Folktales and Customs of the Ga'aangs

written by

M r . Juan Domingo and

Mrs. Sabina Liban'- Oporto . .

Summer I n s t i t u t e of Linguistics Philippines, Inc. Translator3 1974 'Publishers

Published

ic coope ra t ion with Bureau of P u b l i c Schools

and I n s t i t u t e o f National Language

of t.he Departmen t of Zducaci on and C u l t u r e

F a n i l a , Fhilippines

1174-210

F r i n t e d in the F h i l i p p i n e s

FOREWORD

Some of the glory of the Philippines lies in t h e b e a u t i f u l var ie ty of people and languages within i t s coasts. It is to the grea t c red i t of the nat ional leadership over the yea rs tha t no attempt has been made to des t roy this n a t i o n a l heritage. The goal has been ins tead t o preserve i t s i n t eg r i t y and d i g n i t y while bui ld ing on t h i s strong foundation a lasting s u p e r s t r u c t u r e of na t iona l language and culture.

The present book is one of many designed f o r t h i s purpose. It r ecogn izes the pedagogical importance of divi6-ing l i t e r a c y and second-lmguage lea rn ing i n t o t w o steps- l i t e r a c y being the first, !%en a s tudent has l ea rned t o read t h e language he understands bes t , the resulting s a t i s f a c t i o n in h i s accomplishment gives the d r i v e and confidence he needs to l e a r n t h e na t iona l language. H i s a b i l i t y to read, f u r t h e r m o r e , is the in- dispensable tool f o r the study t h i s program will r e q u i r e .

The Department of Education o f the Phi l ipp ines is proud to present this latest volume in a nat ionwide s e r i e s d e s i g ~ e d to teach the n a t i o n a l language through lit eracy in the vernaculars. It will strengthen both t h e par ts of the nation and the whole,

JUAN L. MANUEL Secretary

One of the noble aims of Educa t ion is to equip every c i t i z e n to par t i c ipa te meaning- f u l l y in his soc ie ty and to shme in shaping t h e destiny of his country. Providing l i t e r acy ins t ruc t ion in each man's vernacular is a basic s t e p in r ea l i z ing this goal , To proinote this purpose the Sumer I n s t i t u t e of Linguistics works in agrcament with and upd er ? h e auspices oS t h e Department ol" Educaticiz in t !~e przparioiz of i x l s t r u c t i o ~ a l and s:!p~lementary reading materials f o r t h e v a r i o u s C u l t u r a l Minorit j-c s of oula country.

TAC Bureaa of P u b l i c Schools takes plcasurc, therefor^, in presen t ing t h i s volume of l i t e r acy material which is p a r t of i t s list of approved supplementary readiqg mater ia l s prepared f o r use by the Publ ic School in the areas u s i n g the vernacular of these materials.

LICERIA BRILLAJTTCS SORIANO Director. of Public S-ools

PREFACE

This book is a co l l ec t ion of Ga'dang f o l k l o r e and customs, written by Mr. Juan Domingo and Mrs. Sabina Liban Oporto, with some s t o r i e s contributed by M r s . Tombenay Bacoli and Mrs. Flora Cailin. It was produced during the'l974 'National Writers* fJorkshop at the Bagabag , Nueva Vizcaya headquarters of the Super Ins t i tu te of Linguistics.

It is hoped t h a t this book will enable speakers of Ga 'dang to gain fluency in reading, which will h e l p them achieve skill in the National Language.

Each Ga 'dang a r t i c l e is followed by a r e t e l l i n g in Pilipino.

Ga 'dang is the dia lec t spoken in and around the municipality of Paracelis, Mountain Province.

Michael R . Walrod

Summer Institute of Linguistics

"Uwaw anni Dagga . "

Tata si aw naddambalera kanu so danum, e

maddiyuttira kanu adwa. Massapit kanurd Dagga,

"Toto loke , mesabbanneno tafuna abat sikwak," kunna

kanu. Mampeki Uwaw , s inapi 'na kanu pay. Kaka 'meng

kelango abata nesabban kanu ki Dagga. Odde ki

Uwaw , awangkanu ae sabban sikwana .

Wara yo inangwaraya, nagga'bunganda kanuweno

abat. Massapit kanuwi Uwaw, "Akwak y o gawi 'na ta

akwamyo fungalla ta magguntaneta nu inyeneno

mapalungu a mammunga to mulata a adwa," kungkanu i

Uwaw ki Dagga.

"Kadda , '' kungkanu i Dagga.

Wara so kunnenoy, nanawiran adwa, ta indakanun

imuleno aba'dan. Odde waso mekwera so samulandanad

si abat, sinapit kanu i Uwaw ki Dagga si imulana

kanuweno aba 'na sinay, t a inna kanupay imuleno

aba'na so nattangatanganna k a p . Bakkatwayira

kanun.

Wara i Dagga, nemulanan no aba 'na sinoy. Ara

kiyad sinoy, kadda, awandeno mappakapakabebut adwa

nu ansananneno mularera abat. Kadda maddambalera

kagganu, pakabebuttimmanimi Uwaw ino a b a t i Dagga

nu ansannan, nu nammungen onnu awangkepay.

"Ikkapaye, Uwaw," b p a y i Dagga. "Nafutuwen,"

lnmgkaau i Uwaw ki Dagga,

Danadanoy, nammungen kanu i n o abat i Dagga.

"Ara , kangkamamu malutu , " kungkanu i Dagga . Ammena nabayag, nalutuwen ino abati llagga. Narakkat

kunnu se ammena ammo mutrlek. Nadandamma i Uwaw.

Inang inintufuk i Dagga i Uwaw . mesa 'ba l la .

"Uwaw ! Nalutuwenina aba 'ku, ino akwami? "

kungkanu i Dagga.

"Anta nalutuwen napay , " netabbag kanupag i

Uwaw .

"Uwaw! Duffunanaak payi. Unekannu~ayo aba'ku,"

kungkanu i Dagga ki Uwaw',

"On! Unekangku," kungkanu i Uwaw a ma'anggam

se awangkena mulana si abat se naqakkaanan. "Ara,

antan abbu so aba'nu ta unekangh,It kungkanu i Uwaw,

t

. - Mekwera so a b a t i Dagga, "Unekangkun, Dagga?"

kungkanu i Uwaw.

?'On, ta dara'namu kesi afnamangkupay,"

kungkanu i Dagga. I n m e k k a n u n i Uwaw so abat,

odde kafakkafakkan kanu. "Idanannappayi Uwaw,"

kungkanu i Dagga.

"Embuka ta mabbattuwak, It nesumbat kanumman i

ZTwaw, A r a , ka'akha'akkan kanu kiyad si

nabattuwingke .

"Atdannappayi, massiki tata lamang,"

kungkanumman i Dagga,

"Ana, natablak nabangogke," kungkanu i Uwaw,

Lussafna kanupelang i no neda'nangnga ki Dagga.

Danadanay na 'ambufna ino bungana aba t e

natatukappan e naturug. "Ansanangkumat mangwa ki

Uwawya , " kungkanu i Dagga , "Barannangku iyo

Eunga.lla abat, kenasi la 'gatangku ,ts. mal la t tu , kesi

mabaran anna matay," kungkanu i Dagga. Binaranna,

kasena lina'gat i Uwaw, "Atu! Atu! Uwaw!''

kungkanu i Dagga. Nsla'gat i Uwaw e nallattu.

Naddattuvama i n o baranna nallebad so fungallen0

abat. Natay i Uwaw.

''Sibalungku ta ipakkangku so b u l u e r a a

Uwaw," kungkanu i Dagga. Sinibaluna, odde'

nepandullamma i n o u lu , kuramang, anna takkina.

Nefayangnga so k a s i uwamera. "Anggandawpayyo

sinibaluk a laman?" -a kanu,

"On : Anggammi , " hmgkanuweno uwawira . Was o

akkanandan kanu, nangambutanda ino uJu , kuramang , anna takki. Giluluppanira so ng'itara ino uluna

kasi uwora.

Gabwat kunda a.umang m i t a ki Dagga

nasumpalanda kanu, "Dagga! Degga: Anneno

inamulda kami , " kunda kanu ki Dagga . "Tat taggammika , lt

kunda ki Dagga. * L

'Wanu tattaggandak, umoddu ino baggik," hmgkanu

i Dagga.

"Irambamika si afuy," kundakanumman,

"Nanu irambarak si afuy, mabbalinak si

bulawan, '' kungkanu i Dagga.

"Itakkummika so battung" kundakanwnman.

"Ammek se malimattak! '' kungkanu i Dagga. Adde

ma langgangkanu i Dagga odde ammena , p a t t a sikwara . Na'lidda kanu i Dagga, e nefabbanda so battung.

"Balibali'ongkay, palla'anggangku," kungkanu i

Dagga, a mamatalutalug.

Amme kanu ammo ino uwawira a manalug antweno

inda inayan i Busisikkat , "Pabba tannuyo b a t t u g

kenasi ; masumpalami i. Dagga , I t kunda ki Busisikkat .. Ininum kanu ammin i h s i s i k k a t i n o danumeno wawwang,

Wakad i n o mintufuk ki Dagga.

Gabwat kumpay i Agama, kinarsimma kanu i n o

w i n i Busisikkat. "Saw!" kungkanu h o danum.

Na'andu ammin ino uwawira a mintufuk ki fiagga se

ammera ammo manalug.

Awanin!

Sina Matsing a t Pagong

I s a n g a r a w , nagtagpo raw sina Matsing at Pagong sa i l o g upang maligo. Habang naliligo raw si Pagong a y s a b i niya," Sana'y ngayong naliligo ako ay may saging na naanod na t a t apa t sa akin," Ganito r i n ang sinabi ni Matsing. At nagkataon ngang may naanod aa maliit na puno ng saging a t tumapat kay Pagong, Pe ro wala kay Matsing.

Kinuha raw nila at pinaghatian n i l a i t o * Sabi ni Matsing, "Sa akin ang d u l o at sa iyo ang puno a t i t a t an im n a t i n a t titingnan natin kung a l i n sa a t ing mga tanim ang mauunang mamunga. " "00, " sabi r a w ni Pagong.

Pagkatapos ay umuwi silang dalawa at i tatanim

. - ..na,. ni la m g kan,ilang. saging ,. .: Faeat-ing nila sa lugar na pagtataniman n i l a sa kanilang saging ay sabi r a w ni Matsing, "Itanim mo ang iyong sag ing d i t o a t ako r i n sa mga sanga ng punong kahoy." Naghiwalay ang dalawa. Pero kinain ng Matsing ang kanyang hati doon sa saging n g m i t itinanim ni Pagong ang kanyang hati doon sa saging.

