Embed Size (px)
Citation preview
2
УНИВЕРЗИТЕТ „СВ. КИРИЛ и МЕТОДИЈ“- СКОПЈЕ
ФИЛОЗОФСКИ ФАКУЛТЕТ - СКОПЈЕ ИНСТИТУТ ЗА ДЕФЕКТОЛОГИЈА
ЕТИОЛОГИЈА НА ГОВОРНИТЕ ОШТЕТУВАЊА
ВО
„ЗАВОДОТ ЗА РЕХАБИЛИТАЦИЈА НА СЛУХ,
ГОВОР И ГЛАС“ - СКОПЈЕ
-ДИПЛОМСКА РАБОТА-
МЕНТОР: КАНДИДАТ: Доц. д-р Владимир Трајковски Ана Каревска
3
СКОПЈЕ, 2005 година Вовед
Родителите, биолозите и филозофите се сложни во едно: дека
говорот, повеќе од која и да е друга способност ги разликува луѓето од
животните. Всушност, детскиот говорен развој често е користен како
мерило и индикатор за нивниот понатамошен општ развој и многу
препораки за проценка на развојот започнуваат со родителската
загриженост за говорните способности на нивното дете. Истовремено и
многу развојни нарушувања (вклучувајќи и ментална ретардација,
аутизам, проблеми во учењето и церебрална парализа) резултираат во
одредено нарушување на говорните способности.
Човековата комуникација е комплексен феномен, со два примарни
сегменти: говор и јазик. Секој од овие е структуиран од многубројни
компоненти. Невролошката машина која ни овозможува да го разбираме
и продуцираме говорот е комплексна и сложена. На некој начин,
вистинско чудо е што толку многу деца можат да го совладаат говорот на
толку лесен начин.
Кога процесот на совладување на говорот ќе тргне наопаку, тоа може
да биде дел од општо развојно нарушување, или пак може да биде
изолиран проблем. Децата кои имаат говорно оштетување мора на секој
начин да добијат опсежна евалуација, вклучувајќи проценка на нивните
општи когнитивни способности, слухот и нивните многубројни говорни и
јазични способности. Потоа треба да биде структуиран план за
индивидуален третман. Со соодветен третман како и со созревање
(матурација), повеќето говорни и јазични способности имаат веројатност
и изгледи да се подобрат иако можат да бидат здружени со тешкотии во
учењето или со други оштетувања (1).
Оштетувањето на говорот е проблем со кој се соочува значителен
број луѓе од популацијата во светот. Истото може да биде предизвикано
од многубројни фактори кои може да бидат хередитарни (наследни),
конгенитални (вродени) или аквирирани (стекнати). Познавањето на
етиологијата на говорното оштетување е особено важно. Ова се
потенцира од аспект на тоа дека раната детекција и дијагностика се од
4
непроценливо значење за успешна рехабилитација на лицата со говорни
оштетувања. Од друга страна утврдувањето на етиологијата би значело
навремено превземање на соодветни мерки и постапки за ублажување
или пак спречување на последиците од говорното оштетување, односно
тоа би значело успешна превентивна дејност.
Оваа дипломска работа е прилог кон испитувањето на етиолошките
фактори кои доведуваат до говорни оштетувања.
5
I. Теоретски основи
1. Поим и дефиниција за говорно оштетување
Според Правилникот за оцена на специфичните потреби на лицата
со пречки во физичкиот или психичкиот развој, со пречки во говорот и
гласот се оние лица чиј говор не одговара на нивната возраст, или не е
разбирлив, граматички или синтатички неизграден, со конвулзивни
пречки во маханизмот и автоматизмот на говорот, заради што е
потребен логопедски третман и лекување (2).
Говорното оштетување ги подразбира сите промени на состојбата и
процесите во структурата на вербалната комуникација, т.е. структурата
на човекот како комуникативно битие, предизвикани од различни
фактори кои го дезинтегрираат или можат да го дезинтегрираат или да го
ограничат човекот како биолошко, ментално и друштвено (социјално,
комуникативно, културно) битие. Со други зборови говорното
оштетување претставува заеднички именител на сите видови, облици и
степени на девијантност, ограниченост, нарушеност и заостанатост,
односно отсутност на способностите за орална вербална комуникација
(3).
2. Класификација на говорните оштетувања
1. Според Керамитчиевски, (1990) говорните оштетувања се делат на:
- патологија на гласот
- патологија на говорот
- патологија на јазикот
- патологија на читањето
- патологија на пишувањето
- патологија на слухот (3).
2. ICD-10 Класификација на ментални нарушувања дадена од страна на Светска здравствена организација-1992 F 80 Специфични развојни нарушувања на говорот и јазикот
F 80. 0 Специфично нарушување на говорната артикулација
6
F 80. 1 Нарушување на експресивниот говор
F 80. 2 Нарушување на рецептивниот говор
F 80. 3 Стекната афазија со епилепсија (Landau-Kleffner sy)
F 80. 8 Други развојни нарушувања на говорот и јазикот
F 80. 9 Развојно нарушување на говорот и јазикот, неспецифично
F 81 Специфични развојни пореметувања на училишните вештини
F 81. 0 Специфично нарушување на читањето
F 81. 1 Специфично нарушување на спелувањето
F 81. 2 Специфично нарушување на сметањето
F 81. 3 Комбинирано нарушување на училишните вештини
F 81. 8 Други развојни нарушувања на училишните вештини
F 81. 9 Развојно нарушување на училишните вештини, неспецифично
F 82 Специфично развојно нарушување на моторните функции
F 83 Комбинирани специфични развојни нарушувања
F 84 Первазивни развојни нарушувања
F 84. 0 Детски аутизам
F 84. 1 Атипичен аутизам
F 84. 2 Rett-ов синдром
F 84. 3 Други дезинтегративни нарушувања во детството
F 84. 4 Хиперкинетско нарушување здружено со ментална ретардација
и стереотипни движења
F 84. 5 Аспергер-ов синдром
F 84. 8 Други первазивни развојни нарушувања
F 84. 9 Первазивни развојни нарушувања, неспецифични
F 88 Други нарушувања на психичкиот развој
F 89 Неспецифично нарушување на психичкиот развој (4).
3. Според Инграм, 1969, 1975
- Нарушувања на гласот (дисфонија)
- Нарушување на флуентноста (дисритмија)
7
- Нарушување на продукцијата на говорните гласови предизвикано
од структурни абнормалности
- Моторно-јазични нарушувања предизвикани од когнитивно
оштетување
- Говорно-јазично нарушување предизвикано од оштетување на
слухот
- Говорно-јазично нарушување предизвикано од неповолни
средински фактори
- Примарно развојно јазично нарушување во детството
- Комбинирано говорно-јазично нарушување со две или повеќе од
горе наведените категории (5).
4. Ревидирана скратена класификација на оштетувања на говорот и јазикот според Семјуел Робинс, 1963
- DYSARTHRIA - инервациони оштетувања на артикулацијата
- DYSENEIA - дефект на артикулацијата како последица на оштетен
слух
- DYSGLOSSIA - артикулациони нарушувања кај структурни
аномалии на устата, јазикот, вилиците и непцето
- DYSLALIA - функционални дефекти на артикулацијата
- DYSLOGIA - нарушувања на артикулацијата во јазикот при
ментален дефицит
- DYSPHASIA - говорно-јазични нарушувања при кортикални лезии
- DYSPHEMIA - нарушувања на артикулацијата кои се
манифестираат при неурози и психонеурози
- DYSPHRASIA - нарушувања во експресијата на идеи при психози
- DYSPHTONGIA - нарушувања на артикулацијата кај некои болести
или патологија на усните, јазикот вилиците или мекото непце
- DYSRHYTHMIA - функционални дефекти на ритамот
- DYSPHONIA - функционални дефекти на квалитетот на гласот
- DYSLEXIA - пореметувања во читањето (6).
5. Класификација на говорно-јазичните нарушувања според Владисављевич, 1987
1. дислалија-нарушување на изговорот на гласовите (артикулација)
2. дисфонија-нарушувања на основниот глас
8
3. алалија-(сензорна и експресивна)
4. развојна дисфазија-патолошки неразвиен говор
5. хиперназализација-ринолалии
6. дизартрија
7. афазија-губиток и дезинтеграција на јазичните, говорните и
другите стекнати функции
8. д`ткање
9. тахифемија-патолошки бавен говор
10. брадилалија-патолошки бавен говор
11. аграфија и дисграфија-нарушувања во пишувањето
12. алексија и дислексија
13. акалкулија и дискалкулија-нарушувања во сметањето
14. различни комбинации на говорно-јазични нарушувања со различен
интензитет (7).
6. Класификација според Правилникот за оцена на специфичните потреби на лицата со пречки во физичкиот или психичкиот развој (службен весник на Република Македонија, бр. 30 од 19.04.2000)
- лице со потполно отсуство на говорот-алалија
- лице со патолошки говорен развој
- лице со тешка назализација-ринолалија
- лице со остсуство и тешко оштетување на гласот-афонија и
дисфонија
- лице со тешко оштетен говор поради детска парализа
- лице со аутизам
- лице со оштетен или изгубен порано стекнат говор-афазија-
дисфазија
- лице со комбинација од горе наведените пречки (2).
7. Меѓународна класификација на оштетувања, инвалидитет и хендикеп (Who, Geneve, 1980) Оштетување на функциите на говорниот јазик (30-34)
30. тешко оштетување на комуникацијата
31. оштетување на разбирањето и користењето на говорниот јазик
32. оштетување на екстра лингвистичките и сублингвистичките функции
33. оштетување на другите лингвистички функции
9
34. други оштетувања на учењето
Оштетување на говорот (35-39)
35. оштетување на продукцијата на гласот
36. друго оштетување на функцијата на гласот
37. оштетување на обликот на говорот
38. оштетување на содржината на говорот
39. друго оштетување на говорот (8).
3. Преваленција на говорните оштетувања
Проценките за преваленцијата на говорните оштетувања варираат од
истражување до истражување, во зависност од примерокот, методите,
како и дефинициите за нивото на говорна оштетеност кои се користени
како дијагностички критериум. Резултатите од една студија во Канада,
покажаа дека 6% од момчињата и девојчињата во градинките имаат
чисти говорни оштетувања, додека 3-8% од нив имаат комбинирани
говорно-јазични оштетувања (1).
