafik br. 2.12 – Ročna struktura kredita sektoru privrede, u 000.000 eura, kraj perioda

Na kraju godine, od 40.451 privrednih subjekata, koliko ih je re-gistrovano u Centralnom registru računa, 8.459 je bilo u blokadi. U odnosu na kraj 2006. godine, broj lica u blokadi uvećan je za 4%. Ukupan iznos duga po osnovu kojeg je izvršeno blokiranje računa, iznosio je 81,7 miliona eura na kraju godine.

U odnosu sa bankama, sektor privrede konstantno zauzima pozi-ciju neto dužnika: depoziti ovog sektora su značajno niži od duga prema bankama po osnovu kredita. Neto dug sektora privrede iznosio je 700,9 miliona eura, a odnos kredita i depozita 2,1 na kraju 2007. godine. U zemljama koje se ubrzano razvijaju uobi-čajeno je da se sektor privrede nalazi u poziciji neto dužnika, jer bi suprotna pozicija ukazivala na to da privreda ide ka recesiji i

Izvor:centralne banke posmatranih zemalja; Za Makedoniju uključeni i krediti nerezidentnim preduzećima

70

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

da se preduzeća uzdržavaju od investiranja, procjenjujući da su slabe tržišne perspektive za ostvarenje profita.

Tabela br. 2.24 – Kretanje neto duga privrede, u milionima eura

2003. 2004. 2005. 2006. 2007.

Neto dug privrede 35,5 90,1 86,2 150,3 700,9

2.3.10. Kapital banaka

Ukupni kapital banaka je dostigao iznos od 236,9 miliona eura na kraju 2007. godine, što je bilo 88,2 miliona eura, ili 59,3%, više nego na kraju 2006. godine.

Od iznosa ukupnog kapitala na kraju 2007. godine, 94,1% odno-silo se na kapital i rezerve, a 5,9% na dobit ostvarenu u posma-tranom periodu.

U 2007. godini ukupan kapital je rastao brže nego u prethodnim godinama o čemu govore viša prosječna mjesečna i godišnja sto-pa rasta ostvarena u 2007. godini. Tako je prosječni mjesečni rast ukupnog kapitala u 2007. godini iznosio 4,1%, dok se u periodu 2002-2006. godine kretao u intervalu od 0,2% do 2,9%.

Nova banka koja je počela da posluje u 2007. godini doprinije-la je porastu ukupnog kapitala svojim osnivačkim kapitalom. Pored toga, sa izuzetkom jedne banke, koja je zbog umanjenja

revalorizacionih rezervi nakon nove procjene imovine zabilježi-la smanjenje kapitala, ostale banke je karakterisao godišnji po-rast kapitala, koji se kretao od 3,1 miliona do 16,6 miliona eura, odnosno od 14,8% do 160,3%.

Rastu ukupnog kapitala doprinijeli su kako porast akcijskog ka-pitala, tako i porast rezervi i dobiti.

Akcijski kapital banaka je iznosio 187,2 miliona na kraju 2007. godine. Za godinu dana je uvećan za 72,7 miliona eura, ili 63,5%. Pored porasta usljed uključivanja akcijskog kapitala novoosnova-ne banke u ukupni akcijski kapital banaka, porast je obezbijeđen kroz emisiju akcija. Ukupna vrijednost realizovanih emisija akcija iznosila je 71,4 miliona eura, pri čemu je najveći dio (64,1%) re-alizovan kroz ponudu postojećim akcionarima po osnovu prava preče kupovine (Tabela br. 2.25).

Tabela br. 2.25 – Realizovane emisije akcija banaka, u 000.000 eura

Opis/Period 2007.

Emisije akcija javnom ponudom 16,2

Emisije akcija postojećim akcionarima po osnovu prava preče kupovine 45,8

Emisije akcija po osnovu pretvaranja dobiti u akcije - raspodjela dobiti 5,7

Emisija akcija zatvorenom ponudom 3,7

Ukupno 71,4

Izvor: Komisija za hartije od vrijednosti CG

Grafik br. 2.13 – Ukupan kapital banaka (u 000.000 eura) i godišnji rast (u %)

71

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

I pored ostvarenog rasta, učešće ukupnog kapitala u pasivi banaka je smanjeno i na kraju godine je iznosilo 8,0%, što je bilo za 2,4 procentna poena niže nego na kraju 2006. godine, odnosno za 17,5 niže u odnosu na kraj 2003. godine, kada je ukupan kapital banaka činio 25,5% pasive. U odnosu na kraj prethodne godine, učešće kapitala je smanjeno na račun porasta učešća pozajmica i ostalih obaveza banaka.

Vlasnička struktura kapitala banaka na kraju 2007. godine poka-zuje dominantno učešće kapitala u stranom vlasništvu – 75,73%. Na domaći privatni kapital odnosilo se 21,77%, a državni kapital 2,5% kapitala banaka.

Banke su ostvarile prihode u ukupnom iznosu od 214,8 miliona eura u 2007. godini. U odnosu na 2006. godinu, prihodi su viši za 105,2 miliona eura, ili 95,9%. Najviši dio prihoda banke su ostvarile po osnovu kamata (66,3%), dok se na prihode po osno-vu naknada odnosilo 25,5%, a na ostale 8,2% ukupnih prihoda. Struktura ukupnih prihoda promijenjena je u odnosu na raniji period u korist prihoda od kamata (tabela br. 2.26).

Prihodi od kamata su uvećani za 77 miliona eura (118,5%) za godinu dana i iznosili su 142,4 miliona eura. U strukturi prihoda

Tabela br. 2.26 – Struktura ukupnih prihoda banaka, u %

2004. 2005. 2006. 2007.

Ukupni prihodi 100 100 100 100

- od kamate 51,1 53,7 59,4 66,3

- od naknade 43,0 35,2 33,0 25,5

- ostali prihodi 5,9 11,1 7,6 8,2

od kamata, najveći dio odnosio se na prihode po osnovu kamata od odobrenih kredita i lizinga. Po tom osnovu, ostvareno je 131,1 milion eura prihoda, što je činilo 92,1% ukupnih prihoda od ka-mata. Intenzivirana kreditna aktivnost u 2007. godini uticala je i na porast prihoda banaka na osnovu kamata na kredite i to za 70,7 miliona eura, ili 117%. Pored toga, po osnovu kamata na depozite ostvareno je 5,2 miliona eura prihoda, ostali prihodi po osnovu kamata iznosili su 5,8 miliona, dok je svega 0,2 miliona eura prihoda ostvareno po osnovu kamata na hartije od vrije-dnosti koje se drže do dospijeća.

Rashodi banaka u 2007. godini iznosili su 198,5 miliona eura i viši su za 99,6% nego u 2006. godini. U strukturi rashoda, naj-veće učešće ostvaruju opšti troškovi i rashodi kamata. (Tabela br. 2.27).

U okviru rashoda po osnovu kamata, dominiraju rashodi po osno-vu kamata na depozite. Porast depozita uticao je i na porast ovih rashoda koji su za godinu dana uvećani za 135%. Pored toga, intenzivnija kreditna aktivnost je i pored rasta depozita zahtije-vala korišćenje pozajmica iz inostranstva, što je, pored ostalog, dovelo i do porasta rashoda po osnovu kamata na pozajmice i to za 275,3%.

Tabela br. 2.27 – Struktura ukupnih rashoda banaka, u %

2004. 2005. 2006. 2007.

Ukupni rashodi 100 100 100 100

- od kamate 14,8 19,2 27,3 33,7

- od naknade 12,4 8,8 7,5 5,9

- troškovi za gubitke 22,3 16,5 10,7 20,9

- opšti troškovi 50,4 55,0 54,3 39,4

- vanredni rashodi 0,1 0,5 0,2 0,1

72

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Na kraju godine, pozitivan finansijski rezultat iznosio je 13,9 mi-liona eura za bankarski sistem u cjelini. Pri tome, dvije banke su ostvarile negativan finansijski rezultat, dok se dobit ostalih ba-naka kretala u intervalu od 0,2 do 6,7 miliona eura.

Povraćaj na prosječnu aktivu iznosio je 0,72%, a povraćaj na prosječni kapital 6,17% na kraju 2007. godine.

Posmatrano na agregatnom nivou, koeficijent adekvatnosti ka-pitala je iznosio 17,12%. (Grafik br. 2.15) Iako znatno iznad pro-pisanog minimuma od 8%, on je značajno smanjen u odnosu na ranije godine: na kraju 2005. godine iznosio je 27,85%, a na kraju 2006. godine 21,28%. Smanjenje ovog koeficijenta uzro-kovano je porastom rizikom ponderisane aktive, u uslovima in-tenzivirane kreditne aktivnosti banaka.

I pored smanjenja, koeficijent adekvatnosti kapitala u CrnojGori je visok u poređenju sa drugim tranzicionim zemljama (Grafik br. 2.16)

2.4. Obavezna rezerva banaka

U primjeni instrumenta obavezne rezerve nije bilo izmjena u 2007. godini, jer se nova Odluka o obaveznoj rezervi banaka kod CBCG29, kojom je u novembru 2007. godine revidirana politika obavezne rezerve, primjenjuje od sredine januara 2008. godine.

Tokom 2007. godine, depoziti koji su činili osnovicu za obračun obavezne rezerve kretali su se u intervalu od 1.002 do 1.694 mi-liona eura, pa je osnovica za obračun u prosjeku iznosila 1.384 miliona eura. Iznos prosječne osnovice za obračun obavezne re-zerve bio je 2,4 puta viši nego u 2006. godini i rezultat je rasta ukupnih depozita. (Tabela br. 2.28).

Posmatrano po mjesecima, najviši nivo depozita koji čine osno-vicu za obračun obavezne rezerve u 2007. godini zabilježen je u decembru (prosječno 1.672 miliona eura). (Tabela br. 2.29).

Grafik br. 2.14 – Povraćaj na prosječni kapital (ROE), posljednji raspoloživi podatak

Grafik br. 2.16 – Koeficijent adekvatnostikapitala, %

Grafik br. 2.15 - Rizičan kapital i rizikom ponderisana aktiva (u 000.000 eura) i koeficijent adekvatnosti kapitala

29 „Sl. list Crne Gore“, br. 09/07

73

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

Tabela br. 2.28 - Prosječno stanje osnovice za obračun obavezne rezerve, u 000.000 eura

Opis/Godina 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.

Prosjek osnovice 71 108 131 199 580 1.384

Istovremeno, depoziti koji ne ulaze u sastav osnovice za obračun obavezne rezerve prosječno su iznosili 149 miliona eura.

Navedena kretanja su uticala da banke na dan 26.12.2007. go-dine izdvoje ukupno 259 miliona eura obavezne rezerve, što je za 86,2 miliona eura ili 49,9% bilo više nego krajem 2006. go-dine. (Prilog B).

Učešće izdvojene obavezne rezerve u ukupnim depozitima ba-naka je smanjeno sa 16,1%, koliko je iznosilo na kraju 2006. godine, na 12,4% na kraju 2007. godine.

Struktura izdvojene obavezne rezerve na kraju 2007. godine je izmijenjena u odnosu na 2006. godinu, tako da je na račun oba-vezne rezerve u zemlji izdvojeno 4,3%, a na računu Centralne banke u inostranstvu 95,7% obračunate obavezne rezerve. Zna-čajne izmjene u strukturi obavezne rezerve, u odnosu na raniji period, rezultat su prije svega opredjeljenja većine banaka da pretežan dio sredstava izdvoje na račune CBCG u inostranstvu.

Tabela br. 2.29 - Prosječno stanje osnovice za obračun obavezne rezerve po mjesecima, u 000.000 eura

Opis /Period2006. 2007.

XII I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Prosjek osnovice 942 1.022 1.094 1.157 1.220 1.293 1.361 1.440 1.536 1.575 1.608 1.627 1.672

Tabela br. 2.30 – Odnos izdvojene obavezne rezerve i ukupnih depoziti kod banaka, kraj godine

Opis/Godina 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.

Izdvojena obavezna rezerva (mil. eura) 35,6 27,1 33,2 61,7 172,8 259,0

Ukupni depoziti kod banaka (mil. eura) 205,5 211,0 273,2 487,9 1.075,8 2.089,5

% učešća obavezne rezerve u ukupnim depozitima 17,3 12,8 12,1 12,6 16,1 12,4

Grafik br. 2.17 - Obavezna rezerva., stanjena kraju mjeseca, u 000 eura

Pored toga, u 2007. godini bile su samo dvije aukcije državnih zapisa sa rokom dospijeća 182 dana, u januaru i februaru, tako da nakon dospijeća ovih zapisa banke nijesu imale mogućnost da dio sredstava obavezne rezerve izdvoje u državne zapise. (Tabela br. 2.31).

74

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Na 40% izdvojenih sredstava obavezne rezerve na računu oba-vezne rezerve kod CBCG, CB je obračunavala kamatu po stopi od 1% na godišnjem nivou i ukupno platila 905.400 euro u 2007. godini. U posmatranom periodu, jedna banka je sedam dana koristila sredstva obavezne rezerve za likvidnost, dok je niži nivo izdvojene obavezne rezerve od propisanog zabilježen četiri dana kod dvije banke.

Tabela br. 2.31- Struktura izdvojene obavezne rezerve, kraj godine, u %

Opis/Godina 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.

Račun obavezne rezerve u zemlji 91 50 31 43 9 4

U državnim zapisima 9 24 23 12 2 0

Obavezna rezerva na računu CB u inostranstvu 0 26 46 45 89 96

Grafik br. 2.18 - Struktura izdvajanjaobavezne rezerve, 2002-2007. godina

Box br. 2.3 - Izmjene u politici obavezne rezerve

Centralna banka Crne Gore je u novembru 2007. godine donijela novu Odluku o obaveznoj rezervi banaka kod CBCG, kojom je uvela značajne izmjene u politici obavezne rezerve. Novom odlukom, koja se primjenjuje od sredine ja-nuara 2008. godine, izvršeno je širenje osnovice za obračun obavezne rezerve. Novina je i to da banke nemaju više mogućnost da dio obavezne rezerve izdvajaju u državne zapise. Novom politikom obavezne rezerve utvrđena je stopa obavezne rezerve od 19% na depozite javnog sektora bez obzira na ročnost, depozite po viđenju ostalih se-ktora30 i oročene depozite ostalih sektora sa rokom dospijeća kraćim od 180 dana. Za oročene depozite ostalih se-ktora sa rokom dospijeća dužim od 180, a kraćim od dvije godine stopa iznosi 2%. Oročeni depoziti ostalih sektora sa rokom dospijeća preko dvije godine ne ulaze u osnovicu za obračun obavezne rezerve. Izdvojena sredstva oba-vezne rezerve banke mogu, kao i ranije, da koriste za održavanje dnevne likvidnosti najviše do 50%, beskamatno ako korišćeni iznos obavezne rezerve vrate istog dana, dok u slučaju da sredstva ne vrate istog dana plaćaju kama-tu obračunatu po stopi od 11% na godišnjem nivou. Na utvrđeni iznos manje izdvojene obavezne rezerve banka plaća kamatu po stopi od 12% na godišnjem nivou. Stopa po kojoj CBCG plaća kamatu na 50% ukupno izdvojenih sredstava obavezne rezerve banaka je 1% na godišnjem nivou.

30 Depoziti domaćih banaka ne ulaze u osnovicu za obračun obavezne rezerve.

75

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

U Crnoj Gori u 2007. godini zabilježen je značajan rast aktivno-sti mikrofinansijskog sektora, čemu je doprinijelo i povećanjebroja mikrokreditnih finansijskih institucija na finansijskom tr-žištu Crne Gore.31

Donošenje nove Odluke o klasifikaciji aktive banaka i formiranjurezervi za kreditne gubitke u avgustu 2007. godine, zahtijevalo je da se na novim osnovama utvrdi i način klasifikacije aktivemikrokreditnih finansijskih institucija. Odlukom o izmjenama idopunama Odluke o mikrokreditnim finansijskim organizacija-ma32, koju je CBCG usvojila u novembru 2007. godine, za stavke aktive MFI zadržan je važeći kriterijum klasifikacije (kašnjenje uotplati), ali su periodi kašnjenja i na bazi tih perioda utvrđivanje minimalnih rezervacija upodobljeni sa rješenjima iz pomenute Odluke. Izmjenom Odluke je, takođe, povećan i dosadašnji limit pozajmljivanja za MFI, zatim iznos kredita koje MFI odobrava-ju prvi put, kao i ukupan iznos kredita koje mogu odobriti fizi-čkim licima, preduzetnicima i privrednim društvima. Novinu predstavljaju i odredbe kojima se reguliše upravljanje operati-vnim rizikom u MFI.

Ukupna aktiva mikrokreditnih finansijskih institucija (MFI) iznosilaje 54,4 miliona eura na kraju 2007. godine, što je bilo za 20,6 mi-liona eura ili 61% iznad nivoa ostvarenog na kraju 2006. godine. Pri tome, tokom 2007. godine, bilansna suma Agroinvesta činila je od 67 do 71% ukupne bilansne sume MFI. (Tabela br. 2.32).

2.5. Mikrokreditne finansijske institucije

Tabela br. 2.32 - Bilansna suma MFI, stanje na kraju mjeseca, u 000 eura

Opis/Period2003. 2004. 2005. 2006. 2007.

XII XII XII XII III VI IX XII

Alter modus 2.800 4.262 5.999 9.064 10.584 11.403 11.038 12.756

Agroinvest 8.452 9.728 12.612 23.027 29.820 32.590 34.668 36.186

Monetenego Investment credit 1.017 1.059 1.354 1.708 2.643

Ozmont 705 953 994 1.203 1.266

Klikloan 301 1.592

Ukupno 11.252 13.990 18.611 33.813 42.416 46.341 48.918 54.443

U aktivi MFI dominiraju potraživanja po osnovu odobrenih kredita, koja su na kraju 2007. godine činila čak 97,2% ukupne aktive.

Tokom 2007. godine, potraživanja MFI po osnovu odobrenih kredita rasla su prosječno mjesečno po stopi od 4,2% i na kraju godine iznosila su 52,9 miliona eura, što je za 62,9% bilo više u odnosu na kraj 2006. godine. Od ukupnog iznosa potraživa-nja po ovom osnovu na kraju 2007. godine 67,4% se odnosilo na potraživanja Agroinvest-a, a 31,6% na potraživanja ostalih mikrokreditnih finansijskih organizacija.

U strukturi kreditnog portfolija MFI po djelatnostima, domi-nantno je učešće kredita za poljoprivredu (63% na kraju 2007. godine).

U ročnoj strukturi kredita koje su odobrile MFI dominiraju du-goročni krediti, koji su u posmatranom periodu činili 87,3% ukupnih kredita. Kreditni porfolio tokom posmatranog perioda je pokazivao zanemarljivo učešće kredita koji prekoračuju rok vraćanja, koje je iznosilo manje od 1%.

U ukupnim potraživanjima MFI po osnovu odobrenih kredi-ta, na neto kredite, u iznosu od 52,2 miliona eura, odnosilo se 98,6%, a preostali dio odnosio se na rezervisanja za potencijal-ne kreditne gubitke.

31 Krajem februara 2007. godine, Centralna banka Crne Gore izdala je dozvolu za rad novoj mikrokreditnoj finansijskoj instituciji ,,KLIKLOAN“doo Podgorica.

32 „Sl. list Crne Gore“, br. 9/07

76

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Tabela br. 2.33 - Ukupni krediti MFI, stanje na kraju mjeseca, u 000 eura

Opis/Period2003. 2004. 2005. 2006. 2007.

XII XII XII XII III VI IX XII

Alter modus 2.728 4.237 5.885 8.658 9.704 10.967 10.761 12.357

Agroinvest 7.668 9.431 11.946 22.285 26.300 29.797 31.873 35.669

Monetenego Investment credit 906 980 1.307 1.545 2.589

Ozmont 624 817 891 1.090 1.191

Klikloan 48 1.095

Ukupno 10.396 13.668 17.831 32.473 37.801 42.962 45.317 52.901

Tabela br. 2.34 - Ukupni krediti MFI, po djelatnostima, stanje na kraju mjeseca, u 000 eura

Opis/period2006. 2007.

III VI IX XII III VI IX XII

Trgovina 2.434 2.864 3.050 3.565 3.978 4.656 4.799 5.847

Usluge 3.175 3.935 3.932 4.693 5.868 7.168 6.881 9.034

Proizvodnja 901 862 905 838 873 998 913 1.021

Poljoprivreda 12.701 14.630 16.781 22.570 26.152 28.849 31.061 33.394

Ostalo 454 740 807 930 1.291 1.,663 3.605

Ukupno 19.211 22.745 25.408 32.473 37.801 42.962 45.317 52.901

Novčana sredstva MFI iznosila su, na kraju 2007. godine, 0,7 mili-ona eura ili 1,3% ukupne aktive MFI, dok su fiksna aktiva i ostalaaktiva iznosile 1,6 miliona eura i činile 2,9% ukupne aktive.

U pasivi MFI ukupne obaveze (obaveze po uzetim kreditima i pozajmicama, kondicioni grantovi, subordinisani dugovi i ostale obaveze), iznosile su 38,6 miliona eura ili 70,8% ukupne pasive MFI. Izvor sredstava mikrokreditnih organizacija uglavnom je inostrani kapital koji se mikrokreditnim linijama usmjerava po-ljoprivrednim proizvođačima, preduzetnicima iz oblasti usluga, sitne proizvodnje, trgovine i sl.

Ukupan kapital MFI, na kraju 2007. godine, iznosio je 15,9 miliona eura ili 29,2% ukupne pasive MFI. Od iznosa ukupnog kapitala, 9,8 miliona eura ili 61,7% odnosilo se na kapital iz donacije, 0,6 miliona eura ili 3,9% na donacije, dok je neraspoređena dobit iznosila 5,5 miliona eura ili 34,4% ukupnog kapitala. Na kraju 2007. godine, MFI su ostvarile pozitivan rezultat u ukupnom iznosu od 2,5 miliona eura.

2.6. Aktivne kamatne stope

Aktivne kamatne stope su tokom 2007. godine nastavile ten-denciju pada. Prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa (PPNKS) na nivou sistema je u decembru 2007. godine iznosila 8,34% (9,06% u decembru 2006. godine), a prosječna ponde-risana efektivna kamatna stopa (PPEKS) 9,09% (9,94% u de-cembru 2006. godine)33.

Ova tendencija pada je, međutim, usporena. Od kada se prati serija podataka aktivnih kamatnih stopa (septembar 2005. go-dine), PPEKS je bilježila prosječan mjesečni pad: 0,15 procentnih poena (pp) tokom posljednjeg kvartala 2005. godine, 0,18 pp tokom 2006. i 0,07 pp tokom 2007. godine. Od maja, pa do kraja 2007. godine, PPEKS je bila na približno istom nivou, odnosno kamatne stope su bile stabilne.

33 Važno je napomenuti da se podaci o kamatnim stopama ne odnose samo na novoodobrene kredite u mjesecu izvještavanja, već na sve kredite (kumulativno) koji su odobreni zaključno sa mjesecom izvještavanja. U tom kontekstu se ovdje analizira kretanje kamatnih stopa.

77

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

Grafik br. 2.19 - Aktivne kamatne stope nanivou sistema, na godišnjem nivou, %

Ukoliko pogledamo kamatne stope po sektorima (privatni, dr-žavni, strani), primjećuje se da je nivo kamatnih stopa na kre-dite odobrene privatnom sektoru veoma sličan nivou kamatnih stopa na ukupne kredite, što je i razumljivo, jer krediti odobreni privatnom sektoru čine najveći dio odobrenih kredita, tako da je njihov ponder najveći. Kamatne stope na kredite državnom sektoru su tokom 2007. godine bile na približno sličnom nivou kao i na kraju 2006. godine, i pri tome su i dalje bile niže od ka-matnih stopa na kredite odobrene privatnom sektoru. Ovo pri-je svega zbog manjeg kreditnog rizika kojem su banke izložene pri kreditiranju subjekata iz državnog sektora. Kamatne stope na kredite odobrene nerezidentima, poslije naglog pada u pr-vom kvartalu, bilježe izražen rast tokom ostatka 2007. godine. PPEKS na kredite odobrene nerezidentima je u decembru 2007. godine iznosila 8,85%, što je značajno više u odnosu na decem-bar 2006. godine kada je iznosila 5,42%.

Primjećuje se da je kretanje kamatnih stopa na kredite i fizičkimi pravnim licima veoma slično kretanju kamatnih stopa na uku-pne kredite. Razlika se, međutim, javlja u nivou kamatnih stopa: kamatne stope na kredite fizičkim licima su na višem nivou odonih na kredite pravnim licima (PPEKS prosječno 2,65 pp to-kom 2007. godine), tako da je nivo kamatnih stopa na ukupne kredite između ova dva nivoa. Naravno, bliži je kamatnim sto-pama na kredite pravnim licima, jer je učešće kredita pravnim licima u ukupnim kreditima veće u odnosu na isto učešće kre-dita fizičkim licima.

Grafik br. 2.20 - PPEKS na kredite, posektorima, na godišnjem nivou, %

Grafik br. 2.21 - PPEKS na kredite fizičkim i pravnim licima, na godišnjem nivou, %

Grafik br. 2.21 - PPEKS na kredite fizičkim i pravnim licima, na godišnjem nivou, %

Ukoliko, u okviru pravnih lica, posmatramo kamatne stope na kredite pravnim licima po pojedinim djelatnostima, 2007. godi-nu generalno karakteriše usporavanje tendencije pada u odnosu na 2006. godinu (i kraj 2005. godine). Od 11 posmatranih dje-latnosti, kamatne stope na kredite pravnim licima iz četiri dje-latnosti bilježe rast u decembru 2007. u odnosu na decembar 2006. godine: poljoprivrede (uz lov i ribolov), rudarstva, usluga (uz turizam i ugostiteljstvo) i finansija. Takođe, u odnosu na kraj2005. i 2006, u 2007. godini se može primijetiti i konvergenci-ja kamatnih stopa na kredite pravnim licima po djelatnostima – prema sličnom nivou, od oko 8%.

78

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Grafik br. 2.22 - PPEKS na kredite pravnim licima, po djelatnostima, na godišnjem nivou, %

Tabela br. 2.35 - PPEKS na kredite pravnim licima, po djelatnostima, na godišnjem nivou, %

Djelatnost Stopa2005. 2006. 2007.

IX XII III VI IX XII III VI IX XII

Usluge, turizam, ugostiteljstvo

PPNS: 9,85 9,78 9,86 9,49 8,40 7,57 7,73 7,28 8,34 8,34

PPES: 15,31 11,06 10,42 9,65 8,30 8,55 7,90 7,84 8,43 9,39

Trgovina nekretninamaPPNS: 11,55 11,74 11,39 10,14 8,98 8,42 7,83 7,44 7,72 7,74

PPES: 12,95 13,04 12,05 11,09 9,96 9,51 8,46 8,49 8,35 8,72

GrađevinarstvoPPNS: 12,49 11,97 10,40 9,73 8,84 8,33 7,85 7,45 7,72 7,74

PPES: 13,10 12,72 11,60 10,35 9,49 9,06 9,42 8,32 8,36 8,69

ProizvodnjaPPNS: 11,15 10,68 10,53 9,70 9,03 8,25 7,70 7,11 7,43 7,71

PPES: 12,13 11,70 11,41 10,54 9,94 8,89 8,45 7,92 7,99 8,49

Transport, skladištenje, pttPPNS: 10,25 9,78 9,73 9,33 8,74 8,52 8,03 8,00 7,97 7,73

PPES: 11,94 10,81 10,19 10,09 9,39 9,37 8,78 8,63 8,44 8,37

RudarstvoPPNS: 12,78 11,71 10,58 10,85 8,68 7,81 8,30 7,91 7,75 7,47

PPES: 17,38 12,81 10,94 11,12 10,19 7,29 8,09 8,21 7,87 8,32

FinansijePPNS: 7,12 5,85 10,15 9,65 7,23 7,12 6,68 5,91 6,92 7,19

PPES: 4,91 6,11 11,14 10,46 7,55 7,85 7,15 7,47 7,22 8,21

TrgovinaPPNS: 11,69 11,04 10,61 9,94 9,44 8,57 7,79 7,78 7,79 7,66

PPES: 12,21 12,24 11,52 10,64 11,40 9,53 8,44 8,32 8,31 8,06

Administr. i dr. javne uslugePPNS: 10,16 9,28 9,77 9,43 8,83 7,97 7,58 7,31 7,46 7,48

PPES: 10,17 11,05 12,23 10,53 9,65 8,51 8,23 7,78 7,63 7,79

EnergetikaPPNS: 9,65 10,45 10,49 9,33 10,10 8,27 7,58 7,92 7,40 7,02

PPES: 14,82 14,17 13,30 11,41 13,86 8,90 8,16 8,43 8,22 7,65

Poljoprivreda, lov, ribolovPPNS: 8,76 7,49 7,36 6,72 6,72 6,52 6,58 6,82 7,09 6,92

PPES: 9,54 7,62 7,54 7,05 7,07 6,88 6,89 7,17 7,42 7,25

OstaloPPNS: 6,99 10,24 6,44 6,74 6,78 7,27 7,53 4,77 6,81 7,30

PPES: 7,80 10,81 3,66 3,76 3,45 4,78 5,32 7,23 7,45 9,61

Napomena: rangiranje izvršeno prema nivou PPEKS u decembru 2007. godine

79

MO

NET

ARN

A KR

ETAN

JA

Ukoliko, u okviru fizičkih lica, posmatramo kamatne stope nakredite odobrene rezidentima i nerezidentima, vidi se da se ka-matne stope na kredite rezidentima gotovo poklapaju sa oni-ma na ukupne kredite fizičkim licima, jer zanemarljivo mali diokredita fizičkim licima otpada na kredite nerezidentnim fizičkimlicima. Kamatne stope na kredite nerezidentnim fizičkim licimasu tokom 2007. bile ispod onih na kredite odobrene rezidentnim fizičkim licima, i padale su, naročito tokom posljednjeg kvartala.U decembru 2007. godine je PPEKS na kredite nerezidentnim fizi-čkim licima iznosila 6,52% (10,69% u decembru 2006. godine). Što se, pak, tiče kamatnih stopa na kredite odobrene zaposleni-ma u bankama, one su tokom 2007. godine neznatno oscilirale oko 7%. Niži nivo ovih kamatnih stopa je razumljiv, zbog ma-njeg kreditnog rizika, boljeg uvida banaka u transakcije svojih zaposlenih, kao i zbog, donekle, nešto povlašćenijeg tretmana banaka prema svojim zaposlenima u odnosu na druge.