'Pag nagsasalubong ang dalawa , nagtatanong sila , kmg ano na ang nangyari doon sa kani lang tanim na saging, Minsan t inanong daw ni Matsing ang saging ni Pagong. " A t ikaw?" sagot daw ni Pagong, "May pus0 na, 'I sagot ni Matsing.

Hindi nagtagal a y namunga na ang saging ni Pagong. "Dalian nong mahinog, " s a b i raw ni Pagong. Hindi nag taga l , nahinog na nga. Ang masama, h ind i pala marunong m a e a t si Pagong. Naisipan n iya raw s i Matsing na hanapin at paaakyatin niya. Hinanap niya at natagpuan niya r i n , "Matsing! Matsing! nahinog na ang bunga ng aking s a g i n g . Iyong saging mo , hinog na ba?" tanong niya kay Matsing. "Aywan, nahinog na rin marahil," sagot ni Matsing. "Matsing, tulungan mo ako sa pag-akyat sa aking saging,lf sabi saw ni Pagong. "00, aakyatin ko," sagot daw n i Matsing na nasisiyahan dahil wala na siyang saging; kinain niya noon pa. "Tayo na at aakyatin ko," sabi r a w ni Matsing.

1

Pagdat ing n i l a sa saging ni Pagong ay sabi ni Matsing, "Aakyatin ko na ba Pagong?" "00, a t ihuhulog mo sa akin at pupulutin ko," sabi ni Pagong. Umakyat na r a w si Matsing sa saging, at kumain ng kumain. "Bigyan mo naman ako, Matsing," s a b i ni Pagong. "Maghintay ka muna a t magpapakabusog muna ako,' ' sagot d a w ni Matsing. Kain daw siya ng kain hanggang siya ay busog na

busog, "Bigyan no naman ako, k a h i t isa lamang," s a b i naman ni Pagong. "Naku! Masarap at mabango,It sabi raw ni Matsing. Balat lang ang ihinuhulog niya kay Pagong. At naubos niya ang bunga ng saging a t siyaty inantok, at nakatulog.

"Ano kaya ang gagawin ko kay Matsing, " tanong ni Pagong sa s a r i l i . Maglalagay ako ng tinulisang bagay o kaya'y tinik sa puno ng saging a t s a lupa at gugulatin ko siya,'' sabi raw ni Pagong. Nilagyan niya ng mga tinik ang puno a t ginulat niya si Matsing, "May aso! May aso! Matsing!" s ab i raw ni Pagong. N a p l a t si Matsing at tumalon. Natalunan niya ang m g a t i n i k sa Palibot ng saging. At namatay si Matsing.

"Lulutuin ko si Matsing sa i sang kawayan at ipapakain ko sa kanyang mga kapwa Matsing!" sabi raw ni Fagong, Niluto niya, at sng ulo, mga daliri, r!ga paa ay ip ina i la l i rn r,iya. Tinawae niya ang mga ibang matsing. "Gusto ba ninyo ang nlluto kong kame?" sab i niya r a w . "00, gusto namin, t t s a b i raiv r,g nga mstsing, Noong kumakain na s i l n ay narating d a w n i l a ang kinalalagyan ng mga ulo, d a r i l i at paa . Nandidiri sila noong makita n i l a ang u l o ng kanilang kapma matsing.

Tumayo s i l a n g lahat para hanapin si Pagong at natagpum nga n i l a siya. "Pagong! Fagong! Bakit mo ba kami pinakain ng kapwa naming matsing? Tatadtarin ka namin," sab i n i l a kay Pagong. "Kung t a t a d t a r i n ninyo ako ay darami ang aking -katawan. 11

sago t daw rig Pagong. "lhahagis ka namin sa apoy, t1

sab i n i l a . "Kung susunugin ninyo ako ay maging ginto ang aking katawan, " sagot daw ni Fagong. " I t a t apon ka namin sa nalalim na i l o g ? " aabi na naman n i l a . " A y a w ko a t malulunod ak~!" s a b i raw

ni Pagong. Pero natutuwa siya kaya lang hindi niya ipinahiwatig sa kani la . Kinuha raw s iya at i t i n a p o n sa malalim, sa ilog. "Panloloko ko lamang iyon." s a b i raw ni Pagong na naglalangoy.

,-

Hindi raw marunong lumangoy ang mga matsing . kaya tinawag n i l a si Busisikat (pinakamalaking matsing matsing). "Limasin mo ang tubig sa malalim na ilog para mahuli namin si Pagong," s a b i n i l a kay Busisikat. Ininom lahat ni Busisikat, ang t u b i g at lahat sila'y naghahanap kay Pagong.

Lumapit daw ang alimango at kinagat ang p u w i t ni Busisikat at lumabas l aha t ang tubig, Kaya nalunod laha t ang nga matsing dahil h i n d i s i l a marunong lumangoy,

Tiara kanu si'in awangkanu matay si abbing.

Kasera kagganu matayin t o l a y i r a si'ine, bumubu'buk

abwenin gidda~uruwanda . Odde gabwat kungkanu

payo Ofagga n a r a l l a tolay, i nmek kanu so tafuna

ayog. Sinapi'na kanu " S i t o y a , ikappekkuyo

bulingnga yo ayog ya, kesi madam 'nag ammin yo

bungana, massiki busak, lappaw, naganmen,

mada lnag ammin. "

Antu gafuna awanin na p i n i l i si matay abbing,

onnu akke'anak, lakay, bakat , matayira amminin.

Gafu lullamang s i n inangangwa i Ofag.

Ofag

Noong unang panahon, wala raw b a t a n g namamatay . Namamatay lamang daw ang mga t a o noon hanggang sa ang mga likod n i l a ay kinakain na ng bukbok. At b i g l a n g dumating si Ofag na isang masamng t a o , 2'~ umakyat sa puno ng niyog, at kanyaag s i n a b i : ''Ngayon tadyakan ko ang mga bunga ng nga niyog upang malaglag ang l a h a t , k a h i t mga buko p a , mga b u l a k l a k , o kaya ' y magulang na 2y malaglag lahat. "

I t o ang dahilan h m g bakit ngayon hindi na p i n i p i l i ang mga namamatay k a h i t mga b a t a , mga sanggol, at mga matatanda ay namamatay nang lahat dahil doon sa ginawa ni Ofag.

'Jara kanura Lappat a m i P i l a y , awan kanu

amara a m a i n a r a , e kakallakkira kanupelang. E

wara so kuanakanuwenoy, kunda kanu si annalango

passisirbiyantayaw. " In ta lang mita si

pappatayanta, e aliyangannak pay, takesi

ituntulku payo lakaranta," kungkanu payi P i l a y .

"On, '' kungkanu i Lappat, e inaliyang

kanupayi Sappat i Pilay, e nallakariran.

Wde pittangkagganu sapitan i Pilay ino

n a r a l l a katamanda e tupidwen. Wara so

kalakalakarira , agyan kanu ino attud so katamanda

e wara so tupidwengke ' in "Attud , attud ! " kungkanu

i Pilay. Ammayin nakapallilwa i Lappat se

a r a ' n i ingke ' in e nesara 'baldan i n o at tud.

"Ananoy, ananoy! " kungkanu i Lappat, "Ase

pittannukad sapitanne tupidwen, sitoya

nakalowanetan adwa."

:Jaso kunnenoy , naliyangirammanin e

nallakarirammanin, Kalakalakarira e amqqk:an~

pelang pabbumburung i Pilay ino kataaanda.. V a r a

so tupidweramman so dabbak, e sekanuman i t a n i

Pilay ino dabbak, e nassafirm. "Anofoy, al lay!

Tannukadda ammo, antuyaw ino kungku s i - ~

pittamukad sapitanne tupidwen.. Anoyyi,.

takkikiralulang, " kungkanumman i Lappat ,. Inaliyang

i Pilay a iyurakka'ma so dabbak, nakadaggang

kanungke i Lappat ino nangiyurakkap ki Pilay.

Wara so gina'dangiran e kalakalakarirammRnin

e nesavbalda ino balay a ni tan i Pilay si land*..

" a u , kadyan landuke ," kwmakanu.

Ara, kalakalakarira e nesa 'balda ino watay. '

" h a n o , yanimmano wataye ," kungkanumman i Pilay,

"Appamu s e pammakapiyantayan," kugkanuman i

Lappat , e inappara. Kalakalakarira e was0

nekwera so danak, nedipa'deno balay se

pampangeno danak,

Inangngira sinoy a ba lay , gampade balekanu

i Antan. Waso inunekira, oddu ino busi a

naddadarepad so ipang. Busi a passiya bulawan

e ta'inu'o'dunganda e passigganu mata ino korwan,

passiya kamat, passiya ulu, takki anda iyong. Ino

nagyan so nangambutanda a ino'dungan a t a t a a

busi, b iku l a ga t tuk .

Wasinoy, ginamwangin i Antan e dina'lunera.

"Anuwa , sannangannayo nagas s inolay , " kungkanu i kntan.

"Ikkanipoy afu," kungkanura Lappat anni Pilay. -

" A f u , afu si? " kungkanu i Antan. "Sintawo

pangitotorando sikwakyan si ammetakagu akkanan?

Ma, wara kuk-uyu Ji landuk?" kumakanu.

"On, ayawino kukumi a landuk. I tamukadda,"

kungkanuweno anakira.

"Ma, wara ngipandaw si watay?" U g k a n u i

Antan,

"Ayaw , i s i r imukadda , " hmgkanura Pilay anni

Lappat. Inappara k m u i n o p a l a t t u g i Antan so

idag, e was0 isirifira i Antan,pinalattuwandan.

Sinullu i Antan se kalekay e natayin.

Wara s o h m e n o y , nabballayiran so bikul.

"Piyangannupe ballayan, asiyaanummampayan

akwakyan," kungkanu i Lappat.

"Awan, piyangayangku ballayan," kungkanu i

P i l a y . Gampade was0 karabakafan i Lappat ino

b a l l e n a , sena karabakafan ino ballayi Pi lay , e

tan oddu kanuweno b a l l a y i P i l a y se pinimpili i

Pilay ino passiya nanganan, Ino a h a i Lappat,

passigganu a awana balorna . Amme mangurmg i Lappat si parefu i n o

akkaballena e sinottvmma kanu i no t a k k i y i P i l a y ,

e so 'yad kmnakanuweno pilena. "Anana!

Wikkallayan iyekwamungkelang yan maloya?" kungkanu

i P i l a y . Ginurba 'nga kanuweno matana, e nabbi 'dang

kanupayo lappa ' na . Wara so itan i Lappat i n o ballena, bisangke.

"Tannukadda nu mena b isangkeno akwak, " kunnakanu,

Binallera si nalawad,

Waso nabaliniran nabballay, makkatawera,

"Papalanse sinultu'nguweno takkik, e sitoya

makalakarakumpay, kungkanu i Pilay.

"Papalanse sinurba'nguweno matak, e sitoya

maka* itakumpay, " kungkanupay i Lappat.