Повеќе од еден милион ученици во државните училишта за
специјална едукација беа категоризирани како лица со говорно или
јазично оштетување во учебната 1997/1998 год. Оваа категоризација не
ги вклучува лицата кои имаат оштетување на слухот или секундарно
оштетување на говорот настанато од други причини како што се
ментална ретардација, аутизам или друг вид на оштетувања кои
доведуваат до попреченост во развојот. Оценето е дека нарушувањата
во комуникацијата, вклучувајки ги говорните, јазичните и слушните
оштетувања афектираат еден од десет луѓе во САД. На пример, повеќе
од три милиони Американци го имаат говорното оштетување пелтечење
(9).
Во однос на застапеноста на говорните оштетувања според нивната
етиологија се смета дека 5-10% од говорните оштетувања кај
предучилишните деца се со непозната етиологија, 50-60% се со генетска
етиологија, 30% се резултат на рецидивирачки otitis media, 5-10% се
резултат на говорно моторни проблеми, додека 5-10% се резултат на
психо-социјални проблеми (10).
10
Врз основа на одделно изнесени просеци во светот за попреченоста
кај децата во развојот, а применети во нашата Република може да се
очекува дека од вкупното население во Македонија ќе има околу 49.400
со говорни недостатоци. Меѓутоа, вака прикажаните податоци се само
претставка, бидејќи во нашата Република не се вршени истражувања од
ваков вид, ниту е вршен целосен попис на лицата со пречки во развојот
(11).
4. Преглед на најчести говорни оштетувања
1. Алалија (ALALIA) - претставува потполно отсуство на говор,
односно неможност да се појави говорната функција иако слухот е
зачуван. Може да биде сензорна и моторна (8).
2. Дислалија (DYSLALIA) - претставува нарушување на
артикулацијата, односно неправилност или неможност да се
изговори поединечен глас. Најчести DYSLALII:
- сигматизам (sigmatuzmus)-претставува нарушување во изговорот на
гласовите с, з, ц, ш, ж, ч, џ, ќ, ѓ
- ротацизам (rhotatizmus) е нарушување на изговорот на гласот „р”
- ламбдацизам (lambdacismus)-е нарушување на изговорот на
гласовите л и љ (7, 8).
3. Ринофонија (RHYNOPHONIA) - е назален изговор на некои или
сите гласови. Меѓутоа во артикулационен поглед сите гласови
правилно се изговараат.
4. Ринолалија (RHYNOLALIA) - покрај назализацијата, подразбира
и недостаток на поголем број гласови и потполна неможност за
нивно формирање заради неадекватните анатомско-резонантни
простори.
5. Дисенеја (DYSENEIA) - е нарушување на говорот и гласот
(артикулацијата) предизвикано со оштетување на слухот.
6. Анартрија (ANATHRIA) - е тежок губиток на моторната функција
на говорната мускулатура.
7. Дизартрија (DISATHRIA) - е нарушена артикулација и фонација
предизвикана со оштетување на моторните структури на ЦНС
11
Може да биде пирамидална, екстрапирамидална,
фронтопонтална, церебеларна и медулобулбарна.
8. Тахифемија (TAHIPHEMIA) - е брз, патолошки и недоволно
артикулиран говор (7).
9. Брадилалија (BRADILALIA) - е патолошки бавен говор (7).
10. Пелтечење (BALBUTITIO) - е нарушување на говорниот ритам и
темпо кое ја отежнува реализацијата на говорот и ја доведува во
прашање говорната флуентност и можноста за нормална
комуникација. Симптоми: повторување на делови од зборови и
реченици, уфрлување на гласови, неадекватни паузи, страв од
говорни ситуации, тикови, грчеви на говорните органи, (тонични и
клонични), неадекватни физиолошки реакции (потење, црвенило,
тахикардија), придружна тахифемија и др (7, 8).
11. Развојна дисфазија (DYSPHASIA EVOLUTIVA) - е патолошки
неразвиен говор, најчесто се јавува како логичен след на
трансформацијата на алалиите. Се карактеризира со недостаток
на гласови, супституција, варијабилна дисторзија и ограничен
речник (12).
12. Афонија (APHONIA) - е тотален губиток на создавањето на гласот
(7).
13. Дисфонија (DYSPHONIA) - е функционален дефект на квалитетот
на гласот. Основниот глас постои, но со изменет карактер (7).
14. Дисфемија (DYSPHEMIA) - е говорно пореметување кое се
манифестира кај неврозите и психоневрозите (6).
15. Афазија (APHASIA) - е губење и дезинтеграција на веќе
стекнатиот говор како резултат на тешко мозочно оштетување.
Нарушена е синтезата или анализата на говорната функција и
симболизацијата. Афазијата може да биде сензорна, моторна или
комбинирана (7, 12).
16. Дислексија (DYSLEXIA) - е нарушување на способноста за гласно
или тивко читање поради афазија или независно од било кое друго
нарушување на говорот, читање без разбирање. Меѓутоа, може да
претставува и развоен проблем, односно да се манифестира како
нарушување и тешкотии во совладувањето на читањето (3).
12
17. Дисграфија (DYSGRAPHIA) - тешкотии во писменото изразување
кои се предизвикани од кортикални и субкортикални церебрални
лезии во доминантната хемисфера; тешкотии во пишувањето кои
одат заедно со афазија и апраксија; тешкотии во пишувањето
поради слабост, парализа, тремор, атаксија и функционални
тешкотии. Всушност дисграфијата е секој нарушен или недограден
ракопис (3).
18. Дискалкулија (DYSCALCULIA)-нарушување во сметањето,
односно појава на тешкотија или немоќ да се усвојат
способностите за изведување на активности при сметањето кои се
јавуваат уште од самиот почеток на совладувањето на овие
способности, иако интелектуалните способности кај овие деца се
зачувани (13).
5. Етиологија на говорните оштетувања
Етиологијата на говорните оштетувања е разновидна и сложена.
Етиолошките фактори кои може да доведат до говорно оштетување се
многубројни и многу често дејствуваат комбинирано. Затоа, во ова
поглавје даден е преглед и направен обид да се прикажат само
најзначајните и најчестите фактори кои учествуваат во етиологијата на
говорните оштетувања. Значи, целта е да се прикажат најзначајните и
најопштите аспекти на оваа широка проблематика.
5.1 Генетски фактори
Генетските фактори играат значајна улога во настанувањето на
голем број говорни оштетувања. При тоа, начинот на наследување, т.е.
модусот на трансмисија може да биде најразличен. Овде е даден
преглед на некои од многуте генетски синдроми кои покрај останатата
симтоматологија доведуваат и до проблеми во комуникацијата, односно
говорни оштетувања.
5.1.1 Хромозомопатии Down-ов синдром (Трисомија 21)
13
Down-синдромот е една од најчестите хромозомски абнормалности,
со преваленција од едно на 700 живородени деца. Карактеристики:
генерализирана хипотонија, брахицефалија, ниска породилна тежина,
широк и сплескан нос, мала уста, голем јазик (macroglosia) кој е
избразден, високо (готско) непце, закосени палпебрални фисури
(монголидни очи) со епикантусен палпебрален набор, Brushfield-ови точки
на ирисот, кратки и широки дланки, брахидактилија со клинодактилија на
петтиот прст, изменети дерматоглифи на палмарната страна на
дланката (двете трансверзални бразди се заменети со една длабока
средишно поставена трансверзална бразда), кус и широк врат,
конгенитална кардиопатија кај 40% од овие деца, мали неправилни
аурикули со отсутен лобулус, хипермобилност во зглобовите, забавен
развој и ментална ретардација, мали неправилно распоредени заби.
Говор: децата со Down-ов синдром покажуваат различна
превербална комуникација од децата без пречки во развојот, додека
развојот на разбирлив говор доцни околу 7 месеци зад истите.
Истовремено забавен е развојот и на јазикот и тоа во сите аспекти:
морфологија, синтакса, семантика и разбирање. Забавен е и развојот на
артикулацијата со присуство на многу почесто грешки во истата. Во
однос на гласот, генерално лицата со овој синдром имаат зарипнат, груб,
задишан и длабок (низок) глас, со честа хиперназалност. Глобално може
да се рече дека овие индивидуи покажуваат забавен развој на сите
јазични и говорни вештини, со тоа што некои од нив покажуваат
поголемо заостанување во говорниот развој, додека други може да
имаат говорни способности и на долна граница од нормалата. Се
разбира главна причина за ваквата состојба на говорот претставува
забавениот когнитивен развој (14).
Фрагилен X синдром
Фрагилниот X синдром претставува најчеста хромозомска аберација
после Down-овиот синдром, која што доведува до ментална ретардација.
Карактеристики: големи уши, долгнавесто лице, прогнација на
мандибулата, макроорхидизам, ментална ретардација, аутизам, забавен
14
моторен и говорен развој, митрален пролапс (во 50% случаи), високо
(готско) непце и зголемен аортален лак.
Глобално во однос на говорот на овие лица истражувањата
покажуваат дека постои генерализирана говорна неспособност, со тоа
што рецептивните говорни способности се поразвиени отколку
аудиторната рецептивна меморија и надворешниот говор. Постојат
проблеми во артикулацијата. Исто така овие лица употребуваат повеќе
жаргон, со присутни персеверации и ехолалија. Често нивниот јазик е
неприкладен и зборуваат самите со себе. Понатаму, лицата со Фрагилен
X синдром не покажуваат желба да користат невербални средства за да
ја надополнат нивната комуникација. Се разбира можни се и варијации
во говорните способности во зависност од присутноста и степенот на
ментална ретардација (14).
Turner-ов синдром (X0 синдром)
Основна причина за настанувањето на овој синдром е појава на
моносомија на X-хромозомот, односно во женскиот кариотип
недостасува еден X-хромозом. Карактеристики: низок раст, оваријална
дисгенеза што резултира со аменореа и стерилност, конгенитален едем
на вратот, рацете или стопалата, ниска поставеност на косата на
главата, коарктација на аортата, пектус каринатум, птеригиум, ниска
поставеност на максилата или непцето, релативна микрогнатија,
сензоневрален губиток на слухот. Менталната ретадрација не
претставува кардинален симптом и е ретка.
Во однос на говорот истражувањата покажуваат дека е можно да се
појават проблеми во вербалната и невербалната комуникација,
вклучувајќи ја и аудитивно-вербалната кратка меморија, рецептивните
говорни способности и говорната продукција. Исто така, можно е да се
појават и проблеми во учењето во однос на читањето, вербалните и
математичките способности. Иако повеќето индивидуи со овој синдром
покажуваат одреден степен на говорна неспособност, дефицитот во
говорот може да биде и многу суптилен или занемарлив. Главни причини
за проблемите со говорот се евентуалното присуство на ментална
субнормалност, губиток на слухот, или пак присуство на ортодонтски
15
аномалии од кои посебно значајна е појавата на расцеп на непцето која
може да се сретне кај овој синдром (14).
