Avdo Suceska - Uticaj Austro-turskih ratova na opterecivanje stanovnistva u Bosni u XVIII stoljecu

7/31/2019 Avdo Suceska - Uticaj Austro-turskih ratova na opterecivanje stanovnistva u Bosni u XVIII stoljecu

1/6

l/Prof. dr AVDO SUCESKA

UTICAJ AUSTRO-TURSKIHRATOVA NA OPTERECIVANJESTANOVNISTVA U BOSNI

U XVIII STOLJECU.Polozaj Bosne i Hercegovina u osmanskoj drzavi karakterise se

znacajnirn specificriostirna koje su bile znatnim dijelom uslovljene njiho-


2/6

1 9 8 Godi~nja'k Pravriog faleulteta Prof. dr AvodooSuceska 19 9(2) (3)Pored rente u koris t spahija , raja je u osrnanskoj drzavi morala da

vrst razliCite usluge ida daje doprinose u naturi inovcu u korist drzavekoji su se zvali opst im terminom avariz-i divaniya i tekalif-i orfiye,")Medutim, u Bosni je taj oblik opterecivanja zadugo praktikovan sarnokao izuzetak, jer je vecina bosanskog stanovnistva bila oslohodena (mu'ai,uzivala je tzv. mu afiyet) od spornenutih drzavnih narneta. Pored spahi-ja, koji su opceni to kao stalez bili oslobodeni svih obaveza koje su spa-dale na raju (resmi reiyet)" idrzavnih tereta, od tih tereta bilo je 0810bo-dena cjelakupno gradsko muslimansko stanovnistvo u cemu najkarakte-- rtsticruji primjer predstavlja gradsko stanovnistvo Sarajeva.;) Osmanski- sultani su zat imvrlo rano darivali mu 'Miyet ibosanskim seljacirna mus-Iimanirna.v) a znatan broj hriscana zbog vrSenja raznih usluga Osman-lijarna ruii'Vax:Je Il1lU 'aifiyet jos od osvojenja Bosne, 11 0 su bili stocari(vlah, Eflakl"), rudari (madendzi}"), euvari klanaca (derbenddi3i), veslazi(kiirekci), ,m"'t'toIQsi9) ide Nijihove IS t ra rj e s i-n e { l k in ezo rv ,i , primiour-i, teklici)uzivali su JD S i s1obodne (serbest) posjede (timar, bastina) , a neki BUdobivalt iposebne plate u noveu. Najzad, mu' afiyet su uzival] iJevreji,koji su poceli da se naseljavaju 11 neke gradove Bosne, na prvom mjestuu Sarajevu, od druge polovine XVI stoljeca1'O), '.Ooisana pralksa se ustaljivala tolkorm XVI stoljeca. Od pocet'ka;XVII stoljeca, medmtirn, nastaju iil'vjes!lJ.eprorni[ene u agrarni-u cdno-sima (Ci:fi1uCenje).11 iu povremenorn opocezivanju sfkriro cjelcdcupnog

stanovn:~ltva (bez obzi['a jesu II bih muaf i,li gayri rmiaf) od stranenamjeslIlJiika ,pf'ovinc:ijanametima pod nazivorn tekalff-i ,s3iklka.12 Uisto vrijenne u tom sttOLjecuje, i1Jg,leda,i contralna vl~s.t povrernenopoeeJa da optere6uje jedan broj seljaka (raje) narmelt~ma,pod .naill-vorn 'avaa.lz! bedel-i nezl\'3 i time narusavala ranrje pntik,t:kovaml mufiyet. To je Dna c1rii la, po svoj pril iici , zato da bi, a:kum~rlac!jom n~v-c3'llih sredstava putem ubiranja spornereetih daZJblJIla1rorzavala Je-dan dio novih p'Jaceruirka (sejmen, pandur, levend i dU '.).14 .Pod uticajem no'Vonasta:fe si.tuacije u 'kojo'] se nasao bosans'kiejalet poslije .kardovaokog mira (1699. godine), stanje o'P~ereCivanja boosanskog stanovni;$Itva se rnijenja. Porazi koje su pretrpjele Osrnanlij eu to'ku velikog rata ko: ji je t rajao od 1683-1699. godine najvise su p? -rye-drib Bosnu injeno stanovn.stvo." Turski izvori toga doba za stanje~ Bosrri upo-t l l 'eJbI lr javajlLt izraz ;J.a je nastupilo ra 'sulo.~B I zaista se tosta.nje mofe taiko 'ka' ra1kterisal ti, jer je ogrornan broj bOsanslkog sta-nov;nISotvaU toku vel ikog rata iZ lgi lOuo, veci broj starnovnistva se -ra-selio rrmozi 0ra.rd~v.iop1ja6kani ispaijen i. a C'je'ld~upno stano'V1mistvobes!R~ajsaoJJSl~g pa'sa~a w;ema Aru&tJr ihJI~lMleta6koj r~publici po odredbarna Karlovackog mIra, SVJetlost, Sara]eo

'10 1973.


