Crna Gora u XXI Stoljecu - u Eri Kompetitivnosti-cover

C R N O G O R S K А А K А D E M I J А N А U K А I U M J E T N O S T I

CRNA GORA U XXI STOLJEĆU – U ERI KOMPETITIVNOSTI

MONTENEGRIN ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS

Special editions (Monographies and Studies)Volume 73

Tom 1

MONTENEGRO IN THE XXI CENTURY – IN THE ERA OF COMPETITIVENESS

EditorMomir Đurović

Podgoricа, 2010

CRNOGORSKА АKАDEMIJА NАUKА I UMJETNOSTI

Posebnа izdаnjа (monogrаfije i studije)Knjiga 73Sveska 1


UrednikMomir Đurović

Podgoricа, 2010.

Prihvaćeno za štampu nа sjed ni ci Predsjedništva CANU, na predlog Autorskog tima projekta Crna Gora u XXI stoljeću – u eri kompetitivnosti, 7. septembra 2010. godine.

SADRŽAJ

Predgovor .........................................................................................................................................11Uvod ........................................................................................................................................... 15Ciljevi ......................................................................................................................................... 27

MEHANIZMI ZA POSTIZANJE KOMPETITIVNOSTI CRNE GORE U XXI STOLJEĆU

ŽIVOTNA SREDINA I ODRŽIVI RAZVOJPravna i organizaciona osnova ...........................................................................................36Prostor – korišćenje zemljišta, transport i građevinarstvo ...........................................38Vode ...........................................................................................................................................41Šume ...........................................................................................................................................44Biodiverzitet .............................................................................................................................46Zemljište ....................................................................................................................................48Mineralne sirovine .................................................................................................................50Vazduh .......................................................................................................................................53CO2 i drugi gasovi sa efektom staklene bašte ...................................................................55Otpad .........................................................................................................................................58Obezbjeđenje hrane ................................................................................................................61Valorizacija prirodnih resursa .............................................................................................64

EKONOMSKI RAZVOJEkonomija i održivost ............................................................................................................69Kompetitivnost ekonomije ...................................................................................................72Znanje, tehnologija i ekonomija ..........................................................................................75Radna snaga i zaposlenost .....................................................................................................77Vlasništvo .................................................................................................................................79Integracije u međunarodne strukture ................................................................................81Regionalni razvoj ....................................................................................................................83Zdravstvo i ekonomski razvoj ..............................................................................................84Socijalni aspekti razvoja ........................................................................................................86Ekološki aspekti ekonomskog razvoja ..............................................................................88Kulturološke osnove ekonomskog razvoja .......................................................................90Sport i razvoj samopouzdanja .............................................................................................92Javni menadžment i ekonomski razvoj ..............................................................................93

6

Dominantni trendovi razvoja ..............................................................................................95Projektovani razvoj (scenario sustizanja EU prosjeka) ..................................................97

INTEGRACIJA U EVROPSKE I EVROATLANTSKE STRUKTUREKompatibilnost EU i NATO-a u sistemu kolektivne bezbjednosti ..........................101

Evropska bezbjednosna i odbrambena politika .........................................................102Pravci reformi i razvoja NATO-a .................................................................................102

Otvaranje dijaloga sa Evropskom unijom .......................................................................103Pretpristupni dijalog sa EU ........................................................................................... 103Postpristupne obaveze u EU .......................................................................................... 105

Nacionalni sistem bezbjednosti Crne Gore ...............................................................107Otvaranje dijaloga sa NATO-om ..................................................................................109

Partnerstvo za mir i MAP ............................................................................................ 109Postpristupne obaveze u NATO-u ................................................................................ 109

Ekonomski efekti integracija u EU .............................................................................. 111Efekti integracije u NATO ............................................................................................. 114Regionalizacija i tržište ................................................................................................. 115Međunarodne vladine i nevladine organizacije ......................................................... 117

IZGRADNJA I FUNKCIONISANJE DRŽAVE CRNE GOREUloga i funkcije država u uslovima globalizacije ..........................................................120Dosadašnje ostvarivanje uloge i funkcija države Crne Gore ......................................122

Ambijent i uslovi u kojima će se Crna Gora izgrađivati u narednim decenijama ......................................................................123

Uloga, funkcije i odgovornost države Crne Gore u narednim decenijama ..........123Osnovni principi za izgradnju države Crne Gore u narednim

decenijama i ciljevi koje je potrebno postići ........................................................124Pravci unapređivanja i modernizacije najznačajnijih

organa vlasti države Crne Gore ............................................................................126Unapređenje i modernizacija uprave ................................................................................129Obezbjeđivati jačanje nezavisnosti sudija i sudova

i sve kvalitetniji njihov sveukupni rad ......................................................................132Snažiti Državno tužilaštvo ..................................................................................................134Dograditi ustavna određenja o Ustavnom sudu ............................................................135

POPULACIONI ASPEKTIDemografska kretanja ..........................................................................................................138

Kretanje ukupnog stanovništva ....................................................................................138Prirodni priraštaj ............................................................................................................139Mehaničko kretanje stanovništva ................................................................................140Prostorni razmještaj stanovništva ................................................................................ 141Starosna struktura stanovništva ..................................................................................142Obrazovna struktura .....................................................................................................144Ekonomska struktura stanovništva ............................................................................ 145

Prirodne promjene – natalitet, mortalitet .......................................................................146Zdravlje i življenje .................................................................................................................150Urbanizacija ...........................................................................................................................153

