SADRŽAJ

UVOD..................................................................................................................................31. PODJELA EKOLOŠKIH FAKTORA............................................................................4

1.1. Biotički faktori..........................................................................................................51.1.1. Lanci ishrane......................................................................................................61.1.2. Antropogeni faktori...........................................................................................7

1.2. Abiotički faktori........................................................................................................81.2.1. Klimatski faktori................................................................................................81.2.2. Edafski faktrori................................................................................................101.2.3. Orografski faktori............................................................................................10

2. EKOLOŠKA VALENCA..............................................................................................112.1. Pravilo minimuma..................................................................................................12

ZAKLJUČAK....................................................................................................................13LITERATURA..................................................................................................................14

2

UVOD

Pod ekološkim faktorima podrazumijevamo sve one različite uticaje koji dolaze iz spoljašnje sredine, delujući pri tome na ovaj ili onaj način na živa bića. Spoljašnja sredina je upravo i predstavljena određenim kompleksom ekoloških faktora.

Prema vrsti uticaja na živa bića, ekološki faktori mogu djelovati:

na distribuciju vrsta u prostoru (distributivno dejstvo), na morfološki izgled individua u ekosistemu (formativno dejstvo), na orijentaciju oranizama i njihovih delova u odnosu na pravac dejstva faktora

(orijentaciono dejstvo), na fiziološke procese individua u ekosistemu (fiziološko dejstvo), na dinamiku sezonskih aktivnosti individua u ekosistemu (fenološko dejstvo), na ponašanje individua u ekosistemu (etološko dejstvo).

Jedna od bitnih osobina ekoloških faktora je njihova stalna promenljivost. Oni se menjajukako u vremenu tako i u prostoru. Na jednom istom mestu intenzitet i kvalitet ekoloških faktora menja se tokom dana i noći, a isto tako i tokom godine, i to često u vrlo širokim granicama. Tako se reljef površine Zemlje neprekidno menjao u toku geoloških perioda, a sa njim i raspored mora i kopna. U prostornom, geografskom smislu, takođe se zapažaju određene promene. Idući od ekvatorijalnih i tropskih oblasti, gde su temperature vrlo visoke, prema polovima temperatura postaje sve niža, tako da na samim polovima vladaju uslovi večitog snega i leda. Ali i između sasvim bliskih mesta, udaljenih među sobom samo nekoliko stotina, desetina pa čak i svega nekoliko metara, postoje određene razlike ekoloških uslova, u vezi sa razlikama u ekspoziciji, reljefu, zemljištu, itd. S druge strane, isti ekološki faktori deluju različito na pojedine organske vrste, različito čak i na pojedine stupnjeve razvića iste vrste. Njihovo dejstvo može biti posredno (toplota, svetlost i vlaga) i neposredno (nadmorska visina).

3

1. PODJELA EKOLOŠKIH FAKTORA

Na osnovu kompleksnosti delovanja ekoloških faktora kao cjeline izvršena je njihovapodjela na:

1. Biotičke ekološke faktore2. Abiotičke ekološke faktore

Biotički faktori podrazumevaju međusobne interakcije i uticaje živih bića (biljke, životinje i čovjek) koje oni vrše na datu jedinku, odnosno organizam, a kompleks svih fizičko –hemijskih uslova sredine predstavlja abiotičke faktore:

1. Klimatski faktori: svjetlost, temperatura,vlažnost, vazduh (vjetar)2. Edafski faktori: zemljište, stijene , pedološka podloga3. Orografski faktori: reljef, nadmorska visina, nagib terena, ekspozicija,

Kao poseban ekološki faktor, prvenstveno zbog važnosti koju ima u današnje vrijeme, izdvaja se i uticaj čovjeka –antropogeni faktor.