Ukoliko posmatramo kamatne stope na kredite, po ročnosti, pri-mjećuje se da su tokom 2007. godine kamatne stope na dugo-ročne kredite bile iznad kamatnih stopa na kratkoročne kredite. U decembru je PPEKS na kratkoročne kredite iznosila 8,58%, a na kredite 9,22%.

Što se tiče razloga za blagi pad aktivnih kamatnih stopa tokom 2007. godine, treba istaći konkurenciju u bankarskom sektoru, i, moguće, otplaćivanja (gašenja) nekih od kredita koji su ranije bili odobreni uz izraženo više kamatne stope, a koji su doprino-sili višem prosjeku kamatnih stopa.

Od faktora koji su sprječavali pad aktivnih kamatnih stopa to-kom 2007. godine, treba izdvojiti i dalje relativno visok kreditni rizik za značajan broj kreditiranih subjekata, porast referentnih kamatnih stopa ECB-a (EURIBORa), odnosno kamatnih stopa na kredite koje banke koriste iz inostranstva, nepovoljna ročna usklađenost izvora za kreditiranje i kredita, izuzetno visoka tra-žnja za kreditima, rast inflacije i relativno visoke kamatne sto-pe na depozite.

Što se tiče 2008. godine, može se očekivati da faktori iz pret-hodne godine, koji su djelovali na pad kamatnih stopa, nastave djelovanje i tokom 2008. godine. Takođe, može se očekivati i na-stavak djelovanja faktora koji su tokom prethodne godine sprje-čavali pad kamatnih stopa (osim referentne stope ECB-a, čije je kretanje teško predvidjeti, ali je realno očekivati da će prioritet ECB biti očuvanje cjenovne stabilnosti što govori u prilog višim

Grafik br. 2.23 - PPEKS na kredite fizičkimlicima, na godišnjem nivou, %

Grafik br. 2.24 - PPEKS na kredite, poročnosti, na godišnjem nivou, %

Grafik br. 2.25 - Referentna kamatnastopa34 ECB-a, %

34 Stopa na tzv. main refinancing operations.

80

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

kamatnim stopama). Međutim, moraju se dodati još dva faktora za koja se može očekivati da će vršiti pritisak na kamatne stope prema gore. To su povećana inflaciona očekivanja i odluka CBCGo ograničavanju kreditnog rasta banaka. S druge strane, dono-šenje novog zakona o svojinsko-pravnim odnosima, kojim će se smanjiti rizik poslovanja za banke, može uticati na smanjenje, odnosno održavanje kamatnih stopa stabilnim.

TRŽIŠTE KAPITALA3

83

TRŽI

ŠTE

KAP

ITAL

A

Promet ostvaren na crnogorskim berzama u 2007. godini bio je gotovo duplo veći u odnosu na 2006. godinu, i iznosio je 727 miliona eura. U odnosu na 2005. bio je tri i po puta veći. Od uku-pno ostvarenog prometa, na primarni se odnosilo svega 2,1%. Prosječan mjesečni promet iznosio je 60,6 miliona eura, dok je prosječno mjesečno sklopljeno 18,7 hiljada transakcija. Najveći promet, od 134,5 miliona eura, ostvaren je u aprilu, a najmanji u decembru (20,4 miliona eura). U tim mjesecima ostvaren je najveći i najmanji iznos sklopljenih poslova. U aprilu broj ostva-renih transakcija iznosio je 42.300, što predstavlja najveći broj ostvarenih transakcija ikad postignut na crnogorskim berzama. Najmanji broj poslova realizovan je u decembru (7.300). Izuzetan trend rasta zbilježen je u prva četiri mjeseca 2007. godine, kada je ostvareni promet bio na nivou ukupnog prošlogodišnjeg. Sna-žan rast u tim mjesecima rezultat je pozitivnih očekivanja kako institucionalnih tako i individualnih investitora. Do pregrijavanja tržišta, i nakon toga promjene trenda, došlo je ipak prije svega usljed precijenjenih očekivanja malih investitora koji su svoje in-vesticione odluke donosili često na osnovu glasina, insajderskih informacija ili diskusija po „chat room-vima“, a ne na osnovu realnih očekivanja. Novac od prodaje nekretnina mnogi su, ne znajući za bolji način ulaganja, uložili na berzi. Mnogi su sred-stva za investiranje nabavljali zadužujući se kod banaka, samo da bi iskoristili pozitivan trend i zaradili na kapitalnoj dobiti. U kratkom roku mnogi su ostvarili gubitke. Samo oni koji investi-raju na duži rok i imaju šansu da zarade kako na kapitalnoj do-biti, tako i na dividendama.

U strukturi ukupnog prometa dominantno je bilo učešće pro-meta akcijama kompanija (78,4%), potom akcijama fondova zajedničkog ulaganja (19,2%), dok je promet raznim vrstama obveznica iznosio 2,3%. U odnosu na prethodne godine, sma-njeno je učešće u prometu akcija i obveznica, dok je poraslo učešće akcija FZU.

Grafik br. 3.1 - Kretanje prometa nacrnogorskim berzama, u 000 eura

Izvor: Montenegro berza i Nex Montenegro berza

Grafik br. 3.2 - Promet (u 000 eura; lijevaosa) i ostvarene transakcije (desna osa) tokom 2007. godine

Izvor: Montenegro berza i Nex Montenegro berza

84

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Grafik br. 3. 3 - Struktura prometaostvarenog u 2007. godini

Izvor: Montenegro berza i Nex Montenegro berza

Tabela br. 3.1 - Promjene u strukuturi prometa (2007, 2006. i 2005. godina)

Struktura prometa

Akcije Akcije FZU Obveznice

2007. 78,4% 19,2% 2,4%

2006. 81,0% 13,9% 5,1%

2005. 82,4% 9,5% 8,1%

Izvor: Montenegro berza i Nex Montenegro berza

Promet akcijama iznosio je 570 miliona eura i bio je 86,5% viši nego u prethodnoj godini. Broj realizovanih trgovina akcijama kompanija bio je, u odnosu na prethodnu godinu, veći za 278,2%. Na trinaest kompanija sa najvećim prometom na Montenegro berzi odnosilo se 70,6% ukupno realizovanog prometa, dok se na jedanaest najlikvidnijih akcija trgovanih preko Nex Monte-negro berze odnosilo 60,9% ukupno ostvarenog prometa. Mali broj akcija je bio zadovoljavajuće likvidnosti.

Obveznice

U strukturi ukupnog prometa u 2007. godini, promet raznim vr-stama obveznica činio je 2,3% ukupnog prometa (16,9 miliona eura), i u odnosu na prethodnu godinu zabilježen je pad pro-meta ove vrste tržišnog materijala za 11,8%. Promet je ostva-ren kroz manji broj sklopljenih poslova, tako da je u 2007. godini sklopljeno 23,3% manje transakcija raznim vrstama obveznica. Najveći dio prometa obveznicama odnosio se na trgovinu obve-znicama Fonda za obeštećenje (58,8%), obveznicama opština (30%), dok se na trgovinu obveznicama stare devizne štednje odnosilo preostalih 11,2%. Prometa obveznicama za sanaciju puteva u 2007. godini nije bilo. U odnosu na prethodnu godinu, zabilježen je pad prometa obveznica za sanaciju puteva (-100%) i obveznica stare devizne štednje (-71,2%) a rast prometa obve-znica opština (32,7%) i obveznica fonda za obeštećenje (31,3%). U toku 2007. godine emitovane su obveznice većine crnogor-skih opština (Berane, Žabljak, Rožaje, Andrijevica, Danilovgrad, Podgorica, Plužine, Kolašin), a po prvi put je jedna banka (NLB Montenegro banka) emitovala putem zatvorene ponude 10 mi-liona eura obveznica.

Fondovi zajedničkog ulaganja

Promet akcijama FZU porastao je u odnosu na prethodnu godi-nu za 167,1% i iznosio je 139,6 miliona eura. Nešto niža je bila stopa rasta ostvarenih transakcija fondova (15%). Ukupan broj sklopljenih poslova FZU u 2007. godini iznosio je 46,3 hiljade. Tri najveća fonda: Eurofond, Atlas mont i HLT zabilježila su učešće od 76,8% u ukupnom prometu fondova. Veći dio prometa akcijama FZU ostvaren je preko Nex Montenegro berze (81,7%).

Tabela br. 3.2 - Promet raznim vrstama obveznica

Promet obveznicama

Broj transakcija

Obveznice SDŠ

Obv. Fonda za obeštećenje

Obveznice opština

Obveznice za sanaciju puteva

2007. 16.941.252 2.654 1.895.375 9.963.506 5.082.371 0

2006. 19.204.185 3.459 6.582.959 7.591.037 3.830.191 1.199.999

% promjene -11,8% -23,3% -71,2% 31,3% 32,7% -100,0%

Izvor: Montenegro berza i Nex Montenegro berza

85

TRŽI

ŠTE

KAP

ITAL

A

Na tržištu je poslovalo osam FZU, od čega šest formiranih nakon masovne vaučerske privatizacije i dva novoosnovana fonda. U više njih ostvarena je koncentracija vlasništva, tako da je broj akcionara u većini prepolovljen u odnosu na broj pri osnivanju. Većina fondova je proširila svoje investiranje na region.

Tabela br. 3.3 - Promet akcijama FZU

Promet akcijama FZU Broj transakcija akcijama FZU

2007. 139.630.614 46.251

2006. 52.279.080 40.233

% promjene 167,1 15,0

Izvor: Montenegro berza i Nex Montenegro berza

Tabela br. 3.4 - Učešće pojedinih fondova u ukupnom prometu akcijama FZU

Simbol Naziv Fonda zajedničog ulaganja Nex Montenegro berza Montenegro berza

AKIN Aktiva Integra a.d. Podgorica 0,0% 0,0%

ATMO ATLAS MONT - Fond zajedničkog ulaganja 16,4% 17,2%

EURF EURO FOND - Fond zajedničkog ulaganja 42,0% 40,4%

HLTA HLT - Fond zajedničkog ulaganja 17,4% 24,3%

MIGF MIG - Fond zajedničkog ulaganja 4,9% 3,5%

MONF MONETA - Fond zajedničkog ulaganja 6,8% 1,9%

TREN TREND - Fond zajedničkog ulaganja 12,5% 12,7%

FZU Western Balkan investicioni fond a.d. Pgd 0,0%

Ukupno 100,0% 100,00%

Izvor: Nex Montenegro berza i Montenegroberza

Tabla br. 3.5 - Indeksi Nex i Montenegro berze u 2007. godini

Naziv indeksa MOSTE NEX20 NEX PIF

Vrijednost na 31.12.2007. 1,627.69 34,168.63 39,229.17

Apsolutna promjena u 2007. godini 708,8 16,117.83 21,456.54

Procenat promjene (u odnosu na 31. 12. 2006. godine) 77,1% 89,3 120,8

Procenat promjene (u odnosu na max. vrijednost 2007. godine) -33,7% -29,7 -22,7

Max. vrijednost 2,455.4 48,617.88 50,780.54

Min. vrijednost 928.7 18,307.87 18,054.69

Izvor: Montenegro berza i Nex Montenegro berza

Indeksi

Sva tri indeksa su u protekloj godini zabilježila značajan rast. In-deks Moste je porastao za 77,1%, indeks NEX20 za 89,3%, dok je indeks NEX PIF porastao za 120,8% u odnosu na kraj prethodne godine. Maksimalne vrijednosti u 2007. godini dva indeksa su dostigla u maju-Moste i NEX20, a NEXPIF u avgustu. U odnosu na maksimalne vrijednosti, indeksi su na kraju 2007. godine zabilježili pad: Moste (33,7%), NEX20 (29,7%) i NEXPIF (22,7%)

86

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Blok trgovine

U blok transakcijama tokom 2007. godine ostvaren je promet od 17,5 miliona eura manje nego u prethodnoj godini, kada je samo jedna blok transakcija (prodaja CKB mađarskom OTP) iznosila 104,8 miliona eura, a ukupan promet ostvaren blok transakci-jama iznosio 116,5 miliona eura.

Kapitalizacije

Na kraju godine kapitalizacija na Nex Montenegro berzi iznosila je 3,58 milijardi eura dok je na Montenegro berzi iznosila 3,69 milijardi eura. U odnosu na kraj prethodne godine na Nex Mon-

Grafik br. 3.4 – Indeks MOSTE u 2007.godini

Izvor: Montenegroberza

Grafik br. 3.5 - Indeksi NEX20 i NEXPIF u2007. godini

Izvor: Nex Montenegro berza

Grafik br. 3.6 - Kapitalizacije na berzamatokom 2007. godine, u 000 eura

Izvor: Montenegro berza i Nex Montenegro berza

Grafik br. 3.7 - Koeficijent obrta sredstava

Izvor: Montenegro berza i Nex Montenegro berza

tenegro berzi je zabilježen rast kapitalizacije za 84,1%, dok je na Montenegro berzi isti iznosio 122,7%.

Koeficijent obrta sredstava

Koeficijent obrta sredstava, kao mjera likvidnosti berzi, kao ipromet varirao je tokom 2007. godine. Tako je u prvim mjese-cima 2007. bila visoka likvidnost berzi, nakon čega je značajno pala i na kraju decembra je bila najniža. Najveća likvidnost Nex Montenegro berze zabilježena je u aprilu, a Montenegro berze u martu. Koeficijent obrta sredstava je u odnosu na najlikvidnijimjesec na Nex Montenegro berzi pao za 85,4%, a na Monte-negro berzi za 82,3%.

87

TRŽI

ŠTE

KAP

ITAL

A

Rezime

U protekloj godini ostvareno je značajno poboljšanje uslova po-slovanja na crnogorskom tržištu kapitala. Otklonjeni su neki, ranije uočeni nedostaci. Na primjer, da bi se obezbijedila tajnost i bolja zaštita klijenata od malverzacija, Centralna depozitarna agenci-ja je u toku 2007. godine uvela pin kodove. Berze su omogućile korisnicima da putem sms poruka imaju uvid u trenutnu cijenu bilo koje hartije od vrijednosti. U cilju postizanja veće transpa-rentnosti poslovanja, ažurirani su sajtovi berzi i poboljšan nji-hov kvalitet, omogućen je pregled „real time“ trgovine. Velika konkurencija među brokerskim kućama35 uticala je na pobolj-šanje njihovih usluga i podizanje nivoa poslovanja. Korisnicima je omogućen kvalitetan pristup podacima (cijenama, prometu) za sve vrste hartija od vrijednosti. Za veće klijente postale su ra-spoložive i razne vrste analiza poslovanja preduzeća (tehnička i funkcionalna). Po prvi put se detaljnije analiziraju bilansi stanja i uspjeha preduzeća i izvještaji o novčanim tokovima. Na osnovu tih analiza, investitori su u mogućnosti da donose kvalitetnije odluke o tome da li je neka akcija podcijenjena ili precijenjena, i da se na taj način bolje zaštite od rizika. Iako je ostvaren znača-jan napredak u dijelu finansijskog izvještavanja, način izvješta-vanja i nivo primjene računovodstvenih i revizorskih standarda još uvijek nije zadovoljavajući, pa je i kvalitet samih izvještaja diskutabilan, a samim tim i analiza sačinjenih na osnovu. U tom dijelu tržište zahtijeva poboljšanje.

Ono što je, takođe, karakterisalo 2007. godinu to je da je proces privatizacije bio znatno usporen (odložena privatizacija energet-skog sektora, Luke Bar, Plantaža, Instituta Simo Milošević i drugih preduzeća). Kasnilo se i sa usvajanjem plana privatizacije (usvojen u drugoj polovini godine), tako da puni podsticaj koji ona daje razvoju berzi i privrednom rastu uopše, nije postignut. Kako ni privatizacija još nije okončana, tako ni korporativno upravljanje nije na visokom nivou. Kompanije se još uvijek u malom obimu finansiraju putem berzi.

Nastavljen je proces penzione reforme. Prva dva penziona fonda (Atlas penzija i Delta penzija) su dobila dozvolu za rad od Komisije za hartije od vrijednosti, što predstavlja prvi korak u impleman-taciji Zakona o dobrovoljnim penzionim fondovima.

Ponovo je pokrenuta inicijativa ujedinjenja berzi, što je dobro jer bi to uticalo na smanjenje transakcionih troškova i olakšalo investitorima pristup podacima. Sada postoje poteškoće u pra-ćenju kapitalizacija, indeksa, pa čak i cijena akcija koje se trguju. Nekim akcijama se trguje samo na jednoj, a nekim na obje berze (po različitim cijenama). Kapitalizacije se različito računaju (obje berze ne uzimaju u obzir faktor slobodnog prometa - „free flao-ting factor“). Kompozicija indeksa je različita (Moste sadrži akcije 29 kompanija i šest fondova, a Nex 20 - 20 akcija kompanija sa najvećim prometom, a posebno postoji indeks fondova NEXPIF) kao i metodologija za njihovo izračunavanje, tako da ponekad indeksi daju kontradiktornu sliku kretanja tržišta.

35 Na kraju 2007. godine 26 brokerskih i 4 brokersko- dilerske kuće su imale dozvolu za rad Komisije za hartije od vrijednosti.

FISKALNI SEKTOR4

91

FISK

ALN

I SEK

TOR

4.1. Prikaz Budžeta

4.1.1. Plan Budžeta za 2007. godinu

Realizacija fiskalne politike u 2007. godini bila je u skladu saciljevima ekonomske politike i predstavlja kontinuitet politike iz prethodne godine. Ostvaren je visok rast tekućih budžetskih prihoda po svim mjesecima, kao rezultat pojačane privredne i ekonomske aktivnosti, efikasne naplate poreskih obaveza, kaoi poboljšane finansijske discipline, što je obezbijedilo visok bu-džetski suficit i omogućilo da se budžetska potrošnja finansiraiz realnih izvora, kao i stabilno funkcionisanje svih korisnika i učesnika javne potrošnje i uredno izmirivanje obaveza prema međunarodnim finansijskim institucijama.

Sredinom oktobra 2007. godine, Skupština Crne Gore usvojila je Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o budžetu Republike Crne Gore za 2007. godinu36 kojim je izvršen rebalans. Ovaj za-kon donešen je usljed promjene strukture i značajnog povećanja tekućih budžetskih prihoda iznad plana, promjene strukture za-rada primjenom minimalne cijene rada, primjene Zakona o zara-dama i drugim primanjima nosilaca pravosudnih i ustavosudnih funkcija, kao i primjene Granskog kolektivnog ugovora u oblasti prosvjete, zdravstvene i socijalne zaštite i kulture.

Rebalansom budžeta, planirani ukupni budžetski primici i izdaci iznose 749 miliona eura, što je za 132,2 miliona eura, ili 21,4%, veći iznos od iznosa planiranog Zakonom o budžetu za 2007. godinu. Budžet za 2007. godinu, povećan je za 41% u odnosu na budžet iz 2006. godine.

Tabela br. 4.1 - Kretanje budžetskog deficita/suficita

Opis/Period 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. Plan 2008.

Deficit/Suficit Budžeta CG (u mil. eura) -25,2 -45,9 -32,8 -30,1 85,1 168,4 6,5

% učešća u BDP-u -1,85 -3,04 -1,96 -1,66 4,50 7,39 0,26

Izvor: Ministarstvo finansija

Prema rebalansu, izvorni prihodi budžeta utvrđeni su u iznosu od 731,6 miliona eura i veći su za 142,6 miliona eura, ili 24,2%, u odnosu na sredstva planirana Zakonom o budžetu RCG za 2007. godinu. Pri tome, rebalansom je planirana veća naplata poreskih prihoda (za 124,9 miliona eura), naknada (za 3 miliona eura), ostalih prihoda (za 18 miliona eura), ali i smanjenja prihoda od taksi (za 2,6 miliona eura) i primitaka od otplate odobrenih kredita (za 0,9 miliona eura). Pozajmice i krediti planirani su u iznosu od 8,9 miliona eura i niži su za 7 miliona eura, primici od privatizacije u iznosu od 8 miliona eura i niži su za 3,4 mi-liona eura, dok su donacije ostale nepromijenjene u iznosu od 0,6 miliona eura.

Na strani izdataka nakon rebalansa, tekući budžet projektovan je u iznosu od 714,2 miliona eura i veći je za 131,2 miliona, dok je kapitalni budžet povećan za 1 milion eura i iznosi 34,9 milio-na. Novim planom tekući izdaci povećani su za 31,1 milion eura i najveću rashodnu stavku čine sredstva za bruto zarade zapo-slenih, koja su povećana za 20 miliona, rashodi za materijal i usluge su povećani za 7,9 miliona, tekuće održavanje za 1 milion, subvencije za pet miliona eura, rente za 0,1 milion i ostali izdaci za 0,2 miliona eura, dok su izdaci za ostala lična primanja niži za 3,3 miliona, a kamate su planirane na istom nivou. Do većeg izdvajanja sredstava za bruto zarade došlo je uslijed povećanja minimalne cijene rada, (sa 52 eura u prvom i 53 eura u drugom na 55 eura u trećem i četvrtom kvartalu), kao i povećanja zarada zaposlenih u oblasti zdravstvene i socijalne djelatnosti (30%),

36 „SL.list RCG“, br. 63/07

92

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

prosvjete (20%) i u oblasti kulture (20%). Transferi za socijalnu zaštitu povećani su za tri miliona eura uslijed povećanog broja korisnika ovih prava, transferi institucijama, pojedincima, nevla-dinom i javnom sektoru za 13 miliona eura i kapitalni izdaci su povećani za 11 miliona eura. Rebalansom budžeta značajno su povećana sredstva za otplatu dugova u iznosu od 68,9 miliona eura, za otplatu kredita nerezidentima sredstva su povećana 47,8 miliona eura, za otplatu obaveza iz prethodnih godina 15,1 mili-

on i rezidentima za 5,9 miliona eura. Sredstva tekuće budžetske rezerve povećana su za četiri miliona eura i namijenjena su za nepredviđene izdatke, dok su otplate po državnim garancijama ostale nepromijenjene.

Nakon rebalansa, tekući prihodi planirani su u iznosu od 731,6 miliona eura, a konsolidovani izdaci (ukupni planirani izdaci uma-njeni za otplatu dugova) u iznosu od 641,6 miliona eura.

Tabela br. 4.2 - Plan Budžeta CG za 2007. godinu i izmjene i dopune (rebalans)

Izvor: Ministarstvo finansija

OpisPlan2007.

Rebalans 2007. Razlika

u milionima eura %Tekući prihodi 588,99 731,45 142,46 24,2Porezi 528,71 653,61 124,9 23,6Porez na dohodak fizičkih lica 66,12 73,87 7,75 11,7Porez na dobit pravnih lica 15,03 40,29 25,26 168,1Porez na imovinu 5,93 14,17 8,24 139,0Porez na dodatu vrijednost 297,14 369,71 72,57 24,4Akcize 79,35 85,95 6,6 8,3Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 60,66 63,88 3,22 5,3Ostali republički porezi 4,48 5,75 1,27 28,3Takse 20,12 17,52 -2,6 -12,9Naknade 18,64 21,68 3,04 16,3Ostali prihodi 16,02 34,06 18,04 112,6Primici od otplate kredita 5,51 4,58 -0,93 -16,9 Izdaci 578,26 641,59 63,33 11,0Tekući izdaci 332,12 363,23 31,11 9,4Bruto zarade doprinosi na teret poslodavca 179,79 199,94 20,15 11,2Ostala lična primanja 20,83 17,5 -3,33 -16,0Rashodi za materijal i usluge 72,49 80,39 7,9 10,9Tekuće održavanje 20,17 21,25 1,08 5,4Kamate 19,68 19,68 0 0,0Renta 5,37 5,5 0,13 2,4Subvencije 8,27 13,27 5 60,5Ostali izdaci 5,52 5,71 0,19 3,4Transferi za socijalnu zaštitu 43,43 46,43 3 6,9Transferi institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru 119,9 132,83 12,93 10,8Kapitalni izdaci 69,25 80,26 11,01 15,9Pozajmice i krediti 5,5 6,3 0,8 14,5Otplata garancija 2,11 2,11 0 0,0Rezerve 5,97 10,43 4,46 74,7Suficit 10,73 90,01 79,28 738,9Otplata dugova 38,6 107,5 68,9 178,5Pozajmice i krediti iz inostranih izvora 15,9 8,9 -7 -44,0Donacije 0,6 0,6 0 0,0Prihodi od privatizacije 11,4 8 -3,4 -29,8

93

FISK

ALN

I SEK

TOR

4.1.2. Ostvarenje Budžeta u 2007. godini

Ukupni budžetski primici, prema preliminarnim podacima Ministarstva finansija, u 2007. godini iznosili su 799 milionaeura što čini 35% BDP-a za 2007. godinu. U odnosu na plani-rana sredstava za 2007. godinu, po rebalansu viši su za 6,6%. Posmatrajući budžetske prihode ostvarene u prethodnoj godini, uočava se porast budžetskih prihoda za 37,2%, što je značajno i u skladu sa utvrđenom politikom u fiskalnoj sferi.

U 2007. godini, evidentan je trend visokog rasta budžetskih primitaka po svim mjesecima, što je rezultat pojačane privre-dne aktivnosti i značajnog povećanja izvornih budžetskih pri-

Grafik br. 4.1 - Prikaz ostvarenja budžeta uperiodu 2005-2007. po mjesecima, u 000.000 eura

Grafik br. 4.2 - Struktura budžetskihprimitaka u periodu 2005-2007. godine

hoda. Naročito snažan priliv sredstava ostvaren je u drugom dijelu godine.

Struktura budžetskih primitaka u 2007. godini pokazuje domi-nantno učešće tekućih prihoda (99%).

Tekući prihodi su iznosili 791 milion eura u 2007. godini. U odnosu na plan za 2007. godinu nakon rebalansa, ovi prihodi su pove-ćani za 8,1%, dok su u poređenju sa prethodnom godinom za-bilježili ostvarenje više za 39,5%, kao rezultat povećane naplate svih poreskih i ostalih budžetskih prihoda.

Box br. 4.1 - Struktura budžetskih primitaka

Primici od prodate finansijske i nefinansijske imovine u 2007. godini su bili niži za 32% od plana i 14% u odnosu naprethodnu godinu. Ovi prihodi iznosili su 5,4 miliona eura ili 0,7% ukupnih prihoda budžeta. Po osnovu primitaka od otplate kredita koji su dodijeljeni pojedincima, javnim preduzećima i drugim institucijama prihodovano je 5,5 miliona eura što je više 16,4% od planiranog iznosa, ali 41% manje u odnosu na 2006. godinu. U toku 2007. godine pozajmice i krediti imaju opadajući trend. Uzeto je 2,5 miliona eura iz inostranih izvora ili 29% planiranog iznosa što je bilo za 71% manje u poređenju sa prethodnom godinom. Takođe, tendenciju opadanja pokazuju i prihodi po osnovu donacija koji su bili neznatni i iznosili su svega sedamdeset hiljada eura, što je znatno niže od planiranih (0,6 mil.eura), ali i više za 56% u odnosu na 2006. godinu.

U strukturi tekućih prihoda u 2007. godini, sa 90,2% učestvovali su poreski prihodi, koji su nastavili trend rasta to-kom svih dvanaest mjeseci i iznosili su 708 miliona eura, što je u odnosu na prethodnu godinu više za 42%, ali i 8%

94

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

više od plana po rebalansu. Najveći uticaj na povećanje prihoda od poreza imali su prihodi od PDV-a i akciza u uku-pnom iznosu od 487,7 miliona eura, što je povećanje za 41,2% u odnosu na prethodnu godinu. Rastu ovih prihoda doprinijele su povećane privredne aktivnosti u oblasti turizma, trgovine, građevinarstva, poboljšana finansijskadisciplina i efikasniji rad poreskih i carinskih službi. Učešće PDV-a u prihodima od poreza iznosi 56%, a u tekućim51%, što potvrđuje činjenicu da je prihod od PDV-a, od njegovog uvođenja 2003. godine, vrlo značajan izvor budžet-ske stabilnosti i likvidnosti. Akcize su u odnosu na prethodnu godinu zabilježile rast (31%) i iznosile su 95 miliona eura. U 2007. godini u strukturi poreza evidentno je povećanje i ostalih kategorija indirektnih i direktnih poreza u odnosu na prethodnu godinu i u odnosu na plan. Značajno povećanje od 208% ili 39 miliona eura ostvarili su prihodi od poreza na dobit preduzeća, kao rezultat pojačane privredne aktivnosti, osnivanja novih firmi i povećanog brojaporeskih obveznika. U tekućim primicima učešće ovih poreza iznosi 5%. Povećani broj uposlenih lica, posebno se-zonskih radnika u građevinskoj i turističkoj djelatnosti, kao i poreske olakšice za novozaposlene uticali su na porast prihoda od poreza na dohodak fizičkih lica u odnosu na prethodnu godinu (18%) i iznosili su 85,4 miliona eura. U2007. godini, prihodi od poreza na imovinu, uslijed nastavka ekspanzije prodaje nekretnina, ostvareni su u iznosu od 20 miliona eura, što je 179% više u odnosu na prošlu godinu, ali i 45% više od plana. Od poreza na međunarodnu trgovinu i transakcije (carine) prihodi su iznosili 68 miliona eura ili 21% više u odnosu na 2006. godinu i 7% više od plana. Na rast ovih prihoda najviše je uticao povećani uvoz roba. Ostali republički porezi povećani su za 49% u odnosu na 2006. godinu i rezultat su povećanih prihoda od poreza na motorna vozila i premija osiguranja.

Grafik br. 1 - Struktura poreza u periodu 2005-2007. godine

Prihodi od raznih taksi u 2007. godini ostvareni su u iznosu od 18,4 miliona eura, što je povećanje od 32% u odnosu na prethodnu godinu sa evidentnim rastom svih kategorija. Kao rezultat uspješne turističke sezone povećani su prihodi od boravišne takse za 54%, i iznosili su 0,5 miliona eura. U odnosu na plan prihodi od taksi su bili viši za 5%. Pozitivan trend u 2007. godini, ostvarili su prihodi od raznih naknada i ostali prihodi u iznosu od 62 miliona eura, sa učešćem od 7,5% u tekućim primicima. Posebno veća naplata od 134% ostvarena je kod naknada za korišćenje dobara od opšteg interesa i prihoda od kapitala za dva i po puta.

Ukupni izdaci budžeta, prema preliminarnim podacima Mi-nistarstva finansija, u 2007. godini iznosili su 769,8 miliona eurai učestvovali su sa 33,8% u BDP-u. U odnosu na ostvarene pri-mitke niži su za 3,6%. U poređenju sa prethodnom godinom,

budžetska potrošnja bila je viša za 32,8%, kao rezultat značajno povećanih izdataka po osnovu otplata ino-dugova, tekućih, ka-pitalnih izdataka i transfera. U odnosu na planiranu potrošnju za 2007. godinu, po rebalansu povećanje iznosi 2,8%.