Nagyaniran so balay i Antan e ba 'nangiran.

, Antuweninoy.

Sina Bulag at Lumpo

may roo^ daw i.sang Bulag at .lumpo na parehong ulilang-lubos a t s i l a y kawawzng-kawawa , Tiaanong n i l a sa kanilang sarili kung ano ang gagawin n i l a . "Magpunta tayo at hanapin natin ang ating kamatayan, a t pasanin mo ako a t saaabihin ko sa iyo ang daraanan na t in . " s a b i ng Lumpo. "00 , I '

sabi naman ng Bulag. kng Lumpo a y pasan-pasan s iya ng Bulag at naglakad s i l a ng naglakad.

Nang malapit na sila sa masamang bagay, saka lamang nagsabi ang Lumpo ng "May tuod! 'I Pero huli na ang lahat para makaiwas pa ang Bulag kaya natisod siya sa tuod ng puno ng kahoy. "Aray! aray!" s a b i ng Bulag. "Kasi sinabi mo lang nang malapit na t a y o eh. Ngayon dalawa tayong nasaktan. "

Pinasan naman niya ang Lumpo, a t naglakad sila ng naglakad. H ind i niya pinapansin ang kani lang dinaraanan, hanggat malapit na sila doon sa bangin bago siya nagsabi na, "Bangin! Bangin!" Eahulog sila sa bangin. "Aray! ito kasi ang s a b i ko sa iyo! Sinasabi mo lanang kung mala2i t na malapit na tayo, Aray ang paa ko". sab i ng Bulag. Pinasan niya naman ang Lumpo at iakyat niya doon sa bangin. Tumulo pa ang kanyang sipon nang umakyat s i l a sa bangin.

Sa wakas, nakaayat sila at ng naglalakad na naman sila a y nadaanan n i l a ang isang bahay a t doon nakakita ang Lumpo ng isang asarol . "Aaku! may asarof 1'' s a b i niya.

"Kunin no at mapakikinabangan natin yan, t l

s a b i ng Bulag. At kinuha nga nila.

Naglakad naman s i l a a t nang maraanan n i l a ang p a l a k o l , "Naku! may palakol." sabi na naman ng Lumpo. "ICunin mo at mapakikibangan n a t i n yan, " sabi naman ang Bulag a t kinuha n i l a . Patuloy silang naglakad hanggang dumating sila sa l uga r na panay kogon lamang ang damo. May nakita silang bahay sa dulo ng lugar na iyon.

Pumunta s i b sa bahay na iyon, na bahay pala. ng i sang Higante, Pagpasok n i l a ay nakita n i l a ang nakahilerang tapayan sa sulok ng bahay. Ang mga tapayan ay lahat g in to . S i n i l i p nila ang lahat ng tapayan a t takang-taka s i l a sapagkat ang laman ay mga mata, ang isa a y mga kamay a t panay u l o naman ang laman ng i s a , lahat mga paa a t mga i l o n g sa bawat tapayan. Ang laman rig huling s i n i l i p nilang tapayan ay mga kuwintas na mamahalin.

Hindi nagtagal, dumating na ang Higante, a t naamoy niya sila. "Naku! ano ang naamoy kong parang t a o "sabi r a w ng Higante.

sagot daw nila Bulag at Lumpo.

"Anong po?" sab i yaw ng Higante , "Walang kayong ligtas! Tiyak na kakainin ko kayo" s a b i ng Higante. "Baki t , asarol ba ang kuku ninyo?"

"Ope, " sagot naman ng dalawa. Bakit , ~ a l a k o l ba ang ngip in ninyo? Tanong daw ng Higante.

"lh1ayroon silipin mo" sago t daw nina Bulag at Lumpo. Kinuha daw n i l a ang b a r i l ng Bigante sa t a b i ng loob ng bahay. P a g s i l i p ng Higante ay b i n a r i l siya. Napaitaas daw ang Higante at namatay.

Pagkatapos noon, maghati na s i l a ng mga kuwintas. "Hati in mong mabuti at huwag mo namang bawasan ang sa akin," s a b i ng Bulag. "Hindi , hahatiin kong mabuti1' sagot ni Lumpo. Pero nang kapain ni Bulag, ang h a t i ni Lmpo ay mas m a r a m i kaysa sa kanya sapagkat p i n i l i raw ni L w p o ang mamahalin a t kay Bulag ang lahat ng kaunting halaga .

Hindi raw nanixala si Bulag sa paghati ni Lumpo kaya 'niya sinutok sa paa.

"kray!" s a b i ng Lumpo at b i g l a niyang naunat ang kanyang paa. "Bakit mo ako sinaktan?" kt sinundot niya naman ang mata ni Bulag.

"Aray! ang mata ko!" sab i ng aulag na sabay d i l a t sa kanyang mga mata.

Pagtingin daw n i Bulag doon s a kanyang hati ay kaunti lang. "Tingnan mo nga yan, kakauntl lang ang sa akin." s a b i n iya , Kinati uli n i l a ng mabut i .

Pagkatapos nilang naghati, dtumatawa raw sila. "Mabuti a t sinuntok rno ang aking paa; ngayon nakakalakad na ako" sab i raw ng Lumgo, "Mabuti rin a t sinundot mo ang aking mata" sabi raw ng Bulag.

Tumira raw s i l a sa bahay ng Higante, a t yumaman si l a ,

Dagga a m i S i l a y

Wara kanura Silay a m i Dagga, n a t t a t a b i r a si

inda mappakuwa si galanda ki Talanganay. I n a n g n ~ i r a

se amanan i Talanganay. Siaa'pida si mappakwera

si galanda sikwana. "Ingkayu abbu, mangngan si

langiyan ta nanu sindukayu mangngan, mulikayu

nataw ta iya t tu 'daw ta da'lungku,'' hngkanu i

Talanganay . Inang kanura Degga a m i Silay, odde i Dagga

inang kanu nangngan si langiyan. I Si l ay , h a n g

nangngan si babayak, Vara so nabattuwiran , nuliye~an se a- i Talanganay. " ~ r a umattukkayu

ta d a 'lungku nu nabangog," h g k a n u i Talanganay

s ikwara . I dagga , ino p a l m s a inang nattut so

mutungi Talanganay. "Ananuwa ! nabanguwingke , T I

kungkanu i Ta laaganay . Na 'dannan pay si galangnga

e n e p a t a l i i S i l a y . Neqattu'na so mutungi

Talanganay, e neburayit ino babayak e nabbukal a

23

awan galangnga se amme ina ' dan i Talanganay.

Ammena nabayag, nesafbal kappay i Silay

i Dagga. "Ananul Inimallangku payan

galangngdya , kakkapangku payi , I' kungkanu i Silay.

"Tanahan ma ' ludyan ingka akkanan s e babayak, " kungkanu i Dagga ., ''Aralud kakkapankulang si bisang , " kunnakanumman. "kmnek, appan nunalang , '' kunna i

Dagga . "Awan, nu ma tta lawkasi appangku , iggammannu yo bagg ik , " kunnimman i Dagga.

Neta'da kanun pelang i Dagga. Xde was0

ga'futanna i Silay, "Malayan, irurussu 'nu, " kungkanu i Silay. Nerurussu'na so d i f a f a , odde

"Malo.yan, tan'irurussu'nu," k w i m m a n i Silay,

"Balabaliyanna'lang," kungkanu i Dagga.

" A w a n , massiki itannu," h i m m a n i Silay,

Ginafut kanu i Dagga so i f u t , odde nagprnssun e

24

nakafulaffutan i Dagga. Nebukalla in0 galang i

Dagga.

Aggetangatangit i Dagga, a massapit si "Se,

babayak ma'lud ino inakkannu," a aggelakalakad.

Nesa ' b a l l a i.r,o daffug a natay.

Urnangattaw, unagyo daffug se tantaro nu ana

iaman i Si l ay s o dolamrno daf f u g a mangngan.

Sinallmgkanu so dolamma daffug.

Mappakakwa, ginamtvang kanu i Silay, "Ananu! I

Rataya daffug, ayawimmanyo kanangku," W i

Si lay . Nara 'ni odde "e , e , wara nalang i Dagga

sinay a nassusuk, '' kwma kanumman. Wara i

Dagga, ammena kanu maninikkad s o dolam,

Sinallung i Si lay so unaggo daffug, itanna ..

aggan i Dagga s o dolam. Tztappana i n o galang, e

nallawanin.

I Si lay , makakakkan so daffug. Wasu

nabattuwin, nallawanin pay, a manaw. Nesa ' b a l l a

i Dagga a nakama si palapal, !'Pa, akwanulang

tan?" m a kanu ki Dagga.

t'Maddoyarak'' kungkanu i Dagga.

"Kakkapangku pay maddayud , " kungkanu i Silay.

at Ammemalang ne 'a Ida sikwak, " Kunnimman i

Dagga.

"Awan itoli'nga kappay" kuani S i lay ,

Ne'a'da i Dagga e nesi'gu'na so awak i

Silay, e nanawin, "Ha! ha! ha! kungku

lamangkarud, ayawin ino to l ay a makampalapal, e

papatayandakanyan," kungkanu i Dagga a

aggekatakatawa.

Nagerassun i Silay e naga t t a t ino lufid.

Dina'nga na kappay i Dagga e nabbulunira.

26

Inta se balayi Galawaw ta i n t a mangngan si

laya, kunda kanu. Waso @narnwangira s e agyananda

Galawaw, naturugganun. Kinakkapan i Dagga ino

laya, e nafasang. Kinakkapan kanupay i Silay e

nakkulawu kanu s e nagasang, e nala'gat kanu i

Galawaw. Mabbukaliranad kanu, odde ammemakabukal

i Dagga, antuweno dino'man i Galawaw. "Bayuntam

i Dagga ta matay," kunnakanu.

"Odde bayundake ta mewarit yo bik ik t a

matay ammin yan abbingngu , " kungkanu i Dagga . "Italladduyan lusud t a ipassuntam i Dagga, "

kungkanumman i Galawaw.

" A r a ta nu mafmag y o baggik, meburayit e

marappakkayu ammin," kumi Dagga.

"Wama ' lang y o akwan t a m ki Daggaya.

Iyekwayu so kataw ta ammetam pakkanan," kungkanu

i Galawaw. Ne 'ekwara so kataw i Dagga,

Tata si aw, isang i Si lay se agyanan i Daggz.

"Ananu ! na lawad payan agyanannuya , " kurula ki

Dagga.

"Alla , nu ikka nabbattuggarmad to manokira , I t

kunna k i S i l ay .

"Mepataliyak abbu payi, '' kungkanu i Si lay ,

f r ~ m e k , t t kmgkanu i Dagga.

lfAralud, kakkapangku lama~g," k u m i Sllay.