Slika 1. Šematski prikaz ekoloških faktora1

1 Slika preuzeta iz knjige Ekolgija životne sredine, Banja Luka 2009.

4

1.1. Biotički faktori

Svi organizmi u ekosistemu utiču jedni na druge. Odnosi među njima nesumnjivo su najznačajniji odnosi koji vladaju u prirodnim ekosistemima. Tokom dugog vremena međusobnog prilagođavanja ti odnosi dovode do stabilizacije brojnosti populacija koje sačinjavaju biocenozu2, kao i do formiranja stabilnog ekosistema. Upravo se u njima nalazi suština kontrole i samoregulacije koja ekosistem čini funkcionalnim i stabilnim sistemom.Međusobni odnosi organizama u biocenozi, odnosno biotički faktori, veoma su raznovrsni i složeni, i po svojoj prirodi i načinu delovanja mnogo su složeniji od abiotičkih faktora. Mogu biti neposredni– kada organizmi direktno utiču jedan na drugog, ili posredni – kada jedan organizam deluje na drugi tako što svojom aktivnošću menja uslove sredine. Međutim, najčešće se biotičke interakcije ostvaruju lancima ishrane. Pored toga, međusobni odnosi organizama u biocenozi mogu da budu povremeni (fakultativni) ili stalni (obligatni). Na kraju, organizmi u biocenozi mogu stupati u odnose sa drugim organizmima koji pripadaju istoj vrsti (intraspecijski odnosi), kao i sa drugim organizmima koji pripadaju različitim vrstama (interspecijski odnosi). Glavne kategorije interpecijskih odnosa koji prema nihovom dejstvu mogu da se kategorišu kao pozitivi (+), negativni (-) ili neutralni (0), pri čemu to može biti jednostrano ili obostrano su:

NEUTRALIZAM (0,0). Odnos prostog prisustva dva organizma koji uopšte ne deluju aktivno jedan na drugog;

KOMPETICIJA (-,-). Oba organizma deluju jedan na drugog kroz aktivnu ili pasivnu konkurenciju za zadovoljavanje potrebe ishrane, prostora, zaklona i drugih zajedničkih potreba;

MUTUALIZAM (+,+). Oba organizma pozitivno deluju jedan na drugog, uzajamno koriste jedan drugom. Odnos je obligatan za oba partnera;

PROTOKOOPERACIJA (+,+). Oba organizma koriste jedan drugom, ali odnos nije obligatan;

KOMENSALIZAM (+,0). Jednostran pozitivan odnos samo za jedan organizam, a neutralan za drugi;

AMENSALIZAM (-,0). Jednostran odnos negativan samo za jedan, a neutralan zadrugi organizam;

PARAZITIZAM (+,-). Uzajaman odnos pozitivan im obligatan za jednog, a nepovoljan za drugog učesnika;

PREDATORSTVO (+,-). Uzajaman odnos grabljivice (predator) i plena, pozitivan za grabljivicu, negativan za plen.

1.1.1. Lanci ishrane

2 Životna zajednica

5

Osnovni način uzajamnog odnosa životinja sa drugim organizmima se ogleda kroz lanac ishrane gdje zajedno sa njima čini biocenozu. Odnosi ishrane čvrsto povezuju sve vrste članova biocenoze. Autotrofni članovi biocenoza su proizvođači organskih materija, koji neposredno ili posredno služe kao hrana za potrošače.

Postoji više kategorija potrošača :

biljojedi (koji se hrane neposredno biljkama), mesojedi (posredni potrošači jer se hrane životinjama) i različiti saprofiti koji se hrane ostacima uginulih organizama.

Posebnu grupu saprofita čine heterotrofne bakterije i gljive koje razlažu ostatke organskih supstanci do neorganskih sastojaka (vrše mineralizaciju), vraćajući ih na taj način u prirodu u obliku koji je upotrebljiv za biljke. Od tih materija biljke, fotosintezom, ponovo stvaraju organske materije bogate energijom. Svi saprofiti čine grupu razlagača.

Slika 2. Lanci ishrane gdje životinje čine konzumente, biljke proizvođače, a heterotrofne gljive i bakterije razlagaće.3

Proizvođači, potrošači i razlagači predstavljaju tri osnovna nivoa ishrane (trofička nivoa) u prirodi kroz koje:

3 Slika prezeta sa internet stranice http://ekospark.com

6

materija kruži, energija jednosmerno protiče od jednog do drugog nivoa.

Pri tome se oblik materije (organska u neorgansku i obrnuto) i energije mijenja (svetlosna, hemijska, toplotna energija). U toku proticanja energija se djelimično gubi u vidu toplote (oko 10% energije se gubi pri prelasku sa jednog na naredni trofički stepen).

1.1.2. Antropogeni faktori

Antropogeni faktori su uticaj čovjeka koji on ima na životnu sredinu. Uglavnom djeluju negativno, a među najznačajnije spadaju:

klimatske promjene zagađenje vazduha, zemljišta i voda deforestacija tj. uništavanje šuma koje su stanište za životinje odlaganje otpada neracionalno korištenje prirodnih resursa unošenje stranih vrsta na druga staništa smanjenje biodiverziteta uzimanje prostora životinjama izgradnjom naselja, saobraćajnica, izgradnjom

brana itd.