95

FISK

ALN

I SEK

TOR

Grafik br. 4.3 - Kretanje primitaka i izdatakau periodu 2005-2007. godine

U 2007. godini, trošenje budžetskih sredstava po mjesecima bilo je neravnomjerno, ali sa tendencijom rasta. Visoku budžetsku potrošnju opredijelile su visoke otplate ino-kredita, obaveze iz prethodnih godina, kapitalna ulaganja u infrastrukturu i pove-ćanje bruto zarada, posebno u drugoj polovini godine kada je i priliv budžetskih sredstava bio najveći.

U strukturi ukupnih budžetskih izdataka u 2007.godini, visoko učešće od 46,1% ili 354,9 miliona eura ostvarili su tekući izda-ci, što je za 35,4% više u odnosu na prethodnu godinu, ali i 2% manje u odnosu na planirani iznos nakon rebalansa.

Grafik br. 4.4 - Kretanje nivoa izdataka pomjesecima u periodu 2005-2007. godine

Grafik br. 4.5 - Kretanje strukture ukupnihizdataka u periodu 2005-2007. godine.

Box br. 4.2 - Struktura budžetskih izdataka

Izdaci po osnovu transfera za socijalnu zaštitu i transfera institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sekto-ru povećani su u odnosu na prethodnu godinu za 9,6% i iznosili su 173,4 miliona eura ili 27,9% ukupnih budžetskih sredstava. U strukturi ovih izdataka, više sredstava u odnosu na prethodnu godinu izdvojeno je javnim institucija-ma, nevladinom sektoru, Zavodu za zapošljavanje, u oblasti socijalne i zdravstvene zaštite, opštinama i za tehno-loške viškove, a manje Fondu PIO i pojedincima. U odnosu na planirane, ovi izdaci su bili niži za 3%.

Za kapitalne projekte izdvojeno je 77,4 miliona eura ili 146,5% više u odnosu na 2006. godinu. Najveći dio sred-stava utrošen je za infrastrukturu od opšteg značaja, za građevinske objekte i njihovo održavanje. U budžetskim izdacima u 2007. godini učešće ovih izdataka je povećano u odnosu na ranije godine i iznosi 12,4%. Za pozajmice i kredite odobrene nefinansijskim institucijama, pojedincima i ostale pozajmice izdvojeno je 1% budžetskih izda-taka, što je manje za 13% od prošlogodišnjih, a najveći iznos ovih sredstava koristili su pojedinci. Istovremeno po osnovu otplate odobrenih kredita primici su iznosili 5,5 miliona eura, i budžet je po ovom osnovu ostvario deficitod 0,5 miliona.

96

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Posmatrajući iznos suficit/deficit kao razliku primitaka i izda-taka, pri čemu se primici umanjuju za pozajmice, primljene tran-sfere, donacije i primitke od prodaje imovine, a izdaci za otplatu glavnice u zemlji i inostranstvu po osnovu duga nastalog uzi-manjem kredita i emitovanjem hartija od vrijednosti, u periodu 01.01-31.12.2007. g. primarni budžet Crne Gore je ostvario suficitod 168,4 miliona eura37 (Prilog D, Tabela 14). Učešće suficita uBDP-u ostvarenom za 2007. godinu iznosi 7,4%.

Izdaci po osnovu otplate duga u 2007. godini iznosili su 147,4 miliona eura, što predstavlja 19% ukupnih izdataka. Visok priliv budžetskih sredstava u tekućoj godini obezbijedio je prijevremenu otplatu tri tranše zajma Međunaro-dnoj banci za obnovu i razvoj u iznosu od 59,2 miliona eura, tako da je u odnosu na prethodnu godinu vraćeno 57% više sredstava. Nerezidentima je vraćeno skoro šest puta više sredstava u odnosu na prethodnu godinu, a povećana je i otplata obaveza iz ranijeg perioda (52,%), dok je rezidentima vraćeno manje (31%) sredstava. U odnosu na plan, otplata dugova bila je viša za 34%. U 2007. godini nije bilo otplata po osnovu datih garancija, dok je za budžetske rezerve (stalne i tekuće) izdvojeno svega 1,7% budžetskih sredstava ili 60% manje u odnosu na 2006. godinu.

U tekućim budžetskim izdacima u 2007.godini najviše sredstava utrošeno je za bruto zarade i doprinose na teret poslodavca, sa učešćem od 54,4% (193 miliona eura), što je 21,7% više u odnosu na 2006.godinu. Bruto zarade opte-rećuju konsolidovane budžetske izdatke sa 31% i njihovo učešće u BDP-u iznosilo je 8,5%. Inače dominantno učešće u bruto zaradama imaju neto zarade 57,4%.

Grafik br. 1 - Struktura budžetskih izdataka u periodu 2005 –2007. godine

Ostale kategorije tekućih izdataka (rashodi za materijal i usluge, ostali izdaci, tekuće održavanje, renta, subven-cije i kamate) opteretile su konsolidovani budžet sa 26%, a tekuće izdatke 45,7% i iznosili su 162 miliona eura. U odnosu na plan, ovi izdaci su bili niži osim kamata, ali su u poređenju sa 2006. godinom zabilježili značajno pove-ćanje za čak 53,7%.

Ukoliko suficit posmatramo kao razliku između primitaka i izda-taka onda je iznosio 29,1 milion eura.

37 Metodologija obračuna suficita/deficita „Sl.list RCG“, 71/05.

97

FISK

ALN

I SEK

TOR

4.1.3. Plan Budžeta za 2008. godinu

Skupština Crne Gore u decembru je usvojila Predlog Budžeta za 2008. godinu. Budžet za narednu godinu iznosi 1.185,9 milona eura, i obuhvata tekući, kapitalni budžet i vanbudžetske fondo-ve. Shodno izmjenama i dopunama Zakona o budžetu (Sl.list br. 17/07) od 01. januara 2008. godine, svi dosadašnji vanbudžetski fondovi (Fond PIO, Fond zdravstva, Zavod za zapošljavanje, Fond za razvoj Crne Gore i Fond za obeštećenje) sastavni su dio budžeta Crne Gore za 2008. godinu, tako da su svi njihovi primici prikazani kao primici budžeta Crne Gore, a njihovi izdaci kao izdaci budžeta Crne Gore, što će uticati na poboljšanje upravljanja Budžetom i povećati transparentnost i racionalnost javnih finansija.

Shodno tome, tekući budžet planiran je u iznosu od 662,9 miliona eura, kapitalni u iznosu od 67,4 miliona eura i budžet državnih fondova 455,6 miliona eura. Planiranje budžeta izvršeno je na osnovu ostvarenih prihoda u prethodnim godinama, procijenje-nog rasta BDP-a, kao i procijenjenog uticaja novih propisa koji će se primjenjivati u 2008. godini.

Na prihodnoj strani, planirani tekući budžetski prihodi za 2008. godinu iznose 1.128,5 miliona eura uključujući i primitke od ot-plate kredita, što čini 44,6% BDP-a. Tekući primici primarnog budžeta iznose 719,4 miliona eura, a državnih fondova 409,1 milion eura. Najveći prihodi planirani su po osnovu poreza 755,6 miliona eura (29,9% BDP-a) i doprinosa u iznosu od 269,9 mi-liona eura (10,7% BDP-a). Ostali budžetski prihodi planirani su

Grafik br. 4.6 - Kretanje budžetskog suficita

Izvor: Ministarsvo finansija

u iznosu od 103 miliona eura (4,1% BDP-a). Pozitivan efekat u povećanju budžetskih prihoda očekuje se i implementacijom više zakona u oblasti fiskalne politike u 2008. godini. Primiciod prodaje imovine planirani su u iznosu od 35 miliona eura i viši su za 27 miliona u odnosu na prošlogodišnje, i koristiće se za finansiranje kapitalnog budžeta, dok su donacije planirane uiznosu 0,8 miliona eura i 33% su više u odnosu na 2007. godinu. Pozajmice i krediti (inostrani izvori finansiranja) viši su za 20,8miliona eura i planirani su u iznosu od 29,7 miliona eura, uklju-čujući i projektne zajmove. Sredstva po ovom osnovu odnose se na kredite za reforme Fonda PIO, zdravstva, obrazovanja i za rekonstrukciju Jadranske magistrale.

Izdaci budžeta za 2008. godinu projektovani su za 11% više u odnosu na 2007. godinu, i na njihov rast uticala je primjena više zakona i propisa kojima se povećavaju bruto zarade i ostala primanja zaposlenih u javnom sektoru i na centralnom nivou, povećanje kapitalnih izdataka, transfera kao i preuzimanje do-datnih obaveza u procesu evropskih integracija

U strukturi izdataka najveće učešće imaju tekući izdaci sa uče-šćem od 42%, ili 471,5 miliona eura, pri čemu dominantno uče-šće imaju izdaci po osnovu bruto zarada, sa učešćem od 56%. U BDP-u učešće bruto zarada iznosi 10,4% i u odnosu na 2007. godinu planirano je da ovi izdaci budu viši za 31,7%. Budžetom za 2008. godinu, značajan iznos od 284,6 miliona eura planiran je za transfere za socijalnu zaštitu i 197 miliona eura po osno-vu transfera institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru i učestvuju sa 43% u izdacima, što objezbjeđuje visok nivo socijalne, zdravstvene zaštite, kao i uredno izmirivanje po osnovu penzijsko-invalidskog osiguranja.

Kapitalni izdaci planirani su u ukupnom iznosu od 137,4 milio-na eura, što je za 67% više u odnosu na 2007. godinu. Kapitalni izdaci tekućeg budžeta viši su za 48% u odnosu na prethodnu godinu i projektovani su u iznosu od 69,9 miliona eura, a plani-rani su za infrastrukturu lokalnog i opšteg značaja, građevinske objekte, nabavku opreme i investiciono održavanje. Kapital-ni budžet u 2008. godini planiran je u iznosu od 67,4 miliona eura što je za 93% veći iznos u odnosu na 2007. godinu. Ova sredstva usmjeriće se za realizaciju započetih kapitalnih proje-kata u 2007. godini, preko Direkcije javnih radova i Direkcije za saobraćaj. Projekcijom budžeta za 2008. godinu, povećana su i sredstva po osnovu pozajmica i kredita za skoro tri i po puta i iznose 21,8 miliona eura, dok su sredstva za budžetske rezer-

98

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Tabela br. 4.3 - Konsolidovani plan Bužeta i državnih fondova za 2008. godinu

Izvor: Ministarstvo finansija

Opis Plan 2008.u mil. eura % BDP-a

Tekući prihodi 1128,45 44,6

Porezi 755,56 29,9

Porez na dohodak fizičkih lica 83,78 3,3

Porez na dobit pravnih lica 47,4 1,9

Porezi na imovinu 11,98 0,5

Porez na dodatu vrijednost 432,52 17,1

Akcize 99,52 3,9

Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 72,89 2,9

Ostali republički porezi 7,47 0,3

Doprinosi 269,95 10,7

Doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje 172 6,8

Doprinosi za zdravstveno osiguranje 90,47 3,6

Doprinosi za osiguranje od nezaposlenosti 7,48 0,3

Takse 28,86 1,1

Naknade 26,56 1,1

Ostali prihodi 31,74 1,3

Primici od otplate kredita 15,78 0,6

Izdaci 1121,97 44,4

Tekući izdaci 471,51 18,6

Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 263,3 10,4

Ostala lična primanja 21,85 0,9

Rashodi za materijal i usluge 112,22 4,4

Tekuće održavanje 22,5 0,9

Kamate 19,76 0,8

Renta 9,65 0,4

Subvencije 16,02 0,6

Ostali izdaci 6,21 0,2

Transferi za socijalnu zaštitu 284,6 11,3

Transferi institucijama,pojedincima,nev.i jav.sektoru 196,59 7,8

Kapitalni izdaci 69,99 2,8

Kapitalni budžet CG 67,43 2,7

Pozajmice i krediti 21,84 0,9

Otplata garancija 0,6 0,0

Rezerve 9,41 0,4

Suficit 6,48 0,3

Otplata dugova 37,01 1,5

Primici od prodaje imovine 35 1,4

Donacije i transferi 0,8 0,0

Pozajmice i krediti 29,7 1,2

ve (tekuće i stalne) u odnosu na 2007. godinu niža za 9,8% i iznose 9,4 miliona eura. Po osnovu otplate dugova, planirana sredstva iznose 37,6 miliona eura i niža su za 66% u odnosu na

2007. godinu, a namijenjena su za otplatu kredita rezidentima, nerezidentima, obaveza iz prethodnih godina i datih garancija u zemlji i inostranstvu.

99

FISK

ALN

I SEK

TOR

U 2008. godini, neto iznos budžeta raspoloživ za potrošnju iznosi 1.121,9 miliona eura, što je 44,4% procijenjenog BDP-a, dok budžetski suficit iznosi 6,5 miliona eura sa učešćem od0,3% u BDP-u.

Za realizaciju stabilnog finansiranja budžetske potrošnje u nare-dnim godinama, neophodan je nastavak fiskalnih i strukturnihreformi. One treba da se, prije svega, odnose na poreski sistem, odnosno postepeno smanjenje poreskih stopa za privredu i građane, postepeno smanjenje stopa doprinosa za zdravstve-no i penzijsko osiguranje, smanjenje učešća izdataka za zarade u BDP-u, putem smanjenja broja zaposlenih u državnom sektoru, smanjenje ukupnog javnog duga, kao i nastavak implementa-cije kapitalnog i programskog budžeta. Prociklično kretanje javnih rashoda i preveliko povećanje zarada može voditi rastu inflacionih pritisaka i može biti kontraproduktivno u uslovimakada postoje neki indikatori „pregrijavanja“ ekonomije. Iako je povećanje zarada u javnom sektoru nužno, zbog rastućeg gepa između zarada u privatnom i javnom sektoru, prostor za dalji rast zarada treba tražiti prije svega u smanjivanju broja zaposlenih u javnom sektoru. Takođe je važno da se poveća kontrola poslo-vanja javnog sektora i jedinica lokalne samouprave. Pored toga bilo bi od značaja težiti postepenom smanjenju učešća izdataka za zarade, subvencije i transfere, a povećavati učešće kapitalnih izdataka. Eventualni suficit u budžetu treba usmjeriti na prijevre-menu otplatu dugova i unapređivanje infrastrukture.

4.2. Prikaz budžetskih fondova u 2007. godini

Republički fond penzijskog i invalidskog osiguranja38 u 2007. godini ostvario je ukupne primitke u iznosu 253 mili-ona eura, što je 22% više u odnosu na prethodnu godinu, ali i 26% više u odnosu na plan. Izvorni primici fonda iznosili su 237,5 miliona eura i bili su za 21% viši u odnosu na 2006. go-dinu, zahvaljujući visokom stepenu naplate prihoda po osnovu doprinosa. U odnosu na planirane, tekući primici bili su viši za 18%. Od doprinosa kao osnovnog izvora finansiranja fonda PIOprihodovano je 173,8 miliona eura, što predstavlja povećanje od 25% u odnosu na prethodnu godinu, čime je objezbijeđena likvidnost fonda i uredno servisiranje svih obaveza. Struktura doprinosa pokazuje rast prihoda tokom godine, po svim kate-

gorijama, iz privrede, vanprivrede, samostalne djelatnosti i bu-džeta. U ukupnim prihodima doprinosi učestvuju sa 69%, a u izvornim prihodima sa 73,2%, što ukazuje na njihov trend rasta i rezultat je povećanog broja poreskih obveznika, zaposlenih lica i poboljšane finansijske discipline. Na finansijsku stabilnost Fondau 2007. godini, osim prihoda od doprinosa, pozitivan uticaj imali su transferi iz državnog budžeta, prihodi od akcijskog kapitala i interna ekonomija Fonda. Transferi iz budžeta u 2007. godini, povećani su (13%) u odnosu na prethodnu godinu i iznosili su 61,2 miliona eura ili 24% ukupnih prihoda, dok su ostali primici povećani za 28% i iznosili su 2,5 miliona eura. Fond je u 2007. godini, od prodaje akcija iz svog portfelja ostvario 12,4 miliona eura ili 24% više u odnosu na prethodnu godinu, dok je iz de-pozita povukao sredstva u iznosu od jedan milion, a po osnovu kredita kod poslovnih banka dva miliona eura.

Ukupni izdaci Fonda PIO u 2007. godini, realizovani su u izno-su od 238,1 milion eura, što je 15% više u odnosu na 2006. U odnosu na plan izdaci su bili viši za 15%. Najznačajniji rashod predstavljaju izdaci za penzije, koji su iznosili 180,2 miliona eura ili 75,7% ukupnih izdataka. Po osnovu naknada, dodatka, dopri-nosa za zdravstveno osiguranje, isplate penzija u inostranstvu i vojnih penzija, Fond je utrošio 48,4 miliona eura ili 20% ukupnih rashoda. Izdaci po osnovu bruto penzija su povećani za 21% u odnosu na prošlu godinu, ali i 17% u odnosu na plan zbog uskla-đivanja rasta penzija u polugodišnjim intervalima (1. januara i 1. jula) redovnih isplata svih prava, kao i vanredne isplate jedne penzije u decembru 2007. godine. Operativni izdaci koji obuhva-taju - tekuće i kapitalne izdatke, pozajmice i kredite i transfere pojedincima, institucijama, javnom i nevladinom sektoru izno-sili su 6,6 miliona eura ili 2,8% ukupnih izdataka i za 7% su bili niži u odnosu na prethodnu godinu. Po osnovu povraćaja kredi-ta, Fond je izdvojio dva miliona, a posjeduje i oročeni depozit u iznosu od jedan miliona eura. Poredeći ostvarene tekuće prihode i konsolidovane izdatke, Fond je u periodu januar – decembar 2007. godine ostvario suficit od 2,4 miliona eura.

Republički fond zdravstva, na bazi preliminarne procjene Ministarstva finansija (podaci Fonda nisu raspoloživi), u periodujanuar – decembar 2007. godine, ostvario je ukupne primitke u iznosu od 127 miliona eura ili 7,6% više u odnosu na pret-hodnu godinu, što je rezultat povećane naplate doprinosa po svim kategorijama. Prihodi od doprinosa kumulativno su izno-sili 107 miliona eura ili 84,3% ukupnih prihoda, što je 25,4% više u odnosu na 2006. godinu. Po osnovu transfera iz budžeta 38 Preliminarni podaci fonda

100

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

prihodovano je 11,4 miliona eura ili 9%, dok su ostali prihodi iznosili 8,6 miliona i skoro sedam puta su povećani u odnosu na prošlogodišnje.

Ukupni izdaci Fonda zdravstva, u periodu januar-decembar 2007. godine, iznosili su 116 miliona eura. Najveće učešće u ukupnim izdacima 99,2 miliona eura ili 78% odnosilo se na tekuće izda-tke, dok je 10,3% utrošeno za transfere i 2,8% za kapitalne izdatke, izdatke po osnovu redovne djelatnosti i nabavku lije-kova, dok je 4% sredstava utrošeno za rad Fonda. Poredeći pri-mitke i realizovane izdatke (procjena Ministarstva finansija) zaperiod januar-decembar 2007. godine, Fond je ostvario suficitod 11 miliona eura .

Prema podacima Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, ova institucija je u 2007. godini ostvarila ukupne primitke u izno-su od 27,4 miliona eura, što je 8,7% više od plana i 18% više u odnosu na prethodnu godinu. Tekući primici (doprinosi, takse, ostali prihodi i primici od otplate kredita) iznosili su 15,8 milio-na eura, i bili su viši 25,4% u odnosu na plan, a 61,2% u odnosu na prethodnu godinu. Po osnovu transfera iz budžeta prihodi su povećani za 27,6% i iznosili su 7,4 miliona eura, dok su donacije iznosile 0,3 miliona eura i povećane su skoro tri i po puta. Primici od prodaje imovine u 2007. godini iznosili su 3,7 miliona eura, i bili su znatno niži u odnosu na planirane (37%), ali i u odnosu na prethodnu godinu (50%).

Izdaci Zavoda u 2007. godini realizovani su u iznosu su 23,9 mi-liona eura, što je u odnosu na prethodnu godinu za 18% niže, od čega se 7,6 miliona eura odnosilo na tekuće izdatke, dok su transferi za socijalnu zaštitu i transferi pojedincima, institucijama i javnom sektoru iznosili 14,2 miliona eura. Za kapitalne izda-tke izdvojeno je 0,3 miliona eura, dok su pozajmice iznosile 1,8 miliona. U istom periodu primici od otplate odobrenih kredita iznosili su 4,3 miliona eura, i Zavod je po ovom osnovu ostvario suficit od 2,5 miliona.

Poredeći primitke umanjene za iznos donacija i privatizacione pri-hode, i ostvarene izdatke u 2007. godini, Zavod je ostvario deficitod 0,7 miliona eura. Prema podacima Zavoda, neizmirene obaveze na dan 31.12.2007. godine iznosile su 2,6 miliona eura

Fond za razvoj je, u periodu januar-decembar 2007. godine, realizovao prihode u iznosu od 1,9 miliona eura, što je u pore-đenju sa 2006. godinom više za 27%, kao rezultat povećanih prihoda (kamata po osnovu odobrenih kredita, transakcija na tržištu kapitala i dividendi), dok su rashodi iznosili 0,7 miliona eura, pa je u posmatranom periodu ostvaren suficit u iznosu od1,2 miliona eura. (Prilog D, Tabela br. 14).

DRŽAVNI DUG5

103

DRŽA

VNI D

UG

Državni dug39 Crne Gore na kraju 2007. godine je iznosio 737,2 miliona eura, odnosno 32,4% procijenjenog BDP-a za 2007. godinu. Od ukupnog iznosa državnog duga, 37,3% se odnosilo na unutrašnji dug koji je iznosio 275,1 milion eura i činio 12,1% BDP-a, dok se na spoljni dug odnosilo 62,7% državnog duga (462,1 milion eura ili 20,3% BDP-a).

Smanjenje učešća državnog duga40 u BDP-u je nastavljeno i u 2007. godini (grafik br. 5.1), tako vrijednost ovog pokazatelja za-bilježenog na kraju godine obezbjeđuje da se Crna Gora svrstava u kategoriju nisko zaduženih zemalja.

5.1. Spoljni državni dug

Ukupan spoljni dug Crne Gore, prema stanju na dan 31.12.2007. godine, iznosi 462,1 milion eura, što čini oko 20,3% procijenje-nog BDP-a za 2007. godinu (tabela br. 5.1).

U strukturi spoljnog državnog duga najveću komponentu i da-lje čine obaveze prema Međunarodnoj banci za obnovu i razvoj (IBRD), u visini od 195,1 milion eura (42,2% spoljnog duga). Dug prema Pariskom klubu iznosi 136,4 miliona eura, ili 29,5% spoljnog duga (Tabela br. 5.1).

Crna Gora je u toku 2007. godine obavila pregovore oko regu-lisanja neriješenih dužničkih pitanja sa vladama Libije, Češke i Slovačke i UBS bankom (u čijem se portfoliju nalaze API obveznice - Alternative Participation Instruments - u okviru Londonskog

Grafik br. 5.1 – Odnos državnog duga CrneGore i BDP-a, 2002-2007. godina

Izvor: Ministarstvo finansija CG

kluba povjerilaca). Dug Crne Gore prema vladama ovih država i Kuvajta, po osnovu raspodjele nealociranog duga i shodno Sporazumu o pitanjima sukcesije iz Beča 29. juna 2001. godine, rješava se usaglašenim stavovima u okviru Komiteta za podjelu finansijske aktive i pasive bivše SFRJ.

Crna Gora je takođe potpisala bilateralne sporazume sa vladama Austrije, Njemačke i Japana, u cilju formalno pravnog razgraniče-nja obaveza između Srbije i Crne Gore prema povjeriocima Pari-skog kluba. Sporazum je usaglašen sa SAD-om, dok se pregovori vode sa vladama Francuske, Švajcarske i Holandije.

39 Preliminarni podaci Ministarstva finansija40 Državni dug bez duga javnih preduzeća.

104

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Tabela br. 5.1 – Stanje spoljnog duga Crne Gore na dan 31.12.2007. godine

KreditorStanje

duga, u mil. eura

BDP, u mil. eura (procjena za 2007. god.)

Spoljni dug/BDP

% spoljnog

duga

% državnog

duga1 2 3 4 (2/3) 5 6

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 195,1 2.278,0 8,6% 42,2% 26,5%

Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 8,8 2.278,0 0,4% 1,9% 1,2%

Zemlje članice Pariskog kluba kreditora41 136,4 2.278,0 6,0% 29,5% 18,5%

Međunarodna organizacija za razvoj (IDA)42 43,0 2.278,0 1,9% 9,3% 5,8%

Evropska investiciona banka (EIB) 37,0 2.278,0 1,6% 8,0% 5,0%

EBRD 3,6 2.278,0 0,2% 0,8% 0,5%

Razvojna banka Savjeta Evrope 2,2 2.278,0 0,1% 0,5% 0,3%

Evropska zjednica 5,5 2.278,0 0,2% 1,2% 0,7%

Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW) 8,7 2.278,0 0,4% 1,9% 1,2%

Austrijski kredit 4,1 2.278,0 0,2% 0,9% 0,6%

Anglo Yugoslav banka 0,3 2.278,0 0,0% 0,1% 0,0%

Mađarski kredit 8,5 2.278,0 0,4% 1,8% 1,2%

Poljski kredit 8,4 2.278,0 0,4% 1,8% 1,1%

Societe General - Education IT 0,5 2.278,0 0,0% 0,1% 0,1%

UKUPNO 462,1 2.278,0 20,3% 100,0% 62,7%

Izvor: Ministarstvo finansija

Box br. 5.1 – Očekivana zaduženja u 2008. godini

Na osnovu ugovora potpisanih u 2007. godini, u 2008. godini se očekuje povlačenja sredstava, u ukupnom iznosu od oko 61,3 miliona eura, za realizaciju sljedećih kapitalnih projekata:

Projekat Kreditor Iznos

Regionalni vodovod Svjetska banka 6,6 miliona SDR43

Energetika Svjetska banka 6,3 miliona SDR44

Energetika - trafo-stanice KfW 5,4 miliona eura

III faza otpadne vode za primorske opštine KfW 28 miliona eura

Željeznička infrastruktura EBRD 6 miliona eura

Regionalno vodosnabdijevanje EBRD 8 miliona eura

41 Iznos originalnog duga u eurima je 71%, američkim dolarima 26% i u ostalim valutama 3%42 Originalni iznos je u specijalnim pravima vučenja (SDR)43 Ekvivalentna vrijednost u eurima je oko 7,1 milion44 Ekvivalentna vrijednost u eurima je oko 6,8 miliona

Pored toga, u 2008. godini se očekuje potpisivanje ugovora za projekat rehabilitacije HE „Piva“ u iznosu od 16 mi-liona eura, kao i potpisivanje ugovora za projekte Evropske investicione banke (iz aranžmana potpisanih za vrije-me SCG) iz oblasti puteva (četiri miliona eura), rekonstrukcije aerodroma (jedan milion eura), otpadnih voda (pet miliona eura) i energetike (tri miliona eura) za koje će se sredstva povlačiti u naredne tri godine.

105

DRŽA

VNI D

UG

Spoljni državni dug je umanjen u 2007. god. za 41,9 miliona eura usljed znatno većih budžetskih prihoda i državnih depozita. Sma-njenju je doprinijela prijevremena otplata tri tranše konsolidaci-onog zajma od Međunarodne banke za obnovu i razvoj (IBRD) u ukupnom iznosu od oko 59 miliona eura, kao i redovne otplate glavnice u iznosu od oko 12 miliona eura. Odluka o prijevreme-noj otplati proističe iz velikih troškova servisiranja duga prema IBRD-u (kamatna stopa je 5,8%). Prije vremena su, takođe, ot-plaćene obaveze od 300.000 eura prema japanskom kreditoru METI, iz Pariskog kluba.

5.2. Unutrašnji državni dug

Unutrašnji državni dug na kraju 2007. godine je iznosio 275,1 milion eura ili 12,1% bruto domaćeg proizvoda. On je u 2007. godini uvećan za 78 miliona eura u odnosu na kraj prošle godine. Najveći dio tog duga odnosi se na obaveze po osnovu obešteće-nja, koje iznose 125,4 miliona eura i uvećane su za 73,1 milion eura u odnosu na prošlu godinu.

Tabela br. 5.2 – Stanje unutrašnjeg duga Crne Gore na dan 31.12.2007. godine

Kreditor Stanje duga BDP unutrašnji dug/BDP

% unutrašnjegduga

% državnog duga

1 2 3 4 (2/3) 5 6

Stara devizna štednja 96,5 2,278,0 4,2% 35,1% 13,1%

Dug lokalnih samouprava 53,2 2,278,0 2,3% 19,3% 7,2%

Obaveze po osnovu obeštećenja 125,4 2,278,0 5,5% 45,6% 17,0%

UKUPNO 275,1 2,278,0 12,1% 100,0% 37,3%

UKUPNO DRŽAVNI DUG 737,2 2,278,0 32,4%

Drugu po veličini komponentu unutrašnjeg državnog duga pred-stavlja stara devizna štednja, koja je 31.12.2007. godine iznosi-la 96,5 miliona eura ili 35,1% unutrašnjeg duga. Dug po ovom osnovu umanjen je u odnosu na stanje krajem prethodne godine za 8,7 miliona eura nakon što je izvršena četvrta rata isplate. Po-red toga, počela je i isplata štednje građana položene kod ovla-šćenih banaka sa sjedištem van Crne Gore i po ovom osnovu je isplaćeno oko 1,4 miliona eura. Zaostale budžetske obaveze su u potpunosti isplaćene, a državni zapisi otkupljeni. Treću kom-ponentu unutrašnjeg državnog duga čini dug lokalnih samou-prava koji je na kraju 2007. godine iznosio 53,2 miliona eura, i za godinu dana je uvećan za 32,3 miliona eura.

Državni dug sa javnim preduzećima iznosio je 855,8 miliona eura ili 37,6% BDP-a na kraju 2007. godine.

5.3. Upravljanje državnim dugom

Indikatori spoljne zaduženosti ukazuju da se Crna Gora nalazi u grupi zemalja sa niskom zaduženošću. (Tabela br. 5.3).

Tabela br. 5.3 – Kriterijum zaduženosti i pozicija Crne Gore

Pokazatelj Visoko zadužene

Srednjezadužene

Niskozadužene

Crna Gora

31.12.2006. 31.12.2007.