I f A r a antu, uttarannu yan gakanna ta

sumallungkan," kungkanu i Dagga. Inu t t a r an i

Silay e sinallungin, Nallawan kanupay i Dagga,

e nanawin.

Gikakaniyokan i a o manokira, a akkanan i

Gilay e nala'gat i Galawaw, Inanpga i n i t a

i Si l ay e nabbattuwin si manok. Ginayanpga i

Si l ay e natay.

28

Sina Pagong at Bayawak

May i s a n g Bayawak at Pagon$ daw nooh na nag-usap. Napag-usapan nila na magpagawa sila kay Talangaaay ng galang .(it0 ay abaloryang k i n a k a b i t sa likod para kumalunsing Ipag naglalakad s i l a ) . Kaya pwnwlta sila sa tinitirahan ni Talanganay. Sinabi n i l a kay Talanganay na 'igagawan niya sila ng galang, Sabi raw ni Talanganay sa kanila, "Pumunta muna kayong m a i n ng i lang- i lang, a t pagkatapos ninyong kumain ay bumalik kayo r i t o a t umutot kayo sa akin para maamoy ko".

Pumunta s i l a a t si Pagong ay pwnuntang kumain ng ilang-ilang at si Bayawak ay pumuntang kumain ng uluulo.

Nang busog na s i l a ay buloalik na s i l a kay Talanganay. "Sige, umutot na kayo at aamuyin ko b g mabango."

Umutot daw si Pagong sa harap ni Talanganay. kt naku! Mabango ang u t o t niya, kaya binigyan s iya ng galang.

Sumunod daw si Bayawak. Umutot din sa harap ni Talanganay. Nagulat daw si Talanganay sa lumabas na dumi ng Bayawak, at tumakbo s iya ng h i n d i nabigyan ng galang. Hindi raw ilang-ilang ang kanyang utot kundi mga u l ~ ~ l o .

Pagkalipas rig ilang araw nagtagpo r i n sina Bayawak at Pagong. "Gustong-gusto ko ang galang mo. Subukan ko nga" sabi ng Bayawak. "Ayaw ko, b a k i t uluulo kasi ang kinain mo eh!" sagot ng Pagong. ItSige aa subukan ko l m g " , s a b i niya. Ngunit , "Ayaw ko a t baka kunin mo, I' sagot naman ng Pagong. "Hindi ko kukunin, subukan ko lang a t

i b a b a l i k ko r i n " . sab i rin ng Bayawak. "Baka hindi mo isauli" s a b i ng Pagong. "Kung nata takot kang baka iuuwi ko ay hawakan mo ang katawan' ko ," sabi sa kanya. "Euwag sa bahaging iyan at masakit. Ibaba mo pa," a t ibinaba naman ni Pagong ang paghawak sa katawan ni Bayawak. Pero, "Hindi diyan at masakit" sab i na naman ni Bayawak. "bqarahil pinagsisinungalingan mo lamang ako, "sagot ng Pagong, "Hindi pe ro ibaba DO pa ng kaunti" sabi niya kay Pegong. kt hinawakan ni Pagong sa buntot.

Gumalaw daw si Bayawak ng malakas a t naalis ang paghawak ni Pagong sa kanyang k t o t . Tumakbo si Bayawak na dala-dala ang galang ni Pagong, Urniyak ng umiyak si Pagong. "Kasi iba ang k ina in mo eh! Mga uluulo", sabi nfyang umiiyak na lumalakad. Nadaanan niya r a w ang patay na kalabaw.

Papasok ako sa katawan ag kalabaw na ito baka saka l ing narito si Bayawak na kumakain".

Pumasok daw siya sa loob ng pata3 na kalabaw. H i n d i rin nagtagal dumating si Bayawak. "Naku! ang patay na kalabaw . Mayroon xlaman akong kakainin" . Lumapit daw at s a b i niya "By, ay! Baka narito si Pagong na nagtago". Pero h ind i kumikibo si Pagong sa l o o b ng kalabaw.

Pumasok din si Bayawak sa loob a t n a k i t a niya si Pagang pero kinuha niya lang ang galang at lumabas <na,

Si Bayawak ay kumakain ng kalabaw. Moong busog na ay lumabas na at umuwi,

Natagpuan niya sin s i Pagong na nahuli sa pa t ibong ng mga. hayop, "Bakit ka ganyan, " tanong ng Bayawak. " I t o ang duyan ko," "Gus to mc a t subukan kong ma@uyanl' s a b i ng Bayawak. "Baka hindi rno isauli sa a k i n , " sagot ng Pagong. "Hindi ko na kukunin," s a b i namar ng Bayawak.

Ibinigay ni Pagong a t itinali ni Fagong sa baywang ni Bayawak.

. Nang naitali na niya umuwi na s i Fagong na turnakawa. "Ha! ha! ha! sabi ko l amang iyon. Nariyan na ang taong nay a r i ng patibong a t papatayin ka n i y s , " sabi ng Pagong.

Gumalaw s i Bayawak ng malakas a t n a l a g o t yaon3 lub id . Umuwi na rin at ratagpuan d in niya si Pagong.

Nagsama r in s i l a at nag-usap na pupunta s i l a doon sa bahay ni Galawaw upang kumain ng luya doon kay Galawaw, a t pumunta nga s i l a *

Nakatulog na raw si Galawaw, Sinubukan daw ni Fagong ngmi t maangbang p a r a sa kanya. Naku! maaaghang pa l a ang luya ni Galawaw. Sinu'iukan din ni Bayawak a t kafiyang isicigaw "Maanghang pal a ! "

Nagising si Galawaw at tasakbo sana s i l a . Ngunit h ind i nakatakbo si Pagong kaya nahuli ni Galawaw .

''Bayuhin n a t i n si Pagong" sabi ni Salawaw. "Babayuhin ninyo ako at maitapon sng mga balat ko a t mamamatay l a h a t aag iyong mga anak," sagot ng

Fagong. "Paano kaya? I s a l a n g ninyo ang malaking kawali at i -salang si Pagong," s a b i ni Galawaw. "Sige p a r a kung matunaw ang katawan ko, lahat kayo ay mamamtay," s a b i ng Pagong. "Ano kaya ang gagawin sa kanya. Ilagay n a t i n sa kulungan ng mga manok a t h i n d i n a t i n p a k a i n i n , " a t i n i l agay n i l a si Pagong doon.

l sang a r a w , pumunta si Bayawak at n a k i t a n i y a ang Fagong. "Maganda ang tinitirahan mot', s a b i sa kanya. ltKung i k a w - sana ang n a r i t o di busog ka sa mga manok", sagot ng Pagong. Hindi ba puwede kung ako naman d iyan? l' tanong ng aayawak.

"yaw ko", s a b i ng Pzgong. "Sige na a t , subukan ko" , s a b i ng aayawak.

" A l i s i n mo ang t a l i bago ka pumasok" sabi ng Pagong. I n a l i s ang tali at punasok na s i y a .

Si Bayawak a y kumakain na ng manok at lahat ng mga manok ay h-uni a t dahil d i t o , si Galawaw ay nagis ing a t pinzntahan niya. Nakita niya doon si Bayawak na busog na busog na sa mga manok.

S i c i b a t n iya si Bayawak at namatay i t o .

Antan anni Mawasa

Wara kanu i Antan, inunek kanu so kayu e

inang so nattangatanganna e nattuttud.

"Matuttura 'butoya , mayodingaktf kunna kanu. 'daso

mayodingin, mitingan ino ayodingnga a "Diyawan,

diyawan , kumadiyawan, gilagilakgilak, " kunna ,

kanuweno ingnganano ayodinpga.

Wara p a y i Mawasa, inangkanu nalallakad, e

nesafbafa i kntan. Menanad na ' i ta;nu awano

ayomano abangnga a nasserat so lubag, gampade

agyan se kalekay. "Ayaw ikka i Antantaw"

hrmakanu, " s e nalawarino ayodingnga," kungkanu

i Mawasa. "Kalludda sikkulangku y o abangngaya,=

Sinikkulanna e lumani%ak se napamu kanu si

tuna. Yantan, nasikkulanin,

"Ano'oy! Naddariraman se kamaluddinan,"

kunna kanu , se "Riparippak , r ipa r ippqk , l 1 m e n o

I

abangnga. Wara so diladilamutan na afuy, ino

patungan, sena kanupe k m s i "Tataffu , tataffu,

ino ikka abagguweno sinukkulanda," W a k a n u .

"I Mawaseman ino nangwataw, " e inadda 'ma e

inullug.

-1ntufukanna i Mawasa, e sinurnpalaman s o

katabbiyan a agyan s o gawit ino tabb i . Nanu

gabbangkanu i Antan i n o tafun, malikkanumnan i

Mawasa so tafun.

Waso na'ambut ino t a b b i , inangkanu i Mawasa

so talasik, Ino t a l a s i k e nasasit, Mattalaw

kanunni Antan so a s i ' n a , e ammena nagabba.

Naso kunna kanuwenoy, inita i Antan i n o

b a t a k i Mawasa so ta'gangnga. Inimallanna kanu,

" h a n u ! Nalawaringkeyan anta'gangnguya,

ahannupayo akwakya , " kunni Antan.

E W g k a n u i Mawasa si "Akwantayan akwamya nu

ammenak akkanan."

E kungkanu payi Antan si "Ammetaka akkanan."

Waso kunnenoy, kunni Mawasasi "Ara, ingka

antu mappa si kayu, t a iluntum t an fungalyan

t a l a s i k " . Inangkanu i Antan e nabalinna nappa i

Antan si kayu. Inulluggannun i Mawasa e

nerappa'na i Antan s o fungallo talasik, a

niluntuwanna so kayu. Znafuyan kanu i Mawasa

e pmatangkanun ino kayu. Nasikkulan i Antan e

"Tataffu, t a t a f f u , inakkantaka nallaaginoy,"

kunnakanu e natayin.

Si Mawasa at ang B i g a t e

Noon daw, may Higanteng urnakyat s a punong kahoy. A t m p o sa mga sanga. Sabi niya sa kanyang s a r i l i , "Tutugtog ako sa aking p lau ta (p lau tang pang-ilong) . 11

Ang plautang i t o a y may magandang tunog; kahit ang mga p a n e g a l a n ay nasasabi niya.

Noon ay kasalukuyang nagla lakad si Mawasa. H i n d i niya napansin ang Higante kung h i n d i d a h i l doon sa kanyzng hahag na hanggang sa lupa ang Baba, "Naku! N a r i t o ang Higante. Ang ganda ng tugtog?" sabi ni Mswasa, "Susunugin ko ang bahag ng Higante," s a b i niya sa kanyang sarili. Ngayon sinunag niya ang baiag ng Higante. Tumutunog dahil d o o m s a mga t w a sa bahag ng Higantc , H i n d i man lang napansin ng Higante ang kanyang nasusunog na bahag dahil sa kanyang pagtutugtog. "Marahil sinusunog naman n i l a ang bundok na may maraming uway," sab i niya sa kayang sarili. ikrmutunog ang kanyang bahag d a h i l pwlo ng t a m .