Slika 3. Deforestacija šuma4 Slika 4. Zagađenje voda5

Prema uticaju antropogeni faktori mogu biti:

posredni - čovjek (ne)svjesno vrši izmjenu drugih faktora sredine neposredni - čovjek direktno djeluje na živa bića)

1.2. Abiotički faktori

Abiotički faktori su uticaji nežive prirode. oni se dijele na:

4 Slika preuzeta sa internet stranice http://www.skole.hr5 Slika preuzeta sa internet stranice http://www.ezadar.hr

7

klimatski (svetlost, temperatura, vlažnost, strujanje vazduha, sunčevo zračenje) edafski - zemljište (hemijiske i fizičke osobine zemljišta) orografski - reljef (nagib terena, okrenutost stranama sveta, razuđenost obale)

1.2.1. Klimatski faktori

Svjetlost utiče na : regulaciju prometa kalcijuma i fosfora, pravilno razviće i rast skeleta sisara; podizanje telesne temperature nekih poikiloterama (sve biljke i životinje čija se

temperatura tela koleba u skladu sa temperaturom spoljašnje sredine); ponašanje životinja (položaj tijela sesilnih organizama prema svetlosnom izvoru -

fototropizam) pokrete slobodno pokretljivih životinja bez određenog pravca – fotokineza, ili u

određenom pravcu u odnosu na izvor svetlosti (fototaksija), pozitivna ili negativna.

Pčele i muve, na primjer, lete u pravcu svjetlosti, dok se stonoge i kišne gliste kreću u suprotnom pravcu.

Slika 5. Fototaksija - pozitivna (pčele i muve) i negativna (stonoge i kišne gliste).6

Temperatura

Deluje na: procese metabolizma;

6 Slika preuzeta iz knjige Osnovni pojmovi i principi ekologije, Beograd 2008. str. 13.

8

razmnožavanje, razviće i rastenje; ponašanje i dužinu života živih bića.

Kardinalne temperaturne tačke, koje se odlikuju fiziološke peocese svih živih bića su: temperaturni minimum – ispod kog se prekidaju fiziološki procesi; temperaturni optimum – na kome se procesi najpovoljnije odvijaju (bliži je

temperaturnom maksimumu) i temperaturni maksimum – iznad kog se prekidaju fiziološki procesi.

Voda i vlažnost

Kod vodenih organizama vodna razmena vrši se putem osmoze, dok je kod suvozemnih organizama pitanje vodnog balansa znatno složenije. Vlažnost vazduha za suvozemne organizme od vitalnog je značaja za odavanje vode iz tijela, a utiče na plodnost, razmnožavanje, trajanje razvića, dužina života i smrtnost, rasprostranjenje, aktivnost I ponašanje. Suvozemne biljke i životinje se u odnosu na stepen vlažnosti vazduha koji zahtevaju za svoje preživljavanje dele na:

kserofilne vrste– nastanjuju sušne oblasti sa niskom vlažnošću vazduha, a njihove adaptacije ogledaju se u perifernoj zaštiti od isušivanja, odnosno od gubitka vode iz organizma, u noćnom načinu života, korišćenjem sočne hrane ili metaboličke vode (kamile);

higrofilne vrste– organizmi koji se mogu održati samo u vlažnoj sredini, koja smanjuje intenzitet isparavanja vode;

mezofilne vrste– prelazni oblici između kserofilnih i higrofilnih organizama, među kojima ubrajamo najveći broj suvozemnih vrsta i,

hidrofilne vrste– nastanjuju isključivo vodenu sredinu

Slika 6. Kamila, spada u kserofilne vrste7

1.2.2. Edafski faktrori

7 Slika preuzeta sa internet sajta http://www.sjournals.com

9

Edafski faktori obuhvataju fizička, hemijska i biološka svojstva zemljišta, a isto tako i stena na kojima se zemljište razvija. Za organizme koji žive u zemlji ovi faktori su od prvorazrednog značaja, a takođe i za biljke. Biljke se razvijaju i žive na zemljištima, u zemljištima, na površinama stena. Zbog toga su ovi faktori veoma značajni ekološki činioci. U momentu kada na površini stijena nema obrazovanog zemljišta, njena površina preuzima ulogu staništa, koje može da pruži minimalne uslove početnoj fazi rasta i razvoja biljaka. Zbog toga se na površinama stijena prvo javljaju lišajevi i alge. Pošto su površine stena prvo izložene fizičkom raspadanju, na njima se javljaju pukotine koje zatim naseljavaju mahovine. Pukotine se tako šire i predstavljaju pogodno stanište za razvoj drugih biljaka, koje doprinose daljem raspadanju stena. Tokom vremena na površinama stena stvaraju se veoma plitka zemljišta. Dok je zemljište veoma plitko (nekoliko mm do nekoliko cm) ono je po osobinama veoma slično steni. kasnije postaje sve moćnije čime se sve više razlikuje od stene od koje je nastalo.