3/6

200 Godisnjak Pravnog falkulteta P.rof . dr Alvdo Suceska------------------- 201(4) (5)p~Stte.ne .zcmije, ponegldj_~ kupuju zemlju o c t seljalka i stvaraju odnjih svoje kme.tove (tlfC1Je).lS Sv~ to pogorsava poloza] raje, jer onau novrrn uslov rna mora ~.a SlVOJNIl gospodarsma daje znatno uveca-n.li , reD'tu ~ .~osu na ramje vrjjeme, Istovremeno, u toku XVIII 510-lJe~.a m?diJf~k,~J.e se. renta u onim kirajealma bosanskog pasaluka u~oJlma J~. ranrje raja (na prvom mjesnustoc3ll'i.Eflakan) davala svo-JIm spahijama rentu u pausalnom novcanom iiZIDOSU (tzv fil,,r;'Ja) iehi . .. . ~.. ,J rspa lJe, a na-:oc~to dr~va na svojirn posjed'ana (mulkata, maUIk.ane)19uporno ~~~oJe da ' :anl Ju .r( l~tu preJ t'Voreu desetinu ,i druga davanjakaraktensyona za tirnaoski sistern ( ' U . I S I S - r i 'ayn umjesto us.ri muadil).20r. p~ocesl se to~om XVIII stoljeca intenziviraju, izmedu ostalog ipod~tlc?,Jem nams.~lh rnaterijalnih pobreba vladajucih slojeva izazvaarihcest rrn rato :,aIJ1J lm~ sa Au;s 'tr ij0It; : i zavrsavaju u XIX stoljecu u zna-ku s, tvar~n:p novih posjcda (cuflulka) ria 'kojirna seljaci (ikmetovi)predstavtjaju u : r C L t l .ra!oou snagu i zavisno ad toga na koji nacin S Up.os-tah lc~~tov~ da'J,~svojirrn ze(luLjisnJim gospodarirna (ashabi 'alaka,Clf];U'k sahibi) dio prihoda ad jedne polovine do jedne petine.". ~pte['eCivaJllij. e bosanslkog stanovnistva drzavniun narnetima u ko-nS': d'rza'Ve.'u t .dl{1UX:':III stoljeca i0lorono je jos vecim prornjenarna.Posto su ~ltavl, narocito granicni krajevi, zbog bjezanja stanovnistvau toku veblkog rarta b~i opustjeli, da bi privulkla odbjeglu rju, Por-ta je odrnah po zalkljucenju karlovadkog mira naredjla da se hrisc3Jn-siko sta:nov.n'istvo Bosne oslobodi placamja dzizi'je za .dvjje narednegod~ne 1 da mu se brisu dugovanja dzi,?Jije i drugih poreza iz proslihgodina. I~to;"r.emeno je naredeno da se ubuduce dzizi'ja u Bos


4/6

2 0 2 God.isnjesk Prnvnog falku1teta (6)sa, za k , l i : S i k ! i sa'l1dtaik 22.240. grosa, za zvornioki 8.440. grosa za her-cegovacki 64.992. grosa, Ukupno 2SlO.3'56.ga-osa.28