Nasusuno3 na ang mga b i n t i ng Higante bago niya napansin. "Kaku! Ang bahag ko l Marahil gawa na naman nito ni Mawasa," s a b i niya habang pinopatny niya acg apoy. Bumaba a t hahsnapin niya si Mawasa. Sa wakas L a t a g p a n niya r i n sa itaas ng puno ng ikmo.

Kapag itinutumba ng Higante ang punong inakgatan ni Mawasa a y lumilipat siya sa ibacg puno hanggang naubos n a matumba ang mga puno ng ikmo. Lumipat si Mawasa s s p u n o ng t a l a . s i k (matinik na ~ u n o ) , Takot ang Higante doon sa mga tinik kaya hindi niya naitunba. Pagkatapos nakita ng H i g a n t e ang t a t u sa d i b d i b ni Idawasa. "Ang ganda ng tatu mo? G a w i n mo nga rin sa akin," s a b i ng Higante. Gawin n a t i n pero huwag mo akong kaka in in , " ~ a g o t ni Mawasa. "Hindi k i t a kakainin, " sab i ng Higante . "Ngayon kumuha ka ng maraming panggatong a t itambak mo sa pun0 ng talasik, " sabi ni Mawasa. G i n a w a rin ng Higante ang utos.

Pagkatapos niyang tinambak ay bumaba sa

bumaba sa punong kahoy at itinali niya ang Higante doon sa punong talasik. Nang nasusunog na ang itinambak ria kahoy ay n a g s a s a l i t a r i n ang Higanteng nasusunog. "Mainit ! mainit ! Sana ' y k i n a i n na kita," sabi niya, a t unt i -un t i na siyang namamatay.

Gafu na Uwaw

.

Sin palungu aw agyan kanuwenin tafa layTra .

Ino atawa na a l a l a k i malappat ama ammona a m i n

ino t a rabafu . Oade i n o bafay, awaningke ammona

si tarabafu, massiki makkalutu. Passig ino lalaki

ino dumu'ma so tarabafu.

Tata si aw inumang si talun i n o atawana.

Gafuse awana ammona si tarabafuna massiki

makkalutu, nabisinan se nabayag i n o atawana.

Wasinoy ammenan pelang me'attam i n o bisinna,

dinandamma a umang se kwara katawanganna.

Paggamwangngasinay, aggatupparad pelanang. Sitan

ne'imunwanda katuwanganna si awan ikka ammona a

t arabaf u.

Pinarebanda . Ina 'danda si s immanna. Nabayin

a aggatulangngama ino sinnunanna . Inara 'niyanna

--r. i katuwanganna a nappakifut nu m 1 ~ 2 " ~ a in0

akwanna . Nabbungot i ka tuwanganna sikwana k a ~ e n a kunna,

flIduddungngu yan babulut s i t a n uninnu kasem kuana

karakara t a n babbag" , Abul ma ' lud antuweno

neduddungnga so mima.

Nala'gat i katuwanga sin nabbalin gakkurug si

iTut fno babulut anda. urnwekin'-so ,babbag i n o

Antuyaw i n o gafu na uwaw.

Ang A l a m a t ng Matsing

Noong unang paaahon, mayroon daw nag-asawa. Ang l a l a k i ay masyadong masipag a t lahat ng t rabaho ay alam niya. Ngunit ang babae a y wala siyang nalalaman k a h i t magluto ng kani lang pagkain, Ang l a l a k i raw ang gumagawa sa l a h a t na trabaho.

Isang araw ang kanyang asawa a y pumunta sa gubat pa ra mangaso ng baboy-dama. Dahil-wala ngang alam ang babae kahit anong trabaho, kahit magluto man lamang, s iya ay nagutom d a h i l t i nangha l i ng umi ang lalaki.

Noong h i n d i na niya matiis ang kanyang kagutuman, naisipan niyang pumunta sa kanyang biyanan. Pagdating niya doon sa kanyang biyanan ay nakaupo lamang. D i t o n i l a nahalatang t a ~ a d s i y a at wala palang siyang nalalamang t rabaho,

Sinubukan nila siya. Binigyan n i l a siya ng t r a b a h o . Pinaghabi n i l a . Matagal niyang tinitigan 'yong habihin pero wala siyang ginawa. Pagkalipas ng ilang oras a y lumapit siya sa kanyang biyanan at nagtanong kung ano ang dapat niyang gawin.

, , , Nagalit ang biyanan at sabi. niya, .''Isiksik

40

mo ang kapirasong kawayan sa iyong puwit at sasabihin mo karakara. A t dahil hindi alam ng babae ang kanyang gagawin ay ginawa nga niya ang s i n s b i nila sa kanya. Isiniksik n g a niya iyong kap i r a s ong kawayan .

Nag-ulat ang biyanan nang maging buntot iyong kapirasong kawayan a t umakyat siya sa bubong ng kani lang bahay .

Ito ang simula ng Matsing.

--

Mawasa a m i Atka

Wara kanura Mawasa anni Atta, nesafbalda i

Angin so nattangatangan ino kayu a aggatuttud.

Maxi kanu so t a t a m a se nangin kanumman. Ginabanera

amin ino kayu e tafun kanuke ino nabuna e antu i n o

nattutturanna. Arianna ino buluwera, kayuwera, a

ne ta t ad so baggina. Inita kanura Mawasa anni A t t a .

"Pananta i Angin," kungkanu i Mawasa, l10dde

magweta si abbut ta pagyananta, takesi pananta."

Odde kungkanu i A t t a si "Ma, me 'nga iyafu t s o

fungallo ammuwawan?"

Wara so p i a a r a r a , e nasiddang kanu i angin.

A r a , nalleleganummanin e sinallap i Mawasa so

inabbutanna a lubag, e ne'afukkanumpayi Atta so

f ungallo ammuwawan. Odde f i n i 'dut i Angin ino

amuwawan, e nekayamma i A t t a ,

Waso nabalininoy naddambalan kanummanda A t ta

42

anni Mawasa, e i n i t a r a ino balayo ilakkira.

Kungkanuaman i Mawasa si mangweta si bannutta ta

seterana a panan. Odde "Siss" kungkanu .i Atta,

"Ma, ammekirana a dappetan,"

Wars s o p ina ra r i r an , nabukabukkanuweno

ilakkira so ba le r a . Aribumbunganda kanunad i

Mawasa, odde mera inaribumbungan se agyano b a m u ' n a .

Nara i At ta , a awana bannu'na, e antuweno

inaribumbunganda. Sinussu'da amain in0 ada i At ta ,

e natayin.

Antuweninoy,

Si Mawasa a t si Atta

Noon ay mayroon daw magkasama na sina Mawasa a t Atta na nagkataong nakakakita sa Hangin na nakaupo sa mga sanga ng punong-kahoy. Ang hangin ay nakaupo at maya-maya a y bumagyo, a t l a h a t daw ng mga punong-kshoy ny natumba a t n a b a l i mnl ib- in doon sa punong-kahoy na inupuan niya. Ang Bangin ay nag-aalis ng tinik sa kanyang katawan kagaya ng t i n i k ng kawayan t i n i k kahoy na naiwan sa buong kat awan niya. Sina Mawasa a t Atta ay nanunood sa Banya.

"Papanahin natin si Hangin" sabi n i l ang dalawa. "Maghukay muna t a yo ng titirahan natin kung papanain n a t i n siya", s a b i ni Mawasa. "Bakit? Hahawak lang ako sa p m o ng ammuwawan (ang inupvan ni ~ a n ~ i n ) " sago t ni A t t a .

\ - Ngayon, pinana n i l a si Hangin at natamaan

nga a t sinimulan ng Hangin ang umihip ng malakas na malakas, Si Mawasa ay pumasok sa doon sa hukay at si A t t a naman ay humawak sa puno ng ammuwawan ngunit nabunot ito kaya nadala ng bagyo s i A t t a .

Hindi nagtagal a t nagsalubong na naman sina Mawasa a t A t t a . Nakakita na naman sila ng bahay ng maraming lamok, "Gagawa t ayo ng bannut (pampausok sa l amok) bago natin s i l a tatamaan," sab i ni Ydawasa, "Huwag na lang. Tampalin na lang natin sila ng ating kamay" sagot naman ni Atta. Ngayon tinamaan n i l a ang bahay ng lamok a t naglaglagan s i l a at pumunta s i l a sa kani la . Dahil may sinindihan si Mawasa na bannu t , h i n d i nagtuloy ang mga lamok sa kanya. Si A t t a ay walang sinindihan, kaya nagpunta sa ksnya ang mga lamok. Dahil sa dami n i l a , h indi mapapatay ni Atta l a h a t , kaya naubusan siya ng dugo a t doon namatay siya.

Kalaw

Siiin, nagyan se Paracelis in kura narakkat

a lakay. Agyano adwera a pappanganakannera a

ulilera. Lno t a t a , b r a iddokan na , ino t a t a

kalusso na. Manpa si paraparal a kanayon ino

tata a kalusso na. Tata si aw agyannira ino

dutdut na mammanok a mattufuwera so langalay in0

abbing a kalusso na, Ino tata abbing a kura

iddokan na, initanna i n o kola'nga na a nabbalyin

si mammanok. Fno kolatnga nalayaw ke narakkat ta

ul i tangnga. Sinapi'na ki ulitangnga a ino

kola'nga, mabbalyin na si mamanok, Aggetangatangit J

i n o hola 'ngan. Nalayaw i n o ulitangnga, a inang so

abbing, n a t a t t o l i n g k e narakkat a ulitangnga. Iyaw,

nu ituldakku na d i l o d , ammem mamapatay, se t a n t a r o

mapapateka kappay. Nu ituldakku na diraya,

makapapateka na a awar , na takatakit, kungkano ino

abbing. Ino abbing, nabbalyin si mammanok a

antuwen nganandan si kalaw makkiyad s i t a w a awe

A l a m a t ng Kalaw

Noong unang panahon nayroon daw sa Paracel is ang isang matandang l a l a k i na masama. Mayroon siyang dalawang parnangkin na u l i l a , Ang isa ay itinatangi niya subalit ang isa a y hindi .

Isang araw may mga balahibo na tumutubo sa

46

mga kamay no 'ng batang ayaw niya. Iyong i t i n a t a n g i niyang ba ta ay nakita ito na nagiging ibon na ang kapat id . Tumakbo sa kanyang tiyuhin. Sabi n iya na ang kanyang kapatid ay nagiging ibon na. S iya ay umiiyak.