5.1.2 Автосомно доминантни болести Alport-ов синдром
Овој синдром претставува честа причина за невро-сензорна глувост,
која настанува во раното детство. Карактеристики: хроничен нефрит кој
води кон бубрежна инсуфициенција и губиток на слухот. Овој синдром е
почест и прогредира побрзо кај машки пациенти. Бубрежната болест
започнува во раното детство. Прогресивното губење на слухот започнува
некаде околу 10-тата година и често е поврзано со проблеми во говорот.
Типични говорни проблеми кои ги афектираат овие индивидуи се
недостиг на артикулативна прецизност, точност (особено во изговорот на
консонантите, како на пр. фрикативите) и пад во контролата на
сопствената говорна продукција. Главните проблеми настануваат поради
губиток на слухот и во однос на интензитет и во однос на квалитет.
Значајно е тоа што бидејќи синдромот прогредира побрзо кај машки
пациенти кај нив е поголем и ризикот од говорно оштетување поврзано
со губитокот на слух, отколку кај женски пациенти (14, 15).
Apert-ов синдром (акроцефалосиндактилија)
Овој синдром се карактеризира со: абнормално висока глава,
краниосиностоза, неразвиен среден регион на лицето, испакнати очи и
плитки очни орбити, страбизам, клунест нос, микрогнатиа, синостози и
синдактилија на дланките и стопалата, губиток на слухот и говорни
проблеми.
Во однос на говорот често кај овие лица се сретнува хиперназалност,
проблеми во артикулацијата на алвеоларните консонанти, проблеми во
квалитетот на гласот. Главните причини кои доведуваат до говорно
оштетување се нивото на когнитивен развој, степенот на слушна
16
оштетеност, времето на превземање на иницијални операции за
корекција на краниофацијалните проблеми, како и ортодонтските
аномалии (кои се јавуваат кај една половина од случаите, од кои 25-30%
можно е да имаат и расцеп на мекото непце) (14, 15).
Crouson-ов синдром (краниофацијална дизостоза)
Карактеристики: краниосиностоза, хипоплазија на средниот дел на
лицето и максилата, брахицефалија, плитки орбити со егзофталмус,
страбизам, очен хипертелоризам, оштетувања на оптичкиот нерв, куса
горна усна, кукаст нос, губиток на слухот, ментална ретардација,
проблеми во комуникацијата.
Главни причини кои доведуваат до проблеми во говорот се степенот
на развиеност на непцата, специфичностите на усната шуплина,
евентуалната појава на расцеп на тврдото и мекото непце, степенот на
оштетеност на когнитивните функции и степенот на оштетување на
слухот.
Проблемите во говорот се јавуваат во вид на: тешкотии во
примањето и распознавањето на речникот, проблеми со синтаксата,
проблеми (дисторзија) во артикулацијата на фрикативите и африкатите,
хиперназалност, хипоназалност, забавен развој на говорот и јазикот и сл.
Се разбира и кај овие индивидуи постои голема варијабилност во однос
на говорните оштетувања, односно тие можат да бидат нагласени во
поголем или помал степен (14, 15).
5.1.3 Автосомно рецесивни болести Hurler-ов синдром (мукополисахаридоза тип I)
Овој синдром клинички се приметува уште во првите месеци од
животот. Спаѓа во метаболички генопатии и настанува поради
натрупување на мукополисахариди во различни органи. Карактеристики:
прогресивна ментална ретардација, груби црти на лицето, заматување
на корнеата, хипертелоризам, широк булбулозен нос, широки дланки,
вкочанети зглобови, мал раст, хепатоспленомегалија, хипертрихоза,
17
глувост, протрузија на јазик, киофоза, широки ребра и карлица,
ингванална хернија.
Во зависност од степенот на застапеност на симптомите, ефектите
врз јазикот и говорот можат да бидат различни. Кај потешките форми
пациентите покажуваат детериоризација на сите форми на јазикот и
говорот. Кај полесните форми на случаи овие личности може да бидат
способни да функционираат адекватно во различни социјални ситуации.
Значи присуството на говорни оштетувања може да биде нагласено во
поголем или помал степен: од случаи со незначителни тешкотии, до
пациенти кои никогаш нема да развијат нормални говорни способности,
или пак веќе развиените способности пропаѓаат со прогредирањето на
болеста (14, 15).
Pendred-ов синдром
Карактеристики: се работи за вродено, тешко билатерално
оштетување на слухот од перцептивен тип и појава на струма во раното
детство која оди со блага хипотиреоидоза што доведува до ментална
ретардација. Исто така многу од помладите субјекти со овој синдром
покажуваат задоцнување во созревањето на скелетот.
Во однос на говорот, поради раниот губиток на слухот многу од
децата имаат сериозни проблеми во развојот на говорот како и проблеми
со учењето. Многу од нив во минатото биле класифицирани како „неми”.
Постојат проблеми во диференцијацијата на самогласките, развојот на
консонантите и нивниот изговор и асоцијациите меѓу симболите.
Говорните способности, вклучувајќи го и развојот на речникот,
синтаксата ќе бидат отсутни или сериозно ќе доцнат во својот развој
доколку не се обезбеди директен третман (14, 15).
Usher-ов синдром
Карактеристики: ретинитис пигментоза (слична на автосомно
рецесивната изолирана форма која почнува да се јавува во првата или
втората декада од животот) и конгенитален губиток на слухот со
различен степен на оштетување и обично со непрогредирачка природа.
18
Во детството се јавува карактеристично ноќно слепило, прогредирачки
губиток на видот и абнормален ретинограм.
Говорните оштетувања кај овој синдром настануваат примарно
поради губитокот на слухот. Постои сиромашна артикулација на
гласовите со висока фреквенција, промени во гласот, и оштетување на
интелегибилноста на говорот. Доколку постои и застој во когнитивниот
развој, тогаш ќе се појави и забавен развој на речникот и синтаксата,
како и на суптилните вештини кои се потребни за комуникација во
различни ситуации. Но, говорниот дефицит може да биде и од централно
потекло и да не е директно поврзан со менталната возраст (14).
5.1.4 X-врзани болести Ото-Палатален-дигитален синдром (Taybi-ев синдром)
Индивидуите со овој синдром покажуваат варијабилни манифестации
кои што може да вклучуваат: губиток на слухот, расцеп на непцето,
генерализирана дисплазија на коските која што се манифестира со
кратки и широки дистални фаланги на прстите и лимитирана експанзија
во лактовите.
Проблемите во говорот настануваат поради расцепот на непцето и
абнормалните релации меѓу максилата и мандибулата. Овие состојби
резултираат со хиперназалност, проблеми во артикулацијата (посебно
на билабијалните, лабиоденталните и лингво-алвеоларните гласови).
Исто така присуството на кондуктивен губиток на слухот како и
евентуална ментална ретардација доведуваат до забавување на
целокупниот говорен развој (14).
5.1.5 Полигенетски-мултифакторијални синдроми Расцеп на усна и/или расцеп на непце
Постои голема етиолошка хетерогеност на овие состојби. Овие
развојни аномалии можат да бидат дел од синдроми со поголем број на
малформации, меѓутоа во случајов се мисли на изолирани случаи на
расцепи на усни и непце. Расцепот на усна може да биде уни или
билатерален. Преваленцијата на расцеп е 0,8-1,6 на 1000 живородени
деца, со тоа што се смета дека почесто се јавуваат кај машки субјекти.
19
Примарните проблеми кај овие лица поврзани со комуникативните
состојби се однесуваат на говорот, јазикот, резонанцата и продукцијата
на гласот и слушањето. Слабиот слух, задоцнетото палатално
затварање и сиромашните стимулации од средината можат да доведат
до задоцнување во говорниот развој и мали говорни способности во
раниот говор. Се јавува ринолалија и хиперназалност поради отсуството
на вело-фарингеална затвореност. Ваквата состојба може да го наведе
детето да користи компензаторни патишта во артикулацијата. Поради
постоењето на проблеми и во експресивниот говор, но и во примањето и
разбирањето на пораките овие деца често пати имаат проблеми и во
учењето во раните училишни години и неадекватна употреба на јазикот
во социјални ситуации во подоцнежните години (14).
Пелтечење (balbutitio)
За разлика од многуте опишани синдроми пелтечењето не се
карактеризира со специфични физички белези и симптоми. Тоа
претставува говорно нарушување често поврзано со одредено
однесување (тикови) и страв и негативни ставови кон самото зборување.
Според интернационалната класификација на болести се дефинира како
„нарушување во ритамот на говорот, во кое индивидуата знае точно што
сака да рече, но е оневозможена да го искаже истото поради неволните
пролонгирани повторувања или прекини на гласот”.
Говорните карактеристики може да вклучуваат: повторување на
слогови, повторување на зборови, пролонгирани звуци, напнати паузи
или колебања, уфрлувања и прекини. Како секундарни симптоми се
јавуваат и одредени типови на однесување кои вклучуваат: недостиг на
контакт со очите, трепкање на едното око, тикови на главата или делови
од телото, гримаси на лицето, напнатост и тремор.
Возраста на која што се јавува е обично помеѓу две или пет години.
Постојат бројни теории што ги разгледуваат причините кои доведуваат
до пелтечење опишувајќи го како невротско однесување, научено
однесување или како физиолошко однесување. Глобално резултатите
водат кон заклучок дека овие индивидуи не формираат хомогена група,
туку можат да бидат поделени во повеќе подгрупи.
20
Во однос на генетскиот аспект пелтечењето е почесто кај машки
отколку кај женски субјекти, во размер 3:1.
Ризикот од пелтечење е поголем за роднините на лица кои пелтечат.
Овој ризик е зависен и од полот на пробантот и полот на сродните лица,
со тоа што најголем ризик постои за машките роднини на женски
пробанти кои пелтечат. Различните истражувања укажуваат на тоа дека
пелтечењето следи патека на вертикална трансмисија со полово-
модифицирана експресија. Сепак пелтечењето не може да се објасни
целосно само преку генетски модел, односно многу автори сметаат дека
нарушувањето е резултат на генетско-срединска интеракција (14).