Obawezorn davanja doprimosa bosaaskom vezru bili Sill optere-ceni svi stanovnici BOSIDe k oji su pesjedovali tzv, zerrslju . raje (reayaemlak , ve erazi) bez obzira kom su sta:lez.u pripadali (seljaci, spahi-je. zanatldje trgovoi i dr.) i bez obzira da 1i su ranije hili oslobode-ni (mu M) ad drzavneh narneta a!variiz-i divaniye i tekalif-i orfiye. Je-dino su posebnirn carslkirn fenrnanorn ad ove obaveze bi,1i ostobodeniouvau-i (nofcr) bO'S31ll'Slldh tvrdava. Kada irn je ta povlastica data zasada se taono ne zna, arli da jc OHa vec oj'ra[)J~je bila uooica iena pc-kazuju podaci jednog carskog feT\mana iz 1783, godime, kojim se po-tvrdue to pravo cuvarjma (,ml(er)u tvrdavi Knrpres u sandzaku Klis.eoIsto tako, a'ko ne jos i teze. padao je stanovnistvu Bosrie te-ret u izgradnji iopravci tvrdava i palanki, kopanju hendeka i sra-rrrpova tolkorn XVlt!iI s 'to['jeca.30 Ti pClslo'llli'.pratili S'U zlu sudbinu sta-mowiisrva pred iposlije izbijanja ratova izmedu 'Osmanlija iAustrjj>(poslije k3irlovaokog 'mia-a, pred i po.slije pojave ras.ova iz 1716-1718,1737-1739, 1788-1891), pred i pos lj je i;1jbi i' janja ~ulkoba izrnedu Turskei Venecije, odnesno Crme Gore, kao iposljje velike mushrnanske se-ljacke bune u Bosni kada su seljaci znatno ostetili neke tvrdave, me-dIU njirna skoro do ternelja razorih z\,orll:Qk'll tvrdavu."- Iz savrerne-nih osmarrskih w0ra, za!bHjezeJniih u Miihirrsme iMaliye defterirna,vidi se da Soli Osmanhje od pocetlka XVl,n s to lj eca stalno organizovali slstematsku iZJglraJdrnju tvrdava na podruoju cije'Jog bosanskog eja-leta, na prvcm rnjes'tu na njcgovirn granicama prerna A'J$triji, Mle-

28) Vidjeti Suceska A.: Bune seljaka Muslimana u Bosni u XVII iXVII sto-Ijecu, Zbornik radova, knjiga 1, Istorijski insti tut Beograd 1976, 73.29) BBAI, Maliye defteri , E-I08.30) Opccnito 0 izgradnji tvrdava ipalanki u Bosni iHercegovini pod os-manskom vlascu, posebno u XVII'I stoljecu, vjd. Kresevljakovic Hamdlja;Start bosanski gradovi, Nase starine, I, Zavbd za zastdtu spornenika kul-ture iprirodnih rijetkosti Bosne iHercegovine, Sarajevo 1953, 7-4;1;Kresevljakovic H. - KapidfiC Hamdija: Stari hercegova6ki gradovi , Na-

se starine, II,Sarajevo 1954, 9-21.31) BBAI, MaIiye defteri , 3609/353. Zahtijevajuei 1757. godine da se tvrdavaobnovi, sultan je po preporuoi Mehmed pase narediQ dase to ima ost-vadti na teret s1anovnika (raj e) iz kadiluka Zvomik, Tuzla, Gracanica,Srebrenica, Birac (Vlasendca), i Kladanj, to jest sa podrucja onili ka,diluka u kojima suse seljaci bunili ipod VOdStVOl1l Abdulaha Muhare-mije ucestvovali U napadu i razaranju zvo,rnicke tvrdave 1753. gQdine.Inace, u drugim sIueajevima Mehmed-iJasa .Ie sebi prisvajao driavninovae ko], i 'mn .Ie s la t iz ,Istanbula' za 'popravak tvrdavil sto :ie bio je-dan od razloga njegovog sv;rgavanja sa polozaja vezira u Bosni i kasnj,jeg (1760. godine) smaknuca.