Stanje duga/BDP Racio>50% 30%<racio≤50% racio≤30% 27,2% 20,3%

Stanje duga/Izvoz45 Racio>220% 132%<racio≤220% racio≤132% 47,3% 35,5%

45 Robe i usluge

106

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Analiza Ministarstva finansija o održivosti javnog duga u perioduod 2008-2010. godine polazi od sljedećih pretpostavki:

- obaveze po osnovu restitucije dostići će oko 10% BDP-a u 2008. godini,

- obaveze po osnovu devizne štednje kod nerezidentnih banaka iznosiće oko 20 miliona eura,

- zaostale budžetske obaveze opština neće se umanjiti,- po osnovu uključenja vanbužetskih fondova u sistem tre-

zora, unutrašnji dug će se povećati za oko 1% BDP-a,- nije uključena obaveza po osnovu štednje kod privatnih

banaka (Dafiment, Jugoskandik) procijenjena na oko 9,5miliona eura,

- program prijevremenog otkupa duga će se nastaviti i u 2008. godini s dodatnih 46 miliona eura.

Prema ovom planu, javni dug će u 2008. godini dostići 37,1% od BDP-a.

Rezultat analize održivosti duga Ministarstva finansija je da jedržavni dug održiv i da se određeni problemi mogu javiti samo u slučaju negativnog kretanja BDP-a i budžetskog deficita udužem roku.

Tabela br. 5.4 - Kretanje državnog duga u periodu 2006-2010.

Decembar2006.

Decembar2007.

2008. Projekcija

2009. Projekcija

2010. Projekcija

Unutrašnji dug (u mil €) 197,1 275.1 433 424 414

Unutrašnji dug (u % BDP-a) 9,8 12.1 17.1 15.3 13,8

Inostrani dug (u mil €) 504 462.1 504 521 513

Inostrani dug u % BDP-a) 25,2 20.3 20 18,8 17,1

Otplata duga (ino i unutrašnjeg u % BDP) 3 2.9 2.3 2.3 2.2

Ukupan dug (u mil €) 701.1 737.2 937 945 927

Ukupan dug (u % BDP-a) 35,0 32.4 37.1 34,1 30,9

Analiza održivosti uključuje nekolika scenarija:

- Osnovni scenario predviđa da će BDP ostvariti rast od oko 6% i uz primarni suficit budžeta smanjiti državnidug na oko 30% od BDP-a do 2010. godine.

- Značajno manji rast BDP-a od osnovnog scenarija (pro-sječno od oko 2%) učinio bi da državni dug približno ostane na nivou koji je planiran za 2008. godinu (Tabela br. 5.4).

- Bitniji poremećaji fiskalnog balansa, uz pretpostavkuprimarnog deficita budžeta od oko 2%, učinili bi da sedržavni dug kreće između 35 i 37% BDP-a.

- U najgorem scenariju, BDP bi ostvario manji rast uz po-stojanje primarnog deficita u budžetu i rast kamatnihstopa, državni dug bi porastao na oko 40% BDP-a u 2010. godini.

Valutna i kamatna struktura državnog duga je povoljna: cje-lokupan unutrašnjii dug je u eurima, kao i 89% ino-duga. Na ovaj način se smanjuje valutni rizik. Većina duga se servisira po fiksnim kamatnim stopama koje se kreću od 2% do 5,8%, štose takođe može ocijeniti povoljnim, jer je u prethodnoj godini bio prisutan trend rasta referentnih kamatnih stopa. Zaduživa-nje prema varijabilnim kamatnim stopa je uglavnom 50 bps iznad EURIBOR-a.

Izvor: Ministarstvo finansija

EKSTERNI SEKTOR6

109

EKST

ERN

I SEK

TOR

Osnovne karakteristike platnobilansnih odnosa Crne Gore u 2007. godini su: rekordan priliv stranih direktnih investicija, rekordan priliv prihoda po osnovu turizma, visoke stope rasta priliva sred-stava iz inostranstva kroz bankarski sistem, rekordan uvoz i re-kordni deficit tekućeg računa platnog bilansa.

Prema preliminarnim podacima, u 2007. godini deficit tekućegračuna platnog bilansa iznosio je 1.007,6 miliona eura ili 44,2% BDP-a, i bio je za 89,7% viši nego u istom periodu prethodne godine. Pokrivenost spoljnotrgovinskog deficita suficitom ostva-renim na ostalim podračunima tekućeg računa iznosila je 33,9%, što je za 3,6 procentnih poena manja pokrivenost u odnosu na 2006. godinu. U pitanju je najviši nivo deficita tekućeg računaplatnog bilansa u Evropi.

U uslovima eurizacije deficit tekućeg računa platnog bilansanosi manje rizike, nego u slučajevima zemalja koje imaju svoju valutu, ali to nikako ne znači da se smije ignorisati. Razloga za deficit tekućeg računa ima dosta. Nizak nivo proizvodnje elek-trične energije u prethodnoj godini uticao je na značajan uvoz. Rekordne cijene naftnih derivata na svjetskom tržištu su takođe uticale na rast vrijednosti uvoza ove kategorije proizvoda. Veliki priliv SDI uticao je na rast uvoza, jer su strani investitori uvozili opremu, sirovine, enterijer, građevinski materijal i drugo da bi pokrenuli proces proizvodnje. Takođe, veliki priliv kapitala koji je skoncentrisan u sektoru stanovništva rezultirao je rastom uvoza, prije svega onog usmjerenog ka potrošnim dobrima. Niska kon-kurentnost domaćih proizvođača je takođe važan uzrok deficita.U uslovima eurizovane, visokootvorene ekonomije sa niskim tran-sakcionim troškovima domaći i strani proizvodi postaju supstiti, i stanovništvo se lako preusmjerava prema uvoznim proizvodima. Takođe, izuzetno visoka stopa rasta kredita u prethodnoj godini je sa svoje strane uticala u velikoj meri na kreiranje dodatne tražnje za uvoznim proizvodima. Prema mišljenju MMF-a, deficit tekućegračuna se može smatrati i ravnotežnim odgovorom sistema na veliki priliv stranog privatnog kapitala i visoku stopu rasta kredita.

Grafik br. 6.1 - Deficit tekućeg računaplatnog bilansa u % od BDP u periodu 2005 - 2007.

Izvor: Transition report 2007

Grafik br. 6.2 – Korelacija između SDI ideficita tekućeg računa, 2005-2007. godina

Izvor: World Economic Outlook

110

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Prestankom priliva SDI izvjesno je da će se jedan značajan dio deficita smanjiti. I u drugim zemljama prisutna je izrazita korela-cija između priliva SDI i deficita tekućeg računa platnog bilansa,tako da u tom smislu Crna Gora nije izuzetak.

Ukupan obim robne razmjene u 2007. godini veći je za 29,5% u odnosu na 2006. godinu. Ostvareni stepen pokrivenosti uvoza izvozom roba iznosio je 29,2%, što je za 14 procentnih poena manje nego u 2006. godini.

Obim razmjene usluga, tokom 2007. godine, iznosio je 907,9 miliona eura ili 42,1% više nego u istom periodu 2006. go-dine. U posmatranom periodu na podračunu usluga ostvaren je suficit u iznosu od 440,1 milion eura, 123,3% više nego u2006. godini.

Tabela br. 6.1 - Platni bilans, u 000 eura i kao procenat BDP-a

2006. 2007. Promjena u % % BDP

A. TEKUĆI RAČUN -531.207 -1.007.640 189,69 -44,23

ROBE -849.325 -1.524.176 179,46 -66,911. Prihodi 648.326 627.717 96,82 27,55

1.1 Izvoz u spoljnotrgovinskoj statistici 627.460 599.021 95,47 26,29

1.2 Prilagođavanje obuhvata 20.866 28.696 137,53 1,26

2. Rashodi 1.497.651 2.151.893 143,68 94,46

2.1 Uvoz u spoljnotrgovinskoj statistici 1.482.689 2.134.378 143,95 93,69

2.2 Prilagođavanje obuhvata 14.962 17.515 117,07 0,77

USLUGE 197.099 440.133 223,31 19,321. Prihodi 418.036 674.056 161,24 29,59

2. Rashodi 220.937 233.923 105,88 10,27

DOHOCI 30.800 17.010 55,23 0,751. Prihodi 65.334 89.420 136,87 3,93

2. Rashodi 34.534 72.410 209,68 3,18

TEKUĆI TRANSFERI 90.220 59.394 65,83 2,611. Transferi u Crnu Goru 108.555 100.775 92,83 4,42

2. Transferi iz Crne Gore 18.336 41.381 225,69 1,82

B. KAPITALNI I FINANSIJSKI RAČUN 537.593 1.164.837 216,68 51,13

1. RAČUN KAPITALA -14.028 -1.435 10,23 -0,06 2. FINANSIJSKI RAČUN 551.621 1.166.271 211,43 51,19

2.1. Direktne investicije-neto 466.701 524.876 112,47 23,04

2.2. Portfolio investicije-neto -4.444 -4.888 109,98 -0,21

2.3. Ostale investicije-neto 153.398 358.108 233,45 15,72

2.4. Promjene neto strane aktive kom. b. 73.015 438.976 601,21 19,27

2.5. Promjena rezervi CBCG -137.048 -150.800 110,03 -6,62

C. NETO GREŠKE I OMAŠKE (A+B) 6.386 157.197

Na računu faktorskih dohodaka i transfera tokom 2007. godine ostvaren je suficit od 76,4 miliona eura ili 36,9% manje negou 2006. godini.

Priliv stranih direktnih investicija u Crnu Goru, tokom 2007. go-dine, iznosio je 1.007,7 miliona eura, dok je istovremeno odliv iznosio 482,8 miliona. Neto priliv direktnih investicija u posma-tranom periodu iznosio je 524,9 miliona eura, što je za 12,5% više u odnosu na 2006. godinu.

Kod portfolio investicija u posmatranom periodu zabilježen je priliv od 119,3 miliona eura, dok je istovremeno odliv sredstava po ovom osnovu iznosio 124,2 miliona eura.

Izvor: CBCG

111

EKST

ERN

I SEK

TOR

Priliv sredstava po osnovu ostalih investicija, tokom 2007. godi-ne bio je 1.157,3 miliona eura, dok je istovremeno odliv iznosio 799,2 miliona eura.

6.1. Tekući račun platnog bilansa

U posljednjem kvartalu 2007. godine deficit na tekućem raču-nu platnog bilansa se povećao za 91,6% i na nivou cijele godine iznosio 44,23% procijenjenog BDP-a. To je posljedica nastavka snažnog rasta uvoza roba odnosno trgovinskog deficita, koji jeu poređenju sa 2006. godinom bio veći za 79,5%.

Tabela br. 6.2 - Tekući račun, u 000 eura

2004. 2005. 2006. 2007. Promjena

A. TEKUĆI RAČUN (1+2+3+4) -119.642 -154.045 -531.207 -1.007.640 189,69

1. ROBE -416.436 -513.653 -849.325 -1.524.176 179,461.1. Prihodi 452.148 460.648 648.327 627.717 96,82

1.2. Rashodi 868.584 974.301 1.497.651 2.151.893 143,68

2. USLUGE 148.176 195.540 197.099 440.133 223,312.1. Prihodi 249.529 329.765 418.036 674.056 161,24

2.2. Rashodi 101.353 134.225 220.937 233.923 105,88

3. DOHOCI 86.242 17.512 30.800 17.010 55,233.1. Prihodi 135.455 62.291 65.334 89.420 136,87

3.2. Rashodi 49.213 44.779 34.534 72.410 209,68

4. TEKUĆI TRANSFERI 62.376 146.556 90.220 59.394 65,834.1. Transferi u Crnu Goru 73.493 163.455 108.555 100.775 92,83

4.2. Transferi iz Crne Gore 11.117 16.899 18.336 41.381 225,69

Na računu usluga tokom 2007. godine zabilježen je suficit od 440,1milion eura ili 19,3% BDP-a. Na podračunu faktorskih dohoda-ka, kao i kod tekućih transfera, evidentiran je pad neto priliva u odnosu na isti period 2006. godine. Pokrivenost spoljnotrgo-vinskog deficita suficitom ostvarenim na ostalim podračunimatekućeg računa iznosila je 33,9%. Visok deficit tekućeg računau posmatranom periodu finansirao se iz neto priliva stranih di-rektnih investicija, koji je iznosio 23% BDP-a, i ostalih investicija koje su iznosile 15,7% BDP-a.

Izvor: CBCG

Grafik br. 6.3 - Podračuni tekućeg računa po kvartalima, 2004-2007, u 000 eura

Izvor: CBCG

112

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

6.1.1. Robna razmjena46

Značajno povećanje uvoza roba (godišnji rast, prema podacima MONSTAT-a, iznosio je 43,95%) uz smanjenje izvoza tokom 2007. godine dovelo je do rekordnog spoljnotrgovinskog deficita. Nanastavak trenda snažnog uvoza roba iz 2006. godine dominan-tno su uticali visok priliv stranih direktnih investicija, visok priliv kredita, odnosno porast tražnje za investicionim i potrošačkim dobrima. Posmatrano po kvartalima, značajan rast robnog defi-cita zabilježen je u trećem kvartalu 2007. godine, kada je ostva-ren najveći uvoz u 2006. i 2007. godini.

Prema podacima MONSTAT-a, u 2007. godini ukupno je izve-zeno robe u vrijednosti od 599 miliona eura, dok je uvezeno u vrijednosti od 2.134,4 miliona eura. Značajan rast uvoza roba doveo je do daljeg povećanja spoljnotrgovinskog deficita, kojije dostigao nivo od 1.535,4 miliona eura.

Kao posljedica bržeg rasta ukupnog robnog uvoza u odnosu na izvoz, pokrivenost uvoza izvozom smanjila se sa 42,3% u 2006. godini na 28,1% u 2007. godini.

Podaci MONSTAT-a o robnom izvozu, pokazuju da je u 2007. godini izvoz smanjen za 4,5% u odnosu na prethodnu godinu, dok je istovremeno uvoz povećan za 43,9%.

Na strukturu robnog izvoza značajno je uticao izvoz aluminiju-ma i njegovih proizvoda sa učešćem u ukupnom izvozu od 47%. Na drugom mjestu nalazi se izvoz gvožđa i čelika (11,9%), za-tim slijede mineralna goriva i ulja (8%) i pića i alkohol (5,25%). Aluminijum se najviše izvozio u Italiju, u vrijednosti od 134,6 miliona eura, što čini 27,4% izvoza, zatim u Grčku 73,5 miliona eura i Mađarsku 59,6 miliona eura.

Tokom 2007. godine, prema podacima MONSTAT-a, ukupno je uvezeno robe u vrijednosti od 2.134,4 miliona eura. Najznačajniji uvozni proizvod bili su mineralna goriva i mineralna ulja sa 11,6% u ukupnom uvozu, zatim slijede vozila sa učešćem od 11,4%, razni reaktori, kotlovi i mehanički uređaji sa 8,9%.

Grafik br. 6.4 – Izvoz i uvoz roba u 2006. i2007. godini po kvartalima, u 000 eura

Izvor: Monstat

Grafik br. 6.5 - Spoljna trgovina Crne Gore,2004 – 2007, u 000 eura

Izvor: CBCG i MONSTAT

Najznačajniji izvozni partneri Crne Gore bili su Srbija, Italija, Grčka, i Mađarska, dok su na uvoznoj strani u posmatranom periodu najznačajniji partneri bili Srbija, Njemačka i Italija.

46 METODOLOŠKE NAPOMENE: Podaci o izvozu i uvozu robe u skladu sa metodologijom BPM5 (Balance of Payments Manual, Fifth edition, IMF, 1993). Metodološke razlike nametnule su obavezu prilagođavanja podataka dobijenih od statistike spoljne trgovine za potrebe platnog bilansa, usljed čega se i podaci o izvozu i uvozu robe u tabeli platnog bilansa ne podudaraju sa podacima o robnoj razjmeni Monstata.

113

EKST

ERN

I SEK

TOR

Tabela br. 6.3 - Struktura izvoza po proizvodima, u 2007, u 000 eura

OPIS Vrijednost % učešća

Aluminijum i proizvodi od aluminijuma 281.716,22 47,03

Gvožđe i čelik 71.300,70 11,90

Mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije; bitumenozne materije; mineralni voskovi 48.278,87 8,06

Pića, alkoholi i sirće 31.473,94 5,25

Duvan i proizvodi zamjene duvana 21.634,21 3,61

Drvo i proizvodi od drveta; drveni ugalj 20.688,53 3,45

Voće za jelo, uključujući jezgrasto voće; kore agruma ili dinja i lubenica 15.374,50 2,57

Proizvodi od gvožđa i čelika 17.879,70 2,98

Izvor: MONSTAT

Tabela br. 6.4 - Struktura uvoza po proizvodima, u 2007, u 000 eura

OPIS Vrijednost % učešća

Mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije; bitumenozne materije; mineralni voskovi 247.034,17 11,57

Vozila, osim željezničkih ili tramvajskih šinskih vozila i njihovi djelovi i pribor 242.715,76 11,37

Reaktori, kotlovi, mašine i mehanički uređaji i njihovi djelovi 191.592,97 8,98

Električne mašine i oprema i njihovi djelovi; aparati za snimanje i reprodukciju zvuka; televizijski aparati za snimanje i reprodukciju slike i zvuka, djelovi i pribor za te proizvode

188.405,02 8,83

Proizvodi od gvožđa i čelika 82.357,19 3,86

Namještaj, posteljina, madraci, nosači madraca, jastuci i slični punjeni proizvodi; lampe i druga svjetleća tijela, na drugom mjestu nepomenuti ili uključeni; osvjetljeni znaci, osvjetljene pločice imenima i slično, montažne zgrade

75.217,92 3,52

Gvožđe i čelik 69.664,38 3,26

Plastične mase i proizvodi od plastičnih masa 62.649,06 2,94

Izvor: MONSTAT

Izvoz u zemlje jugoistočne Evrope u posmatranom periodu iznosio je 230,2 miliona eura ili 38,4% ukupnog izvoza, dok je uvezeno robe u vrijednosti od 847,6 miliona eura, što čini 39,7% ukupnog uvoza. Posmatrano po zemljama, 84% ukupnog izvo-

za roba realizovano je na tržištu Italije, Srbije, Mađarske, Grčke i Bosne i Hercegovine, dok na uvoznoj strani Srbija, Italija, Njema-čka, Hrvatska, Grčka i Bosna i Hercegovina učestvuju sa 60,4% ukupne robne razmjene.

114

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Tabela br. 6.5 - Struktura izvoza i uvoza po zemljama u 2007, u 000 eura

ZEMLJA IZVOZ % učešća UVOZ % učešća

UKUPNO 599.020,72 100,00 2.134.377,91 100,00

UKUPNO EU 353.682,54 59,04 930.794,03 43,61

Italija 164.253,42 27,42 208.266,28 9,76

Grčka 73.661,47 12,30 74.809,20 3,50

Mađarska 66.253,26 11,06 20.789,39 0,97

Slovenija 26.353,92 4,40 72.272,07 3,39

Njemačka 9.310,61 1,55 213.327,57 9,99

Češka Republika 2.895,66 0,48 28.544,28 1,34

Velika Britanija 2.864,60 0,48 26.487,49 1,24

Holandija 2.480,87 0,41 16.486,60 0,77

Austrija 2.025,95 0,34 51.717,76 2,42

Francuska 204,47 0,03 56.247,53 2,64

ZEMLJE JIE 230.225,82 38,43 847.583,59 39,71

Srbija 169.585,87 28,31 638.171,15 29,90

B i H 30.268,95 5,05 71.989,41 3,37

Albanija 16.263,37 2,71 10.451,88 0,49

Hrvatska 12.478,15 2,08 83.409,23 3,91

Makedonija 1.041,84 0,17 22.318,00 1,05

Bugarska 447,12 0,07 7.247,89 0,34

Rumunija 140,52 0,02 13.996,03 0,66

OSTALE ZEMLJE 15.112,36 2,52 356.000,29 16,68

Izvor: MONSTAT

Box br. 6.1 - Sporazum o slobodnoj trgovini u regionu jugoistočne Evrope (CEFTA)

CEFTA je trgovinski sporazum potpisan između Albanije, Bosne i Hercegovine, Makedonije, Moldavije, Hrvatske, Srbije, UNMIK-a - u ime Kosova i Metohije, i Crne Gore. Stupio je na snagu 22. novembra 2007. godine u svim zemlja-ma potpisnicama. Osnovni ciljevi sporazuma su: konsolidacija trgovinske liberalizacije u okviru jedinstvenog siste-ma, poboljšanje uslova za ulaganje i direktne investicije, liberalizacija trgovine robama i uslugama, obezbijeđenje jednakih uslova konkurencije i zaštita intelektualne svojine. Sporazum o slobodnoj trgovini definiše jedinstvenuzonu slobodne trgovine u jugoistočnoj Evropi i zasniva se na pravilima Evropske unije i odredbama Svjetske trgo-vinske organizacije. Sporazumom je omogućena veća transparentnost pravila trgovanja, slobodan protok ljudi i roba, veća strana ulaganja u zemlje regiona i veći tehnološki nivo proizvodnje i efikasnosti. Imajući u vidu da onpovećava pravnu sigurnost investitora, područje CEFTA je atraktivno za investiranje i značajno doprinosi integraciji tržišta zemalja potpisnica sporazuma i uspostavljanje zajedničkog pravnog okvira za investiranje.

Crna Gora je krajem 2006. godine potpisala Sporazum o slobodnoj trgovini u regionu jugoistočne Evrope, dok je njegova primjena počela krajem jula 2007. godine. Primjena ovog sporazuma značajno će doprinijeti jačanju regi-

115

EKST

ERN

I SEK

TOR

onalne saradnje Crne Gore sa zemljama u okruženju i povećanju priliva stranih investicija, kreiranju novih radnih mjesta, daljem razvoju odnosa sa EU i punoj integraciji zemlje u sistem međunarodne trgovine. Sporazum istovre-meno predstavlja izazov za crnogorske proizvođače i dodatni podsticaj da povećaju kvalitet i konkurentnost svojih proizvoda i na taj način se pripreme za uslove trgovine i oštru konkurenciju u EU.

6.1.2. Usluge

Godišnji rast neto prihoda u međunarodnoj razmjeni usluga to-kom 2007. godine iznosio je 123,3%. Veoma uspješna turistička sezona, rekonstruisani i modernizovani aerodromi, oživljavanje pomorske privrede i ubrzani rast prometa u oblasti telekomuni-kacija doprinijeli su ostvarenju suficita od 440,1 milion eura.

Ukupan obim razmjene usluga iznosio je 907,9 miliona eura, što je porast za 42,1%. Posmatrano po kvartalima, obim razmje-ne usluga zavisio je od turističke sezone i najveći rast ostvaren je u drugom i trećem kvartalu.

Prihodi od usluga u 2007. godini iznosili su 674,1 milion eura i povećani su za 61,2% u odnosu na prethodnu godinu. Najveći prihodi ostvareni su po osnovu putovanja 459,5 miliona eura, zatim transporta 72 miliona, građevinskih usluga 49,8 miliona i ostalih poslovnih usluga 46,8 miliona eura.

Rashodi od usluga iznosili su 233,9 miliona eura, što predsta-vlja povećanje od 5,9% u odnosu na 2006. godinu i rezultat je

Grafik br. 6.6 – Račun usluga po kvartalima,u 000 eura

Izvor: CBCG

Grafik br. 6.7 – Kretanje obima razmjeneusluga u procentima

Izvor: CBCG

Grafik br. 6.8 - Struktura prihoda od uslugau 2007. godini

Izvor: CBCG

povećanje rashoda u oblasti transporta i ostalih poslovnih uslu-ga. Posmatrajući strukturu, najveći rashodi ostvareni su u oblasti ostalih poslovnih usluga 57,8 miliona eura, zatim transporta 56,4 miliona i građevinskih usluga 35,8 miliona eura.

116

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

U oblasti transportnih usluga u posmatranom periodu ostva-reni su pozitivni rezultati. Transportni prihodi u 2007. godi-ni iznosili su 72 miliona eura, što je za 26,7% više u odnosu na 2006. godinu. Najveći prihodi ostvareni su u oblasti pomorskog saobraćaja 31,4 miliona eura ili 43,6% ukupnih transportnih prihoda, zatim u oblasti vazdušnog saobraćaja 25,1 milion ili 34,9%. Pozitivni trendovi u oblasti transporta rezultat su kako povećanja same ekonomske aktivnosti (veći obim transakcija ro-bama i uslugama) tako i poboljšanja saobraćajne infrastrukture (rekonstrukcije dijela saobraćajnica, modernizacije aerodroma i izgradnje graničnih prelaza).

Velika posjećenost stranih brodova i jahti, rast tražnje za remon-tom i održavanjem većeg broja luksuznih plovila, kao i rast pre-tovara uvoznih i izvoznih roba rezultirali su povećanjem prihoda u oblasti pomorskog saobraćaja za 9,5%.

Grafik br. 6.9 - Struktura rashoda poosnovu usluga u 2007. godini

Izvor: CBCG

Grafik br. 6.10 - Struktura transportnihusluga u 2007. godini, u 000 eura

Izvor: CBCG

Tabela br. 6.6 - Transportni prihodi u 2006 i 2007. godini, u 000 eura

Vrsta saobraćaja 2006. % učešća 2007. % učešća 2007/2006. Razlika

Pomorski 28.660 50,43 31.372 43,56 109,46 2.712

Željeznički 3.240 5,70 4.159 5,78 128,36 919

Vazdušni 17.809 31,34 25.108 34,87 140,98 7.299

Drumski 3.253 5,72 6.106 8,48 187,70 2.853

Ostalo 3.869 6,81 5.268 7,32 136,16 1.399

UKUPNO 56.831 100,00 72.013 100,00 126,71 15.182

Izvor: CBCG

Prihodi u oblasti vazdušnog saobraćaja iznosili su 25,1 mili-on eura ili 41% više u odnosu na 2006. godinu, što je rezultat povećanja broja dolazaka stranih turista i uvođenje novih me-đunarodnih linija. Od ukupno ostvarenog prihoda u oblasti va-zdušnog saobraćaja, 70,8% se odnosi na prihode ostvarene po osnovu prevoza putnika.

U oblasti drumskog saobraćaja ostvaren je prihod u iznosu od 6,1 milion eura, što je za 87,7% više u odnosu na prethodnu godinu. Najveći prihodi ostvareni su po osnovu prevoza roba u iznosu od pet miliona eura ili 82% ukupnih prihoda u oblasti drumskog saobraćaja. U oblasti željezničkog saobraćaja prihodi su iznosili 4,2 miliona eura ili 28,4% više u odnosu na 2006. godinu. Po-vezivanje željeznice i Luke Bar na međunarodnom planu, kao i potpisivanje ugovora o prevozu sa „Kombinatom aluminiju-ma“, „US Steel-om Serbia“, „G-Transport-om“ iz Budimpešte i

117

EKST

ERN

I SEK

TOR

Tabela br. 6.7 - Struktura transportnih prihoda u 2007. godini, u 000 eura

Vrsta saobraćajaVrsta transportne usluge

Ukupno % učešćaPutnički Robni Ostalo

Pomorski 3.490 389 27.493 31.372 43,56

Željeznički 0 4.150 9 4.159 5,77

Vazdušni 17.770 336 7.002 25.108 34,87

Drumski 829 5.026 250 6.105 8,48

Ostalo 0 1 5.268 5.269 7,32

UKUPNO 22.089 9.902 40.022 72.013 100,00

% učešća 31 14 56 100

Izvor: CBCG

„Panšpedom“ iz Novog Sada uticalo je na porast obima želje-zničkog saobraćaja. Pozitivan efekat na razvoj ovog saobraćaja imalo je i uvođenje nove kontejnerske linije Bar-Beograd-Bar. Za željezničku prugu Beograd-Bar sve više raste zainteresova-nost država u okruženju: Italije, Albanije i Rumunije. Za Italiju i Rumuniju ova linija je važna zbog veoma razvijenih poslovnih odnosa (u Rumuniji posluje oko 10.000 italijanskih kompanija) i konkurentnosti u pogledu cijene i udaljenosti, dok za Albaniju predstavlja jedinu željezničku vezu sa Evropom.

Ukupni transportni rashodi u 2007. godini iznosili su 56,4 miliona eura i povećani su za 15% u odnosu na 2006. godinu. Povećanje rashoda posljedica je porasta prevoza putnika i roba u međunarodnom vazdušnom (korišćenje usluga stranih avio prevoznika) i drumskom saobraćaju.

U oblasti drumskog saobraćaja rashodi su iznosili 23,8 miliona eura ili 44,6% više u odnosu na 2006. godinu. Najviše rashoda

Tabela br. 6.8 - Transportni rashodi u 2006 i 2007. godini, u 000 eura

Vrsta saobraćaja 2006. % učešća 2007. % učešća 2007/2006. Razlika

Pomorski 7.128 14,55 5.514 9,78 77,36 -1.614

Željeznički 1.999 4,08 1.870 3,32 93,55 -129

Vazdušni 21.538 43,95 23.812 42,25 110,56 2.274

Drumski 16.489 33,65 23.841 42,30 144,59 7.352

Ostalo 1.851 3,78 1.326 2,35 71,64 -525

UKUPNO 49.005 100,00 56.363 100,00 115,01 7.358

ostvareno je po osnovu prevoza robe u iznosu od 23,1 milion eura, što je rezultat povećanog prometa sa zemljama u okruženju. Oko 80,7% rashoda nastalo je po osnovu angažovanja transportnih preduzeća iz Srbije, Bosne i Hercegovine, Slovenije i Hrvatske. Rashodi u oblasti vazdušnog saobraćaja u posmatranom periodu iznosili su 23,8 miliona eura, što je za 2,3 miliona ili 10,6% više u odnosu na 2006. godinu. U periodu ljetnje turističke sezone zabilježen je rast prevoza putnika i korišćenje usluga stranih avio kompanija koje imaju zastupnike u Crnoj Gori. Rashodi po osno-vu prevoza putnika iznosili su 14,5 miliona eura ili 61% ukupno ostvarenih rashoda u oblasti vazdušnog saobraćaja.

Učešće rashoda po osnovu transporta roba u ukupnom transpor-tu iznosilo je 46%, dok je učešće rashoda po osnovu putničkog transporta iznosilo 27%. U oblasti transportnih usluga u 2007. godini ostvaren je suficit u iznosu od 15,6 miliona eura, što je zadva puta više od suficita ostvarenog u 2006. godini.