5.2 Надворешни (средински) фактори
5.2.1 Фактори кои дејствуваат во пренаталниот и перинаталниот период
а) Пренатални фактори:
- инфекции-рубеола, токсоплазмоза, цитомегаловирус
- интоксикации-никотин, алкохол, дрога, тешки метали
- лекови
- нарушувања во исхраната на мајката
- трауми
- јонизирачко значење
- заболувања на мајката-туберкулоза, анемија, срцева
декомпензација, емоционален стрес
- ендокрини нарушувања-дијабетес мелитус
- други фактори кои предизвикуваат абнормалност на плацентата,
еклампсија, прематурност и сл.
б) Перинатални фактори
- породилни трауми
- недоносеност
- асфиксија-аноксија
- инфекции
- хипербилирубинемија
- хипогликемија
21
5.2.2 Ментална ретардација
5.2.3 Структурни деформитети и вродени аномалии на лицето, устата и јазикот
- расцепи на горната уста
- расцепи на непце
- подјазична сраснатост (FRENULUM LINGUAE)
- аномалии на јазикот-голем јазик (MACROGLOSSIA), мал јазик
(MICROGLOSSIA), кус јазик и др.
- аномалии на усните
- аномалии на носот-DEVIATIO SEPTI NASI и др.
5.2.4. Ортодонтски аномалии
- протрузија
- прогенија
- отворен загриз или вкрстен загриз
- дијастема
- хипоплазија на максила
- мандибуларна микрогнатија
- аномалии на забите
5.2.5 Инфективни причини
- рубеола во тек на бременост
- воспаленија на ларингс (ларингити акутни и хронични)
- воспаленија на уво, нос и грло-otitis, rhynopharingitis, tonsilitis,
воспаление на третиот крајник
- менингити, енцефалити
- сепси
- паразитарни инфекции
- фебрилни конвулзии
5.2.6 Абнормалности и болести на гркланот (Larynx) и гласилките
22
- вродени аномалии-деформитети, ларингеална дијафрагма,
хипоплазија или неразвиеност на органот
- воспаленија (акутни и хронични)
- повреди и фрактури
- парези или парализи на нервите на гласилките (централни или
периферни)
- тумори-бенигни (полипи) и малигни
- тумори на вратот, тиреоидната и паратиреоидните жлезди
(бенигни и малигни)-индиректно вршат притисок врз ларингсот и
гласилките и даваат испад во нивната функција, (на пр. струма).
5.2.7 Невролошка етиологија
- церебро-васкуларни лезии-ictus apoplectiticus (заради тромбоза,
емболија, хеморагија, аневризма)
- тумори на мозок (бенигни и малигни) и метастази
- myastenia gravis
- sclerosis multiplex
- morbus parkinson
- мускулни дистрофии
- парализи на нерви на јазик, фаринкс, меко непце и гласилки
(централни и периферни)
- Bell-ова парализа (парализа на нервус фациалис)
- Деменции-пресенилни (Алцхајмерова болест, Пикова деменција,
Huntington-ова хореа) и сенилни (артериосклеротична деменција)
- Церебрална парализа
5.2.8 Психогена етиологија
- кај деца-детска шизофренија, аутизам, симбиотско психотично
дете, нетипична инфантилна психоза и др.
- кај возрасни-шизофренија, манично-депресивни психози, неврози
(на пр. хистерија) и др.
5.2.9 Трауми и интоксикации
23
- сообраќајни несреќи
- други директни физички удари и повреди
- вдишување отровни гасови
- изгоретини
- труења со разни видови отрови, алкохол, дрога
5.2.10 Губиток на слухот
5.2.11 Социјални и психолошки фактори од средината
- отсуство на вербални стимулации
- неадекватно вербално стимулирање
- раѓање на брат или сестра
- родителска реакција и родителски перфекционизам
- инцидент или шок
- билингвизам
- ниски социо-економски услови за живеење и ниско образовно ниво
на родителите
- запуштеност
5.2.12 Непозната етиологија Говорните оштетувања кои настануваат во детството се хетерогени
во своите манифестации, а исто така и факторите кои ги предизвикуваат
истите. Поради сложеноста на говорот и невролошките механизми кои
учествуваат во него, сеуште не е познато на кој начин овие и некои други
фактори се поврзани. Кај говорните оштетувања со непозната етиологија
се интерпретираат различни етиолошки фактори, односно постои
претпоставка дека се работи за извесна биолошка спремност на
организмот или одредена конституција на организмот да реагира поинаку
на одредени етиолошки фактори. Од друга страна според клиничката
невролингвистика, можно е да се работи за дисматуритет на ЦНС кој на
клинички план се манифестира низ општа био-психо-социјална
незрелост или пак минимални оштетувања на ЦНС во тек на
гравидитетот, за време на раѓањето или по раѓањето во периодот на
24
предлингвалната фаза, кога за оштетувањата со невролошкиот преглед
и со достапните методи (РТГ, ЕЕГ, КТМ, ЕМП) не можат да се најдат
знаци за присутни евидентни испади или други наоди, со што
етиологијата на говорното оштетување повторно останува недообјаснето
(1, 7, 13).
25
II. Истражувачки дел
1. Методологија на истражувањето 1.1 Предмет на истражувањето
Предмет на истражувањето е етиологијата на говорните оштетувања
во „Заводот за рехабилитација на слух, говор и глас”-Скопје.
Од претходно изнесените податоци во теоретскиот дел може да се
согледа дека етиологијата на говорните оштетувања е многу разновидна.
Утврдувањето на истата е многу значајно бидејќи претставува основа за
навремена интервенција и успешна рехабилитација на лицата со говорни
оштетувања, а тоа пред се подразбира превенција, рано откривање,
навремена детекција, поставување на точна дијагноза и спроведување
на третман.
1.2 Цел на истражувањето
Цел на истражувањето е да се утврди каква е улогата на различните
етиолошки фактори во појавата на говорните оштетувања и преку
компарирање на двете групи на испитаници да се потврди истата.
1.3 Задачи на истражувањето
Да се даде оцена за улогата и значењето на различните етиолошки
фактори во појавата на говорни оштетувања:
• Да се утврди значењето и застапеноста на пренаталните фактори
во етиологијата на говорните оштетувања
• Да се утврди значењето и застапеноста на перинаталните фактори
во етиологијата на говорните оштетувања
• Да се утврди значењето и застапеноста на постнаталните фактори
во етиологијата на говорните оштетувања
• Да се утврди значењето и застапеноста на генетските
(хередитарните) фактори во етиологијата на говорните
оштетувања
26
• Да се утврди значењето и застапеноста на социјалните фактори во
етиологијата на говорните оштетувања.
1.4 Хипотези
• Се претпоставува дека полот не влијае на говорните оштетувања.
• Се претпоставува дека говорното оштетување почесто се јавува
кај членови од семејствата каде што веќе има едно лице со
говорно оштетување, отколку во општата популација.
• Се претпоставува дека менталната ретардација се среќава
почесто кај лицата со говорно оштетување, отколку во општата
популација.
• Се претпоставува дека лицата со говорно оштетување имаат
почесто патолошки ортодонтски наод отколку во општата
популација.
1.5 Примерок
Во ова истражување се вклучени 131 лице, поделени во две групи.
Групите не се изедначени по пол и возраст, а испитаниците се избрани
по пат на случаен избор.
• Експерименталната група брои 100 испитаници, пациенти при
„Заводот за рехабилитација на слух, говор и глас”-Скопје, на
возраст од 3-73 години.
Сите испитаници се со уреден аудиограм и уреден слух. Ваквиот
избор е направен со цел да се согледа етиологијата на чистите говорни
оштетувања, и да се разграничат истите од оштетувањата на слухот кои
претставуваат сосем друг вид на попреченост на развојот, иако сами по
себе доведуваат до нарушувања на говорниот развој.
• Контролната група брои 31 испитаник, ученици при Основното
училиште „Кирил Пејчиновиќ”-Скопје, на возраст од 10 години.
27
1.6 Место и време на истражувањето
Истражувањето беше изведено во Скопје, во „Заводот за
рехабилитација на слух, говор и глас” и во Основното училиште „Кирил
Пејчиновиќ” во периодот од 05.11.04 до 30.12.04.
1.7 Методи, техники и инструменти на истражувањето
Методи:
• Каузален метод
• Метод на дескриптивна анализа
Техники:
• Анализа на документација
• Анкета
• Интервјуирање
Инструменти:
• Анкетен лист со прашања од отворен и затворен тип, наменет за
родителите на испитаниците (или за самиот испитаник, доколку се
работи за возрасно лице). Анкетниот лист е составен од 18
прашања и открива податоци кои се однесуваат на
националноста, образованието, занимањето, евентуални
заболувања, трауми, земање лекови или радијација во текот на
бременоста, податоци за бројот на бремености, возраста на која
мајката го родила детето, проблеми при породувањето, присуство
на спонтани абортуси, недоносеност или преносеност на детето,
податоци за болести кај детето во раната детска возраст и
изложеност на одредена траума и податоци за непостоење или
постоење на одредена вродена или наследна болест во двете
фамилии, како и податоци за тоа дали и некој друг член од
семејството/фамилијата го има говорното оштетување. Исто така
анкетниот лист дава и податоци кои се добиени од досиеата на
испитаниците и кои се однесуваат на менталниот статус,
28
ортодонотскиот преглед, наодот на отириноларингологот и
педијатарот како и логопедскиот наод и дијагноза.
• Нестандардизирано интервју со кое беа добиени податоци кои се
однесуваат на пробантот, неговите браќа/сестри и нивната
состојба , за роднините и нивното потомство, за евентуално
постоење на говорни оштетувања кај нив, за евентуално постоење
на абортуси и смртност во рана возраст, за постоечки медицински
или генетски испитувања итн. Ваквиот начин на добивање на
податоци бара голема непосредност и отвореност при самото
изведување на интервјуто, но истовремено е од непроценливо
значење за добивање на оние информации кои се неопходни за
воспоставување на родословните стебла и востановување или
отфрлање на наследноста како причина за говорното оштетување,
како и утврдување на модусот на трансмисија на својството.
Податоците беа земени од родителите на пробантите.
1.8 Статистичка обработка на податоците
Податоците во истражувањето беа складирани, групирани и
обработени со стандарден статистички програм SPSS for Windows 11.0
верзија. За категориските податоци разликите меѓу групите беа
анализирани со χ2 тест и Fisher-ов Exact-ен тест. Како значајни беа земени
разликите при ниво на значајност од p<0.05.