Prof. dr Avdo Suceska 20 3tadkoj republic; iCnnoj Gori . Tako je l1P.r. vee 17m. godine narede-no bosanskorn veairu Cosc Halill1Jasi da na:jhiltnrje organizuje poprav-ku i uredenje 28 tvrdava i osam palarrk] na ooali Save iUne, svedo graaica prema Mdecirna, kao :i svzh tvrdava ipalanlki na mletadkojicnnogorslkoj gramici .32 Ta i~ra'dJQja bila je Slta:.Lno u toku sve doiza pozarevadkog mi(('a.~3 Shicno je pOSi tu~eno i 1734. godrne, kadaje naredeno bosanskom veziru Muksin-zade Abdullah-pasi da licnoobide sve tvrdave ipalamke u bosanskorn paSaluljw 1 da na lieu rnje-sta utvrdi priorrtet i izradi predracun za njihovu OIpraV!k!ui izgrad-nju. Vezir je to odrnah ucimio, predloZiivsi Porti p.riociret ipredracunopravke nekrh ,~aj'vafullij.ih tv.raava u Bosanskoj 'krajin'i, Ta] posaotraba~ Je ~a kosta 91.928. grosa, Polovimu tih t,roskova rrebala je dapodmiri .. drzava, a dr.ugu. narod u vidu kiUlllUkaih u novcu.s- Shjedecam.~sO'vm]a O'plfa'v~a. . nekih tvrdava narstlDpi1a je pasil i' je beograds ikogmira (~739),1l5 tacnije ad 1742. godine, a posljednja poslije svistov-skog rnnra (1719,1),SG. S obZ)i,r~m ,d~ izgradnja io:prav!ka tvrdava ipa'18.JDikiu bosanskom~Ja~etu, p:redslt~v1ja pojavu h\l.ralk!teriJsti:6nu za cila'V period XVIII sro-IJ~:ea, 1 , S a bi ZJJ ,[ ,~ lm na t o da SoUti pO\Saovri zahtijevalli ogromne mate-nJ3~~ lzJdalt!ke,1 veh~ke iiz;icUce htv.e, ar,zava im je pr.idavala posebanz'nac~'J: O.s13lb[Jen~ f.i?ansijsn:~ i~ri' tis ln~r ta stalmosn ofa,ndvom svoj ihsl?olJm~ 1,unut~.asnJlh nepnijatelja, drzava je pribjegavala prebaciva-~JiU najveceg d~~e~~. tereta te ]vgraJCLnj ,e na leda bosainSikog stanovni-stv~~ Obirn I .kOlICl'~a tih tereta je rastao proporcionalno padanjur.:~~Cl C.ar.Slt~a 1 o'dra:zava ka'['aJl';,ber1's~ii.tIlJuvoluciju k.oja se maze pra-tlt~ u IH?lJ.ma od 17011. do 1198. godrne. NepO'smdll1O pos'lije karlo-vack,0g. ..mllTa, u u


5/6

2 0 4 Godsnjak Pravnog fai lm!l:t eta (8)nji i opravci tvrdava. Istovremeno im se priljeti- da 6e irn biti odu-zeti spahiJuoi (ldiIrililk) Ulkotilko bn.lIdruj~bjegavali te Qlba-veze.37 Postosu se spahije ubrzo morale da angaiuju u raznim vojnama, koje supraikti,kovane kroz cHavo XVHI stoljece na grooicama BOSlIle,.~ ~u-siji, Pcreiji idr., osmanske vlasti su morale da tru praksu rnodifjkuju.To se desilo vee za vrijeme karnpanje U opravci tvrdava posli je 1734.godine od kada se Z8 0 izvjesno vrijeme invrdisje praksa podjele tete-ta opra'Vike twuruva i paIanJkii izmedu drzave i ouvara tvrdava i rajesa podrucja kadbkska u kojima su se nalazite te tvrdave u srazmje-ri pola i pola, to jest drzava je .preuzirnala obavezu da dade pola nov-canog iznosa za troskove opravke tvrdava a druga polovina u novcuili kuluku padala je na nefere i raju.as I najzad, u drugoj polovaiiXVIII stoljeca ustaljuje se pralksa podjele tih tereta u srazmjeri 1:2,to jest jedmu trreGtnu tr " an apravlke SIIlos iJa je d .r iay ill tre-CI:IOru cLl!vari - 1 odnoJS-Qo ' ava. a- J_e([]lu, . "nll -ra;ja sa_E.c;1.rue-'J3 ka: I,U a II VT ava . . Ia tPmKiSa Je "dobila isvoj-araJ IterJJStl.c: I.zr~ u FlJV rnna u ojnna se CBstO u drugoj poloviniXVIII stoljeca istrce da te poslove treba najlrinnije obavinn po sta-rom obicaju Krajine .39 .. ~a!ffi~nacin .a1rugazo~an'ja raje inefera U S'PCJIIDooUit im poslovirna;m~o je .vld raznih radrrih usluga. Rruja, je najcesoe radila (:k.U!buCila)najgrublje poslove ~ao st~ su sjeca i dovozenje sa svojom teglecoms v tOlkOlIDGk~J~ma l:h volovima) drvene grade i kamea1a,paljenje kre-ca, kopa~Je. jarkova ~hendek) i srampO'va, dok su neferi i njihoveage davali dio novea I pornagali rnajstorima u strucnim poslovirna uizgradnji tvrdava. U hitnirn slucajcvirna, .kao iu slucajevima u koji-rna .Ie trebalo rnnogo vise radriih rulku nego sto ih je bilo U odre-denorn kadjluku, amgazovami su neferi i ralja iz drugih tvrdava ika-diluka. U prvoj polovinl XVJE stobjeca i80 praiksa billa je vrlo cesta.Za ~tru~ne poslove angazovani SoU, uz tacno odredene nadrsice, maj-storr (dzerahov, nedzar) sa strane iz drugih kadiluka bosanskog ejale-