Tumakbo ang kanyang t iyuh in doon sa pamangkin niyang nagtanpo sa kanya Ngayon kung ituro ko ang silangan huwag kang makikipaglaban sapagkat baka ikaw ang mas2 tay, Kung ituro ko ang kanluran puwede kanq; nakipaglaban nz walastg mangyayari E3 170. Ang ba ta ay naging ibon na ang pang?.ian ay K a l a w hanggang ngayon.

Si l ay anni Lamag

Wara kanura Silay anni Lamag, naddambalera so

danum. Mnffutata omu mangatteta , kunda kanu. "On,"

kungkanu i Lamag, se imanamama si a f fu tama si

S i l a y , se balenalud. Gampade ino t a t t i k a i Silay,

lumatwap e umangat so kalekay, E Lamag, agyan

pelang so dolam. Waso lumatwap i Lamag, agyan

kanu kepay i Silay so a o l a m se nansisirap lud so

awanan i Lamag s o dolam. So lumatwappiran adwa,

"Tannukadda nu ammetaka na'affut", kungkanu i

Si lay .

Antuweno gafuna sitaw a tyempo, adwa ino

d i l a i S i l a ~ se i na f fu t na kanu ki Lamag.

Ang Bayawak a t Buwaya

Noon may Bayawak a t Buwaya na nagsalubong sa i l o g . "Magsubukan t ayo , " s a b i raw n i l a sa kanilang sarili. "Titingnan natin - b g sino ang mata tagal sa ilalim ng tubig na hindi huminga sabi n i l a . l' Ang akala rig Buwaya ay m a t a t a l o niya si aayawak dahLl Sahay niya 'yon. Pero ang ginagawa naman ng Bayawak a y lumalabas at humihinga habang ang Buwaya a y nasa ilalim ng tub ig . Ngunit ang Buwaya ay hindi lumalabas sa tubig upang huminga. Nang luaabas na ang Buwaya ay nasa ilalim pa ang Bayawak dahil sumisid siyang muli nang nasa ilalim pa ng t u b i g ang Buwaya. Nang dalawa na silang lumabas s a b i ng Bayawak sa Bmaya. "Tingnan mo a t talo k i t a t ' .

Iyon ang dahilan kung b a k i t hanggang ngayon a y dalawa ang d i l a ng B3yawak d a h i l pinanalunan niya ang isa niyang d i l a sa Buwaya.

Akke ' ana 'nga kbbing

Kunnayawin - gagangayin mapparanakmyera si'in.

Nu akkelana'nga abbing , itanda a palungun

nu nassakab o m u awan se nu nassakab,

labbangngandeno abbing s e kammarallanda, anto

kappekena si matay y o abbing nu dumokal kano a

kunda. Kunna kappay nu mabbasiyan nu abbing nu

lallawan na, onnu korwan nu mabbasiyan,

labbangngandeno abbing se kamarallanda lud kana . S e nu bakkan no abbing ngo ma tay, i n o kano inana , onnu i n o amana neno matay, nu a m e r a labbangngan

Odde nu awan medemmu no akirelana'nga,

maggukurira si tata mum s o f u t a g kiyad so kuyung

kasera babbaddan si uway, e kallatanda si iramma

bulu. E'nu mabayag a mapilat ino nangallatan so

futag, ekwananda si bu'buk takenasi malana

mapilat se agas na kanowenoy.

50

Ino attanakan, nu bafay, tanamanda so

batungngeno karomanan o m u so dafug. Nu lalaki,

ibassindeno attanakan se gawi'neno kayo takenasi

ammonana mattaraw si kayu so umana na nu

maddokal.

E lallangandeno ada so m a b , takenasi amme

d i n d i l a n na karangat t o ada e kammaral, kappatay

na abbing. Kunna kappay nu g a f i , mallufirira si

gami 'na sinnun e i s i g i r a ibassinda so gukab,

batungngeno kalu'bit. Antwenay y o kunda

"almang", itaiona ng i l in . Tafulu g a f i a

agge ' a ' almangira . Ino inaneno kalu'bit, ammena dama umang se

wawwang makkiyad si tallu aw, se kammaral. Nu

malla ' wot in si maka ' lu i n o inana, mangappa si

lallang so dafudda e umangngira anno atawana se

wawang. I n o l a l l a n g , da ra ' namo bakat kadda

puma.'yang makkiyad so h a l a y kiyad se wawwang.

Antwenay kunda a "mallallang". Ino

51.

pallallanganda k e s i amme datlun no ngilinnireno

bafay so anganna panakawan se wawwang, anda ammera

dumandan sikwana so bahera a anda akkanan no

abbing.

Naso mekatafulu si aw, anana baka t ta umang,

makkammang sikwara . Jno ma 'awag, manok, d e k a t , sillay, sinnun, a m a malukung. Iyawira, appan

a m i n o makkammang. Antoyaw o kunda a "mifuldut" , p i t t a n a anituna abbing. Ammerera dama a iyullug i n o

abbing ngu ammenira makwa yaw a mapalungu, kesi ino

n g i l i n i r a ammera akkanan ino abbing.

Sa Pagsilang ng Isang Sanggol

Ang bagong panganak na sanggol ay t i n i t i n p a n muna n i l a kung i t o a j nakadapa s a paglabas o hindi sapagkat kung ang sanggol a y nakadapa, ililibing n i l a n g buhay sapagkat masama saw. Dahil kung hindi i l i l i b i n g a y mamamatay d i n 'pag siya a y lumaki, At saka kung ang sanggol a3 mapabahin paglabas n i t o , o kaya 'y iba ang babahin, ililibing din ang san'ggol sapagkat masama r i n , Sapagkat kung hindi ang bata ang mamatay 'pag lumaki na ay ang isa sa kanyang mga mngulang.

Pero, kung walang masamang mangyari kung sila ay i s i l a n g , sus-&at sila ng kasing kahaba ng isang d a l i r i mula sa pusod at saka n i l a t a l i a n ng s i nu l id at p u t u l i n n i l a sa pamamagitan ng matulis na kawayan. Kung matagal na w a l i n g a y l a l awan n i l a ng parang pulbos ng bukbok k a s i ito r a w ang gamot.

Ang inulnan, kung babae ang sanggol ay i l i l i b i n g n i l a sa t a p a t ng lalagyan ng inuman o kayary sa l i k o d ng kusina. Kung l a l a k i ay iaakyat nila sa punong-kahoy, para marmnong daw magputol sa mga sanga ng punong kahoy sa kanyang kaingin kung itofy lumaki.

Lalagyan n i l a ng abo ang dugo sa silong para hindi raw himurin ng multo at masama dahil mamamatay daw ang ba t a k u n g mangyari i t o . Kung sa gab1 naman, maglubid sila ng basahan at sindihan n i l a at lkakabit n i l a sa s i l ong sa t a p a t ng sanggol. Ito ang sinasabi nilang sinindihang l inub id na basahan, na ikatatakot ng mga hindi nakikita ng mga tao. Sampung araw gagawin ito.

Ang ina ng sanggol a y - h i n d i dapat pumunta sa ilog sa loob ng t a t l o n g araw d a h i l bawal ito. Pagkalipas ng tatlong araw, ang ina ay puwede nang pumunta sa ilog kasama ang kanyang asawa. Magdadala s i l a ng abo a t ikakalat n i f a habang tumatapak mula sa bahay hanggang sa i l o g . Ito ang tinatawag ni lang magla lag lag ng abo. Ginagawa i t o pa ra hindi maamoy ng mga h ind i nakikita ang babae sa ilog at hindi sasama para kainin ang sanggol.

Sa ika-sampung araw, may matandang babaeng darating upang mag-aanito sa kani la . Ang mga kailangan niya ay ang mga sumusunod: manok,

malagkit , kuwintas, damit a t mangkok na babasagin. Lahat i t o ay kukunin ng nag-aanito. I t o ang pagbibigay ng pangalan ng sanggol; ang unang i-

a n i t o s a sanggol, 'Pag h ind i ginawa i t o h ind i dapat ibaba ang ba t a s a lupa para h i n d i ka in in ng mga h ind i nak ik i ta . -

Angngatawa na Ga 'dang

Nu wara pififagganna lalaki si tata bafay se

agyanammi sitin, anda gakkuruwan na atawan,

palungun na abbu ma 'amwan b o dinandan payo

mapparana'ngera, kenasi makamwera massapit so

mapparanak i n o bafay. Ino akwanda,

mangitata'duwera s ikwnra . Nu anggandapay,

appanda, odde nu ammera, i n o lalaki itolira nu

wara ita'dura sikwara. Kunna sitaw a n t u *

innanamanda a ana i n o a n g g a ~ d s s o l a l a k i .

P i l i nda i n o nalawad a aw, a pappabunan si

umang mawwalang s o bafay. I n o pabunanda tata a

afu onnu wayi i n a lalaki a gumasassapit, se

narakkat nu mafaffut si sassap i t . Ino iwafands,

tata abbu a k i r i n g . Nu gumikkatan ino w a n g

mawwalang, si tabatangngan i sinag, se nzrakkat

nu wara medemmu, Iyaw i n o ammera kalyawan, a

i tan nu gumikkat ino umang mawwalang,

1. Awan na mabbasiyan nu gumikkat a tolay onnu

atu.

2 . A w a n na mattut.

3 Awan na medemmu si natay a tolay.

4, A w a n na magabba si kayu.

5. Awan na ma'itana si ~ a k k a l t a y so anganna a

dalan si ulag.

6 . kwan na maddamit si talattak so padawi ino

dalan a lakaranna.

7. Awan na ma'itana si s i l a y . d

8. Awan na ma'itana si bullun so dalan.

Nu wara tats a medemmu, sitaw kunda si malan kanu

matay ino tsta sikwara t a f a l a y , abbinda, omu

t a t a s o mapparanaidera. Kenasi awamingke medemmu

ino umang mawwalang, ammena kara mallangalanga so

b e 'g ing ino dalan a l a k a r a m z , anda ammena

makitatabbag nu wara dambalama . Nu ginamwangin so balayo bafay, makkangkam a

mattuttud so kalawatan kenasi awan a ma'unta a

mabbasiyan. P a l u n p a sapitan a nu wara

kammaral si ammora, ammera sapiten sikwana. Nu

mabalinera mangngan , sapi tannan ino gakkanna sikwara. Iya'dana ino k i r i n g a walang. Duwawan

ino ama no bafay, kasena iduwawa so atawana.

Ibat tanda i n o walang odde sapitan da s o

mawwalang a ipaka'ammora abbu kiyad so wayerera.