Izvor: CBCG

118

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Tabela br. 6.9 - Struktura transportnih rashoda u 2007. godini, u 000 eura

Vrsta saobraćajaVrsta transportne usluge

Ukupno % učešćaPutnički Robni Ostalo

Pomorski 100 1.057 4.357 5.514 9,78

Željeznički 8 1.848 14 1.870 3,32

Vazdušni 14.550 203 9.059 23.812 42,25

Drumski 550 23.081 210 23.841 42,30

Ostalo 1 5 1.320 1.326 2,35

UKUPNO 15.209 26.194 14.960 56.363 100,00

% učešća 27 46 27 100

Izvor: CBCG

Box br. 6.2 - Razvoj pomorske privrede u Crnoj Gori

Pomorska privreda Crne Gore ostvarila je značajan napredak u posljednje tri godine. Ostvarene su pozitivne stope rasta i stvoreni uslovi za bolje pozicioniranje Luke Bar u regionu, jer njene usluge pored crnogorskih subjekata ko-riste i kompanije iz Srbije, Bosne i Hercegovine, Italije, Rumunije, Mađarske i Slovenije.

Pozitivni rezultati u pomorskoj privredi ostvareni su zahvaljujući značajnim aktivnostima na međunarodnom pla-nu. Značajan korak napravljen je povezivanjem luke i željeznice na međunarodnom planu. U oktobru 2007. godi-ne potpisan je Memorandum o strateškoj poslovnoj saradnji kontejnerski voz Bar–Beograd–Budimpešta između željeznica Mađarske, Srbije i Crne Gore i Luke Bar, što je značajno doprinijelo porastu prihoda u oblasti pomorskog saobraćaja. U Luci Bar u 2007. godini realizovao je i nekoliko značajnih projekata: uvedena je kontejnerska brod-ska linija Taranto – Bar, kontejnerski voz Bar-Beograd-Bar, nabavljen je prvi mobilni lučki kran i dr. U narednom periodu očekuje se uspostavljanje novih kontejnerskih linija iz drugih distributivnih luka prema Baru, prije sve-ga sa Dalekog Istoka, Malte, Haife, Pireja, kao i uvođenje direktne kontejnerske linije iz kineskih luka, i realizacija projekta Marko Polo II, preko Luke Bar, iz pravca Italije, prema rumunskim gradovima Aradu i Temišvaru. U 2000. godini pomorska kompanija „Nimont“ počela je sa obnovom pomorske flote i raspolaže sa pet brodova, što zna-čajno doprinosi razvoju crnogorske pomorske flote. U Bijeloj je u aprilu ove godine osnovana brodarska kompanija„Bnavi Montenegro“, čiji osnivač je renomirana italijanska brodarska kompanija „Bnavi“, koja upravlja flotom od 11brodova za prevoz generalnog tereta i kontejnera i zapošljava značajan broj pomoraca iz Crne Gore. Takođe je iska-zana i velika zainteresovanost drugih stranih investitora za ulaganje u lučke i proizvodne kapacitete. U pripremi je i plan restrukturiranja i privatizacije Luke Bar koji ima za cilj da se prodajom državnog paketa akcija i kroz učešće privatnog kapitala stvori moderna luka koja će u svakom smislu biti konkurentna na tržištu.

Dalji razvoj pomorske privrede zavisi od ulaganja u infrastrukturu, prije svega u nabavku novih brodova, kao i ulaga-nja u željezničku i drumsku infrastrukturu, jer bez dobre željeznice i drumskih puteva ne može se očekivati napredak u ovoj oblasti. Takođe su potrebna i ulaganja u obuku pomoraca, izgradnju marina i otvaranje pomorske agencije. Važno je naglasiti i potrebu da Crna Gora više računa vodi o svojim pomorcima koji rade na stranim brodovima, jer znanje i iskustvo koje posjeduju može značajno doprinijeti unapređivanju i razvoju crnogorske pomorske flote.

119

EKST

ERN

I SEK

TOR

Prihodi od putovanja računaju se procjenom prihoda od turi-zma, koja se dopunjava sa podacima o pruženim zdravstveno-rekreativnim uslugama i potrošnjom u cilju školovanja. U 2007. godini procijenjeni prihodi od putovanja iznosili su 459,5 miliona eura, što je za 69,3% više nego u 2006. godini. Najveći dio pri-hoda ostvaren je u primorskim mjestima oko 82%. Porast pri-hoda rezultat je povećanja kvaliteta ukupne turističke ponude i porasta broja dolazaka stranih turista za 23,5% u odnosu na prethodnu godinu. U Izvještaju Svjetskog savjeta za putovanja i turizam Crna Gora se već četvrtu godinu nalazi među tri najbrže rastuće turističke privrede u svijetu. Razvoj nautičkog turizma takođe je u usponu i u ovoj godini veliki broj stranih nautičara iz Italije, zapadne Evrope, Rusije i ostalih zemalja posjetio je Crnu Goru. Imajući u vidu ukupan broj dolazaka stranih turista i ostvarene prihode, 2007. godinu možemo smatrati jednom od najuspješnijih u posljednjih nekoliko godina. Suficit ostvaren uoblasti putovanja u 2007. godini iznosio je 432,6 miliona eura, što je za 72,3% više u odnosu na 2006. godinu. Pozitivan sal-do na računu usluga već tradicionalno pokriva veliki dio trgo-vinskog deficita.

U 2007. godini u oblasti Komunikacijskih usluga ostvaren je prihod u iznosu od 28,9 miliona eura ili 26% više nego u 2006. godini. Najveći prihodi ostvareni su u mobilnoj telefoniji što je posljedica turističkog buma u Crnoj Gori. Povećanje ukupnog međunarodnog saobraćaja u oblasti telekomunikacija i ulazak na tržište novog mobilnog operatera takođe je uticalo na porast prihoda u ovoj oblasti. Rashodi su iznosili 6,9 miliona eura, što je za 3,1% manje u odnosu na 2006. godinu. U oblasti komunika-cijskih usluga u 2007. godini ostvaren je suficit u iznosu od 21,9miliona eura, što je za 39,4% više u odnosu na 2006. godinu.

Prihodi od Ostalih poslovnih usluga u 2007. godini dostigli su nivo od 46,8 miliona eura, dok su istovremeno rashodi izno-sili 57,8 miliona. Najviše prihoda ostvareno je po osnovu raznih poslovnih, profesionalnih i tehničkih usluga (pravne i računovod-stvene usluge, konsalting, inženjerske usluge i usluge u oblasti arhitekture) 27,6 miliona eura, zatim po osnovu pružanja usluga u vezi sa trgovinom robe (posredovanje, zastupanje, skladištenje i sl.) 17,1 milion eura. Za usluge iz oblasti prava, računovodstva i konsaltinga u 2007. godini plaćeno je 16,6 miliona eura. Troškovi promocije domaćih proizvoda i usluga na inostranim sajmovima, kupovine reklamnog materijala, istraživanja tržišta i ostale vrste medijskog plasmana, iznosili su 15,1 milion eura.

Priliv sredstava po osnovu rada na građevinskim projektima i instalacijama domaćih preduzeća van Crne Gore, kao i u Crnoj Gori, iznosio je 49,8 miliona eura, što je porast za 83,7% u odnosu na 2006. godinu. Značajan rast prihoda u oblasti građevinarstva rezultat je intenziviranja investicionih aktivnosti u izgradnju i re-konstrukciju infrastrukturnih i stambeno-poslovnih objekata, kao i velike zainteresovanosti stranih investitora za nove investicije. Uposlenost građevinske operative je povećana, posebno u oblasti visokogradnje. Prihodi od usluga gradnje i montaže su sa prošlo-godišnjih 10,8 miliona eura povećani na 34 miliona ostvarenih u 2007. godini. Rashodi po osnovu angažovanja nerezidenata u oblasti građevinarstva u posmatranom periodu iznosili su 35,8 miliona eura, što je za 53,4% manje u odnosu na 2006. godinu. Najveći razlog tome jeste veća uposlenost domaće operative i pad rashoda po osnovu investicionih radova koje u zemlji izvode nerezidenti (osim gradnje i montaže) sa 48,9 miliona eura, koliko su iznosili u 2006. godini, na 15,4 miliona eura u 2007. godini. U posmatranom periodu ostvaren je suficit u oblasti građevinskihusluga u iznosu od 14 miliona eura.

U 2007. godini rezidenti Crne Gore izdvojili su 11,6 miliona eura za međunarodne usluge osiguranja, što je rezultiralo ostvarenjem deficita po ovom osnovu u iznosu od 10 miliona eura.

6.1.3. Dohodak

Treći podbilans bilansa tekućih transakcija čine prihodi i rasho-di ostvareni po osnovu vlasništva nad faktorima proizvodnje. Ovim dijelom obuhvaćene su kompenzacije zaposlenima (pla-te, nadnice), te prihodi i rashodi od kamata, investicija, odno-sno dividende.

Prihodi po osnovu faktorskih dohodaka, u 2007. godini, ostvareni su u iznosu od 89,4 miliona eura što čini povećanje od 36,9% u odnosu na 2006 godinu. Najveći dio prihoda čine kompenzacije zaposlenih u iznosu od 80 miliona eura, što je porast za 30,3% u odnosu na 2006. godinu. Prihodi po osnovu dohotka od među-narodnih ulaganja iznosili su 9,5 miliona eura. U strukturi prihoda po osnovu dohotka od međunarodnih ulaganja najveće učešće imaju naplaćene kamate po osnovu oročenih uloga i uloga po viđenju u iznosu od 8,3 miliona eura, dok su prihodi ostvareni po osnovu direktnih investicija iznosili 1,1 milion eura.

120

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Rashodi po osnovu dohotka u 2007. godini iznosili su 72,4 mi-liona eura, što je za 109,7% više u odnosu na isti period 2006. godine. Od ukupnih rashoda po osnovu dohotka, 67,2 miliona eura odnosi se na dohodak od međunarodnog ulaganja. Najveći dio rashoda ostvaren je po osnovu otplate kamata na uzete kre-dite. U posmatranom periodu rashodi po osnovu otplate kamata na uzete kredite iznosili su 55 miliona eura, što je za 85,3% više u odnosu na 2006. godinu. Saldo dohotka u 2007. godini bio je pozitivan i iznosio je 17 miliona eura, što je za 44,8% manje u odnosu na 2006. godinu.

6.1.4. Tekući transferi

Na računu tekućih transfera nastavljen je trend pada priliva novčanih sredstava iz 2006. godine. Saldo tekućih transfera u 2007. godini iznosio je 59,4 miliona eura, što je za 34,1% manje nego u 2006. godini.

Ukupni priliv po osnovu tekućih transfera u 2007. godini iznosio je 100,8 miliona eura. Od toga 7,8 miliona odnosilo se na sektor Država, a 93 miliona eura na Ostale sektore. Od ukupnog prili-va transfera Ostalih sektora, 63,2 miliona eura odnosi se na do-znake radnika iz inostranstva. Priliv po osnovu ostalih transfera (nasljedstva, izdržavanja i drugih poklona i pomoći) iznosio je 29,7 miliona eura. U istom periodu odliv tekućih transfera izno-sio je 41,4 miliona eura, od čega Ostali sektori čine 35,5 milio-na, a sektor Država 5,9 miliona eura. U posmatranom periodu evidentan je povećani odliv tekućih transfera iz Crne Gore po osnovu nasljedstva, poklona i raznih vrsta pomoći u iznosu od 21 milion eura.

Grafik br. 6.11 – Struktura prihoda poosnovu faktorskih dohodaka u 2007. godini

Izvor: CBCG

Grafik br. 6.12 – Struktura finansijskogračuna po kategorijama stranih investicija, u 000 eura

Izvor: CBCG

6.2. Račun kapitalnih i finansijskihtransakcija

Na kapitalno-finansijskom računu u 2007. godine ostvaren jesuficit u iznosu od 1.164,8 miliona eura. Izuzetno visok prilivstranog kapitala najvećim dijelom je ostvaren po osnovu stra-nih direktnih i ostalih investicija.

Neto priliv direktnih investicija (priliv minus odliv) u 2007. godini iznosio je 524,9 miliona eura ili 12,5% više u odnosu na 2006. godinu, što je više od nivoa projektovanog ekonomskom politi-kom za 2007. godinu. Ukupan priliv stranih direktnih investicija u 2007. godini iznosio je 1.007,7 miliona eura, što je za 56,4% više u odnosu na 2006. godinu. U 2007. godini preko 62% uku-pnog priliva iznosile su strane direktne investicije iz sljedećih zemalja: Ruske Federacije, Kipra, Švajcarske, Velike Britanije, Austrije, Srbije, Sjedinjenih Američkih Država i Slovenije. Imajući u vidu priliv direktnih investicija u prethodnim godinama, kao i najavu budućih ulaganja u energetski sektor i turizam, može se očekivati nastavak rasta priliva SDI u narednom periodu. Ta-kođe, u izvještaju Indeksa investicionih reformi OEBS-a investi-ciona, poreska, regulatorna i politika jačanja administrativnih kapaciteta u Crnoj Gori pozicionirane su na visokom nivou, što je još jedan od podsticajnih faktora za strane investitore da in-vestiraju u našu zemlju.

Posmatrajući strukturu priliva uočava se nastavak rasta trenda ulaganja u oblast nekretnina. Od ukupnog priliva 514,4 milio-

121

EKST

ERN

I SEK

TOR

na eura ili 51% odnosilo se na ulaganje u nekretnine i poslove povezane sa nekretninama, dok je ulaganje stranog kapitala u domaća preduzeća i banke iznosilo 377,6 miliona eura ili 37,5% ukupnog priliva stranih direktnih investicija. U posmatranom pe-riodu u formi interkompanijskog duga, u obliku kredita, depozita i ostalih potraživanja, realizovano je 115,7 miliona eura.

Odliv po osnovu stranih direktnih investicija u 2007. godini iznosio je 482,8 miliona eura, što je za 305,2 miliona eura više u odnosu na 2006. godinu. Posmatrajući strukturu odliva, 364,1 milion eura odnosilo se na nekretnine (75,4%), 53 miliona eura na povlače-nje udjela stranog kapitala u domaćim bankama i preduzećima, dok se 62,5 miliona eura odnosilo na investiranje domaćih kom-panija u inostranstvu. Od ukupnog odliva po osnovu nekretnina, 52,5 miliona eura odnosilo se na kupovinu nekretnina rezidenata

Grafik br. 6.13 – Priliv stranih direktnih investicija u periodu 2005- 2007. godine po kvartalima, u 000 eura

Izvor: CBCG

Grafik br. 6.14 – Struktura priliva stranihdirektnih investicija u 2007. godini

Izvor: CBCG

Grafik br. 6.15 - Deficit na tekućem računu i priliv stranih direktnih investicija u periodu 2003 - 2007. godine

Izvor: CBCG

Grafik br. 6.16 – Priliv SDI u % od BDP-a uperiodu 2005-2007. godina

Izvor: MMF

Crne Gore u inostranstvu, dok se 311,6 miliona eura odnosilo na prodaju nekretnina nerezidenata u Crnoj Gori.

Sa grafika 6.15 jasno se vidi postojanje korelacije između prilivaSDI i deficita tekućeg računa. Stoga je realno očekivati da se nakonzavršetka „investicionog buma“ smanji deficit tekućeg računa.Ipak, vjerovatno je i da će i nakon tog perioda ostati visok.

Prema procjeni MMF-a, prema prosječnom prilivu SDI u periodu 2005 – 2007. godina, Crna Gora je ubjedljivo na prvom mjestu u grupi evropskih privreda u tranziciji.

122

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Veliki priliv stranog kapitala je nesumnjivo faktor koji je od izu-zetnog značaja za brz privredni razvoj. Međutim, treba imati u vidu da preveliki priliv stranog kapitala, preko apsorcionih moći zemlje, može kreirati i određene probleme. Posljedica može biti rast inflacije, pojava cijenovnih mjehurića na tržištima, pogor-šanje eksterne neravnoteže i dr.

U 2007. godini priliv portfolio investicija iznosio je 119,3 mi-liona eura, što je za 75,5 miliona eura više u odnosu na 2006. godinu. Istovremeno, odliv sredstava po osnovu portfolio inve-sticija iznosio je 124,2 miliona eura, što je za 75,9 miliona više u odnosu na 2006. godinu. Rezultat takvih kretanja jeste ostva-reni deficit u iznosu od 4,9 miliona eura. U 2007. godini prilivpo osnovu ulaganja u vlasničke hartije od vrijednosti iznosio je 99,8 miliona eura, dok je priliv po osnovu ulaganja u dužničke hartije iznosio 19,5 miliona.

Na računu Ostalih investicija, kojim su obuhvaćeni krediti, trgo-vinski krediti, gotovina i depoziti, ostvaren je značajan rast priliva novčanih sredstava. U 2007. godini na ovom računu priliv sred-stava iznosio je 1.157,3 miliona eura, što je za 722,6 miliona više u odnosu na isti period 2006. godine. Zapaža se značajan priliv sredstava kroz bankarski sistem, jer su banke povećale spoljnu zaduženost kod matičnih kompanija u inostranstvu. Komercijal-ne banke i preduzeća u posmatranom periodu uzele su kredite u iznosu od 1.145,2 miliona eura, što je za 170,5% više u odnosu na isti period 2006. godine, dok je istovremeno otplaćen dug u iznosu od 311,4 miliona. Odliv po osnovu Ostalih investicija iznosio je 799,2 miliona. Rezultat navedenog jeste ostvareni neto priliv u iznosu od 358,1 milion eura.

Neto strana aktiva komercijalnih banaka u 2007. godini bila je manja za 438,9 miliona eura u odnosu na 31. decembar 2006. godine. Istovremeno, novčana sredstva Centralne banke na inoračunima i u trezoru, na dan 31. decembar 2007. godine, bila su veća za 150,8 miliona eura u odnosu na 31. decembar 2006. godine.

MEĐUNARODNA EKONOMIJA 7

125

MEĐ

UN

ARO

DN

A EK

ON

OM

IJA

Prema procjeni MMF-a, globalni ekonomski rast u 2007. je izno-sio 5,2%, dok se u 2008. očekuje nešto niža stopa rasta od oko 4,8%. Od jeseni globalna tržišta potresaju previranja, proizašla iz krize na američkom tržištu nekretnina i drugorazrednih hipo-tekarnih zajmova, koja sve više ugrožavaju funkcionisanje najve-će svjetske privrede, pa ekonomisti upozoravaju kako američka ekonomija klizi u recesiju. Ova kriza se brzo prenijela i na osta-tak razvijenih tržišta i uticala je na opadanje većine berzanskih indeksa. Iako je prisutan trend smanjenja ekonomskog rasta svjetske ekonomije, može se reći da je u 2007. godini globalna ekonomija ostvarila značajnu stopu privrednog rasta od preko 5%. Najznačajniji doprinos globalnom privrednom rastu imala je Kina, sa stopom rasta od 11,5%, te Indija i Rusija.

Nakon niskog privrednog rasta u prvom kvartalu 2007. godi-ne, kada je stopa rasta bila 0,6%, ekonomija SAD-a je u drugoj polovini 2007. godine rasla po stopi od 3%, najviše zahvaljujući rastu izvoza i smanjenju referentne kamatne stope FED-a. Rast izvoza potpomognut je nastavljenim trendom depresijacije do-lara, te velikim ekonomskim rastom na izvoznim tržištima. Pro-cijenjeni rast unutar EU (EU 27) je iznosio oko 2,5% u 2007, dok se predviđa stopa rasta od 2,1% u 2008. godini.

Očekuje se da će u narednom periodu SAD voditi politiku sti-mulisanja ekonomskog rasta, dok će cijenu globalne stabilnosti vjerovatno „platiti“ EU, jer se misli da će ECB svojom politikom prioritet dati inflaciji u odnosu na privredni rast.

Ruska ekonomija će poslije očekivanog rasta u ovoj godini od 7,5 %, slijedeće i 2009. godine ostvariti takođe veoma dobru, iako nešto nižu ekspanziju od približno 6%, predviđaju eksperti. Oni navode da se prognozirane nešto niže stope privrednog rasta u Rusiji tokom naredne dve godine mogu objasniti, prije svega, očekivanim usporavanjem globalne ekonomije.

Cijena nafte u 2007. godini varirala je između 62$ i 95$ po barelu i tako se zadržala na značajno višem nivou od istorijskog prosjeka (npr. cijena nafte u 2003. bila je oko 25 eura po barelu). Neko-liko grupa sasvim raznorodnih faktora uticala je na to da barel nafte od decembra 2006. godine na globalnom tržištu poskupi čak 59%, sa tendencijom da nafta nikada više ne bude jeftina sirovina. Kao neki od faktora rasta cijena nafte navode se: ne-zapamćeni uragani koji se sve češće javljaju u Meksičkom zalivu – u zoni gdje najveći svjetski potrošač SAD drži svoje strateške rezerve, ali i većinu rafinerija, zatim strmoglav pad američkogdolara u 2007. godini u odnosu na druge vodeće valute svijeta, špekulativni krah američkog hipotekarnog tržišta i rastuća bo-jazan svijeta da privreda SAD polako ali sigurno klizi u recesiju i za sobom vuče i druge svjetske ekonomije, rastuća tražnja za naftom i potreba za investiranjem u opremu. Međutim, daleko značajniji skok cijene nafte (koji se približio nivou od skoro 100 dolara za barel) uzrokovale su opšte geopolitičke tenzije (napad turske vojske na baze kurdskih pobunjenika na sjeveru Iraka, ne-miri u Nigeriji nakon završenih izbora, ubistvo lidera pakistanske opozicije Benazir Buto, zategnuti odnosi SAD-a i Irana i dr.). Sa druge strane politika većeg korišćenja alternativnih izvora, kao odgovor na rastuću tražnju za energentima, dovela je do rasta cijena hrane na globalnom tržištu.

126

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Grafik br. 7.1 - Kretanje cijena nafte tokom2007. godine

Izvor: Bloomberg

Ekonomski analitičari i međunarodne finansijske institucije sma-traju da će se u 2008. godini ekonomski rast svjetske ekonomi-je usporiti prvenstveno zbog usporavanja privredne aktivnosti SAD, jakog eura i visokih cijena nafte i naftnih derivata. Takođe, postoji mogućnost da će slabiji izgledi za rast u razvijenijem svijetu smanjiti ekspanziju u brzo rastućim privredama, kao što su kineska i japanska, kao i izvozno zavisnim zemljama. EBRD očekuje da će zemlje istočne Evrope i bivšeg Sovjetskog Saveza nastaviti sa snažnim privrednim rastom usprkos trenutnim po-tresima na svjetskim finansijskim tržištima. Potresi će se odra-ziti u vidu niže stope budućeg privrednog rasta za otprilike pola procentnog poena.

Glavne svjetske valute, uglavnom, nastavljaju isti trend poče-tka 2006. godine. Dolar nastavlja slabiti, a euro apresira pre-ma dolaru.

7.1. Konjukturna kretanja

7.1.1 Razvijene zemlje

SAD – U 2007. godini u Americi je došlo do usporavanja eko-nomskog rasta i procijenjena stopa rasta BDP-a je iznosila 2,2%, a inflacija 2,7%. Kretanja na finansijskim tržištima i tržištu nekre-tnina, te značajno usporavanje stope rasta produktivnosti, mogu dalje usporiti ekonomski rast SAD-a tokom 2008. godine. Ekono-misti su duže vrijeme upozoravali na činjenicu da jeftini krediti u SAD-u sve više naduvavaju „kreditni balon“, koji je na kraju i „pukao“, uz izazivanje opšte krize likvidnosti. U međuvremenu su banke postale restriktivnije u pogledu odobravanja kredita, jer samo prvoklasni dužnici uspijevaju da dobiju tražene kredi-te, a uvedene kreditne restrikcije značajno utiču na usporava-nje ekonomskog rasta. Procjenjuje se da su banke do sada zbog krize na finansijskom tržištu otpisale preko 50 milijardi dolaraimovine, a analitičari procjenjuju da to još nije kraj, odnosno da još dosta milijardi dolara treba otpisati.

JAPAN – Ekonomska aktivnost u 2007 godini u Japanu bilježi rast, dok se inflacija snižava. Privredni rast prvenstveno je biopodržan domaćom tražnjom i rastom izvoza. U novembru 2007. godine stopa inflacije na godišnjem nivou iznosila je 0,6%, dokje godišnja promjena CPI koji isključuje svježe namirnice iznosila 0,4%. Prema preliminarnim podacima, BDP u Japanu u 2007. godini rastao je 0,9% na kvartalnoj osnovi, dok je godišnja stopa rasta iznosila 3,7%. Na kvartalnoj osnovi izvoz Japana u 2007. godini je rastao po stopi od 2,9%, a uvoz po stopi od 0,5%.

Velika Britanija - Britanska privreda je u 2007. godine imala stabilan rast koji je na kvartalnoj osnovi prosječno iznosio 0,7%, a na godišnjem nivou ostvaren je rast od 2,9%. Godišnja stopa inflacije u Velikoj Britaniji u 2007. godini iznosila je 2,1%. Pri-vredni rast je ostvaren zahvaljujući dobrom poslovanju sekto-ra usluga, što je znak da bi poskupljenje kredita u toj državi tek trebalo donijeti usporavanje poslovne aktivnosti u 2008. godini. Uslužni sektor, koji čini tri četvrtine britanske ekonomije, zabi-lježio je porast od 1,2% zahvaljujući visokom rastu poslovnih i finansijskih usluga. U 2008. godini, prema procjenama MMF-a,britanska ekonomija će ostvariti rast od 2,3%.

EU - Privredni rast zemalja EU u 2007. godini uglavnom je bio podstaknut rastom domaće tražnje. Prema procjenama ECB, u 2008. godini u Eurozoni očekuje se privredni rast od oko 2% (u

127

MEĐ

UN

ARO

DN

A EK

ON

OM

IJA

trećem kvartalu je ostvaren privredni rast od 2,7%), uprkos posto-janju određenih rizika koji bi mogli smanjiti privrednu aktivnost. Rizici proizilaze iz krize na američkom tržištu nekretnina, koja se „prelila“ i na evropsko finansijsko tržište. Među državama člani-cama, za koje postoje desezonirani podaci, najveći kvartalni rast zabilježile su Litvanija (11,6%), Latvija (10,9%) te Slovačka (9,4%), a najniži privredni rast je ostvaren u Mađarskoj (1,1%).47

Stopa nezaposlenosti u EU snižena je u decembru 2007. godine na 6,8%, sa 6,9% koliko je iznosila u novembru. U 2007. godini 24 države članice EU zabilježile su pad stope nezaposlenosti, a samo tri rast. Najveći pad zabilježen je u Poljskoj (sa 11,8% na 8,1%) i Bugarskoj (sa 8,2% na 5,8%), dok je najveći porast za-bilježen u Španiji (sa 8,2% na 8,6%).

U eurozoni privredni rast u 2007. godini bio je nešto usporeniji nego u prethodnom periodu i iznosio je 2,7%. Stopa inflacije jeu 2007. godini iznosila 3,1% i time nije ostvarena ciljna stopa od oko 2%. Kao uzroci koji su uslovili visoku stopu inflacije navodese rast cijena energenata i hrane.

U 2007. godini u Njemačkoj je ostvaren privredni rast od 2,5% i bio je niži u odnosu na prethodnu godinu za 0,4% (2,9% u 2006. godini). Pokretač privrednog tog rasta bile su izvozne aktivnosti, koje su porasle za 8,3%. U 2007. godini u Njemačkoj je prvi put od 1969. godine ostvaren uravnotežen budžetski de-ficit, što se najvećim dijelom pripisuje povećanju stope porezana dodatu vrijednost na početku prošle godine. O uticaju pove-ćanja stope PDV-a za 3% na potrošnju domaćinstva svjedoči najnoviji podatak o padu privatne potrošnje od 0,3% u 2007. godini, dok je u prethodnim godinama ta potrošnja rasla po stopi od 1,0% godišnje.

Privrede u tranziciji koje su postale članice EU i dalje bilježi vi-soke stope rasta, iako nešto niže u odnosu na 2006. godinu. Prema procjenama MMF-a, prosječna stopa rasta BDP-a u ovoj regiji u 2007. godini bila je 5,8%. Ove stope rasta uglavnom su rezultat porasta izvoza, te domaće potrošnje i investicija. Ipak, sve zemlje i dalje bilježe značajan negativan saldo trgovinske razmjene. Rast potrošnje i investicija uglavnom je finansiranprekograničnim međubankarskim kreditima, te EU transferima. Stopa inflacije u svim zemljama regije je i dalje na značajno vi-

šem nivou od prosjeka EU. Prema podacima Eurostata, najveći napredak u razdoblju od 2000. pa do 2008. godine postići će Slovačka podizanjem nivoa BDP-a po stanovniku sa 50,3% na 70,2% prosjeka EU-27. Po brzini konvergencije slijede Češka i Rumunija sa korekcijom od 14,7% iako na različitim nivoima, pa tako Češka u 2008. godini doseže 83,4% EU-27, a Rumunija 40,7%. Slovenija je daleko najnaprednija od posmatrane grupe zemalja i 2008. se očekuje da će dostići nivo od 92,9% EU-27, što je 14% više nego 2000. Osim Mađarske, sve posmatrane ze-mlje u 2008. očekuju usporavanje privrednog rasta, međutim i u takvim okolnostima njihov rast premašuje očekivanu stopu rasta cjelokupne EU-27.

7.1.2. Zemlje u razvoju

KINA - Prema posljednjim analizama, kineski privredni rast u ukupnom globalnom rastu učestvuje sa 17%, što je jednako udjelu SAD-a, tako da bi uskoro mogla preteći Njemačku koja se nalazi na trećem mjestu najvećih svjetskih privreda. Kineska privreda je u četvrtom kvartalu 2007. godine rasla po stopi od 11,2%, što je četvrti uzastopni kvartal u kom je kineska privreda bilježila rast od preko 11%. U 2007. godini BDP u Kini je porastao za 11,4% i sada iznosi 3,4 milijardi $. Prema procjenama, kineska privreda će u 2008. godini nastaviti da raste po stopi višoj od 10%, što će biti šesta godina zaredom u kojoj će Kina zabilježiti dvocifrenu stopu privrednog rasta. Očekuje se da će rast bruto domaćeg proizvoda u 2008. godini iznositi 10,8%.

Inflacija je u Kini u decembru 2007. godine pala na 6,5% (sa6,9% u novembru), što je još uvijek dvostruko više od ciljne in-flacije kineske Centralne banke. Kina je u 2007. godini šest putapovećavala kamatnu stopu, a stopa obavezne rezerve porasla je na 20-godišnji maksimum kako bi se spriječilo da rekordni trgovinski suficit podstakne inflaciju i kolaps tržišta nekretni-na i kapitala.

Strana ulaganja u Kinu u prošloj godini su dostigla rekordnu vrije-dnost od 82,7 milijardi dolara. Ona bi mogla nastaviti da snažno rastu i u 2008. godini uslijed rastuće vrijednosti kineskog juana. Strane kompanije za uloženi novac u Kinu dobijaju više nego da ulože negdje drugo u svijetu, zbog čega se očekuje da će strana ulaganja nastaviti da snažno rastu i u narednom periodu.