Zemljišta se razlikuju među sobom po osobinama pa se prema tim razlikama na njima javlja odgovarajuća vegetacija. Usled toga zemljište predstavlja jedan od ekoloških faktora koji direkto uslovljava pojavu pojedinih biljaka i njihovih zajednica. Pošto zemljišta imaju više osobina, njihov uticaj na vegetaciju ima kompleksan (složen) karakter. Zbog toga se smatra da zemljište predstavlja kompleks ekoloških faktora.

1.2.3. Orografski faktori

Orografski faktori obuhvataju osobine reljefa. Tu spadaju:

nadmorska visina nagib terena okrenutost prema odredjenoj strani sveta (ekspozicija).

Orografski faktori ne deluju direktno na živa bića. Oni menjaju klimatske karakteristike na staništu, pa samim tim imaju veliki značaj. Sa povećanjem nadmorske visine pravilno opada temperatura, a sa promenom nagiba terena i njegove okrenutosti prema različitim stranama sveta menja se i količina sunčevog zračenja i svetlosti na samom staništu. Staništa okrenuta prema jugu primaju mnogo više sunčevog zračenja nego ona koja su okrenuta prema severu. Zbog toga su južne padine toplije i suvlje, pa je i sastav živog sveta na takvim staništima drugačiji u odnosu na živi svet padina koje su okrenute severu.

2. EKOLOŠKA VALENCA

Pošto u pogledu svojih faktora spoljašnja sredina pokazuje veliku varijabilnost u vremenu i prostoru, živa bića moraju biti nužno takvim uslovima na odgovarajući način

10

prilagođena. Ali, nemoguće je zamisliti da bi pojedinačne vrste mogle biti prilagođene istovremeno na svu raznolikost ekoloških uslova koja postoji na Zemlji. U kojoj će mjeri živa bića biti prilagođena beskrajno promenljivim faktorima sredine zavisi od njihove ekološke valence. Ovaj pojam izražava onu amplitudu variranja pojedinih ekoloških faktora u čijim okvirima je moguć opstanak date vrste. Širina ove amplitude, što znači veličina raspona između granica variranja pojedinih ekoloških faktora, označava koliko velike razlike u životnim faktorima je u stanju da podnese dato biće. Ekološka valenca morala bi da bude neobično široka, pa da data vrsta bude u stanju da podnese sve one ogromne razlike koje u ekološkim faktorima postoje na Zemlji. A to je gotovo nemoguće.Istina, mi razlikujemo eurivalentne organizme, to jest takve organizme koji poseduju široke mogućnosti, široku ekološku valencu, što im i omogućava opstanak u vrlo različitim sredinama. Takve vrste se nazivaju i generalisti jer pokazuju široku ekološku valencu prema većem broju ekoloških faktora (npr. tigar koji živi u džunglama Indije, kao i u Sibiru gde se zimska temperatura spušta do – 40 ºC; dvogrba kamila koja podnosi godišnja kolebanja temperature u pustinji Gobi od -37 ºC zimi do 38 ºC ljeti). Nasuprot njima stoje stenovalentni organizmi, koji su ekološki specijalizovani, koji prema tome imaju usku ekološku valencu za više ekoloških faktora –specijalisti (npr. sprudotvorni korali koji žive samo u uzanom pojasu oko ekvatora gde tempertura vode ne silazi ispod 20 ºC, i varira tokom godine u uzanim granicama od svega 2-3 ºC). Medutim, i takvi, eurivalentni organizmi nisu to u jednom apsolutnom smislu, već i kod njih postoje ograničenja. Jedan ekološki kosmopolitizam koji bi omogućavao datoj biljnoj ili životinjskoj vrsti da bez razlike uspijeva na čitavoj Zemljinoj površini u najrazličitijim uslovima, od ekvatorijalnih šuma i subtropskih pustinja pa sve do polarnih oblasti, ne da se ni zamisliti. To bi protivurečilo osnovnim mogućnostima i osobinama života. S druge strane, ekološka specijalizacija može da bude vrlo uska, pa krajnja stenovalentnost nije ni malo rijedak slučaj.