t

37) ViSe podataka 0' tome nalazi se u Miihhnme i M


6/6

J 2 0 6 _ _ ~ G _od_'_is_n~ja_~_P _ r _ a _ V I D _ n ~ g~ f _ r u k u _ ' ~ H~ e ~ ~ ~ ~ ( l ~ O ) (11) ; P r o f . d r A v d o Suceska 2 0 7I Slicne lokalne pobune sporninju .turski izvori iu drugim kraje-vima bosanskog ajaleta u prvoj polovini XVIII stoljeca.se) Na kraju,one. su se sve slile u bunu sirih razmjera koja je zahvatila citavo pod-rucje bosanskog ejaleta i trajala 0se od deset godJina (1745-1757).Njen neposredni povod bilo je prekomjerno opterecivanje bosanskihseljaka kulukom, a narocito porezima (imdad-i hazariye i seferiye) ukorist bosanskog vezira Ii zloupotrebe koje su s tim u vezi cinili or-gani lokalne vlasti (kadije, ajani, kapetani idr.). Osnovnu masu u tojbuni cinili su bosanski seljaci Muslimani, U buni su ponegdje ucestvo-vale sitne spahije kao i nize muslimansko svestvenstvo na celu sa sa-rajevskim kadijom Abdurrahmanom Muhremijom.ss) To je, u stvari,bio ostar klasni rat mzih slojeva muslimanskog stanovnistva Bosne'protiv vladajucih slojeva tog stanovnistva (kadija, ajana, kapetana, ve-zira, mirimdrana i dr.) ipo svernu je slican seljackirn bunama u ne-kim evropskirn zemljama u srednjem vijeku, Koliko je ozbiljna bilata buna najbolje svjedoci Crinjenica sto je u jednom pismu tadasnjernbosanskom veziru Mehmed-pasi Kukavici, koji je u krvi ugusio bunubosanskih seljaka, sultan istakao da je Bosna ponovno osvojena(Feth).46)

U drugoj polovini XVIII stoljeca su takoder povrerneno izbijalepobune koje .su imale vise lokaIni karakter. 0 njima se nalaze vijestinarocito u Ljetopdsu Mula Mustafe Baseskije, Tako je Baseskija zapi-sao da su 1771. godine ustale Sarajlije protiv ubiranja imadad-d seferiyeiU znak protesta zatvorili carsiju.s") Stanovnistvo Zenice iste godmeje usmrtilo ubiraca poreza serdengecdi-agu.ee) ' Iz istih razioga te godi-ne bunili su se Musl!imani iu Vlasenici.w) Mjeseca marta 1773.. godi-

ne bio je zadavljen u sarajevs~~j tvrd~vi jed~n seljak iz Visokog zbogtoga sto je izbjegavao da plati lmd~d-l sef~ny-u~O) Pocetkom 1774. go-dine silorn je ubran taj porez u Sarajevu=) ltd.

IIIIIIII

44) 0 njima se sacuvao veci broj podataka ulMiihimme, Sikayet iMaliyedefterima dz trece, cetvrte, pete i seste decenije XVIII stoljeca, kao ii u Ijetopisima bosanskih franjevaca Fra Nikole Lasvanina i Fra BoneBenica (Jelenic J.:Ljetopis Fra Nikole Lasvanina, Glasnik zemaljskogmuzeja Sarajevo 1914/1915; Jelenic J.: Ljetopis franjevackog samostanau Kr. Sutjesci, GZMXXXVII iXXXVIII, Sarajevo 1925, 1926).45) Opsirnije 0 tome Suceska A.: Bune seljaka Muslimana u Bosni. .. 76-93.

':6) .Simil kadije iz Tesnja iz polovine XVIII stoljeca (Narodna biblio:tekau Sarajevu, Ftokopija i prevod na srpsko-hrvatski jezik u Akademijinauka iumjetnosti BiH).47) Mula ~ustafa Sevki Ba.se~kija.:,Ljetopis (1746-1804), prevod s turskog,uvod Ikomentar M.Mujezinovic, Sarajevo 1968, 14s.-150.48) Isto.49) Isto.

50)Basesktja, 60.51) Baseskija, 70.

Documents

Avdo Suceska - Uticaj Austro-turskih ratova na opterecivanje stanovnistva u Bosni u XVIII stoljecu