47 Podaci su preuzeti iz publikacije ECB i odnose se na treći kvartal.

128

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

LATINSKA AMERIKA - U zemljama Latinske Amerike ekonomska aktivnost kontinuirano raste najviše podstaknuta rastom doma-će tražnje. U Brazilu je ostvarena godišnja stopa rasta BDP-a od 5,6%, a godišnja stopa inflacije u novembru 2007. godine izno-sila je 4,2%. U Argentini je ostvaren godišnji privredni rast od 8,7% koji je uglavnom bio podstaknut rastom eksterne tražnje i cijena nekretnina. Međutim u Argentini postoje jaki inflatornipritisci koji su uslovili da u 2007. godini stopa inflacije mjerenana godišnjem nivou bude 8,5%. U Meksiku je ostvarena nešto niža stopa BDP-a u 2007. godini u iznosu od 3,7%, a stopa in-flacije u istom periodu iznosila je 3,8%.

7.1.3. Privrede u tranziciji

Tokom 2007. godine u privredama u tranziciji privredni rast je bio visok i stabilan i procjenjen je na oko 7%, dok se u 2008. godini u 29 tranzicionih zemalja očekuje rast od 6,1%.

U novim članicama EU koje pripadaju grupi tranzicionih zema-lja, privredni rast u 2007. godini procjenjuje se na oko 6,0%. U Poljskoj je on u 2007. godini dostigao najviši nivo u posljednjih deset godina. U 2007. godini BDP je porastao za 6,5%, dok je u 2006. godini porastao za 6,2%. Tokom 2008. godine se očekuje

nešto usporeniji privredni rast od oko 5,5% pod uticajem ekster-nih faktora. Stopa nezaposlenosti u Poljskoj iznosila je 11,4%, što predstavlja značajan napredak, jer je sa rekordnih 20,7% zabi-lježenih 2003. godine uspjela da se snizi skoro za 10%. Kreatori ekonomske politike u Poljskoj treba da sprovedu mjere koje će suzbiti inflaciju uslijed snažnog privrednog rasta. Očekuje se daće stopa nezaposlenosti u 2008. godini biti ispod 10%.

Inflacija je u Češkoj u decembru 2007. godine bila viša od cilj-ne stope Narodne banke Češke, što stvara dodatni pritisak na monetarnu politiku i zahtijeva povećanje referentne kamatne stope. U Češkoj je godišnja stopa inflacije iznosila 7,5%, što jenajviša stopa od 2001. godine. Cijene su na mjesečnom nivou u 2007. godini rasle po stopi od 0,5%. Neki analitičari smatra-ju da će u Češkoj inflacija u 2008. godini porasti na 6% što ćeumanjiti potrošnju domaćinstva i usporiti privredni rast koji je u protekle tri godine iznosio oko 6%. Prema procjenama, privredni rast u Češkoj u 2007. godini iznosio je 6,6%. Rast je prvenstveno bio podstaknut povećanjem zaposlenosti, rastom prerađivačke industrije i trgovine. Analitičari procjenjuju da će rast Češke u 2008. godini biti usporeniji i iznositi nešto ispod 5%. U Poljskoj je, prema preliminarnim podacima, stopa privrednog rasta u 2007. godini iznosila 6,5%, čime se zadržao isti visok nivo rasta kao u prethodne dvije godine. Visoke stope privrednog rasta

Tabela br. 7.1 - Makroekonomski podaci u izabranim tranzicionim zemljama

ZemljeBDP% Inflacija % Budž. deficit/suficit

2006.* 2007.** 2006.* 2007.** 2006.* 2007.**

Centralna i Istočna Evropa

Češka 6,4 5,5 2,5 2,7 -2,9 -4

Mađarska 3,9 2,5 3,9 7,8 -9,2 -6,4

Poljska 6,1 6,5 1 2,4 -3,9 -2,4

Slovačka 8,3 8,5 4,5 2,5 -3,4 -2,9

Slovenija 5,7 5,5 2,5 3,2 -1,4 -1,5

Zapadni Balkan

Hrvatska 4,8 5,5 3,2 2,3 -3 -2,6

Albanija 5 6 2,5 3 -3,2 -3,9

BIH 6,2 6 7 2,5 2,9 -1,4

Makedonija 3,2 5,5 3,2 2,5 -0,4 -1

Srbija 5,7 6 12,5 7 2,7 -2,3

Napomena: * procjena; ** projekcijaIzvor: Transition report EBRD 2007.

129

MEĐ

UN

ARO

DN

A EK

ON

OM

IJA

se ostvaruju najviše zahvaljujući padu nezaposlenosti, porastu stranih direktnih investicija i subvencijama EU.

Slovačka se bori sa suzbijanjem inflacije kako bi iduće godinebila u mogućnosti uvesti euro kao valutu i u poređenju sa Če-škom i Mađarskom bilježi bolje rezultate. Prosječna godišnja stopa inflacije u Slovačkoj u 2007. godini iznosila je 2,5% i bilaje ispod granice predviđene Mastrihtskim kriterijumom. Slova-čka je ostvarila i visoku stopu rasta BDP-a – koja je u četvrtom kvaratalu iznosila rekordnih 14,1%, a na godišnjem nivou pri-vredni rast se procjenjuje na oko 8,5%.

U Sloveniji je u drugom kvartalu 2007. godine ostvaren privredni rast od 6,3%, a prema procjenama na godišnjem nivou izno-sio je 5,5%. Visoka stopa privrednog rasta u Sloveniji u 2007. godini ostvarena je najviše zahvaljujući rastu izvoza (17% u odnosu na 2006. godinu) i višoj aktivnosti u sektoru građevi-narstva. U 2007. godini došlo je do rasta inflacije u Sloveniji kojaje u decembru 2007. godine dostigla nivo od 5,7% na godišnjoj osnovi. Na rast stope inflacije najviše su uticale cijene hrane iugostiteljskih usluga, kao i rast cijena nafte i naftnih derivata na svjetskom tržištu.

U Mađarskoj je u 2007. godini došlo do rasta inflacije koja je udecembru na godišenjem nivou iznosila 7,4%. U trećem kvartalu 2007. godine godišnja stopa privrednog rasta u Mađarskoj iznosila je 1,1%, dok za 2007. godinu rast procjenjuje na 2,5%.

Jugoistočna Evropa

Region jugoistočne Evrope je zakasnio u procesu tranzicije u odnosu na ostale privrede u tranziciji. Upravo zbog toga po-sljednjih godina, „užurbanim“ koracima, nastoji da smanji to kašnjenje. EBRD Transition report pokazuje da je u 2007. godini tempo reformi bio najbrži u jugoistočnoj Evropi. Procijenjena stopa rasta regiona jugoistočne Evrope u 2007. godini se kreće između 6% i 6,5%, što predstavlja impresivan rast. Priliv ka-pitala se povećava iz godine u godinu. Učešće SDI investicija u GDP-u u posljednje tri godine je daleko najveće u jugoistočnoj Evropi u odnosu na ostale regione u tranziciji. Ohrabrujuće je i to što je većina zemalja regiona ušla u zonu budžetskog suficita.Finansijski sistemi u gotovo svim zemljama su relativno uspje-šno restrukurirani i banke postaju jedan od važnih pokretača privrednog razvoja.

Inflacija je u prethodnoj godini bila u blagom porastu, kao i urazvijenim tržištima. Stoga je većina centralnih banaka iz ovog regiona reagovala sa restriktivnim mjerama usmjerenim na smanjenje inflacije i ograničavanje kreditnog rasta. Međutim,veći problem predstavlja još uvijek visoka stopa nezaposlenosti u svim zemljama jugoistopčne Evrope.

Sve prognoze ukazuju da će i u 2008. godini biti ostvarena sli-čna stopa ekonomskog rasta, kao i prethodne godine. Izgledi za ovaj region će, po svemu sudeći, biti povoljni i u srednjoročnom periodu. Strane direktne investicije će najvjerovatnije ostati vi-soke, zbog konkurentnosti cijena radne snage i ekonomskog i institucionalnog ambijenta koji se stalno poboljšava. Takođe, perspektiva ulaska u EU će uticati na dalji priliv kapitala.

Većina zemalja ovog regiona je uspješno okončala reforme I i II geneneracije. Stoga najveći izazovi za reforme u ovom regionu se odnose na takozvanu treću fazu tranzicije, odnosno na pobolj-šanja u kroporativnom upravljanju, prestrukturiranju preduzeća, poboljšanju politike konkurencije i unaprijeđenju infrastrukture. Veliki značaj za čitav region će imati i reforma energetskog se-ktora u kontekstu sve viših cijena energije, obezbjeđenja sigur-nosti snadbijevanja energijom, kao i rastućeg pritiska u razvije-nim zemljama da se započne sa promjenama da bi se spriječili efekti globalnog otopljavanja.

Godišnja stopa rasta BDP-a u Hrvatskoj u 2007. godini procjenjuje se na oko 6%, dok se u 2008. godini očekuje niža stopa rasta od 5,1%. Prema procjenama, budžetski deficit u Hrvatskoj u 2007.godini iznosio je 2,3 % BDP-a. Ostali makroekonomski i fiskalnipokazatelji u Hrvatskoj mogu se ocijeniti kao zadovoljavajući, izuzev inflacije koja je u decembru iznosila 5,8% na godišnjemnivou. Prema preliminarnim podacima, u 2007. godini deficittekućeg računa bilansa iznosio je oko 8,3% BDP-a, dok u 2008. godini očekujemo blago poboljšanje na nivou od oko 7,9% BDP. Podaci Eurostata ukazuju da će u Hrvatskoj BDP po stanovniku (po standardu kupovne moći) u 2007. godini iznositi 51,8% prosjeka EU-27, dok će u 2008. godini dostići nivo od 52,9%.

U Srbiji je u 2007. godini došlo do pogoršanja ekonomskih per-formansi, inflacija je bila u porastu, a BDP je usporio rast kao po-sljedica naglašenog učešća sektora usluga i niske izvozne orjen-tisanosti u sektoru proizvodnje. Narodna banka Srbije je uvrdila kao ciljnu stopu inflacije baznu inflaciju u rasponu od 4 do 8%.

130

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

U decembru 2007. godine godišnja stopa inflacije iznosila ječak 10,1%, a bazne inflacije 5,4%. Kao razlozi ostvarene visokestope inflacije navode se inflatorna očekivanja, poljoprivrednišokovi, fiskalna ekspanzija i porast zarada. U decembru je go-dišnja stopa rasta BDP-a iznosila 7,2%, dok se godišnja stopa za 2008. procjenjuje na 6,0%.

Prema podacima EBRD, očekivana stopa privrednog rasta u BIH u 2007. godini je 6,0%. U 2007. došlo je do sniženja stope in-flacije u BIH tako da je u septembru 2007. godine iznosila 1,6%na godišnjem nivou i manja je nego inflacija zabilježena u istommjesecu prethodne godine za 4,1%. Ovakvo kretanje inflacije

bilo je i očekivano, s obzirom na razloge inflacije u 2006. godini(uvođenje PDV-a).

U Makedoniji je godišnja stopa inflacije u 2007. godini mjerenaindeksom cijena na malo iznosila 4,6%. Stopa privrednog rasta u Makedoniji za drugi kvartal 2007. godine iznosila je 4,0%, a prema procjenama EBRD-a za 2007. stopa rasta je 5,5%.

U Albaniji prema procjenama u 2007. godini ostvarena je go-dišnja stopa privrednog rasta od 6,0%, dok je inflacija za istiperiod iznosila 3,0%.

Box br. 7.1 - Globalni rizici

Sistemski finansijski rizici su rijetki. Posljedice takvih kriza su dalekosežne. Povezanost tržišta se povećava tako da se uticaji šoka u jednoj zemlji reflektuju na fundamente u drugim zemljama.

Trenutni sistemski finansijski rizik, prouzrokovan krizom drugorazrednih (subprime) hipotekarnih kredita, uticao je na rast neizvijesnosti i globalnog rizika. Potencijalna opasnost je da finansijska kriza dovede do recesije američkeprivrede. Azijske ekonomije bi u slučaju recesije u SAD-u usporile rast svojih ekonomija. Još uvijek je nejasno kako bi se eventualna recesija u Americi odrazila na evropske ekonomije. Takođe, dalje opadanje vrijednosti dolara bi moglo ugroziti njegovu poziciju kao dominantne valute u rezervama centralnih banaka, što bi potom uticalo i na političku poziciju SAD-a u svijetu.

Finansijska tržišta su prošla proces transformacije. Deregulacijom razvijenih tržišta uklonjene su barijere za pri-stup tržištima. Rezultat je bio povećana „prekogranična“ konkurencija i nastanak globalnih finansijskih institucijakoje su postale predvodnici inovacija. Inovacije su omogućile da se rizik bolje raspodijeli, ali i da se teže izračuna-va, identifikuje i locira. Direktna posljedica globalizacje finansijskih tržišta je bila da se rizik lakše prenosi međufinansijskim institucijama. Granica između djelatnosti se počela brisati jer, primjera radi, banke pozajmljuju osi-guravajućim društvima, pri čemu i banke i re-osiguravajuća društva kupuju instrumente koji su vezani za osigu-ranja. Ovim putem rizik se prenosi i na kapitalna tržišta. Inovacije finansijskog sistema ne samo da pomažu da serizik dijeli i absorbuje već i uvećava šansu od sistemskog šoka. Preraspodjelom rizika sistemski rizik je stabilizovan u vrijeme normalnih tržišnih kretanja, dok u vrijeme šoka pojačava ciklične flukturacije.

Rastući problem u svijetu je sigurnost snabdijevanja hranom. Prema Organizaciji za hranu i poljoprivredu (Food and Agriculture Organisation), sigurnost u snabdijevanju hranom je obezbijeđena ako svi ljudi, u svakom datom trenutku, imaju materijalnu mogućnost i fizički pristup dovoljnim količinama sigurne i zdrave hrane. Govoreći osigurnosti u obezbijeđenosti hranom, slično energiji, mora se napomenuti da nije riječ samo o neometanoj fizi-čkoj snabdijevenosti, već i o cijeni koja bi omogućila neometanu ekonomsku aktivnost. Svjetske rezerve hrane su u 2007. godini bile na najnižem nivou. Cijene glavnih prehrambenih proizvoda su rekordno porasle, pri čemu je samo kukuruz krajem 2007. godine dostigao 50% višu cijenu od one zabilježene dvanaest mjeseci ranije. Rast cije-na prehrambenih proizvoda se desio i u zemljama koje se pretežno oslanjaju na svoju proizvodnju. Prema procjeni Ujedinjenih Nacija, broj svjetskog stanovništva će dostići devet milijardi do 2050. godine, što će preko rasta tražnje uticati na dalji rast cijena prehrambenih proizvoda.

131

MEĐ

UN

ARO

DN

A EK

ON

OM

IJA

U cilju smanjenja emitovanja štetnih gasova, kako bi se usporile klimatske promjene, Evropska unija planira da na njenom tržištu bude korišćeno 5,75% bioloških goriva do 2010. godine, odnosno 10% do 2020. Sve više zemalja (SAD, Indija, Brazil itd.) primjenjuje slične direktive, značajno umanjujući površinu obradive zemlje koja se koristi za proizvode u prehrambenoj industriji. Žitarice se sve više koriste u proizvodnji bioloških goriva, što utiče na rast cijena prehrambenih proizvoda.

Energija će biti važna tema u kreiranju međunarodne politike. Cijene nafte su u 2007. godini dostigle rekordne iznose i pretpostavlja se da se u bliskoj budućnosti neće značajnije smanjiti. Jedan od razloga su zastarjele tehnike proizvodnje, za čiju modernizaciju treba uložiti oko 11,6 triliona dolara do 2030. godine. Takođe, ne treba zanema-riti ni veliki rast svjetske tražnje, koji će ukoliko se nastavi dosadašnji tempo rasta porasti za 37% do 2030. godine. Ugalj, s druge strane, je najjeftinije fosilno gorivo. Obično je povezan sa značajnim zagađivanjem atmosfere. Gas je, nasuprot uglju, najčistije fosilno gorivo, ali nije jednostavan za transport. Biloška goriva su ograničenog obima proizvodnje. Globalizacija je integrisala različite regione i učinila da dostavni kanali budu jedni od glavnih rizika u budućnosti s obzirom na zavisnost svjetske ekonomije od centara proizvodnje (npr. uticaj djelovanja paramilitar-nih formacija u Nigeriji na rast cijena nafte).

Među svjetskim rizicima se ubrajaju i starenje stanovništva što umanjuje broj zaposlenih, a otuda i moć fiskalnihmjera. Zatim, razvoj nuklearnog naoružanja u nekim zemaljama, organizovani međunarodni kriminal i terorizam, uništavanje ekosistema, suše, poplave, uragani i zemljotresi. U razvijenom svijetu se povećava broj ljudi koji pate od hroničnih oboljenja (dijabetis, kardiovaskularne bolesti i gojaznost). U nerazvijenom svijetu zabrinjavajuća je i dalja prisutnost infektivnih oboljenja (sida, malarija, TB). Takođe, globalizacijom je omogućen brži prenos bolesti.

7.2. Kamatne stope

ECB - Evropska centralna banka (u daljem tekstu ECB) je svoju referentnu kamatnu stopu posljednji put povećala u junu 2007. godine na 4,0%, tj. za 25 bazičnih poena, što je najviši nivo u posljednjih pet godina. Kamatna stopa ECB do kraja godine ostala

Tabela br. 7.2 - Kretanje kamatnih stopa ECB tokom 2007. godinu, (godišnji procentualni iznosi)

Datum Depozitne olakšice

Glavne operacije refinansiranja Marginalni kreditni aranžmani

Minimalne varijabilne stope

2007. 06. jun 3,00 4,00 5,00

14. mart 2,75 3,75 4,75

2006.

13. dec. 2,50 3,50 4,50

11. okt. 2,25 3,25 4,25

9. avgust 2,00 3,00 4,00

15. jun 1,75 2,75 3,75

8. mart 1,50 2,50 3,50

2005. 6. dec. 1,25 2,25 3,25

Izvor: ECB

je nepromijenjena, iako se očekivalo da će doći do smanjenja, ali takva odluka nije donijeta zbog inflatornih pritisaka u eurozoni.Kreatori ekonomske politike u eurozoni više pažnje poklanjaju suzbijanju inflacije nego usporenom privrednom rastu. Ekono-misti procjenjuju da ECB ni na sljedećem sastanku neće mijenjati kamatnu stopu. Međutim, očekuje se da će ECB u 2008. godini

132

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

smanjiti referentnu kamatnu stopu u cilju podsticanja privrednog rasta, ukoliko ne dođe do rasta inflacionih očekivanja. Misli se daće stabilizacija inflacionih očekivanja imati prioritet u odnosu napodsticanje ekonomskog rasta.

FED – Na sastanku 11.12.2007. godine, FED je opet odlučio da snizi referentnu kamatnu stopu za 0,25 bazičnih poena tako da je krajem godine ona iznosila 4,25%. FED je u 2007. godini pokušao da sniženjem kamatne stope uspori recesiju američke ekonomije koja je nastala kao posljedica krize na tržištu hipo-tekarnih zajmova.

BoJ - Tokom 2006. godine u Japanu su se stekli uslovi da Cen-tralna banka, zahvaljujući rastu cijena i dobroj konjukturi, pre-kine svoju izuzetno ekspanzivnu monetarnu politiku, koju je vodila prethodnih pet godina održavajući referentnu kamatnu stopu na nuli. Tako je u julu 2006. godine Centralna banka Ja-pana povećala kamatnu stopu za 0,25 bazičnih poena i pono-vo u februaru 2007. godine, tako da ona sada iznosi 0,50%, a očekivanje investitora na tržištu da će doći do ponovnog rasta referentne kamatne stope do kraja 2007. godine nije se ispuni-lo. Na sastanku BoJ-a, održanom 19. decembra 2007. godine, jednoglasnom odlukom kamatna stopa je zadržana na 0,50%, čime je učvršćeno stanovište da se ni u skorijoj budućnosti nivo referentne kamatne stope na jen neće povećavati.

Tabela br. 7.3 - Pregled i predviđanje nivoa referentnih kamatnih stopa pojedinih centralnih banaka

Valuta Referentna kamatna stopa 28.12.2007

Posljednja promjena

Datum posljednje promjene

Naredni sastanak Predviđanje

EUR „Refinance Rate“ 4,00% +25bp 06.06.2007. 10.01.2008 bez promjena

CHF „Libor Target Rate“ 2,75% +25bp 13.09.2007. 13.03.2008. +25bp

JPY „Target rate“ 0,50% +25bp 21.02.2007. 22.01.2008. bez promjena

GBP „Repo Rate“ 5,50% +25bp 06.12.2007. 10.01.2008. bez promjena

USD „FED Funds Target Rate“ 4,25% +25bp 11.12.2007. 30.01.2008. -25bp

Izvor: Izvještaj sa međunarodnih finansijskih tržišta NBS

7.3. Kretanje kurseva

U 2007. godini kurs EUR/USD kretao se u rasponu od 1,43$ za euro (minimalna vrijednost ostvarena tokom ovog izjveštajnog perio-da, na zatvaranju 20. decembra) do 1,47 (maksimalna vrednost ostvarena 28. decembra). Evropa doživljava dvostruku nevolju, jer na jednoj strani ulazi u period u kome će zbog jačanja vrije-dnosti eura njena konkurentna sposobnost sve više padati, dok sa druge strane, u trgovinskoj razmjeni sa partnerima iz azijskih zemalja sve više ostvaruje spoljnotrgovinski deficit.

Posljednjih par godina euro je značajno apresirao prema dolaru. Budući da juan, u istom periodu, minimalno varira prema do-laru, a i da je određen broj valuta vezan za dolar znači da euro prema svima njima povećava svoju vrijednost. Ovakva situaci-ja negativno utiče na izvozne mogućnosti evropskih zemalja i utiče na privredni rast. Od svoje najniže tačke prema dolaru iz oktobra 2000. godine euro je apresirao negdje za oko 70%. Dolar je u 2007. godini oslabio 10,6%, a 11,4% u 2006. godini u odnosu na euro.

U 2007. godini razmjenski kurs JPY/EUR je bio nestabilan. U prvoj polovini 2007. godine jen je jačao u odnosu na euro, a razlog je bio preusmjeravanje sredstava od strane japanskih investitora na domaće tržište usljed fiskalnih efekata. Nakon toga došlo jedo oporavka na azijskim tržištima akcija i podstaklo je investi-tore da kupuju visoko – prinosne valute, tako da „carry trade“

133

MEĐ

UN

ARO

DN

A EK

ON

OM

IJA

dovodi do slabljenja vrijednosti jena. U junu 2007. godine jedan euro prosječno je vrijedio 145,105 jena, a u decembru 157,89 jena. Ove oscilacije najviše su bile podstaknute očekivanjima

Grafik br. 7.2 – Kretanje kursa USD/EURtokom 2007. godine

Izvor: ECB

Grafik br. 7.3 – Kretanje kursa JPY/EUR iJPY/USD tokom 2007. godine

Izvor: ECB

učesnika na finansijskom tržištu o pravcima monetarne politikeBanke Japana u budućnosti, kao i kratkoročnim špekulativnim transakcijama na novčanom tržištu.

NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI 8

137

NA

JZN

AČA

JNIJ

I DO

GAĐ

AJI

Najznačajniji događaji u januaru 2007. godine

Crna Gora je u Vašingtonu postala članica Međunarodnog mo-netarnog fonda i Svjetske banke.

Predstavnici Centralne banke Crne Gore i Narodne banke Ma-kedonije potpisali su u Skoplju Memorandum o razumijevanju, kojim je definisana saradnja dvije institucije u oblasti kontrolebanaka.

Britanska kompanija MNSS /MN Speciality Steels/ postala je novi vlasnik nikšićke „Željezare“ koju je preuzela na Skupšti-ni akcionara.

Crnogorske hotele „Sveti Stefan“, „Miločer“ i „Kraljičina plaža“ preuzela je singapurska kompanija „Aman Resorts“, u skladu sa potpisanim ugovorom o dugoročnom zakupu i investiranju.

Izborom novog Borda direktora na Skupštini akcionara, u ko-jem će austrijski građevinski koncern „Štrabag“ /Strabag/ imati pet od sedam predstavnika, ta firma je postala većinski vlasnikpreduzeća „Crnagoraput“.

Najznačajniji događaji u februaru 2007. godine

Crnogorska Vlada usvojila je Predlog programa rada za 2007. godinu. Takođe, Vlada je usvojila Okvirni sporazum o uslovima buduće saradnje Crne Gore i Evropske investicione banke na in-frastrukturnim, kao i projektima iz drugih oblasti.

Predstavnici crnogorske i hrvatske Vlade potpisali su u Zagrebu protokol o osnivanju Poslovnog savjeta za privrednu saradnju dviju zemalja koji bi trebalo da doprinese daljem razvoju ekonomskih odnosa i podsticanju robne razmjene i ulaganja.

Predstavnici Evropske agencije za rekonstrukciju finansiraće, uokviru programa podrške Evropske unije crnogorskom civilnom sektoru, pet projekata nevladinih organizacija u Crnoj Gori, sa ukupno 770.000 eura.

Najznačajniji događaji u martu 2007. godine

Crna Gora zvanično je postala članica holandske konstituence u Međunarodnom monetranom fondu i grupi Svjetske banke.

Poslanici crnogorske Skupštine ratifikovali su Sporazum o iz-mjeni i pristupanju Centralnoevropskom sporazumu o slobo-dnoj trgovini CEFTA 2006.

Predstavnici Centralne banke Crne Gore i mađarskog Tijela za su-perviziju finansijskih tržišta potpisali su u Budimpešti Memoran-dum o razumijevanju i saradnji u oblasti kontrole banaka.

Predsjednik Savjeta Centralne banke Crne Gore i guverner Narodne banke Bosne i Hercegovine potpisali su u Sarajevu Memorandum o razumijevanju i saradnji u oblasti kontrole banaka.

Najznačajniji događaji u aprilu 2007. godine

Usvojena je Uredba o poreskim olakšicama, prema kojoj će, za zapošljavanje određenih kategorija nezaposlenih, stopa poreza i doprinosa biti smanjena sa 61% na 28%.

Predstavnici tri crnogorske osiguravajuće kuće osnovali su u Po-dgorici Nacionalni biro osiguravača Crne Gore, s ciljem da una-prijedi, razvija i afirmiše poslovanje članova i branše.

Predstavnici Uprave za šume i kompanije „Vektra – Jakić“ po-tpisali su, deset mjeseci nakon prodaje nekadašnjeg pljevalj-

138

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

skog giganta, ugovor o dodjeli koncesija na šume u narednih 30 godina.

Njemačka je obećala Crnoj Gori 24,5 miliona eura vrijednu fi-nansijsku podršku i tehničku pomoć, namijenjenu projektima iz oblasti energetike, turizma i obrazovanja.

Dogovoreno je da će Rusija, 18 miliona dolara duga bivšeg So-vjetskog saveza Crnoj Gori, vratiti pružanjem usluga i isporukom mašina i opreme crnogorskoj energetici, šumarstvu, željezničkom saobraćaju, ali i vodosnabdijevanju i obrazovanju.

Najznačajniji događaji u maju 2007. godine

Predstavnici crnogorske Vlade i Evropske banke za obnovu i razvoj potpisali su Protokol o trogodišnjoj saradnji, vrijedan 30 miliona eura.

Crnogorska i Vlada Bugarske potpisale su Sporazum o ekonomskoj saradnji koji predviđa i formiranje međuvladinog savjeta, što bi trebalo da unaprijedi ekonomske odnose dviju zemalja.

Multinacionalni proizvođač cigareta „Filip Morris“ dobio je do-zvolu za osnivanje kćerke firme u Crnoj Gori – „Filip MorisMontenegro“.

Najznačajniji događaji u junu 2007. godine

Crna Gora je dobila svog prvog predstavnika u Međunarodnom monetarnom fondu u Vašingtonu.

Bord izvršnih direktora Svjetske banke odobrio je četvorogodi-šnju partnersku strategiju za Crnu Goru i deset miliona dolara kredita za razvoj održivog turizma u zemlji.

Crnogorska Skupština ratifikovala je Ugovor o preuzimanjuzajmova, kredita i novčanih pomoći Svjetske banke, i usvojila Zakon o reproduktivnom materijalu šumskog drveća, kao i iz-mjene i dopune Zakona o spoljnoj trgovini i Zakona o stranim ulaganjima.

Crnogorska Vlada usvojila je Politiku unapređenja ekonomskih odnosa sa inostranstvom, koja definiše načela, pravce i prioritetebilateralno ekonomske saradnje Crne Gore sa inostranstvom.

Crnogorska Vlada odlučila je da u avgustu, prije isteka za to planiranog roka, otplati dio dugovanja Međunarodnoj banci za obnovu i razvoj (IBRD), od oko 20 miliona eura, čime će, kako je saopšteno, smanjiti javni dug za skoro jedan procentni poen bruto domaćeg proizvoda (BDP).

Predstavnici stečajne uprave „Rudnika mrkog uglja“ Berane i britanske kompanije „Global stil“ /Steel/ potpisali su kupopro-dajni ugovor o prodaji beranskog preduzeća po cijeni od dva miliona eura.

Najznačajniji događaji u julu 2007. godine

Crnogorski parlament je usvojio Zakon o jahtama, Zakon o osi-guranju u saobraćaju, kao i izmjene i dopune Zakona o povra-ćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenju i izmjene i dopune Zakona o turističkim organizacijama.

Vlada je usvojila Plan privatizacije za ovu godinu, kojim je pre-dviđena privatizacija oko 60 preduzeća putem javnih tendera, aukcija i prodajom akcija na berzi.

Predstavnici vlada Njemačke i Crne Gore potpisali su u Podgorici protokol o saradnji, kojim je predviđen iznos od 29,2 miliona eura kao finansijska i stručna podrška crnogorskoj ekonomiji.

Slovenačka kompanija „Petrol“ i „Montenegro bonus“ osnova-li su na Cetinju partnersku kompaniju „Petrol Bonus“, koja bi u narednih nekoliko godina trebalo da investira preko 154 milio-na eura u Crnu Goru.

Započela je gradnja 400 kilovoltnog dalekovoda Podgorica – Ti-rana, koji će omogućiti elektroenergetskom sistemu Crne Gore i Albanije puni pristup u regionu i osnažiti regionalnu elektro-energetsku mrežu.

Sporazum o jedinstvenoj zoni slobodne trgovine u jugoistočnoj Evropi (CEFTA), stupio je na snagu u Crnoj Gori, Albaniji, Make-doniji, Moldaviji i Kosovu.