2. Анализа на резултатите со дискусија
Во истражувањето се опфатени вкупно 131 лице, поделени во две
групи. Првата група ја сочинуваат лица со говорни оштетувања, а
втората група е контролна група. Групите не се изедначени според
возраст и пол на испитаниците.
Во експерименталната група има 67% испитаници од машки пол и
33% испитаници од женски пол (слика 1). Во контролната група има 13
испитаници од машки пол и 18 испитаници од женски пол. Од табела 1
може да се види дека постои статистички значајна разлика меѓу
29
испитаниците од двете групи во однос на полот (р=0,02), односно
машкиот пол 2 пати почесто се среќава во испитуваната група.
Ma{ kiI
67%
33%
@enskiI
Слика 1. Распоред на испитаниците според пол
Табела 1. Распоред на испитаниците според пол
Експериментална Контролна Пол група група χ2 df p
N (%) N (%) Машки 67 (67%) 13 (41,9%) Женски 33 (33%) 18 (58,1%) 6,25 1 0,02
На табела 2 даден е приказ на националната структура на
испитаниците од експерименталната група. Резултатите покажаа дека не
постои статистички значајна разлика меѓу двете групи во однос на
националноста на испитаниците, како и дека не постои зголемена
фрекфенција на појавување на одредени говорни оштетувања во
одредени национални групи.
Табела 2. Распоред на испитаниците според националност
Националност Македонци Албанци Турци Срби Роми Останати Вкупно
73 (73%) 15 (15%) 1 (1%) 7 (7%) 1 (1%) 3 (3%) 100 (100%)
Средна возраст на испитаниците од експерименталната група е 13,02
години (табела 3). Минималната возраст изнесува 3 години, а
30
максималната возраст 73 години. Медијаната на возраста изнесува 7
години.
Што се однесува до контролната група, сите испитаници се на
возраст од 10 години.
Во врска со оваа варијабла резултатите покажаа дека во детската
возраст најчести етиолошки фактори кои доведуваат до говорно
оштетување се: менталната ретардација, присуството на ортодонтски
аномалии, генетски фактори и социјалните фактори. За разлика од нив
во подоцнежната возраст поголемо влијание имаат надворешните
(средински) фактори од кои најчесто се оние со органско потекло
(карциноми на ларингс, мозочни инсулти и сл.)
Табела 3. Распоред на испитаниците според возраст
Возраст на 1-10 11-20 21-30 31-40 41-50 над 50 Вкупно испитаници год. год. год. год. год. год. Број на
испитаници 77 (77%) 9 (9%) 3 (3%) 2 (2%) 3 (3%) 6 (6%) 100 (100%)N (%)
Податоците од табела 4 даваат информации за бременоста по ред
со која мајката го родила детето, а се однесуваат на групата испитаници
со говорни оштетувања. Од табелата се гледа дека во 42,2% случаи се
работи за прва бременост на мајката, во 44,4% случаи за втора
бременост, во 8,9% случаи за трета бременост, а во 4,5% случаи се
работи за останати бремености на мајката. Доколку се споредат
податоците од двете групи (табела 5) се гледа дека не постои
статистички значајна разлика (р=0,71) меѓу испитаниците со говорни
оштетувања и без говорни оштетувања во однос на варијаблата
бременост по ред на мајката. Може да се заклучи дека бременоста по
ред на мајката нема значително влијание врз појавата на говорните
оштетувања.
31
Табела 4. Бременост по ред на мајката
Бременост по ред Прва Втора Трета Останати Вкупно Број на
испитаници 38 (64,2%) 40 (44,4%) 8 (18,9%) 4 (4,5%) 90 (100%) N (%)
Табела 5. Бременост по ред на мајката
Бременост Експериментална Контролна по ред група група p прва 38 (42,3%) 12 (38,7%) втора 40 (44,5%) 17 (54,6%) 0,71 трета 8 (8,8%) 2 (6,5%)
останати 4 (4,4%) 0 (0%)
Табела 6 дава податоци за тоа на која вредност мајката го родила
детето. Средната возраст на мајките од експерименталната група
изнесува 26, 24 ± 4,18. Минималната возраст изнесува 19 години, а
максималната 38 години.
При споредувањето на возраста на мајките од двете групи (табела 7)
може да се види дека не постои статистички значајна разлика (р=0,17).
Забележливо е тоа што и кај двете групи испитаници во ниеден
случај немаше изложеност на ренгенско значење на родителите.
Иста е ситуацијата и со одговорите на прашањето дали детето било
предвремено родено или преносено, односно сите одговори беа
негативни.
Табела 6. Возраст на мајката на која го родила детето
Возраст на до 20 21-25 26-30 над 30 Вкупно
мајката год. год. год. год. N (%) 6 (6,7%) 36 (40,0%) 36 (40,0%) 12 (13,3%) 90 (100%)
Табела 7. Возраст на мајката кога го родила детето
χ2 df p Возраст на
мајката Експериментална
група Контролна
група 18-28 г. 67 (74,4%) 19 (61,3%) 1,94 1 0,17 29-38 г. 23 (25,6%) 12 (38,7%)
32
Табела 8 дава податоци за тоа дали биле земани лекови во текот на
бременоста, болести на мајката во текот на бременоста и проблеми при
породувањето, а се однесува на испитаниците од експерименатлната
група. Мал е процентот на позитивни одговори во однос на прашањето
за земање лекови во текот на бременоста (7,8%), како и во однос на
прашањето за болеста на мајката во текот на бременоста (3,3%). Исто
така само кај 6% од испитаните мајки се забележува позитивен одговор
во однос на прашањето за проблеми при породувањето, каде што се
забележани примери на породување со форцепс, тесни родилни
патишта или царски рез.
При споредување на болестите на мајките во текот на бременоста
(табела 9), со помош на Fisher Exact-тестот се гледа дека не постои
статистички значајна разлика помеѓу мајките од двете групи (р=0,6).
Проблемите при породувањето (табела 10) исто така не покажаа
статистички значајна разлика (р=0,69).
Ниедна од мајките на испитаниците од експерименталната група не
била изложена на некаква траума (повреда) во текот на бременоста.
Табела 8. Земање на лекови во текот на бременоста, болести на мајката во
текот на бременоста и проблеми при породувањето
Број на Варијабла Исход испитаници Вкупно
N (%) Лекови во тек да 7 (7,8%) 90 (100%)на бременост не 83 (92,2%) Болести во тек да 3 (3,3%) 90 (100%)на бременост не 87 (96,7%) Проблеми при да 6 (6,7%) 90 (100%)породување не 84 (93,3%)
Табела 9. Болести на мајката во тек на бременост
Болести на Експериментална Контролна p мајката група група да 3 (3,3%) 2 (6,5%) 0,6 не 87 (96,7%) 29 (93,5%)
33
Табела 10. Проблеми при породување
Проблеми при Експериментална Контролна p породување група група
да 6 (6,7%) 3 (9,7%) 0,69 не 84 (93,3%) 28 (90,3%)
Табела 11 дава податоци за присуство на спонтани абортуси кај
мајките на испитаниците од експерименталната група. Од табелата се
гледа дека 76 од мајките (84,4%) немале спонтан абортус, 11 (12,2%) од
нив имале еден спонтан абортус, а 3 (3,4%) од нив имале два спонтани
абортуси.
При споредување на присуството на спонтани абортуси кај мајките на
испитаниците од двете групи (табела 12) може да се види дека не постои
статистички значајна разлика (р=1).
Табела 11. Спонтани абортуси кај мајките од експерименталната група
Спонатани абортуси Не Еден Два Три Повеќе Вкупно Број на
испитаници 76 (84,4%) 11 (12,2%) 3 (3,4%) 0 (0%) 0 (0%) 90 (100%) N (%)
Табела 12. Спонтани абортуси кај мајките од двете групи
Спонтани Експериментална Контролна p абортуси група група нема 76 (84,4%) 26 (83,9%) еден 11 (12,3%) 4 (12,9%) 1 два 3 (3,3%) 1 (3,2%)
Во табела 13 се анализира присуство на тешки болести кај детето и
изложеност на трауми (психички или физички). Од податоците се гледа
дека 7 деца (7,8%) од експерименталната група боледувале од тешка
болест, додека 5 од нив (5,5%) биле изложени на некаква траума.
Не постои статистички значајна разлика (р=0,19) меѓу двете групи во
однос на двете варијабли: присуство на тешка болест и изложеност на
некоја траума кај детето (табела 14).
34
Табела 13. Болести на детето и изложеност на некоја
физичка и психичка траума
Број на Варијабла Исход испитаници Вкупно
N (%) Болести на да 7 (7,8%) 90 детето не 83 (92,2%) (100%)
Изложеност да 5 (5,5%) 91 на траума не 86 (94,5%) (100%)
Табела 14. Болести на детето кај двете групи испитаници
Болести Експериментална Контролна p на дете група група
да 7 (7,8%) 31 (100%) 0,19 не 83 (92,2%) 0 (0%)
Мал е процентот на позитивни одговори во однос на прашањето дали
некој од родителите има вродена болест (22,2%), односно само во 2
случаи кај испитаниците од експерименталната група има вродена
болест кај родителите (табела 15).
Слична е ситуацијата и со податоците за тоа дали некој од
родителите има наследна болест (табела 15) каде што само во еден
случај (1,1%) постои позитивен одговор.
Табела 15. Вродени и наследни болести кај родителите
Број на Варијабла Исход испитаници Вкупно
N (%) Вродени болести да 2 (2,2%) 90 кај родителите не 88 (97%) (100%)
да 1 (1,1%) 90 Наследни болестикај родителите не 89 (98,9%) (100%)
Табела 16 дава податоци за тоа дали некој друг член од
семејството/фамилијата на испитаниците од експерименталната група
има говорно оштетување. Резултатите се многу значајни бидејќи кај 40
од испитаниците (44,4%), постои член во семејството или фамилијата со
говорно оштетување.
35
Од табела 17 може да се види дека постои статистички значајна
разлика помеѓу експерименталната и контролната група во однос на
присуството на друг член од семејството/фамилијата со говорно
оштетување (р<0,001).