Nu mappasa'in nu talinggwan, e ammera itolino

walang, awanna reklamo no wayinira . Odde nu

wara angganda sap i t an , itolira ino walang. Hu

umang m e t o l i tata pay a gumasassapit a wayi nu

bafay. Kasemman na i n o gumasassapitan ino

l a l a k i , a mayag si mas ammona a gumasassapit

kesi umangera kappay so balay ino bafay. Sitaw,

nu ma'lullang nu me'a'dara ama masumbatanda ino

awanno mapparana'ngo bafay , matuloy i n o awalanda,

Sitawin, nu kunda a managga'era si adwa a kiring

e damara managga. Pattatarabba~dan nu aw a

paddi 'nanda .

A m m i n so wayi ino bafay anna lalaki,

i p a arnmora kenasi umangira nu aw nino paddi 'nanda,

Iyaw makwa so balay ino bafay. Massagana i r a si

tayug, da f fug , bafuy, o m u baka anda deka t so

tolayire a maddatadatang. lyaw, isagana i n o

mappasanak ino bafay. I n o pay mapparanak i n o

. lalaki, mesaganera si deka t si nararan anna

nalanan. Asam a takad a mapannu. Odde amminso

umang a mita so paddi'nanda miyangira a m i n si

tayug, dekat, baggat. Antuyaw i n o kunda a

mepa ' b a l . Maddungadung ino korwnn , t u t u a n i n o

bafa la tangi ra nu dekat . Lawaranda ino mallzkad,

kesi awan meduffu sikwara.

NG gumamwangira so balay nu bafay, mapalunw

i n o lalaki a sumallung s o balay, tufaran ino w .

xapparana tngera. Ino bafay ana so m a g no balay a

nakabilingin si nalawad a na t t a ron sikwara. Ino

mappadi 'na i n o a ' afurera adwa . Nu mabalin irio padditna, iyafuran mappa 'inurn

58

si tayug. Matunta minum ino bawera a tafalay,

massiki mangngan, manalip, Makkakarayam ira

kiyad si angganda, massiki tallu g a f i ma'lullang

nu oddu i n o nesaganara.

Ino bawera a t a f a l ey , ammera umaroyu so

kalawatsn se kammaral nu wara ma'itara si u lag ,

madingngadda si natay, anna makasa'balira si

balena kakawa, Nu makadwera kepay e wara natay,

muli abbu i n o lalaki se b a l e r a , kasenana muli

nu mabalin nu tata dakkag,

~abalinnino manekat pay i n o bafay. Asam pay

a t a k a d ino akwanda. Se balay ino lalaki

mesagana'ira si kunna kappey in saganara sin 5

naddi 'nanda. Maddungadungira a umang. Nu

umangira ana 'dekat a nararan a m a nalanan.

Bafalatang imman ino miggam sitaw a dekat . Nu

daffug in saganara, daffug pay ino ipakkanda.

Sitaw makwa ino k-mda a mawwarit. h i n si

wayi i n o taf alayira anda mappsrana ' dira, manga Ida C

si sillay, sinnun, o m u p i r a k , Nu mabalinyaw

tafalayira makkiyad si. ammera matay. .

Ang Pag-aasawa ng Ga 'dang

Kung mayroon nagugustuhan ang isang lalaki sa isalzg babae, sa amin noon a t saka talagang g u s t o niyang mapangasawa ay una niyang sabihin sa kanyang mga magulang para s i l a na ang bahalang magsabi doon aa mga magclang ng babae. Ang gagawin n i l a ay magbigay s i l a ng nga pagkain. Kung gusto n i l a ang l a l a k i ay kukunin n i l a p e r o kung ayaw nila ay isasauli n i l a ang mga ito. Ito ang nagpapakilala na may pag-asa ang l a l a k i .

Ngayon p i l i i n n i l a ang magandang araw ne pagpuntn sa bahay ng babae na magbigay ng kuwintas sa magulang ng babae at ito'y tanda ng pag-ibig ng l a l a k i sa anak nilang babae. Ang magdadala ay ang lo10 ng l a l a k i o isang lalaking marunong magsalita para hindi matalo sa usapan nila. Ang i b i b i g a y n i l a ay isang mamahaling kuwintas. Sa bandang hapon na kung pumunta ang matandang l a l a k i para hindi makarinig ng ano man sa daan. Ito ang h i n d i nila kinakalimutan 'pag - - sila 'y pupmta :

1. Walang magbabahing t a o man o aso. 2. Walang uutot. 3. Viala sanang mababalitsan na namatay. 4 Walang matutumbang punong kahoy.

5. Wala siyang makitang bayawak. 6 , Walang daraang ahas sa daanan niya. 7. Walang huhuni na ibon sa kaliwa ng daraanan

niya . 8. Wala siyang makitang bahaghari.

Kung mayroong maagyayaring isa sa nga s inabi kong i t o , sabi nila na madali raw mamatay ang isa sa mag-asawa, anak, o mga mag-ulang. Para hindi mangyari i t o , ang pupunta sa bahay ng babae ay hindi dapa t aa turningin sa p a l i b o t ng kanyang daraanan a t huwag makipag-usap kung mayroon s iyang masalubong .

Pagdating sa bahay ng babae kailangang uupo siya agad, para wala siyang marinig na babahia. Unahin niyang sabihin sa mga magulang ng babae na kung sakaling may masamang b a l i t a , a y huwag n i l a sanang sasabihin sa kanya. Pagkatapos n i lang maghapunan ay sasabihin niya ang sadya niya sa kani la . Ib ibigay niya ang kuwintas. Kukunin ng ama ng babae bago i b ib igay sa kanyang asawa. Iiwan n i l a ang kuwintas kaya lang sasabihin nila doon sa l a l a k i n g may da l a na sasabihin nila muna sa lahat ng mga kamag-anak n i l a , Pagkatapos ng isang l i n g g o a t h i n d i isasauli ang kuwintas ang ibig s a b i h i n a y walang reklamo ang mga kamag-anak. Pero kung mayroon silang reklamo isasauli n i l a ang kuwintas. Ang magsasauli ay isang marunong magsalitang l o l o ng babae . Ngayon ang magsasul i ny ang dat ing l a l a k i na nagdala sa kanilang bahay, kaya lang rnagsama ng mas marunong magsalita para hindi s i l a matalo sa usapan. Kung masagot n i l a ang kailangan ng mga magulang ng babae, matutuloy d i n ang usapan, pero kung h indi n i l a masagot ang kailangan ng mga magulang ng babae, h indi matutuloy. Dito

ay magdaragdag sila ng dalawa pang kuwintas. D i t o na r i n pag-uusapan ang araw ng kasal n i l a . Lahat ng mga kamag-anak ng babse at l a l a k i ay puwede nang anyayahan sa araw ng kasal. Ito ay magaganzp sa bahay ng babae, Maghahanda sila ng basi, kalabaw, baboy o kaya'y baka, a t maghanda sila ng rnga suman para sa rnga taong dadalo . I t o a y handa ng mga magulsn ng babae.

kng mga magulang ng lalaki, a y maghahanda sila ng suman na may niyog, siyam na basket na puno. Lahat ng dada lo sa k a s a l a ay magdala ng basi, suman, o bigas . Ito ang tinatawag nilang pagpapakasal . Magtutugtog sila ng kawayang p l au t a pagpunta doon sa bahay ng babae. Ang mga babae o dalaga ang magdadala ng suman. Dahandahan ang paglalakad n i l a para walang madapa sa kan i l a .

Fagdating n i l a doon sa bahay ng babae mauna ang l a l ak ing pumasok sa bahay at susundd ang kanyang mga magulang. Ang babae ay nasa l oob ng bahay na naghihintay sa pagdating n i l a . . Siya ay b$his na. Sa pagpapakasal nila ay ang kanilang lolo ang parang pare na magkakasal sa kanila,

Pagkatapos ng kasalan, puwede nang mag- inuman ang rnga t ao . Mama ang bagong kasa l na iinum a t sa pagkain. Magsayaw sila per0 mauna ang bago?g k a s a l na magsayaw. Ang sayawan, inwnan, kalnan a y puwede sa t a t l o n g gabi batay sa dami ng makakain.

- Ang bagong k a s a l ay hindi dapat l a l ayo sa -

bakuraa n i l a kasi bawal kung makakita sila ng ahas, makarinig ng patay sa kapit-bahay, at baka may - madaanan silang bahay ng gagamba. 'Pag dalawang araw lamang s i l a n g k a s a l at may narinig silang namatay sa k a p i t bahay, ay babal ik muna ang lalaki

sa kanilang bahay a t pagkalipas ng i sang buwan s iya babal ik doon sa. bahay ng babae,

Pagkatapos n i t o , gagawa ng mman ang babae at dadalhin sa bahay ng l a l a k i . Siyam na basket ang dapat mapuno at may niyog. Sa bahay din ng lalaki, maghahanda sila ng kagaya ng handa sa bahay ng babae noon argw ng kasalan. Kung halimbawa, baka ang p ina tay nila, baka r i n ang ihahanda n i l a . Magtutugtog s i l a ng p l a u t a sa pagpunta n i l a na may dalang suman. Dalaga r i n ang magdadala sa mga suman.

Narito na lahat ang mga kamag-anak at mga magulang a t sila magbibigay ng kahit anong ibigay s a bagong nag-asawa, kagaya ng mga kuwintas, dami t , pera q ano mang gus to n i l a i b ib igay , Pagkatapos nito mag-asaws na sila habang buhay .

In Gaganyay no Ga'dang nu Wara Matay I:

Nu wara kad matay si agyanammi si' in, kuzlxlayaw .-.

in akwanda. Odde sitoya inebbattandan.

Nu wara matay, iyulludda so taggad.

Ipangwanda si bawi , a pindagganda makkiyad si amena

Taranda. A m m i n so bilingngera, anna barawasina,

ibassinda o m u ekwara so idangnga. Ekwanda pay si

manok a me'akad so tarangngs. Se iyaw a manok,

mifuyut kanu si kararuwa.

Bilinganda makkiyad si t a l l u aw, odde nu amrnera

itanan inoy a b i l in snga , aranda nu maka'luwen. Odde

nu itananda i noy a asansanera, amanin s inoy .

N u wara damara lullang, ipart iyanda si da f fug

o m u bafuy. Akkanannino t o l a y i x a a mang mita anna

Armnin so mang makibungun, ne'addanira si

tagug, baggat, agas, onnu p i r a k . Dumuffunira

pay a m a b b a p mangwa si kayu, manab, a m a mangwa

si tanam. Ammin so m a b b ~ p omu mangwa so

tanamma, sipatanda si b i k u l annu sinnun,

kurnarallo lahay oxvlu 'oakat ino natay, a oddu

ino asansanera .

Nu odduwers a tafun, anda wara wara siktvara,

m a s s i k i kaddwa'annattanda ino natay. Odde nu

manna damara, massiki makalimake ino natay a

bungunanda. Anda nu abb& a awan kspay

tarunna, makaflu lamang kasera tanamman. Se

ammin so wayinera, massiki kapi ' luwen pe lang , bagganda ammin. Iyan, awan a balsamma.