Najznačajniji događaji u avgustu 2007. godine

Predstavnici crnogorske Vlade i Svjetske banke potpisali su, prvi put od nezavisnosti Crne Gore, finansijske ugovore o 19 milio-

139

NA

JZN

AČA

JNIJ

I DO

GAĐ

AJI

na dolara kredita namijenjenih finansiranju projekata održivograzvoja turizma i snabdijevanja električnom energijom. Takođe, sa francuskom kompanijom „Luj Berže“ (Louis Berger) potpisan je ugovor o izradi studije izvodljivosti izgradnje dva autoputa u Crnoj Gori.

Predstavnici Direkcije za saobraćaj i udruženja „Joint venture“, koje čine podgorički Građevinski fakultet i Centar za puteve Voj-vodine, potpisali su Ugovor o izradi projekta dionice autoputa od Smokovca do Veruše, vrijedan skoro milion i po eura.

Ministarstvo poljoprivrede procijenilo je da su crnogorski pro-izvođači žitarica, krompira i kontinentalnog voća, zbog suše imali za trećinu manje prinose i preduzeli su mjere za smanje-nje štete nastale od ekstremno visokih temperatura koje su za-bilježene ovog ljeta.

Najznačajniji događaji u septembru 2007. godine

Evropska banka za obnovu i razvoj usvojila je prvu strategiju za Crnu Goru, koja se kao nezavisna država prošle godine pridružila toj finansijskoj instituciji.

Predstavnici vlada Crne Gore, Hrvatske i Albanije potpisali su ministarsku deklaraciju o gradnji jonsko-jadranskog gasovoda, koji treba da se spoji sa transjadranskim.

Crnogorska Vlada usvojila je Strategiju restrukturiranja Želje-znice Crne Gore, kojom planira da do kraja naredne godine pri-vatizuje prevozne kapacitete, a infrastrukturu vrati potpuno u vlasništvo države.

Međunarodno Internet udruženje za dobijanje imena i adresa odobrilo je zahtjev Crne Gore da joj delegira .me domen, koji treba da zamijeni sadašnje .yu poddomene.

Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća pozvala je zainte-resovane za projekat „Energetska efikasnost i obnovljivi izvorienergije“, da se prijave za kredite do 500.000 eura.

Predstavnici Vlade Crne Gore i pet crnogorskih banaka potpisa-li su Ugovor o realizaciji projekta pod nazivom „250 stambenih kredita“, koji se odnosi na zaposlene u državnoj upravi i one koji primaju plate preko Fonda za zdravstvo.

Najznačajniji događaji u oktobru 2007. godine

Ustavotvorna Skupština Crne Gore usvojila je najviši pravni akt države 19. oktobra 2007. godine dvotrećinskom većinom. Usta-vom je Centralna banka Crne Gore definisana kao „samostalnaorganizacija, odgovorna za monetarnu i finansijsku stabilnost ifunkcionisanje bankarskog sistema“.

Vlada je usvojila Strategiju razvoja malih i srednjih preduzeća od 2007. do 2010. godine, koja postavlja ciljeve i razrađuje zadatke za njihov uspješan rad.

Kontrolni paket akcija podgoričkog „Zetatransa“ prodat je na Montenegroberzi slovenačkoj „Intereuropi“ za 12,4 miliona eura.

Predstavnici Luke Bar i željezničkih preduzeća iz Mađarske, Sr-bije i Crne Gore potpisali su u Baru Memorandum o saradnji u transportu kontejnera do Budimpešte.

Crna Gora i Evropska unija potpisale su Sporazum o stabilizaci-ji i pridruživanju - međunarodni ugovor koji uspostavlja pravni okvir za uzajamnu saradnju i postepeno približavanje evrop-skim standardima.

Skupština Crne Gore povećala je republički budžet za 2007. godinu za petinu, na 749 miliona eura, usvajajući njegov rebalans.

Predstavnici Vlade, Svjetske i KfW banke dogovorili su izradu studije izgradnje cjevovoda duž jadransko-jonskog autoputa, što je veoma značajno za Crnu Goru zbog izraženog deficitaelektrične energije i mogućnosti korišćenja prirodnog gasa kao alternativnog energenta.

Najznačajniji događaji u novembru 2007. godine

Savjet Centralne banke Crne Gore usvojio je set mjera koje teba da djeluju na usporavanje kreditnog rasta. Guverneri centralnih banaka Crne Gore i Rusije, potpisali su Memorandum o razumi-jevanju i saradnji u oblasti kontrole banaka.

Crnogorska Vlada usvojila je Predlog zakona o budžetu za na-rednu godinu koji iznosi skoro 1,2 milijarde eura, kao i Nacrt zakona o radu.

140

GOD

IŠN

JI IZ

VJEŠ

TAJ G

LAVN

OG

EKO

NO

MIS

TE •

2007

Poslanici crnogorske Skupštine usvojili su Zakon o doprinosima za obavezno socijalno osiguranje, Zakon o sprječavanju pra-nja novca, kao i izmjene i dopune Zakona o budžetu i Zakona o igrama na sreću. Takođe, usvojen je i Finansijski i Izvještaj o radu Centralne banke Crne Gore.

Crna Gora je na 17. zasjedanju Generalne skupštine Svjetske turističke organizacije u Kartageni de Indias, u Kolumbiji, pri-mljena u punopravno članstvo te organizacije koja okuplja 153 države svijeta.

Slovenačka reosiguravajuća kuća „Sava Re“ kupila 99,92% akcija crnogorskog „Montenegro osiguranja“ za 15 miliona eura.

Predstavnici crnogorskog lanca trgovina „Mex“ i „Merkatora“ potpisali su ugovor o strateškom povezivanju, kojim je slove-načka kompanija ušla na tržište Crne Gore.

Najznačajniji događaji u decembru 2007. godine

Crnogorska Vlada usvojila je Strategiju razvoja energetike do 2025. godine, čije je glavno opredjeljenje radikalno povećanje stepena energetske efikasnosti, gradnja novih objekata i sma-njenje deficita električne energije.

Crna Gora je postala 40. članica Banke za razvoj Savjeta Evro-pe.

U Podgorici je potpisan ugovor o prodaji državnih 42,4% akcija nikšićkog mlina „Muharem Asović“, uz dokapitalizaciju, novo-sadskoj kompaniji „Agroglobe“.

Skupština Crne Gore usvojila je državni budžet za 2008. godi-nu od oko 1,2 milijarde eura, koji prvi put obuhvata i državne fondove.

9PRILOZI

143

Učešće u

2006.

ø 2006 =100 INDEX NIVOA

2006. 2007. XII 2007.XI 2007.

XII 2007.XII 2006.

I-XII 2007.I-XII 2006.XI XII I - XII XI XII I - XII

Industrija ukupno 100.0 105.6 110.0 100.0 111.7 118.5 100.1 106.1 107.7 100.1

Vađenje ruda i kamena 6.2 93.7 105.7 100.0 168.9 63.6 101.5 37.7 60.2 101.5

Vađenje energ. sirovina 2.4 108.2 104.7 100.0 98.2 136.6 78.1 139.1 130.5 78.1

Vađenje kamenog uglja, lignita i treseta 2.4 108.2 104.7 100.0 98.2 136.6 78.1 139.1 130.5 78.1

Vađenje ostalih sirovina i mat. 3.8 84.7 106.3 100.0 212.2 18.8 115.9 8.9 17.7 115.9

Vađenje ruda metala 3.1 85.6 114.7 100.0 229.4 - 101.2 - - 101.2

Vađenje ostalih ruda i kamena 0.7 81.3 70.9 100.0 139.9 97.9 177.7 70.0 138.1 177.7

Prerađivačka industrija 70.0 108.7 108.1 100.0 107.0 119.4 109.3 111.6 110.5 109.3

Prehrambeni proizvodi, pića i duvan 8.1 94.6 126.0 100.0 86.2 111.0 99.3 128.8 88.1 99.3

Proizvodnja prehr. proiz. i pića 7.3 98.8 135.0 100.0 88.2 110.1 99.7 124.8 81.6 99.7

Proizvodnja duvanskih proizvoda 0.8 54.6 39.9 100.0 67.2 119.7 95.5 178.1 300.0 95.5

Proizvodnja tekstila i tekst. proizvoda 1.4 114.3 132.0 100.0 118.5 118.6 92.4 100.1 89.8 92.4

Proizvodnja tekstilnih tkanina 0.1 221.1 123.8 100.0 15.0 67.7 58.8 451.3 54.7 58.8

Proizvodnja odjevnih predmeta i krzna 1.3 106.8 132.6 100.0 125.8 122.2 94.8 97.1 92.2 94.8

Proizvodnja kože i predmeta od kože 0.1 113.9 243.1 100.0 113.9 - 163.3 - - 163.3

Prerada drveta i proizvodi od drveta 2.2 112.3 132.5 100.0 112.5 98.1 101.3 87.2 74.0 101.3

Proizvodnja papira, izdavanje i štampanje 0.9 74.7 72.2 100.0 81.4 89.7 105.7 110.2 124.2 105.7

Proiz.celuloze, papira i prerada papira 0.3 77.9 100.7 100.0 106.3 138.8 144.5 130.6 137.8 144.5

Izdavanje štampanje i reprodukcija 0.6 73.0 57.5 100.0 68.6 64.4 85.6 93.9 112.0 85.6

Proizv. hemijskih proizvoda i vlakana 4.3 142.4 130.4 100.0 141.5 200.6 145.8 141.8 153.8 145.8

Proizvodnja proizv. od gume i plast. masa 0.1 125.5 196.4 100.0 137.2 130.4 101.5 95.0 66.4 101.5

Proiz. proizv. od ost. nemetalnih minerala 6.1 99.3 99.4 100.0 94.8 102.8 99.6 108.4 103.4 99.6

Proizv. osnovnih metala i met. proizvoda 44.3 108.6 103.0 100.0 109.1 118.9 110.5 109.0 115.4 110.5

Proizvodnja osnovnih metala 42.1 106.8 101.9 100.0 107.7 117.4 108.7 109.0 115.2 108.7

Proizvodnja metalnih proizvoda osim mašina 2.2 142.0 122.9 100.0 134.5 147.5 143.2 109.7 120.0 143.2

Proizvodnja mašina i uređaja, ostala 1.7 133.1 113.7 100.0 97.0 85.9 96.7 88.6 75.5 96.7

Proizvodnja maš. uređaja i apar. za domać. 0.1 105.7 105.7 100.0 105.7 52.8 160.4 50.0 50.0 160.4

Proizvodnja saobraćajnih sredstava 0.6 120.9 65.1 100.0 124.0 89.9 97.7 72.5 138.1 97.7

Prerađivačka industrija, ostala 0.1 93.6 100.8 100.0 141.5 144.2 98.7 101.9 143.1 98.7

Proizvodnja električne energije, gasa i vode 23.8 99.5 116.8 100.0 110.9 130.0 72.6 117.2 111.3 72.6

Prilog A. Realna kretanja

Tabela br. 2 – Industrijska proizvodnja

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

Tabela br. 1 – Pregled makroekonomskih kretanja

OPIS2006. 2007. (lančani indeks)

XII/XI I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Industrijska proizvodnja (index) 104.0 76.9 115.0 110.5 89.5 97.1 95.1 99.9 111.8 98.9 119.1 95.6 106.1

Troškovi života (index) 100.3 100.3 100.1 100.2 100.4 100.6 99.4 101.7 100.6 102.1 100.7 101.0 100.3

Cijene na malo (index) 100.2 100.2 100.0 100.3 100.7 100.3 100.2 102.3 100.1 101.9 100.6 101.0 100.2

144Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG

Tabela br. 3 – Industrijska proizvodnja

Ukupno Vađenje ruda i kamena Prerađivačka industrija Proiz. el. energije, gasa i vode

2000=100Godišnja

stopa rastaMjesečna

stopa rasta2000=100

Godišnja stopa rasta

Mjesečna stopa rasta

2000=100Godišnja

stopa rastaMjesečna

stopa rasta2000=100

Godišnja stopa rasta

Mjesečna stopa rasta

2001. 99.3 -0.7 88.5 -11.5 101.6 1.6 93.9 -6.12002. 99.9 0.6 95.1 7.5 103.9 2.3 87.7 -6.62003. 102.3 2.4 96.5 1.4 101.8 -2.1 103.1 17.52004. 116.4 13.8 91.5 -5.1 115.1 13.1 124.7 21.02005. 114.2 -1.9 91.7 0.2 118.0 2.5 108.0 -13.42006. 115.3 1.0 94.4 2.9 118.1 0.1 111.3 3.1

2003.

Jan. 100.9 29.0 -16.0 46.3 -38.2 -29.9 86.2 13.1 -21.8 124.2 42.3 -26.3Feb. 111.7 27.9 13.3 66.8 -25.8 44.1 97.2 -2.3 13.1 163.9 189.3 10.7Mar. 113.8 14.3 -0.3 77.0 5.9 15.2 107.3 0.2 10.1 144.1 64.1 -17.8Apr. 83.5 -11.3 -26.8 56.4 13.6 -26.8 95.6 -16.4 -11.0 58.8 13.2 -59.1Maj 80.9 0.4 -3.1 56.1 -22.0 -0.5 98.4 -5.9 3.1 40.2 134.2 -31.6Jun 102.6 7.5 26.9 98.1 -2.3 74.2 111.7 3.2 13.5 79.2 35.4 96.7Jul 107.0 1.5 -1.3 100.7 -10.9 3.0 105.6 -5.2 -5.4 89.7 3.2 13.4Avg. 100.0 6.9 -1.3 210.7 58.4 109.3 97.8 2.3 -7.3 71.9 -5.0 -19.7Sep. 106.4 -1.1 -3.3 177.3 40.6 15.8 98.8 -10.6 1.0 66.4 -29.2 -7.9Okt. 104.7 -11.1 8.4 103.9 -14.0 -41.4 113.2 1.7 14.6 166.8 23.6 10.1Nov. 103.7 -10.8 -1.0 88.6 -27.5 -14.8 104.5 -3.6 -7.7 105.9 -22.0 29.2Dec. 122.0 1.6 17.7 75.1 13.8 -15.3 101.9 2.2 6.9 164.8 0.5 55.7

2004.

Jan. 100.8 -0.1 -17.4 56.3 21.5 -25.2 85.0 -1.4 -23.9 124.2 0.0 -4.1Feb. 107.8 -3.5 9.4 71.7 7.4 27.6 95.4 -1.8 12.7 151.5 -7.6 2.3Mar. 112.6 -1.1 2.3 46.1 -40.1 -35.6 123.3 14.9 28.9 103.9 -27.9 -35.9Apr. 120.8 44.7 7.0 58.3 3.4 26.3 117.2 22.5 -5.3 150.3 155.7 45.1Maj 118.1 46.0 -2.2 53.8 -4.1 -7.8 113.3 15.2 -3.0 190.8 374.2 0.2Jun 119.5 16.5 -0.3 101.4 3.3 87.6 117.6 5.3 1.6 129.6 63.7 -13.9Jul 113.6 6.1 -9.3 100.0 -0.7 -1.0 119.3 13.0 2.8 77.0 -14.2 -40.6Avg. 100.2 0.2 -6.2 90.4 -57.1 -9.6 114.0 16.5 -3.8 65.2 -9.3 -15.1Sep. 121.9 14.6 10.6 164.3 -7.3 82.1 118.2 19.6 3.6 74.5 12.3 13.9Okt. 112.3 7.3 1.4 102.1 -1.7 -37.9 123.4 9.0 4.5 173.3 3.9 14.4Nov. 123.8 19.4 10.1 88.3 -0.3 -3.7 121.6 16.3 -1.5 140.4 32.5 64.7Dec. 156.5 28.3 26.6 166.9 122.1 88.2 128.1 25.7 15.4 198.4 20.4 41.5

2005.

Jan. 114.2 13.3 -27.0 61.5 9.3 -63.0 101.1 19.0 -27.8 130.6 5.1 -16.3Feb. 101.9 -5.5 -8.7 42.8 -40.4 -30.4 104.2 9.2 3.4 114.1 -24.7 -26.7Mar. 117.6 4.5 13.1 83.8 81.7 96.1 117.6 -4.6 12.6 129.2 24.4 5.8Apr. 105.8 -12.4 -10.3 61.6 5.7 -26.5 114.6 -2.2 -2.9 95.3 -36.6 -26.1Maj 111.4 -5.7 5.4 70.3 30.8 14.3 119.2 5.2 4.3 129.5 -32.1 7.5Jun 115.7 -3.2 2.3 108.4 7.0 53.4 122.0 3.7 0.2 100.3 -22.6 -1.9Jul 125.0 10.1 4.1 106.0 6.0 -1.9 137.1 14.9 13.9 79.0 2.7 -21.1Avg. 116.7 16.5 -1.5 129.4 43.1 22.0 133.0 16.7 10.1 67.8 4.0 11.7Sep. 133.2 9.3 3.8 146.1 -11.1 13.1 129.1 9.2 -3.1 92.1 23.6 35.3Okt. 110.2 -1.9 -9.0 101.2 -0.9 -30.7 120.1 -2.7 -6.9 175.4 1.2 -11.5Nov. 120.9 -2.4 9.3 74.3 -15.9 -26.7 118.1 -2.9 -6.9 142.3 1.4 65.0Dec. 123.4 -21.2 2.2 116.1 -30.4 55.5 111.4 -13.0 3.3 129.4 -34.8 -9.0

2006.

Jan. 120.7 5.7 -2.1 93.0 51.3 -19.5 100.5 -0.6 -17.6 144.9 11.0 42.5Feb. 106.7 4.7 -9.5 91.8 114.8 -1.3 96.0 -7.9 -4.1 139.8 22.6 -19.0Mar. 121.2 3.0 11.3 90.5 8.0 -1.4 118.8 1.0 23.3 138.7 7.3 -7.4Apr. 105.0 -0.8 -13.7 70.8 14.9 -21.8 114.2 -0.3 -4.1 89.8 -5.8 -35.1Maj 114.3 2.6 9.0 90.0 27.9 27.1 118.7 -0.4 4.1 138.3 6.8 21.8Jun 117.9 1.9 1.6 96.3 -11.2 6.6 124.4 2.0 2.6 106.2 5.9 -2.9Jul 138.0 10.4 -0.2 96.8 -8.7 0.8 140.3 2.4 1.7 129.2 63.5 -6.3Avg. 112.2 -3.9 -6.2 108.0 -16.5 11.7 120.8 -9.2 -2.5 75.3 11.1 -24.2Sep. 126.2 -5.3 5.5 124.3 -14.9 15.3 129.2 0.1 6.9 72.1 -21.7 -4.4Okt. 104.9 -4.8 -8.5 82.8 -18.2 -33.3 120.7 0.5 -6.5 139.1 -20.7 -5.2Nov. 121.5 0.5 15.5 88.4 19.0 6.5 128.7 9.0 6.7 110.6 -22.3 61.7Dec. 126.2 2.3 4.0 100.3 -13.6 12.9 116.8 4.8 -0.7 129.8 0.3 17.5

2007.

Jan. 97.6 -19.1 -23.1 69.6 -25.2 -30.2 112.0 11.5 -13.0 52.2 -64.0 -48.9Feb. 109.2 2.4 15.0 85.2 -7.2 22.4 107.2 11.7 -3.3 122.5 -12.4 97.3Mar. 123.1 1.6 10.5 92.2 1.8 8.1 121.4 2.2 12.8 139.1 0.3 6.0Apr. 110.6 5.4 -10.5 90.0 27.1 -2.4 116.7 2.2 -4.0 100.1 11.5 -27.8Maj 107.2 -6.2 -2.9 86.2 -4.2 -4.2 126.9 6.9 8.9 75.0 -45.8 -40.8Jun 103.5 -12.2 -4.9 65.5 -32.0 -24.2 140.1 12.6 8.1 15.6 -85.3 -73.6Jul 121.2 -12.2 -0.1 94.1 -2.7 43.9 146.9 4.7 -5.5 35.8 -72.3 75.9Avg. 117.5 4.8 11.8 105.4 -2.4 12.1 142.7 18.1 10.0 36.9 -51.0 34.3Sep. 123.9 -1.8 -1.1 117.1 -5.8 11.3 139.8 8.2 -2.2 36.6 -49.3 -1.2Okt. 134.1 27.8 19.1 124.9 50.9 6.7 151.6 25.6 8.6 180.2 29.6 142.2Nov. 128.5 5.8 -4.4 159.4 80.3 27.4 126.6 -1.6 -16.4 123.3 11.5 39.1Dec. 135.9 7.7 6.1 60.4 -39.8 -62.3 129.0 10.5 11.6 144.4 11.3 17.2

145

Izvor: Monstat

Tabela br. 4 – Industrijska proizvodnja

Tabela br. 5 – Cijene na malo

Tabela br. 7 – Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Tabela br. 6 – Troškovi života

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Lančani index 76.9 115.0 110.5 89.5 97.1 95.1 99.9 111.8 98.9 119.1 95.6 106.1

ø 2006 = 100 84.6 97.3 107.5 96.2 93.4 88.8 88.7 99.2 98.1 116.8 111.7 118.5

U odnosu na isti mjesec preth. god. 80.9 102.4 101.6 105.4 93.8 87.8 87.8 104.8 98.2 127.8 105.8 107.7

Period tekuće prema istom preth. god. 91.1 94.7 97.2 96.5 95.0 94.0 95.3 95.7 98.7 99.3 100.1

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Lančani index 100.2 100 100.3 100.7 100.3 100.2 102.3 100.1 101.9 100.6 101.0 100.2

ø 2006 = 100 101.0 101.1 101.4 102.1 102.4 102.6 104.9 105.0 107.0 107.6 108.7 108.8

U odnosu na isti mjesec preth. god. 101.8 101.8 102 102.1 102.2 102.2 104.7 104.5 106.4 107.0 108.0 108.0

Period tekuće prema istom preth. god. 101.8 101.9 102 102 102.0 102.4 102.7 103.1 103.5 103.9 104.2

Decembar 2006 = 100 100.2 100.2 100.6 101.3 101.6 101.8 104.1 104.2 106.1 106.7 107.8 108.0

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Lančani index 100.3 100.1 100.2 100.4 100.6 99.4 101.7 100.6 102.1 100.7 101.0 100.3

ø 2006= 100 101.8 101.9 102.1 102.5 103.1 102.5 104.2 104.8 107.0 107.8 108.8 109.2

U odnosu na isti mjesec preth. god. 102.6 102.4 102.4 102.3 102.3 101.6 104.2 104.6 106.5 106.9 107.6 107.7

Period tekuće prema istom preth. god. 102.5 102.5 102.5 102.5 102.3 102.5 102.8 103.2 103..6 103.9 104.2

Decembar 2006 = 100 100.3 100.4 100.6 101.1 101.6 101.1 102.8 103.3 105.5 106.3 107.3 107.7

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Lančani index 100.6 101.0 102.5 101.6 99.9 100.2 104.8 99.6 100.2 100.3 102.9 100.2

ø 2006= 100 101.1 102.1 104.6 106.3 106.2 106.4 111.5 111.0 111.3 111.6 114.8 115.0

U odnosu na isti mjesec preth. god. 101.7 103.1 105.6 107.2 106.7 106.6 111.1 110.7 109.9 110.7 113.7 114.5

Period tekuće prema istom preth. god. 102.4 103.5 104.4 104.9 105.2 106 106.6 106.7 107.4 107.9 108.5

Decembar 2006 = 100 100.6 101.6 104.1 105.8 105.7 105.8 110.9 110.5 110.8 111.1 114.2 114.5

146Izvor: Monstat

Tabela br. 8 – Cijene

Cijene na malo Troškovi životaCijene proizv. ind.

proizvoda

Ukupno Robe Usluge Ukupno Ukupno

Godišnja stopa rasta

Mjesečna stopa rasta

Godišnja stopa rasta

Mjesečna stopa rasta

Godišnja stopa rasta

Mjesečna stopa rasta

Godišnja stopa rasta

Mjesečna stopa rasta

Godišnja stopa rasta

Mjesečna stopa rasta

2002.

Jun 20.7 0.8 21.2 0.9 18.2 0.2 19.1 0.8 3.8 -2.4Jul 19.4 0.1 20.7 0.1 13.5 0.2 17.6 -1.0 2.4 -0.3Avg. 17.3 0.3 18.2 0.3 13.0 0.8 15.8 0.4 0.9 -0.6Sep. 16.1 0.9 16.9 0.8 12.6 1.4 15.5 0.9 3.8 1.4Okt. 15.7 0.3 16.4 0.3 12.7 0.2 15.1 0.2 4.2 -0.1Nov. 12.8 0.3 12.4 0.0 14.7 1.9 11.0 0.1 3.9 0.1Dec. 9.4 0.1 8.7 0.1 12.7 0.0 9.2 0.5 0.7 -0.3

2003.

Jan. 8.4 0.8 8.4 0.3 8.4 2.8 8.4 0.5 -0.7 -0.1Feb. 8.0 0.5 7.5 0.2 10.3 2.1 7.2 0.1 -1.5 0.0Mar. 8.0 0.6 6.8 0.1 13.8 3.2 6.5 0.2 -0.7 1.8Apr. 9.7 3.2 8.1 3.2 17.3 3.2 7.7 3.1 3.8 3.8Maj 8.5 0.2 6.6 0.2 17.4 0.4 6.1 0.2 2.9 0.0Jun 8.0 0.3 6.0 0.4 17.1 0.0 6.6 1.3 6.7 0.9Jul 8.3 0.3 5.8 -0.2 19.8 2.4 6.9 -0.8 7.2 0.2Avg. 8.0 0.1 5.7 0.1 18.9 0.0 6.7 0.2 7.9 0.0Sep. 7.4 0.3 5.2 0.4 17.4 0.2 6.3 0.5 6.7 0.4Okt. 7.1 0.1 5.0 0.1 17.2 0.0 6.3 0.2 7.0 0.1Nov. 6.8 0.0 5.0 0.0 15.1 0.0 6.4 0.1 7.3 0.2Dec. 6.7 0.0 5.1 0.2 14.3 -0.7 6.2 0.3 8.2 0.6

2004.

Jan. 5.2 0.1 4.2 0.1 10.3 0.2 5.2 0.1 6.3 -0.2Feb. 5.7 0.5 4.5 0.2 11.1 2.3 5.4 0.2 6.9 0.5Mar. 5.5 0.1 4.9 0.1 8.4 0.2 5.8 0.1 8.7 3.3Apr. 2.3 0.1 1.7 0.2 5.0 0.0 2.6 0.0 6.3 0.6Maj 2.7 0.6 1.7 0.2 7.4 2.6 2.8 0.4 6.7 0.3Jun 2.4 0.0 1.3 0.0 7.5 0.1 0.9 -0.6 5.5 -0.4Jul 2.1 0.0 1.5 -0.1 5.0 0.1 0.9 -0.7 5.7 0.2Avg. 2.1 0.1 1.4 0.1 5.0 0.0 0.8 0.1 6.0 0.3Sep. 2.0 0.2 1.2 0.1 5.2 0.3 0.3 0.0 4.9 -0.6Okt. 2.4 0.5 1.3 0.2 7.1 1.8 0.3 0.3 4.6 -0.1Nov. 2.5 0.1 1.2 0.1 7.8 0.0 -0.1 0.1 4.0 0.0Dec. 4.3 1.8 1.1 -0.1 18.1 9.5 1.5 1.6 3.6 -0.4

2005.

Jan. 3.7 0.1 0.9 0.1 16.5 0.0 1.2 0.1 3.6 0.1Feb. 3.5 0.1 0.9 0.1 15.0 0.0 1.2 0.1 3.3 0.2Mar. 3.6 0.2 1.0 0.2 15.2 0.2 1.3 0.2 2.5 2.2Apr. 3.9 0.4 1.3 0.4 15.6 0.3 1.8 0.5 0.4 -1.5Maj 3.6 0.2 1.4 0.3 12.8 0.1 2.0 0.6 0.5 0.5Jun 3.8 0.2 1.6 0.2 13.2 0.4 2.9 0.3 1.7 0.8Jul 3.5 -0.2 1.3 -0.3 13.1 0.0 2.7 -1.0 1.5 0.0Avg. 3.5 0.1 1.3 0.1 13.1 0.0 2.7 0.2 1.3 0.1Sep. 3.7 0.3 1.4 0.3 13.2 0.3 3.2 0.4 2.1 0.2Okt. 3.3 0.2 1.4 0.2 11.4 0.3 3.2 0.3 2.1 -0.1Nov. 3.4 0.1 1.5 0.1 11.4 0.0 3.8 0.6 2.2 0.1Dec. 1.8 0.1 1.8 0.1 1.8 0.0 2.4 0.2 3.5 0.8

2006.

Jan. 2.6 0.2 2.8 0.3 1.6 0.0 2.9 0.3 3.1 0.1Feb. 2.3 0.1 2.5 0.2 1.6 0.0 2.9 0.3 -2.8 0.4Mar. 2.0 0.1 2.2 0.1 1.5 0.1 2.8 0.2 2.3 1.0Apr. 2.1 0.6 2.3 0.7 1.0 0.1 3.1 0.7 3.8 0.4Maj 2.2 0.3 2.5 0.4 0.9 0.0 3.3 0.7 3.9 0.2Jun 2.3 0.2 2.6 0.2 0.8 0.1 3.1 0.1 3.6 0.5Jul 2.3 -0.2 2.6 -0.2 0.9 0.0 3.3 -1.1 3.6 0.0Avg. 2.3 0.2 2.4 0.1 1.6 0.7 3.3 0.3 3.8 0.2Sep. 1.7 0.1 1.7 0.0 1.8 0.3 2.7 0.3 4.3 0.7Okt. 1.7 0.0 1.6 -0.1 2.0 0.5 2.8 0.4 4.1 -0.4Nov. 1.9 0.1 1.9 0.1 2.0 0.0 2.7 0.3 4.1 0.2Dec. 2.0 0.2 2.0 0.2 2.0 0.0 2.8 0.3 2.9 -0.4

2007.