Табела 16. Членови од семејството со говорно оштетување
Број на Варијабла Исход испитаници Вкупно
N (%) Членови со говорно да 40 (44,4%)
оштетување не 50 (55,6%) 90 (100%)
Табела 17. Компарација меѓу двете групи за членови од семејството
со говорно оштетување
Група на Форма на Број на Варијабла испитаници појавувањеиспитаници χ2 df p
N (%) Членови на Експерим. да 40 (44,4%) семејството група не 50 (55,6%) 20,58 1 <0,001 со говорно Контролна да 0 (0%) оштетување група не 31 (100%)
Табела 18 го покажува менталниот статус и ортодонтскиот преглед
на испитаниците од експерименталната група. Шеесет и седум од
испитаниците (73,6%) се со просечни интелектуални способности,
додека 24 (26,4%) од нив се со подпросечни интелектуални способности.
Во врска со ортодонтскиот преглед 36 (39,6%) испитаници имаат уреден
наод, додека 55 (60,4%) испитаници имаат патолошки ортодонтски наод.
За разлика од нив сите лица од контролната група имаат нормална
интелигенција и уреден ортодонтски наод.
Од табела 19 може да се види дека во врска со менталниот статус на
испитаниците постои статистички значајна разлика меѓу двете групи
(р<0,001).
36
Табела 18. Ментален статус и ортодонтски преглед на испитаниците
Број на Наод Облик испитаници Вкупно
N (%) Ментален Просечен 67 (73,6%) 91 статус Подпросечен 24 (26,4%) 100%
Ортодонтски Уреден 36 (39,6%) 91 преглед Патолошки 55 (60,4%) 100%
Табела 19. Компарација на менталниот статус во испитуваните групи
Ментален Експериментална Контролна χ2 df p статус група група
Просечни 67 (73,6%) 31 (100%) 10,18 1 <0,001 Подпросечни 24 (26,4%) 0 (0,%)
Исто така, резултатите од спроведувањето на двете групи во однос
на присуството на уреден или патолошки наод од ортодонскиот преглед
на испитаниците (табела 20) покажуваат дека постои статистички
значајна разлика помеѓу двете групи (р<0,001).
Табела 20. Ортодонтски преглед на испитаниците
Ортодонтски Експериментална Контролна χ2 df p преглед група група Уреден 36 (39,6%) 31 (100%) 34,12 1 <0,001
Патолошки 55 (60,4%) 0 (0%)
Во табела 21 се прикажува образованието и занимањето на
родителите на испитаниците од експерименталната група. Најголем број
од татковците е со средно образование -51 (56,7%), 19 (21,1%) се со
високо, 18 (20%) со основно 1 (1,1%) со вишо образование, додека 1
(1,1%) од татковците е неписмен. Во однос на образованието на мајките
3 (3,3%) од нив се неписмени, 23 (25,2%) се со основно, 42 (46,2%) со
средно, 4 (4,4%) со вишо и 19 (20,9%) со високо образование.
37
Табела 21. Образование на родителите
Образовно Татко Мајка ниво
Неписмен 1 (1,1%) 3 (3,3%) Основно 18 (20%) 23 (25,2%) Средно 51 (56,7%) 42 (46,2%) Вишо 1 (1,1%) 4 (4,4%) Високо 19 (21,1%) 19 (20,9%) Вкупно 90 (100%) 91 (100%)
Табела 22. Занимање на родителите
Занимање Татко Мајка НКВ И ПКВ работник 7 (7,8%) 2 (2,2%) Службеник со средно 32 (35,5%) 17 (18,7) Службеник со вишо 1 (1,1%) 2 (2,2%) Службеник со високо 14 (15,6%) 16 (17,6%)
Земјоделец 4 (4,4%) 1 (1,1%) Студент 1 (1,1%) 0 (0%)
Приватен занаетчија 6 (6,7%) 4 (4,4%) Домаќинка 0 (0%) 46 (50,5%) Пензионер 1 (1,1%) 2 (2,2%) Останато 19 (21,1%) 1 (1,1%) Вкупно 90 (100%) 91 (100%)
Во врска со занимањето најголем број од татковците − 32 (35,5%)
работат како службеници со средно образование, 14 (15,6%) како
службеник со високо образование, 7 (7,8%) како неквалификуван и
полуквалификуван работник. Голем број од нив, 19 (21,1%) се и
невработени (во табелата се ставени под категорија „останато”).
Во однос на занимањето кај мајките, значаен е податокот што 46
(50,5%) од нив се домаќинки, односно не се во никаков работен однос.
• Логопедски наод Од логопедскиот наод беа разгледани логопедските дијагнози со цел
да се утврди застапеноста на фрекфенцијата на говорните оштетувања
кај испитаниците од експерименталната група. Преовладуваат следниве
говорни оштетувања: dyslalia кај 21 (21%) од испитаниците, rhotatismus 21
(21%), lambdatismus 20 (20%), balbutitio 16 (16%), dysphasia evolutiva 16
(16%), sigmatismus interdentalis 13 (13%), alalia 8 (8%), agramatismus 6 (6%),
rhynolalia aperta 6 (6%), aphonia 5 (5%), dysgraphia 3 (3%), dyslexia 3 (3%),
sigmatismus nasalis 3 (3%), aphasia sensomotorica 3 (3%), dysphonia кај 2 (2%) и
38
rhynophonia кај 1 (1%) од испитаниците. Од наведените резултати се
гледа дека најчести говорни оштетувања кај испитаниците од
експерименталната група се: ротацизмите, ламбдацизмите и развојните
дисфазии.
• Ортодонтски наод Голем број од испитаниците со говорни оштетувања имаат
патолошки ортодонтски наод, што претставува една од причините
(самостојно или здружено со други етиолошки фактори) за
настанувањето на проблемите во вербалната комуникација.
Преовладуваат следниве дијагнози: deglutio infantilis кај 22 (22%) од
испитаниците, nonoclusio anterioris 17 (17%), frenulum sublingnalis fixata 12
(12%), pricus profunda 9 (9%), dentito tarda 7 (7%), palatoschisis 6 (6%), protrusio
3 (3%), compresio 2 (2%), prognatio mandibularis 1 (1%), palatoveloschisis 1
(1%) и cheillognatopalatoschisis кај 1 (1%) од испитаниците.
• Оториноларинголошки наод Наодот на оториноларингологот покажа дека лицата со говорни
оштетувања се многу често подложни на заболувања на увото, носот и
грлото, состојби кои од своја страна влијаат врз самиот говор
дејствувајќи врз фонаторниот и резонаторниот систем или пак врз
акустичниот апарат. Кај испитаниците се сретнуваат следниве дијагнози:
catharrus tuba auditiva billateralis 18 (18%), rhynopharingitis acuta 9 (9%),
carcinoma laryngis 5 (5%), deviatio septi nasi 4 (4%), otitis media secretoria 3
(3%), tonsilitis chr. hypertrophica 2 (2%), perforatio membrana tympani 1 (1%) и
paresis nervus recurens 1 (1%).
• Здравствена состојба Податоците за здраствената состојба на испитаниците со говорни
оштетувања беа земени од наодот на педијатарот. Генерално може да
се каже дека кај нив се присутни најразлични состојби и заболувања кои
во најголем процент имаат директна врска со настанувањето на
соодветното говорно оштетување. Забележани се следните состојби и
заболувања: retardatio psihomotorica (од која извесен број на случаи се со
псевдоретардација), Syndroma Down, haematoma intracerebrale, haemiplegia,
insultus cerebri ischemicus, хиперкинетски синдром, фебрилни и афебрилни
39
конвулзии, abrasio plexus vocalis, dismorphio, сепси, срцеви маани,
церебрална парализа, патолошки EEG наод и др.
III.Заклучоци и предлози
1. Заклучоци
Согласно поставените цели на истражувањето и врз основа на
анализата на резултатите се утврди дека:
• Етиологијата на говорните оштетувања е разновидна и сложена.
Многу често по голем број на етиолошки фактори се
испреплетуваат и дејствуваат заедно доведувајќи до говорно
оштетување.
• Резултатите покажаа дека говорните оштетувања почесто се
јавуваат кај испитаниците од машки пол, односно дека полот
влијае на говорните оштетувања. Од сите испитаници 67 (67%) се
од машки пол, додека 33 (33%) се од женски пол, односно машкиот
пол 2 пати почесто се среќава во испитуваната група.
• Пренаталните фактори не играат значајна улога во настанувањето
на говорните оштетувања. Тоа го потврдуваат резултатите од кои
што се гледа дека само 7 (7,8%) мајки земале лекови во текот на
бременоста, додека 3 (3,3%) боледувале од некоја болест во текот
на бременоста. Ни една од мајките не била изложена на ренгенско
зрачење или доживеала траума во текот на бременоста.
• Перинаталните фактори исто не играат најзначајна улога во
етиологијата на говорните оштетувања. Само 6 (6,7%) од мајките
имале проблеми при породувањето.
• Постнаталните фактори во вид на болести и трауми кај детето
немаат значајно влијание во настанувањето на говорните
оштетувања. Од сите деца 7(7,8%) боледувале во детството од
тешка болест, додека 5 (5,5%) од нив доживеале некаква траума.
Меѓутоа во најголем број од случаите соодветната болест или
траума не се директно асоцирани со појавата на говорното
оштетување и не може да се земат како причина за истото.
Поголемо значење имаат постнаталните фактори кои дејствуваат
во подоцнежната возраст каде што најголем број на случаи на
40
говорно оштетување настанале како последица на карцином на
ларингсот или мозочен удар (ictus apoplecticus).
• Истражувањето потврди дека менталната ретардација е
асоцирана со говорните оштетувања, што оди во прилог на
синдромска етиологија. Од сите испитаници 24 (26,4%) беа со
подпросечни интелектуални способности.
• Ортодонтскиот наод покажа дека 55 (60,4%) од испитаниците
имаат патолошки наод кој влијае врз говорот и доведува
самостојно или во склоп со други етиолошки фактори до говорно
оштетување. Ваквите резултати укажуваат на големото значење
на овој етиолошки фактор во настанувањето на говорните
оштетувања.
• Генетските фактори играат значајна улога во настанувањето на
говорните оштетувања. Резултатите покажаа дека 40 (44,4%) од
испитаниците имаат друг член во семејството или фамилијата со
истото или друго говорно оштетување што укажува на тоа дека
голем број на говорни оштетувања имаат наследна основа. Оваа
проблематика не е докрај разработена кај нас што укажува на
неопходноста од темелен и сериозен пристап кон истата. Низа
реални состојби укажуваат на големото значење на податокот за
тоа дали говорното оштетување е наследно или не е, и колкав е
ризикот од репојавност на својството. Утврдувањето на можната
хередитарност би значело навремено превземање на соодветни
мерки или постапки за ублажување или спречување на
последиците од говорното оштетување.