Kod svake ekološke valence razlikujemo tri vrijednosti, tri kardinalne tačke. Prije svega ekološki optimum, što znači onu vrijednost faktora u okviru date valence pri kojoj se životni procesi najbolje razvijaju. Od ovog optimuma, prema granicama ekološke valence, intenzitet datog faktora se mijenja i to tako da prema minimumu opada a prema maksimumu raste. To su ustvari donja i gornja granica ekološke valence za dati faktor, i izvan njih se fiziološki procesi prekidaju, što vrlo često znači i smrt organizma. Na taj način približavanja donjoj i gornjoj granici ekološke valence, odnosno njenom maksimumu i minimumu, predstavljaju za datu vrstu pesimalne vrednosti određenog ekološkog faktora.

11

Slika 4. Ekološka valenca8

Minimum i maksimum ekološke valence variraju u zavisnosti od uslova pod kojima faktor deluje. Tako se jaja jedne vrste morskog ježa (Paracentrotus lividus) preko zime razvijaju u temperaturnom opsegu 8-23 ºC, dok se ljeti razvijaju u granicama 16-19 ºC. Letalno dejstvo minimuma i maksimuma zavisi i od dužine njegovog trajanja. Skup svih ekoloških valenci jedne organske vrste u odnosu na različite faktore sačinjava tzv. ekološki spektar date vrste

2.1. Pravilo minimuma

Ekološki faktori u životnoj sredini na jedan organizam ne djeluju pojedinačno, nego kao kompleks. Mogućnost opstanka jedne vrste određen je faktorom koji se nalazi najbliže pesimumu, iako se svi ostali faktori mogu nalaziti u optimumu ili blizu njega (pravilo minimuma, Liebig,1840). Thienemann je proširio Liebigovo pravilo: brojnost jedne organske vrste na jednom mjestu određena je onim faktorima koji se u odnosu na stepen razvića sa najmanjom ekološkom valencom najviše udaljava od optimuma (mala tropska ptica Estrilda astrid normalno ne može izržati temperaturu nižu od 15 ºC, jer joj tada dužina dana nije dovoljna da zadovolji svoje potrebe za ishranom usled pojačane niže temperature. Ali ova ptica se održava u životu i na 13 ºC ako se dan produži vještačkom svetlošću za još 2 časa). Između ekoloških faktora i organizama uspostavljaju se međusobna dejstva koja uslovljavaju neprekidne obostrane promjene. Primjer takvih promjena pruža jedna šuma. U gustoj bukovoj šumi menjaju se klimatski faktori. Od ukupne količine svjetlosti, svega 1-2% stiže do šumskog tla. Sa manjom količinom svjetlosti u unutrašnjost šume dolazi manja količina toplote koju sunčevo zračenje sobom donosi. Usljed toga srednja godišnja temperatura u šumi je niža nego van nje na otvorenom prostoru. U ljetnjim danima temperatura u bukovoj šumi je oko 3,5 ºC niža nego napolju. Pored toga, u šumi je vlažnost vazduha veća, vazdušni pokreti su ublaženi istvara se posebna „šumska klima“.

8 Slika preuzeta sa interent stranice www.dodaj.rs

12

ZAKLJUČAK

Osnovne osobine ekoloških faktora su:

deluju kompleksno (kao celina), neprekidno se menjaju u vremenu i prostoru međusobno su uslovljeni.

Oni se uzajamno uslovljavaju i menjaju, tako da je samostalno dejstvo jednog jedinog faktora nemoguće. Tako je npr. vlažnost vazduha uslovljena njegovom temperaturom. Promena ekoloških faktora prisutna je i u vremenu (u toku dana i noći, tokom godine) i u prostoru (npr. promjena temperature idući od ekvatora prema polovima).

Sve ekološke faktore možemo podijeliti na:

abiotičke, koji predstavljaju fizičko-hemijske uslove sredine i biotičke, uticaji koje neki organizam trpi od strane drugih živih bića.

Uticaj čoveka, s obzirom da je vrlo specifičan i značajan, izdvaja se kao poseban, antropogeni faktor.

13

LITERATURA

Lakušić, D: Osnovi ekologije, Beograd 2009. Janković, M.,Đorđević, V: Primenjena ekologija, Naučna knjiga, Beograd, 1981. Đukanović, Mara: Ekološki izazov, Beograd, 1991. Stanković, S: Ekologija životinja, Beograd, 1979. Osnovni pojmovi i principi ekologije, Beograd 2008. Nedović, B: Ekolgija životne sredine, Banja Luka 2009.

Internet izvori

http://ekospark.com http://www.skole.hr http://www.ezadar.hr www.dodaj.rs http://www.sjournals.com

14