Jan. 1.8 0.2 1.8 0.3 2.0 0.0 2.6 0.3 1.7 0.6Feb. 1.8 0.0 1.7 0.0 2.2 0.3 2.4 0.1 3.1 1.0Mar. 2.0 0.3 2.0 0.4 2.2 0.0 2.4 0.2 5.6 2.5Apr. 2.1 0.7 2.2 0.8 2.0 0.0 2.3 0.4 7.2 1.6Maj 2.2 0.3 2.2 0.4 2.1 0.0 2.3 0.6 6.7 -0.1Jun 2.2 0.2 2.2 0.1 2.4 0.4 1.6 -0.6 6.6 0.2Jul 4.7 2.3 5.0 2.6 3.1 0.8 4.2 1.7 11.1 4.8Avg. 4.5 0.1 5.0 0.1 2.4 0.0 4.6 0.6 10.7 -0.4Sep. 6.4 1.9 5.9 0.8 8.6 6.3 6.5 2.1 9.9 0.2Okt. 7.0 0.6 6.7 0.7 8.0 0.0 6.9 0.7 10.7 0.3Nov. 8.0 1.0 8.0 1.3 8.0 0.0 7.6 1.0 13.7 2.9Dec. 8.0 0.2 8.0 0.2 8.0 0.0 7.7 0.3 14.5 0.2

147

Tabela br. 9 – Turizam

Izvor: Monstat

Tabela br. 10 – Broj zaposlenih i nezaposlenih lica

* Izvor: Monstat;** Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG*** Primijenjena nova metodologija

2006. 2007. IndexStruktura

XII I - XII XII I - XIII - XII ‘07. I - XII ‘06.

Dolasci

Ukupno 17.681 953.928 17.836 1.133.432 118,8 100,0

Domaći 6.085 156.857 5.803 149.294 95,2 13,2

Strani 11.596 797.071 12.033 984.138 123,5 86,8

Noćenja

Ukupno 48.475 5.936.270 59.185 7.294.530 122,9 100,0

Domaći 18.601 909.607 14.684 851.045 93,6 11,7

Strani 29.874 5.026.663 44.501 6.443.485 128,2 88,3

Godina I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIIBr. zaposlenih*

2001. 114.536 113.500 113.542 113.663 113.943 114.137 114.106 114.024 115.077 114.755 114.170 113.744

2002. 113.594 113.597 113.953 113.663 113.943 114.137 114.422 113.684 113.526 113.676 113.679 113.425

2003. 112.637 112.846 112.317 112.132 111.738 112.648 112.905 112.647 111.461 110.911 110.387 109.639

2004. 108.562 107.359 108.634 109.623 109.642 109.863 110.886 111.158 110.049 109.696 110.055 108.228

2004. *** 142.081 142.834 142.361 143.224 143.845 146.696 145.160 142.634 143.447 143.113 143.992 142.438

2005. *** 142.145 142.072 141.298 140.959 142.248 145.852 148.528 146.744 145.739 145.923 145.528 145.261

2006. *** 144.978 145.753 146.554 147.517 149.321 151.678 154.723 154.289 154.236 154.652 155.156 150.746

2007. *** 151.535 152.114 153.140 154.074 156.817 158.190 160.045 158.392 158.164 157.458 157.739 159.223

Br. nezaposlenih**

2001. 81.238 82.158 82.453 83.091 82.629 82.140 81.823 80.686 80.952 80.668 80.440 81.069

2002. 80.385 81.360 81.510 81.961 81.602 81.041 81.116 80.830 80.809 80.183 79.894 76.293

2003. 76.584 76.077 76.165 74.976 73.520 69.735 66.951 66.277 67.664 71.023 72.544 68.625

2004. 69.573 71.419 72.378 72.202 68.993 64.572 60.993 60.771 60.447 59.930 59.387 58.950

2005. 59.115 58.774 58.075 57.557 56.772 55.199 53.683 52.494 51.843 51.266 49.886 48.825

2006. 48.639 48.656 49.388 48.651 45.640 42.560 40.220 39.093 38.919 38.747 38.892 38.876

2007. 39.104 39.155 38.714 37.571 35.356 33.393 32.205 31.271 31.156 31.569 31.787 31.469

148

Izvor

: Knj

igov

odst

vo b

anak

a

Tabe

la b

r. 11

– B

ilans

sta

nja

licen

cira

nih

bana

ka, u

000

eur

aPr

ilog

B

2006

.20

07.

31.1

2.31

.01.

28.0

2.31

.03.

30.0

4.31

.05.

30.0

6.31

.07.

31.0

830

.09.

31.1

0.30

.11.

31.1

2.In

dex

Inde

xSt

rukt

ura

u %

, 31

.12.

34

56

78

910

1112

1314

1515

:14

15:3

AK

TIV

A

1. N

ovča

na s

reds

tva

i dep

. kod

de

p. in

stitu

cija

511.

902

494.

608

488.

341

503.

474

502.

248

523.

716

538.

124

616.

855

697.

813

647.

466

671.

383

651.

688

664.

376

102

130

22,3

2. K

redi

ti84

7.166

905.

385

1.02

6.63

61.

152.

761

1.26

5.57

31.

387.

081

1.50

2.37

31.

598.

037

1.67

2.98

51.

810.

613

1.94

8.42

22.

022.

479

2.24

6.61

511

126

575

,5

2.1.

Rez

erve

za

kred

itne

gubi

tke

-19.

048

-20.

087

-21.

156

-23.

313

-24.

694

-279

82-3

0470

-353

86-3

8.29

5-4

0.80

2-4

6.39

1-5

1.21

1-5

2.21

810

227

4-1

,8

2.2.

Net

o kr

editi

828.

118

885.

298

1.00

5.48

01.

129.

448

1.24

0.87

81.

359.

099

1.47

1.90

31.

562.

651

1.63

4.69

01.

769.

811

1.90

2.03

11.

971.

268

2.19

4.39

811

126

573

,7

3. H

artij

e od

vrij

edno

sti

26.2

7026

.295

27.12

231

.249

40.5

4143

.565

27.6

3923

.788

24.3

7619

.745

19.8

7116

.523

17.6

6710

767

0,6

4. O

stal

a ak

tiva

66.12

566

.282

68.3

8271

.119

75.9

2878

.100

86.0

8988

.189

90.3

9694

.713

93.2

9697

.918

101.

374

104

153

3,4

5. R

ezer

visa

nja

-1.0

00-1

.028

-1.0

36-1

.198

-1.3

19-1

.136

-1.13

7-1

.030

-1.0

73-1

.070

-1.2

59-1

.229

-1.4

5111

814

50,

0

6. U

KUPN

O A

KTIV

A1.

431.

415

1.47

1.45

51.

588.

289

1.73

4.09

21.

858.

277

2.00

3.34

42.

122.

618

2.29

0.45

42.

446.

202

2.53

0.66

62.

685.

323

2.73

6.16

92.

976.

364

109

208

100,

0

PASI

VA

1. D

epoz

iti1.

075.

769

1.10

9.63

31.

202.

293

1.29

9.66

41.

375.

536

1.49

2.07

51.

581.

456

1.70

1.79

21.

828.

593

1.81

9.66

21.

917.

304

1.94

0.14

42.

091.

075

108

194

70,3

1

.1. D

epoz

iti p

o vi

đenj

u61

0.60

059

1.70

163

9.06

869

9.58

275

6.00

780

2.54

183

0.80

784

8.85

193

5.31

888

4.13

090

3.60

490

8.65

696

1.88

610

615

832

,3

1

.2. O

roče

ni d

epoz

iti46

5.16

951

7.932

563.

225

600.

082

619.

529

689.

534

750.

649

852.

941

893.

275

935.

532

1.01

3.70

01.

031.

488

1.12

9.18

910

924

337

,9

2. K

ratk

oroč

ne p

ozaj

mic

e od

ce

ntra

lnih

ban

aka,

ban

aka

i fin

ansi

jski

hin

stitu

cija

7.82

25.

149

5.14

73.

644

7.68

511

.390

6.27

714

.294

16.8

6020

.571

40.4

8140

.540

28.17

670

360

0,9

3 O

stal

e p

ozaj

mic

e16

4.52

917

3.07

518

3.37

020

5.96

123

0.23

023

9.15

626

7.78

629

9.75

130

3.76

939

4.23

543

0.05

544

4.21

950

8.07

311

430

917

,1

4. O

stal

e ob

avez

e34

.533

,033

.151

34.6

2044

.177

56.9

0351

.955

66.3

6373

.101

86.2

7985

.372

88.7

0190

.175

112.

098

124

325

3,8

5. U

kupa

n ka

pita

l14

8.76

215

0.44

716

2.85

918

0.64

618

7.92

220

8.76

820

0.66

420

1.44

421

0.70

121

0.82

720

8.78

122

1.09

023

6.94

010

715

98,

0

5.1.

Kap

ital i

reze

rve

139.

755

148.

794

159.

480

175.

563

180.

533

200.

417

189.

615

188.

751

196.

844

197.

406

196.

586

209.

544

223.

028

106

160

7,5

5.2.

Dob

itak

/ G

ubita

k (+

,-) iz

te

kuće

god

ine

9.00

71.

653

3.37

95.

083

7.38

98.

351

11.12

112

.764

13.8

5713

.421

12.19

511

.546

13.9

1212

015

40,

5

6. U

KUPN

O P

ASI

VA1.

431.

415

1.47

1.45

51.

588.

289

1.73

4.09

21.

858.

276

2.00

3.34

42.

122.

618

2.29

0.45

42.

446.

202

2.53

0.66

62.

685.

323

2.73

6.16

92.

975.

620

109

208

100,

0

149

Tabe

la b

r. 12

– P

regl

ed o

brač

unat

e i i

zdvo

jene

oba

vezn

e re

zerv

e, u

000

eur

a

Izvor

: CBC

G

LICE

NCI

RAN

E BA

NKE

12

34

56

78

910

11U

KUPN

O

(1-1

1)A

tl asm

ont

bank

aCr

nog.

kom

. ba

nka

Hyp

o A

lpe

-A

dria

Ban

kH

ipot

ekar

na b

anka

Kom

. ban

. -

Budv

aN

LB

Mon

tene

grob

anka

Prva

ban

ka

Crne

Gor

eO

ppor

tuni

ty

bank

Podg

orič

ka

bank

aIn

vest

ban

ka

Mon

tene

gro

Firs

t Fin

anci

al

bank

2006

.D

ecem

bar

9.21

968

.974

2.51

93.

272

6.73

221

.867

3.29

116

.054

13.6

6199

014

6.57

99.

936

68.3

172.

549

3.11

56.

462

23.6

303.

721

16.7

7414

.257

997

149.

758

9.39

674

.453

2.67

73.

352

6.94

624

.435

4.57

017

.145

13.9

7999

915

7.95

29.

647

81.9

483.

667

3.99

97.

059

25.6

688.

284

18.19

013

.329

971

172.

762

2007

.

Mar

t

13.2

7579

.713

6.46

07.

474

7.60

827

.508

10.3

5220

.003

13.6

6039

818

6.45

112

.761

78.8

876.

704

7.44

57.

619

28.0

2311

.338

20.5

0014

.097

356

187.

730

13.0

6380

.241

6.64

87.

326

7.83

928

.011

11.0

2321

.215

14.1

0136

618

9.83

313

.754

83.16

57.

407

7.150

7.68

629

.194

11.19

921

.837

14.0

4336

219

5.79

7

Jun

13.7

0795

.491

7.977

5.37

97.9

9031

.714

15.9

4924

.629

15.3

0430

121

8.44

114

.324

96.12

98.

648

6.12

37.

894

33.0

2116

.161

25.4

6115

.132

389

223.

282

14.3

3996

.774

8.40

04.

791

8.54

832

.389

16.2

7525

.625

15.0

4538

922

2.57

514

.614

98.7

419.

959

4.98

89.

617

32.0

4416

.450

25.8

5115

.650

402

228.

316

Sept

emba

r

17.4

9611

1.79

514

.294

5.90

610

.217

35.5

0820

.253

26.14

714

.903

508

257.

027

18.0

0610

9.43

314

.379

6.25

710

.099

35.9

4319

.961

26.0

4415

.245

526

255.

893

17.3

7711

1.93

614

.095

6.01

09.

784

35.6

7320

.625

25.9

7215

.019

561

257.

052

17.2

0010

9.65

814

.941

5.93

59.

551

36.8

0521

.398

25.5

3414

.930

523

256.

475

Dec

emba

r

16.9

1111

1.71

812

.755

4.67

19.

029

39.8

9921

.565

22.7

8516

.161

620

256.

114

16.5

6411

1.84

313

.012

4.95

78.

927

41.2

8021

.592

22.5

3216

.589

594

257.

890

16.1

0811

1.63

412

.553

4.86

99.

178

41.12

921

.553

22.5

0816

.973

577

257.

082

15.9

0811

1.41

613

.526

5.48

39.

712

40.8

0621

.513

22.4

7017

.545

555

6325

8.99

7

150

Prilog C: Pregled održanih aukcija u 2007. godini

Tabela br. 13 – Realizacija aukcija 182-dnevnih državnih zapisa

Izvor: CBCG

Broj aukcija Datum Emitovano Prodato Tražnja Ponderisana stopa

XXII Aukcija 09.01.2007 1.300,0 1.300,0 1.500,0 0,90%

XXIII Aukcija 21.02.2007 500,0 500,0 800,0 0,49%

UKUPNO 2007. 1.800,00 1.800,00 2.300,00

151

Tabe

la b

r. 14

– O

stva

renj

e bu

džet

skih

pri

hoda

i iz

vrše

nje

budž

etsk

ih ra

shod

a u

2007

. god

ini,

u eu

rim

a

* Sufi

cit/D

eficit

kaor

azlik

aizm

eđuu

kupn

ihpr

imita

kaum

anjen

ihza

poza

jmice

,don

acije

,tra

nsfe

rei p

rimitk

eodp

roda

jeim

ovin

e,a i

zdac

izao

tplat

uglav

nice

poos

novu

duga

nast

alogu

ziman

jemkr

edita

i em

itova

njem

har

tija o

d vrij

edno

sti u

zem

lji i i

nost

rans

tvu

Prilo

g D

PRIM

ICI

Plan

. za

2007

.g

reba

lans

Janu

ar

Febr

uar

Mar

t A

pril

Maj

Ju

n Ju

l Av

gust

Sept

emba

rO

ktob

arN

ovem

bar

Dec

emba

rKu

mul

ativ

no01

.01

- 31.

12.2

007.

g.

OPI

S Iz

nos

Izno

s Iz

nos

Izno

s Iz

nos

Izno

s Iz

nos

Izno

s Iz

nos

Izno

s Iz

nos

Izno

s Iz

nos

Izno

s %

izvr

šenj

aPo

rezi

653.

612.

044,

5034

.089

.101

,73

39.6

87.8

60,7

549

.648

.144

,43

60.8

86.4

40,5

660

.223

.413

,85

64.1

85.3

00,4

264

.367

.729

,33

72.9

59.9

94,2

962

.484

.085

,63

67.2

01.8

64,0

859

.580

.839

,1572

.702

.438

,1370

8.01

7.21

2,35

108,

32

Pore

z na

doh

odak

gra

đana

73.8

68.5

32,7

62.

803.

735,

345.

030.

847,

475.

804.

397,

878.

376.

602,

005.

840.

515,

606.

979.

441,

526.

438.

227,

377.

068.

396,

466.

658.

499,

577.

625.

761,

418.

286.

943,

6414

.488

.859

,65

85.4

02.2

27,9

011

5,61

Pore

z na

dob

it pr

eduz

eća

40.2

93.3

85,9

392

3.27

1,79

2.65

5.80

6,10

7.00

2.50

0,81

10.1

66.0

96,3

83.

137.

550,

022.

241.

851,

312.

097.

993,

471.

791.

373,

962.

329.

455,

412.

135.

669,

731.

758.

517,9

22.

836.

574,

7739

.076

.661

,67

96,9

8

Pore

z na

imov

inu

14.17

0.98

8,01

794.

909,

631.

032.

438,

971.

593.

303,

681.

718.

997,

671.

791.

971,

731.

691.

939,

801.

644.

568,

421.

934.

179,

451.

459.

917,

742.

240.

043,

702.

422.

038,

202.

266.

360,

4420

.590

.669

,43

145,

30

Pore

z na

dod

atu

vrije

dnos

t i a

kciz

e45

5.65

2.73

7,76

26.4

65.5

30,5

426

.865

.454

,28

29.7

09.0

02,19

35.0

32.2

19,7

142

.441

.750

,80

46.6

65.3

82,4

746

.226

.749

,55

54.2

51.0

40,8

645

.832

.462

,61

47.8

92.6

41,3

240

.989

.994

,42

45.3

40.3

93,6

648

7.71

2.62

2,41

107,

04

Pore

z na

međ

unar

odnu

tr

govi

nu i

tran

sakc

ije63

.877

.848

,37

2.79

9.64

3,12

3.69

4.84

7,99

5.06

2.00

0,35

5.07

6.26

0,22

6.47

6.45

6,28

5.98

7.73

6,10

7.33

2.38

6,56

7.25

4.58

8,86

5.64

4.69

2,63

6.63

1.00

8,94

5.53

5.29

5,36

7.00

0.80

5,63

68.4

95.7

22,0

410

7,23

Ost

ali p

orez

i5.

748.

551,

6730

2.01

1,31

408.

465,

9447

6.93

9,53

516.

264,

5853

5.16

9,42

618.

949,

2262

7.80

3,96

660.

414,

7055

9.05

7,67

676.

738,

9858

8.04

9,61

769.

443,

986.

739.

308,

9011

7,23

Tak

se17

.516

.255

,68

959.

575,

411.

311.

554,

851.

570.

021,

641.

608.

391,

651.

557.

682,

351.

610.

688,

881.

876.

954,

831.

796.

098,

871.

463.

738,

351.

592.

080,

481.

469.

990,

661.

564.

260,

8818

.381

.038

,85

104,

94

Ost

ali r

epub

lički

prih

odi

55.7

43.2

43,9

22.

813.

908,

162.

992.

078,

654.

727.

055,

283.

485.

300,

923.

306.

133,

703.

359.

762,

264.

465.

484,

8417

.924

.890

,60

3.40

0.29

1,49

4.44

0.60

9,89

4.52

0.56

2,17

3.57

8.90

6,75

59.0

14.9

84,7

110

5,87

Teku

ći p

rihod

i72

6.87

1.54

4,10

37.8

62.5

85,3

043

.991

.494

,25

55.9

45.2

21,3

565

.980

.133,

1365

.087

.229

,90

69.15

5.75

1,56

70.7

10.1

69,0

092

.680

.983

,76

67.3

48.11

5,47

73.2

34.5

54,4

565

.571

.391

,98

77.8

45.6

05,7

678

5.41

3.23

5,91

108,

05

Prih

odi o

d pr

odaj

e im

ovin

e

8.

000.

000,

000,

0012

.400

,00

3.42

3.35

5,00

1.35

6.40

0,00

110.

000,

0010

.000

,00

19.8

80,0

020

.945

,00

125.

770,

0029

2.36

2,72

45.6

40,0

011

.641

,74

5.42

8.39

4,46

67,8

5

Prim

ici o

d ot

plat

e kr

edita

4.74

6.75

7,27

344.

713,

7872

.814

,1116

9.33

3,04

419.

271,

6664

.072

,23

841.

610,

811.

372.

835,

0123

2.91

6,10

248.

248,

6938

0.66

5,88

1.37

7.50

5,35

401,

815.

524.

388,

4711

6,38

Don

acije

i tr

ansf

eri

600.

000,

000,

002.

204,

762.

046,

651.

828,

9714

5,53

1.93

4,57

2.75

0,60

47.6

46,6

33.

382,

356.

545,

4445

3,94

0,00

68.9

39,4

411

,49

Poz

ajm

ice

i kre

diti

8.87

0.00

0,00

0,00

114.

520,

8932

.849

,38

52.5

87,0

712

2.44

1,68

159.

090,

1017

7.51

1,54

1.12

9.52

9,72

256.

061,

5027

8.54

1,88

177.

210,

3935

.944

,122.

536.

288,

2728

,59

UKU

PNI P

RIM

ICI

749.

088.

301,

3738

.207

.299

,08

44.19

3.43

4,01

59.5

72.8

05,4

267

.810

.220

,83

65.3

83.8

89,3

470

.168

.387

,04

72.2

83.1

46,15

94.11

2.02

1,21

67.9

81.5

78,0

174

.192.

670,

3767

.172.

201,

6677

.893

.593

,43

798.

971.

246,

5510

6,66

IZD

ACI

Uku

pni t

ekuć

i izd

aci

363.

230.

318,

1218

.497

.643

,45

23.9

99.4

43,4

527

.955

.492

,76

24.0

36.1

47,6

723

.623

.483

,83

30.12

2.36

5,00

26.3

98.9

44,9

625

.814

.866

,09

29.6

13.9

29,9

530

.681

.135,

9232

.772

.522

,94

61.3

49.0

50,7

635

4.86

5.02

6,78

97,7

0

Brut

o za

rade

zap

osle

nih

199.

936.

397,1

413

.476

.930

,61

15.0

08.3

01,8

714

.242

.998

,57

14.4

84.0

91,7

014

.489

.051

,46

14.7

61.6

10,2

014

.736

.493

,83

14.2

94.7

20,7

115

.596

.028

,68

17.9

34.3

54,4

619

.105

.340

,79

24.8

18.5

82,0

219

2.94

8.50

4,90

96,5

0

Ost

ala

prim

. i n

akna

de z

apos

.17

.498

.424

,25

323.

697,

361.

615.

992,

2455

5.55

0,32

1.68

9.99

9,10

477.1

85,5

01.

931.

867,

3777

0.27

5,42

4.70

0.04

7,19

1.49

2.47

0,76

200.

197,

8284

7.185

,20

2.63

6.92

9,62

17.2

41.3

97,9

098

,53

Rash

odi z

a m

ater

ijal i

usl

uge

80.3

90.5

41,6

91.

591.

019,

684.

475.

515,

125.

112.

688,

784.

693.

471,

255.

793.

777,1

24.

836.

419,

826.

671.

641,

153.

568.

549,

634.

961.

959,

887.

075.

298,

806.

984.

586,

4319

.639

.251

,20

75.4

04.17

8,86

93,8

0

Kam

ate

19.6

77.6

87,0

81.

826.

094,

4651

4.10

7,48

3.91

2.13

1,42

564.

667,1

040

6.94

1,02

5.80

1.12

4,45

463.

558,

9185

6.96

5,01

4.25

6.77

5,57

387.

883,

3025

9.01

1,14

5.89

4.88

2,99

25.1

44.1

42,8

512

7,78

Rent

a5.

498.

181,

3216

6.78

5,37

389.

143,

0736

9.47

1,65

418.

192,

3419

9.15

5,85

631.

608,

7964

6.32

3,51

166.

074,

2175

3.90

6,02

233.

127,

7455

8.92

5,03

403.

820,

004.

936.

533,

5889

,78

Subv

enci

je13

.274

.999

,96

313.

784,

6620

4.76

8,26

1.84

9.04

1,03

368.

212,

4243

1.90

3,11

508.

999,

9363

5.01

6,61

90.7

19,2

583

2.01

7,72

3.77

5.92

0,39

1.91

6.72

6,16

2.14

5.47

6,96

13.0

72.5

86,5

098

,48

Ost

ali i

zdac

i5.

709.

021,

7318

.520

,72

298.

487,

4922

8.64

3,69

208.

802,

3231

5.52

2,39

103.

004,

3581

4.11

5,92

369.

321,

6125

4.53

0,23

437.

312,

2573

5.32

6,48

1.69

2.93

5,08

5.47

6.52

2,53

95,9

3

Teku

će o

drža

vanj

e21

.245

.064

,95

780.

810,

591.

493.

127,9

21.

684.

967,

301.

608.

711,

441.

509.

947,

381.

547.

730,

091.

661.

519,

611.

768.

468,

481.

466.

241,

0963

7.04

1,16

2.36

5.42

1,71

4.11

7.172

,89

20.6

41.15

9,66

97,1

6

Kapi

taln

i izd

aci

80.2

57.9

87,5

860

4.19

8,39

2.80

4.71

1,91

2.98

5.54

8,28

3.43

5.19

3,92

3.24

6.72

2,82

3.12

1.14

4,82

4.90

8.13

4,74

6.17

2.23

3,74

6.31

0.59

2,10

5.46

1.59

9,60

10.6

75.5

88,8

527

.666

.723

,52

77.3

92.3

92,6

996

,43

UKU

PNI R

ASH

OD

I

Tran

sfer

i i p

rava

iz s

oc. z

aštit

e 17

9.25

8.83

5,58

11.4

95.0

69,2

610

.607

.030

,71

15.1

83.9

09,4

613

.980

.574

,28

11.4

48.5

59,6

612

.698

.358

,95

15.3

85.6

56,2

913

.493

.442

,53

14.3

53.5

31,3

212

.852

.259

,58

21.1

06.0

36,9

720

.766

.261

,1217

3.37

0.69

0,13

96,7

2

Dat

e po

zajm

ice

i kre

diti

6.30

0.00

0,01

497.

000,

0080

0.24

0,93

796.

249,

0569

1.39

3,48

495.

982,

4234

6.08

8,50

197.

000,

0019

7.00

0,00

314.

136,

7054

0.13

6,70

247.

000,

0089

4.73

1,93

6.01

6.95

9,71

95,5

1

Otp

lata

dug

ova

i sta

ra d

ev.

šted

nja

77.0

00.0

00,0

41.

549.

777,

4072

.459

,94

1.93

0.81

0,53

9.16

2.51

0,15

3.14

8.76

6,93

5.23

5.59

7,08

2.23

6.04

4,51

3.69

1.13

2,26

22.3

00.5

19,4

91.

606.

108,

2941

7.100

,39

48.13

5.15

6,24

99.4

85.9

83,2

112

9,20

Otp

lata

gar

anci

ja2.

111.

160,

000,

000,

000,

000,

000,

000,

000,

000,

000,

000,

000,

000,

000,

000,

00

Otp

l ata

oba

veza

iz p

reth

.god

.30

.500

.000

,00

606.

276,

5082

6.71

2,66

807.

218,

6162

6.82

3,01

1.83

2.28

1,57

13.4

00.8

30,3

96.

699.

012,

812.

536.

373,

7189

3.73

6,86

550.

309,

791.

169.

655,

3117

.955

.624

,98

47.9

04.8

56,2

015

7,07

Stal

na b

udže

tska

reze

rva

1.00

0.00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

0,00

551.

531,

1755

1.53

1,17

55,15

Teku

ća b

udze

tska

reze

rva

9.43

0.00

0,01

502.

091,

1031

7.56

8,65

404.

876,

7237

9.93

5,92

503.

563,

0763

0.44

6,25

489.

320,

6885

2.06

3,69

1.11

4.77

7,42

803.

197,9

783

8.59

8,80

3.45

6.83

1,72

10.2

93.2

71,9

910

9,15

UKU

P NO

IZD

ACI

749.

088.

301,

3433

.752

.056

,10

39.4

28.1

68,2

550

.064

.105

,41

52.3

12.5

78,4

344

.299

.360

,30

65.5

54.8

30,9

956

.314

.113,

9952

.757

.112,

0274

.901

.223

,84

52.4

94.7

47,8

567

.226

.503

,26

180.

775.

911,

4476

9.88

0.71

1,88

102,

78

Sufic

it/(

defic

it)*

6.61

1.29

6,88

5.53

5.31

2,71

8.78

8.47

8,12

23.8

76.15

9,52

25.8

32.9

90,3

323

.078

.958

,85

24.7

03.9

47,3

446

.384

.293

,81

15.8

89.3

96,6

723

.276

.890

,56

1.30

9.14

9,77

-36.

839.

122,

6516

8.44

7.75

1,91

152

Tabe

la b

r. 15

– P

regl

ed p

riho

da i

rash

oda

fond

ova

Crne

Gor

e, u

000

.000

eur

a

Napo

men

a: p

odac

i Rep

ublič

kog f

onda

za zd

ravs

tvo z

a nov

emba

r i de

cem

bar n

ijesu

rasp

olož

ivi; K

umul

ativ

se od

nosi

na p

rvih

dese

t mje

seci

2007

. god

ine

Izvor

: Rep

ublič

ki fo

ndov

i u Cr

noj G

ori

OPI

S / m

jese

c01

.01-

31.12

.20

06. g

.20

07. g

.

III

IIIIV

VVI

VII

VIII

IX

XXI

XII

Kum

ulat

ivno

PRIH

OD

I

Repu

bli č

ki fo

nd P

IO20

6,1

13,3

716

,88

17,9

822

,53

17,4

520

,39

18,0

020

,53

19,3

221

,35

22,5

542

,65

253,

0

Repu

bli č

ki fo

nd z

a zd

ravs

tvo

118,

05,

399,

2710

,1112

,82

7,89

10,3

810

,80

10,5

510

,45

11,8

6-

-99

,5

Zavo

d za

zap

o šlja

vanj

e23

,31,

41,

52,

02,

11,

82,

72,

11,

81,

81,

32,

56,

227

,4

Fond

za

razv

oj1,

485

0,19

20,

250

0,12

80,

138

0,12

10,

113

0,12

10,

105

0,25

30,

108

0,19

50,

256

1,98

0

RA

SHO

DI

Repu

blič

ki f

ond

PIO

206,

813

,40

16,8

917

,54

22,7

017

,75

18,2

818

,55

20,2

018

,34

22,5

921

,43

30,4

723

8,1

Repu

bli č

ki fo

nd z

a zd

ravs

tvo

119,

07,1

9,2

10,0

9,5

9,6

9,9

10,6

10,0

11,0

11,6

--

98,5

Zavo

d za

zap

o šlja

vanj

e29

,21,

51,

42,

12,

32,

42,

22,

01,

81,

71,

32,

32,

923

,9

Fond

za

razv

oj0,

770

0,07

70,

033

0,03

50,

028

0,06

20,

029

0,02

90,

036

0,04

00,

065

0,03

10,

260

0,72

6

SUFI

CIT

/ D

EFIC

IT

Repu

blič

ki fo

nd P

IO-0

,70

0,0

0,0

0,4

-0,2

-0,3

2,1

-0,5

0,3

1,0

-1,2

1,112

,214

,85

Repu

bli č

ki fo

nd z

a zd

ravs

tvo

-0,9

9-1

,80,

00,

13,

3-1

,70,

50,

20,

6-0

,50,

3-

-0,

98

Zavo

d za

zap

ošlja

vanj

e-4

,41

-0,1

0,1

0,0

-0,2

-0,6

0,5

0,04

0,09

0,1

0,2

3,3

3,30

Fond

za

razv

oj0,

715

0,11

50,

218

0,09

30,

110

0,05

80,

085

0,09

10,

068

0,21

30,

043

0,16

4-0

,004

1,25

4

CIP - Katalogizacija u publikacijiCentralna narodna biblioteka Crne Gore, Cetiwe

330 (497.16) (060.55)

GODIŠNJI izvještaj glavnog ekonomiste 2007. godina / Savjet Centralne banke Ljubiša Krgović... et. al. - (2003) - . - Podgorica (Bulevar Svetog Petra Cetinjskog br. 6) : Centralna banka Crne Gore, 2003 (Podgorica : Grafo Crna Gora). - 28 cm

GodišnjeISSN 1800-6485 = Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2007. godina (Podgorica) COBISS.CG-ID 011451152