Nu matanamin, damana mepansiyon onnu

metanam si lubag.

Nu lubag, makhrub i r a s t massiki malla'wot

si tatolayan. Daflapanda si datdap.

Dadanandapay makkamang si kayu anna mampat si

da'dap, kenasi nadadan nu nattananmiran.

Masindu mangngan si tangnganaw, nu

mattanamirao kranda so taranga, kasera atliyan,

a ekwa si ulat, kasera buttungan. Nu nadammat,

adwanda omu tallunda i n o matlig a umang mattanam.

Mattakitak ino korwan. Massiki umangira ammin,

mattana i n o t o l a y i r a a mabbungun.

Nu mekwera so tanam, umullug ino adwera so

dolammeno tanam, ma madduwawa so natay, Ganayanda

iwagga so tanam. Ammin so asansanera, ekwara so

a l l u n a m a , so dolameno tanam. Talatanda si kayu,

kasera potonan si da'dap. Iyaw a talatag, ammena

medi'na so natay. Raserama tabbunan si lubag,

Nu muliyera a maggabwat nattanarn, amin so

aiggammira so natay, ummgira maddiyut si wawwang.

Nu gumamwangira, mamagguwira si nallapparan si

dalayap a danum.

Sikkulanda i n o bawi , makkerira, muwattira so

na 'usar a lusud a m a banga, hladdalayappira so

nallebaddino balay.

Nu maka ' luwill, umangira mitulud si

b a l i b a l l e n o natay. Eknsra s o utunneno tanam,

omu ibassinda so idanggino tanam. Nu manabaku,

n iyang i ra pay si apang. Nu mammama ino natay,

miyangira si t a b b i ,agod , afug ; anna nga 'nga t .

Mallusatira ammin a t a ' abbalay, massiki

i n o wayinera. A m m e r a mabbarawasi si nalibaga.

Nu abbing, a awan kepay t a r u m a , t a l l u dakkag

ke i n o pallusatanda. Nu bakat o m u lakay,

asamma dakkag. Nu atawana, t a m i n o

pallusatanda. Nu amena kepay na'ari ino lusa'da,

kunnayaw ino akwanda.

1. Ammera makiyayam nu wara kayam.

2. Ammera mallana.

3. Amera mappa 'usip.

4. Ammera ikokwa ino maddamit.

5. Ammera makitatabbag si korwan a tolay. Odde,

nu na 'ar iyen ino lusa da , damara akwan

ammininyaw . Nu dokal ino na tay , malangad nu atawa onnu

baka t omu lakay, mabuyag ino allusa'da. Nu lakay

onnu baka t , mallusat a m i n i n o abbingera patiao

a'afunera, nakkiyad si asanma dakkaga

1Ju lalaki i no natay, m a l l a t anna mabbar~kkot

i n o bafay. Mabbarawasi si n a n g i s i t nakkiyad s l

tarun.

Nu bafay i n o natay, mabbarokkot ino l a l a k i

mabbarawasi si n a n g i s i t , odde nu awan nangi-s i t ,

damana korwan a barawasi sa'lullang nu bakkan a

gumayanggang . Iyaw, ammena ma'ari omu mewagga kiyad si

amena matari inoya lusa'na. Antuyaw ino ammera

akwan.

1. Ammena mallana.

2, Ammena mappa 'us ip .

3. Ammena makitatabbag si korwan a tolay.

4 , Ammena makiyayam nu war2 kayam.

5 . Ammena nappadda si korwan na t o l a y omu

mattarin.

Ammena mangngan si kunnayaw : gaf i t , p inya , tuwi onnu ufi, p i y a a pinututan, s e kammaral.

Kasenana ma'akkanyaw, nu ma'ari ino lusa'na nu i

tarunnin.

Nu tarunnin, l akay i n o urnang mari so l u s a 'na.

Ammera ituldu nu umangira mar i si barokkot onnu

a l l a t , Itakkudda. Nu bafay, bakat payo umang

mari . Nu lalaki, lakay payo umang mari.

Nu na ' a r i ino lusa 'na , damanan akkanan i n o

nepa ' ammera, damanan akwan ino nepa ' amera

s i kwana . 69

Dat ing Ugali ng mga Ga'dang kung may Patay -'

Kung mayroong namatay sa amin noon, gani to ang gagawin nila, ngunit hindi na nila ginagawa sa kasalukuyan. -

Kung may rnamatay, ibaba nila sa bahay. Igagswan siya n i l a ng maliit na kubo habang h indi p a inililibing. Nasoon d i n ang mga t a o na naglalamay para sa kanya.

h g namatay ay iaayos na parang nakasandal. Lahat ng kanyang mga kagamitan a y i b i b i t i n sa malagit sa kanya. Mag ta l i rin s i l a ng i s a n g manok, sapagkat ito yaw ang magtuturo ng daraanan ng kaluluwa ng ~ a t a y .

Aayusin nila ang patay sa loob ng t a t l o n g araw. Kung naisipan n i l a n g i l a l a g a y o isasama sa kanya ang lahat ng kaganitan niya ay hindi na n i l a a a l i s i n pagkalipas ng t a t l o n g araw.

Kung may kaya ang paailya, magpapatay sila na kalabaw o kaya'y mga baboy para kakainin ng mga 'nakikipaglamay sa patay.

Halos lahat ng mga taong makikipaglamay ay magdadala ng basi, b i g a s , gaas, o kaya'y pera a t iaabuloy, Tutulong din s i l a sa pagbabayo, pagsisibak ng panggatong , pag- i ig ib at paghuhukay ng l ib ingan . Lahat ng t u t u l o n g sa pagbabayo at +

paghuhukay ng libinga3 ay mabibigyan ng damit, o ....

kaya'y kuwintas l a l o n a t t kung ang namatay a y matandang lalaki o babae na may maraming ka~angkapan.~

K u n g ang pamilya a y malaki at may kaya, kahit ang kanilang patay ay sampung a r a w o mahigit pa

ni lang lalamayan. Ktmg minsan ay mahigit pa. Pero kung hindi n i Ja kaya, kahit limang araw lamang. Kwg ang patay ay sanggol na wala pang isang taon, ta'clong araw lamang na lalamayan bago ililibing, sapagkat l a h a t ng mga kamag-anak ay mapagsasabihan n i l a . Ito ay h i n d i binalsamo.

Sa p a g l i l i b i n g , puwedeng pantiyon o sa lupa.

Kung i l i l i b i n g sa lupa , maghuhukay s i l a ng kahit walo hanggang siyam na piye at malaki. Ang isasahig a y ang mga piling lapad na bato . Susukatin din n i l a para maghanda ng mga matigas ng parang haligi para gagamitin pagkatapos ng p a g l i l i b i n g .

Pagkatapos ng tangha l i an , s i l a y rnagli l ibing . A l i s i n n i l a sa psrang kama at ilagay sa -0% p a r a madala n i l a sa l i b i n g a n , Kung mabigat, dalawa o tatlo ang nagdadala. Ang mga iba ay magtutugtog ng p l a u t a habang naglalakad ~ i l a n g papunta sa l ibingan. Fuwedeng makipagl i h i n g an$ l aha t .

Pagdating nila sa Libingan, dalawa ang Sababa sa ilalin ng hukay para aabot sa patay. Pag-abot n i l a ay dahan-dahan ang pagbaba sa hukay. Lahat ng gustong n i lang i l a l agay o isasama ay sa tabi niya. Pagkatapos, i l a l a g a y n i l a ang mga haligi parang bubong pero ang mga i t o ay hindi malapit sa patay, Malayo ang mga ito. Fapatungan nila ng mga piling bato bago tabman.

Pagbal ik n i l a sa bahay l a h a t ng mga humawak sa patay ay pupunta sa il0g na rnaliligo. Fadating sa bahay, lahat ng nga humaivak sa patay p a t i ang lahat na sumama sa paglibing ay maghugas sa t ub ig

na pinagbabaran ng dayap, - I

Susunugin din nila ang mal i i t na dampa na pinanggalingan ng patay. Magwawalis d in sila at - 3

huhugasan lahat ng mga ginamit n i l a kagaya ng malaking kawali, banga a t iba pa, Sasabugan n i l a ang p a l i b o t ng bahay ng tubig ria pinagbabaran ng dayap .

Pagkalipas ng tatlong araw, magdadala sila ng pagkain sa l ib ingan ng namatay. I s a s a b i t n i l a o i l a l a g a y sa ibabaw ng l ibingan. K u n $ naninigarilyo ang nama t a y , magdadala s l l a ng tabako, kung nagnganganga , magdadala s i l a ng ngangahin .

Lahat ng pamilya kahit ang mga kamag-ank ay magluluksa. H i n d i s i l a dapat gumamit ng maririkit na kulay l a l o na ang pula. K u n g sanggo1 ang namatay na wala pang isang taon tatlong buwan s i lang,ms lulukaa. Kung matandang l a l a k i o babae, siyam na %uatan a t kung may asawa lsang a g pagluluksa. Sa loob ng pagluluksa, i t a ang gagawin n i l a . H ind i s i l a pupunta s a mg-a p ag t i t i pon . Hinai s i l a gagamit ng l a n g i s sa u l o , Hindi s i l a magpapawpi t . Hindi s i l a magsalita ng malakas, Hind i sila makipag-usap sa ibang t a o . Kung t a p o s , na ang pagluluksa n i l a maaari nilang gawin ang ipinagbabawal.

Sa malaking t a o kagaya ng matandang l a l a k i o babae, mag-asawa na ang isa sa kanila a y namatay, matagal ang pagluluksa. Kung l o l o o l o l a ang namatay, l a h a t ng mga anak a t apo ay magluluksa sa l o o b ng siyam na buwan.

Kung sa mag-asawa na ang isa sa kani la ay namatay, g a n i t o . Kung l a l a k i ang nanatay magluluksa

ang babae, may l inubid na itim na sinulid sa leeg, may bandanang i t i m sa ulo.

Kung babae naman ang namatay, ang lalaki ay may bandanang itim a t h ind i dapat magdamit ng maririkit na kulay. Ang pagluluksang i t o ay mananatili hanggang isang taon. Hindi siya gagamit ng langis sa u l o . Hindi puwedeng magpagupit . Hindi makipag-usap sa ibang tao, S i n d i magpakita sa ibang tao. I t o rin ang hiadi niya makzkain, gab%, pfnya, ubi, a t isdang nakuha s a pamamagitan ng dinamita, kasi masama daw.

Kung i s a n g taon na ang pagluluksa piya ag matandang lalaki ang pupuntang mag-alis ng luksa, kung lalaki. Matandang babae naman kung babae rin.

Kung tapbs na ang pagluluksa puwedeng kumain na sa mga ipinagbawal at gagawifl za r i n niya ang ipinagbabawal sa kanya sa kanyang pagifi:-~?sa a