• Социјалните фактори имаат влијание во настанувањето на
говорните оштетувања. Во однос на образованието најголем број
на родителите се со основно образование и средно образование.
Незавидна е и состојбата со занимањата на родителите, односно
голем број од нив се невработени. Особено паѓа во очи големиот
број на домаќинки кај мајките 46 (50,5%). Ниските социо-економски
услови за живот како и ниското образовно ниво на родителите
доведуваат до неадекватно вербално стимулирање на децата или
воспитна запуштеност и резултираат во пад на говорните
41
способности или во крајна линија и до псевдоретардација (5 од
испитаниците, односно 5%).
• Постои извесен број на испитаници каде што етиологијата е
нејасна или непозната. Ваквата состојба укажува на тоа дека се
уште не се целосно познати механизмите со кои настанува
говорното оштетување.
2. Предлози
Врз основа на анализата на резултатите од истражувањето како и врз
основа изведените заклучоци ги истакнуваме следните предлози:
• Во организација на Институтот за дефектологија вработените да
организираат семинари, јавни дебати, конгреси, на кои ќе се
зборува за говорните оштетувања и нивната етиологија.
• Научно разгледување на етиологијата на говорните оштетувања
во државите во регионот и светот, собирања на искуства и нивно
применување во нашата држава.
• Потребни се цитогенетски и молекуларно генетски иследувања.
• Отварање на генетско советувалиште.
• Обезбедување на колку што е можно посуптилни и посигурни
постапки и испитувања кои ќе овозможат да се одреди со
сигурност дали се работи за наследно својство или не, колкав е
евентуалниот ризик за репојавност на својството и да се
превземат соодветни мерки на превенција и рана интервенција.
• Децата во државата да бидат што помасовно опфатени од
предучилишните установи со цел да се спречи негативното
влијание на социјалните фактори (семејства со ниско
социокултурно и економско ниво) врз развојот на говорот кај
истите.
• Спроведување на ефикасен систем на превентива и заштита
преку разни форми на здравствено-педагошко просветување на
родителите, отварање советувалишта и слично, со кој родителите
навремено ќе бидат информирани за сите фактори кои би довеле
до пречки во развојот кај нивното дете, бидејќи без разлика за
42
каков вид на попреченост се работи, таквата состојба ќе даде свои
последици врз говорот.
• Преку разни форми на здраствено просветување и преку
пошироките медиуми да се информира јавноста дека од ден на
ден е се поголем бројот на пациенти со карцином на ларингс, со
цел да им се објасни на луѓето подобро проблематиката на
заболувањето, начините на негова превенција и можностите за
рано откривање.
43
IV. Прилози 1. Анкетен лист
Име и презиме на детето:
Дата на раѓање:
Пол: 1-М 2-Ж Националност: 1-Македонец 2-Албанец 3-Турчин 4-Србин 5-Ром 6-Останати Име и презиме на родителите: Татко Мајка
1. Бременост по ред: 1-прва 2-втора 3-трета 4-останати
2. На која возраст мајката го родила детето?
3. Дали за време на бременоста мајката земала некакви лекови? 1-Да 2-Не
4. Дали за време на бременоста мајката боледувала од некоја болест? 1-Да 2-Не
5. Дали некој од родителите бил изложен на рентгенско зрачење?
1-Да 2-Не
6. Дали за време на бременоста мајката била изложена на некаква траума (повреда)? 1-Да 2-Не
7. Спонтани абортуси 1-Не 2-Еден 3-Два 4-Три 5-Повеќе
8. Дали имало проблеми при породувањето? Какви проблеми? 1-Да 2-Не
9. Дали детето е предвремено родено или преносено?
1-Да 2-Не
10. Дали детето боледувало од некоја тешка болест? Која?
1-Да 2-Не
44
11. Дали детето било изложено на некоја физичка или психичка траума? 1-Да 2-Не
12. Дали некој од родителите има вродена болест? 1-Да 2-Не
13. Дали во фамилијата постои некоја наследна болест? Кај кого? 1-Да 2-Не
14. Дали некој друг член од Вашето семејство/фамилија го има
говорното оштетување што го има и Вашето дете или било какво друго говорно оштетување? 1-Да 2-Не
15. Ментален статус 1-Просечни интелектуални способности 2-Подпросечни интелектуални способности
16. Ортодонтски преглед 1-Уреден 2-Патолошки 17. Наод на оториноларингологот
18. Дијагноза
Образование (татко): 0-неписмен 1-основно 2-училиште за КВ и ВКВ работници 3-средно 4-вишо 5-високо Образование (мајка): 0-неписмен 1-основно 2-училиште за КВ и ВКВ работници 3-средно 4-вишо 5-високо Занимање (татко): 1-НКВ и ПКВ работник 2-КВ и ВКВ 3-службеник со средно 4-службеник со вишо 5-службеник со високо 6-слободна професија 7-земјоделец 8-студент 9-приветен занаетчија 10-домаќинка 11-пензионер 12-останато Занимање (мајка): 1-НКВ и ПКВ работник 2-КВ и ВКВ 3-службеник со средно 4-службеник со вишо 5-службеник со високо 6-слободна професија
45
7-земјоделец 8-студент 9-приветен занаетчија 10-домаќинка 11-пензионер 12-останато
46
2. Хередограми
1. Семејство Ќерими
Име и презиме: Ибраим Ќерими (19.05.1996 год.) Шихрете Ќерими (18.05.1997 год.) Име и презиме на мајката: Ќерими Фатиме Име и презиме на таткото: Ќерими Мухамет Од податоците земени по пат на интервјуирање и со пополнување на анкетниот лист, како и од хередограмот, може да се согледа дека кај овој случај се работи за автосомно рецесивен тип на наследување на говорното оштетување. Мајката Фатиме за време на бременоста не боледувала, не земала лекови и не била изложувана на рентгенско зрачење. Бременоста на Ибраим и е прва, претходно немала абортус. Породувањето со двете деца било нормално. Децата во раната возраст не боледувале од некоја болест што не е вообичаена, така што можноста за срединско влијание во однос на говорното оштетување се исклучува. Фатиме нема никакво говорно оштетување ниту пак некоја друга наследна болест. Кај ниеден член на нејзината фамилија не постојат говорни оштетувања или некои други наследни заболувања. Таткото Мухамет нема говорно оштетување. Во неговата фамилија има други членови кои се со говорно оштетување, односно еден од неговите браќа има ќерка со говорно оштетување. Инаку нема други наследни заболувања и не бил изложуван на рентгенско зрачење. Не биле вршени цитогенетски испитувања.
I brai m[ i hrete
Muhamet Fati me
47
2.Семејство Бошковски
Име и презиме на децата: Тања Бошковска (30.05.1995 год.) Христина Бошковска (11.10.1997 год.) Име и презиме на мајката: Сличица Бошковска Име и презиме на таткото: Драган Бошковски Од податоците земени по пат на интрвјуирање и со пополнување на анкетниот лист, како и од хередограмот, може да се согледа дека кај овој случај се работи за автосомно рецесивен тип на наследување на говорното оштетување. Мајката Сличица за време на бременоста не боледувала, не земала лекови и не била изложувана на рентгенско зрачење. Бременоста со Тања и е втора, претходно имала еден спонтан абортус. Породувањето со двете деца се одвивало нормално. Децата во раната возраст не боледувале од некоја болест што не е вообичаена, така што можноста за срединско влијание во однос на говорното оштетување се исклучува. Сличица нема никакво говорно оштетување, ниту пак некоја друга наследна болест. Кај други членови од нејзината фамилија постои говорно оштетување и тоа кај сите три деца од нејзиниот чичко. Кај останати членови на нејзината фамилија не постојат говорни оштетувања или некои други наследни заболувања. Таткото Драган нема членови во неговата фамилија со говорно оштетување и тој исто така нема никакво говорно оштетување или друго наследно заболување. Не бил изложуван на рентгенско зрачење. Не се вршени цитогенетски испитувања.
Tawa Hri sti na
Sl i ~i ca
48
3.Семејство Разли
Име и презиме на децата: Сабрие Разли (07.03.1993 год.) Азир Разли (10.01.1997 год.) Аријета Разли (22.09.1998 год.) Име и презиме на мајката: Селима Разли Име и презиме на таткото: Наим Разли Од податоците земени по пат на интервјуирање и со пополнување на анкетниот лист, како и од хередограмот, може да се согледа дека кај овој случај се работи за автосомно рецесивен тип на наследување на говорното оштетување. Мајката Селима за време на бременоста не боледувала, не земала лекови и не била изложувана на рентгенско зрачење. Бременоста со Сабрие и прва, претходно немала абортус. Породувањето со трите деца било нормално. Децата во раната возраст не боледувале од некоја болест што не е вообичаена, така што можноста за срединско влијание во однос на говорното оштетување се исклучува. Селима нема никакво говорно оштетување ниту пак некоја друга наследна болест. Кај ниеден член на нејзината фамилија не постојат говорни оштетувања или некои други наследни заболувања. Таткото Наим нема членови во неговата фамилија со говорно оштетување и тој исто така нема никакво говорно оштетување или друго наследно заболување. Не бил изложуван на рентгенско зрачење. Не биле вршени цитогенетски испитувања.
Sel i ma
49
4. Семејство Какуринови
Sne` ana
Име и презиме на децата: Борис Какуринов (05.07.1994 год.) Дејан Какуринов (01.03.1998 год.) Име и презиме на мајката: Снежана Какуринова Име и презиме на таткото: Владимир Какуринов Од податоците земени по пат на интервјуирање и со пополнување на анкетниот лист, како и од хередограмот, може да се согледа дека кај овој случај се работи за автосомно доминантен тип на наследување на говорното оштетување. Мајката Снежана за време на бременоста не боледувала, не земала лекови и не била изложена на рентгенско зрачење. Бременоста со Борис и е прва, претходно немала абортус. Породувањето со двете деца било нормално. Децата во раната возраст не боледувале од некоја болест што не е вообичаена, така што можноста за срединско влијание во однос на говорното оштетување се исклучува. Снежана нема никакво говорно оштетување ниту пак некоја друга наследна болест. Кај ниеден друг член од нејзината фамилија не постојат говорни оштетувања или некои други наследни заболувања. Таткото Владимир има говорно оштетување. Во неговата фамилија има други членови со говорно оштетување, односно неговиот татко. Инаку нема други наследни заболувања и не бил изложуван на рентгенско зрачење. Не биле вршени цитогенетски испитувања.
50
5. Семејство Ѓорѓиевски
Gordana
Име и презиме на децата: Елена Ѓорѓиевска (08.12.1997 год.) Васко Ѓорѓиевски (14.01.2002 год.) Име и презиме на мајката: Гордана Ѓорѓиевска Име и презиме на таткото: Љупче Ѓорѓиевски Од податоците земени по пат на интервјуирање и со пополнување на анкетниот лист, како и од хередедограмот, може да се согледа дека кај овој случај се работи за автосомно доминантен тип на наследување на говорното оштетување со прескок во генерацијата заради непотполна пенетрабилност на мутираниот ген. Мајката Гордана за време на бременоста не боледувала, не земала лекови и не била изложена на рентгенско зрачење. Бременоста со Васко и е втора, претходно немала абортус. Породувањето со двете деца се одвивало нормално. Васко во раната возраст не боледувал од некоја болест што не е вообичаена, така што можноста за срединско влијание во однос на говорното оштетување се исклучува. Гордана нема никакво говорно оштетување ниту пак некоја друга наследна болест. Кај ниеден член од нејзината фамилија не постојат говорни оштетувања или некои други наследни заболувања. Таткото Љупче нема говорно оштетување. Во неговата фамилија има други членови кои се со говорно оштетување, односно неговиот брат и неговиот татко имаат говорно оштетување. Инаку нема други наследни заболувања и не бил изложуван на рентгенско зрачење. Не биле вршени цитогенетски испитувања.
51
6. Семејство Нуредини
Majl i nda
Име и презиме на децата: Бедри Нуредини (26.05.1995 год.) Суада Нуредини (08.09.1997 год.) Име и презиме на мајката: Мајлинда Нуредини Име и презиме на таткото: Џемаил Нуредини Од податоците земени по пат на интервјуирање и со пополнување на анкетниот лист, како и од хедограмот, може да се согледа дека кај овој случај се работи за автосомно доминантен тип на наследување на говорното оштетување. Мајката Мајлинда за време на бременоста не боледувала, не земала лекови и не била изложена на рентгенско зрачење. Бременоста со Суада и е втора, претходно немала абортус. Суада во раната возраст не боледувала од некоја болест што не е вообичаена, така што можноста за срединско влијание во однос на говорното оштетување се исклучува. Мајлинда нема никакво говорно оштетување ниту пак некоја друга наследна болест. Кај ниеден друг член од нејзината фамилија не постојат говорни оштетувања или некои други наследни заболувања. Таткото Џемаил има говорно оштетување. Во неговата фамилија има други членови со говорно оштетување. Неговиот брат е со говорно оштетување, а исто така и неговиот татко. Инаку нема други наследни заболувања и не бил изложуван на рентгенско зрачење. Не биле вршени цитогенетски испитувања.
52
7. Семејство Николовски
Qi qana
Име и презиме на децата: Маја Николовска (28.10.1991 год.) Андреј Николовски (03.11.1997 год.) Име и презиме на мајката: Љиљана Николовска Име и презиме на таткото: Благоја Николовски Од податоците земени по пат на интервјуирање и со пополнување на анкетниот лист, како и од хередограмот, може да се согледа дека кај овој случај се работи за автосомно доминантен тип на наследување на говорното оштетување. Мајката Љиљана за време на бременоста не боледувала, не земала лекови и не била изложувана на рентгенско зрачење. Бременоста со Андреј и е втора, претходно немала абортус. Породувањето со двете деца било нормално. Андреј во раната возраст не боледувал од некоја болест што не е вообичаена, така што можноста за срединско влијание во однос на говорното оштетување се исклучува. Љиљана нема никакво говорно оштетување ниту пак некоја друга наследна болест. Кај ниеден член од нејзината фамилија не постојат говорни оштетувања или некои други наследни заболувања. Таткото Благоја има говорно оштетување. Во неговата фамилија има други членови со говорно оштетување, односно неговиот татко има говорно оштетување. Инаку нема други наследни заболувања и не бил изложуван на рентгенско зрачење. Не биле вршени цитогенетски испитувања.
53
8. Семејство Стојковиќ
Dani el a
Име и презиме на децата: Томица Стојковиќ (09.08.2000 год.) Гаврило Стојковиќ (25.11.2003 год.) Име и презиме на мајката: Даниела Стојковиќ Име и презиме на таткото: Милован Стојковиќ Од податоците земени по пат на интервјуирање и со пополнување на анкетниот лист, врз основа на кои беше изработен хередограмот, не може да се согледа во целост начинот на кој е наследено говорното оштетување, односно не може да се тврди, само на основа на тие податоци за каков тип на наследување се работи. Оттаму произлегува потребата за дополнителни испитувања кои би биле овозможени со спроведување на молекуларно генетски и цитогенетски испитувања. Мајката Даниела за време на бременоста не боледувала, не земала лекови и не била изложувана на рентгенско зрачење. Бременоста со Томица и е прва, претходно немала абортус. Породувањето со Томица било нормално. Детето во раната возраст не боледувало од некоја болест што не е вообичаена, така што можноста за срединско влијание во однос на говорното оштетување се исклучува. Даниела нема никакво говорно оштетување ниту пак некоја друга наследна болест. Кај ниеден член од нејзината фамилија не постојат говорни оштетувања или некои други наследни заболувања. Таткото Милован нема говорно оштетување. Во неговата фамилија има други членови кои се со говорно оштетување. Тој има брат со говорно оштетување кој има две деца од кои едното исто така има говорно оштетување. Инаку нема други наследни заболувања и не бил изложуван на рентгенско зрачење. Не биле вршени цитогенетски испитувања.
54
9. Семејство Хаџи-Тасеви
Tatjana
Име и презиме на детето: Васил Хаџи-Тасев Име и презиме на мајката: Татјана Хаџи-Тасева Име и презиме на таткото: Никола Хаџи-Тасев Од податоците земени по пат на интервјуирање и со пополнување на анкетниот лист, како и од хередограмот, може да се согледа дека кај овој случај се работи за Х-врзано рецесивно наследување на говорното оштетување. Мајката Татјана за време на бременоста не боледувала, не земала лекови и не била изложувана на рентгенско зрачење. Бременоста со Васил и е прва, претходно немала абортус. Породувањето со Васил било нормално. Детето во раната возраст не боледувало од некоја болест што не е вообичаена, така што можноста за срединско влијание во однос на говорното оштетување се исклучува. Татјана нема никакво говорно оштетување ниту пак некоја друга наследна болест. Освен кај братот, кај други членови од нејзината фамилија нема говорни оштетувања или некои други наследни заболувања. Таткото Никола нема членови во неговата фамилија со говорно оштетување и тој исто така нема никакво говорно оштетување или друго наследно заболување. Не бил изложуван на рентгенско зрачење. Не биле вршени цитогенетски испитувања.
55
10. Семејство Деспотовски
Hri sti na
Име и презиме на децата: Дарко Деспотовски (05.06.1992 год.) Сара Деспотовска (12.07.1999 год.) Име и презиме на мајката: Христина Деспотовска Име и презиме на таткото: Гоце Деспотовски Од податоците земени по пат на интервјуирање и со пополнување на анкетниот лист, врз основа на кој и беше изработен хередограмот не може да се согледа во целост начинот на кој е наследено говорното оштетување, односно не може да се тврди, само на основа на тие податоци за каков тип на наследување се работи. Оттаму произлегува потребата за дополнителни испитувања кои би биле овозможени со спроведување на молекуларно генетски и цитогенетски испитувања. Мајката Христина за време на бременоста не боледувала, не земала лекови и не била изложена на рентгенско зрачење. Бременоста со Сара и е втора, претходно немала абортус. Породувањето со двете деца се одвивало нормално. Сара во раната возраст не боледувала од некоја болест што не е вообичаена, така што можноста за срединско влијание во однос на говорното оштетување се исклучува. Христина нема никакво говорно оштетување ниту пак некоја друга наследна болест. Кај други членови од нејзината фамилија постои говорно оштетување и тоа кај нејзината мајка и кај двете деца од нејзиниот вујко. Кај останатите членови на нејзината фамилија не постојат говорни оштетувања или некои други наследни заболувања. Таткото Гоце нема членови во неговата фамилија со говорно оштетување и тој исто така нема говорно оштетување или друго наследно заболување. Не бил изложуван на рентгенско зрачење. Не се вршени цитогенетски испитувања.
56
V. Користена литература
1. Wang PP, Baron MA. Language, a Code for Communicating. In: Batshaw ML. Children with disabilities. Brookes Paul H Publishing Company, 1997; Ch 13: 275-290.
2. Службен весник на Република Македонија бр. 30. Правилник за оцена на специфичните потреби на лицата со пречки во физичкиот или психичкиот развој, член 7, Скопје, 2000.
3. Керамитчиевски С. Општа логопедија са историјом логопедије и базичним логопедским речником, Научна књига, Београд, 1990.
4. ICD-10, Класификација менталних пореме˚аја и пореме˚аја понашања. СЗО, Женева, Завод за уџбенике и наставна срдедства, Београд, 1992.
5. Ingram TTS. Speech disorders in chilhood. In E.H. Lennenberg and E. Lennenberg (Eds) Foundations of language developmental, Vol. 2 Academic press, New York 1975.
6. Robbins SDA dictionary of speech patology and therapy. Second edition, Cambridge 1963.
7. Голубовиќ С. Клиничка логопедија I. Дефектолошки факултет, Београд, 1997.
8. Међународна класификација оште˚ења, инвалидитета и хендикепа. Завод за заштиту здравја СР Хрватске, Загреб, 1986.
9. NICHCY-Info About Speech and Language Disorders, http://www.kidsource.com/NICHCY/speech.html
10. Classification of Speech Disorders in Children Classification, http://www.wtk.edu/pfilipsen/435-cassify.pdf.
11. Ајдински Љ., Ајдински Г., Михаилов З. Основи на дефектолошката теорија и практика. Сојуз на дефектолозите на Македонија. Печатница и книговезница „Зоки”, Скопје, 1999.
12. Владисављевиќ С. Афазије и развојне дисфазије, Логопедија III. Универзитет у Београду, Дефентолошки факултет. ЈШРО Привредно финансиски водич, Београд, 1983.
13. Копачев Д. Невропсихологија (општ и клинички дел). Филозофски факултет, Институт за дефектологија, Скопје, 1999.
14. Jung JA. Genetic Syndromes in Communication Disorders. Pro-ed, Texas 1989.
15. Трајковски В. Практикум по хумана генетика, Филозофски факултет, Скопје, 2003.