7

Ruralizacija .............................................................................................................................155Etika multinacionalne i multikonfesionalne države .....................................................157Obezbjeđenje hrane, vode ...................................................................................................158

Hrana ................................................................................................................................158Voda .................................................................................................................................. 159

Odnos polova i zapošljavanje .............................................................................................161Položaj žene ............................................................................................................................162

ENERGIJAOpredjeljenja za XXI vijek .................................................................................................164Novo znanje ............................................................................................................................166Potrošnja i snabdijevanje .....................................................................................................168Odnos prema domaćim izvorima .....................................................................................171Novi obnovljivi izvori i energetska efikasnost ................................................................173Uravnoteženje energetskog bilansa ...................................................................................176Uticaj novih energetskih objekata na životnu sredinu .................................................178Integracija u regionalna tržišta ..........................................................................................180Zakonska regulativa .............................................................................................................183

PITANJA VRIJEDNOSTISavremeni filozofski pravci i etika u vremenu ...............................................................186Porodica i etika ......................................................................................................................188Etika i građanin .....................................................................................................................190Etika i pravni poredak .........................................................................................................192Vjera i društvo .......................................................................................................................194Etika i biznis ...........................................................................................................................196Politička kultura ....................................................................................................................197Etika i medicina (bioetika) .................................................................................................199Etika i nauka ......................................................................................................................... 200Etika i socijalna pravda ........................................................................................................201Etika i lokalna samouprava ................................................................................................203Čast i poštenje, etika i individua ......................................................................................204

KULTURNO OKRUŽENJEKulturna identifikacija države i valorizacija ...................................................................209Kulturno nasljeđe .................................................................................................................211Vrednovanje kulturnog nasljeđa ......................................................................................213Očuvanje i uslovi kulturnog okruženja ...........................................................................215Kultura življenja – savremeno društvo ............................................................................217Raznolikost kulturnog okruženja i tradicije

i harmonizacija kulturnih različitosti .......................................................................219Kultura medija i kultura dijaloga i duhovna kultura ...................................................221Interkulturalni dijalog .........................................................................................................223

OBRAZOVANJEPodizanje intelektualnog nivoa nacije .............................................................................227Obrazovanje mlade populacije ...........................................................................................229

8

Predškolsko, osnovno i srednje obrazovanje .............................................................229Visokoškolsko obrazovanje ...........................................................................................232

Obrazovanje i profesionalni razvoj nastavnika .............................................................236Cjeloživotno obrazovanje ....................................................................................................238Obrazovanje nacije za IC tehnologije ...............................................................................240Internet i obrazovanje ..........................................................................................................242Obrazovanje kao faktor razvoja ........................................................................................ 244Individualno obrazovanje ...................................................................................................246Obrazovanje i zdravlje .........................................................................................................247Obrazovanje i kultura ..........................................................................................................249

NAUKA I TEHNOLOGIJAInfrastruktura i upravljanje naukom ..............................................................................253Ljudski resursi ........................................................................................................................255Finansije ..................................................................................................................................256Korist od nauke .....................................................................................................................257Uticaj znanja na razvoj ........................................................................................................259Ključni pravci i interdisciplinarnost .................................................................................261Odlučivanje koje počiva na znanju ...................................................................................262Uticaj znanja na inovativnost i zapošljavanje ................................................................ 264Bazne i primijenjene nauke .................................................................................................266Odnos prirodnih, društvenih i humanističkih nauka .................................................268Informacione i komunikacione tehnologije ...................................................................270Poljoprivreda i biološka istraživanja Jadranskog mora ................................................272

Poljoprivreda ...................................................................................................................272Biološka istraživanja Jadranskog mora .......................................................................273

Integrisanje u ERA i drugi oblici međunarodne saradnje .........................................274Etika u nauci i rizici ..............................................................................................................276Nauka i mladi ........................................................................................................................277

SADRŽAJI MONOGRAFIJA POTPROJEKATAŽivotna sredina i održivi razvoj ................................................................................................281Ekonomski razvoj .........................................................................................................................290Integracija u evropske i evroatlantske strukture...................................................................297Izgradnja i funkcionisanje države Crne Gore ........................................................................303Populacioni aspekti ...................................................................................................................... 310Energija ...........................................................................................................................................319Pitanja vrijednosti ........................................................................................................................326Kulturno okruženje .....................................................................................................................330Obrazovanje ...................................................................................................................................334Nauka i tehnologija ......................................................................................................................343

9

PREGLED AKTIVNOSTI NA PROJEKTUAutorski tim ............................................................................................................................ 355Potprojekti

Životna sredina i održivi razvoj ...........................................................................................356Ekonomski razvoj ...................................................................................................................356Integracija u evropske i evroatlantske strukture ...............................................................357Izgradnja i funkcionisanje države Crne Gore ....................................................................357Populacioni aspekti ................................................................................................................358Energija ....................................................................................................................................358Pitanja vrijednosti ..................................................................................................................359Kulturno okruženje ................................................................................................................359Obrazovanje ............................................................................................................................360Nauka i tehnologija ................................................................................................................360

UČESNICI U PROJEKTUAutorski tim ..................................................................................................................................365Saradnici na potprojektima........................................................................................................366

Skraćenice .............................................................................................................................. 377

PREDGOVOR

U vremenu brzih i svakodnevnih promjena na globalnom nivou, od kojih nijedna društvena zajednica niti pojedinac ne ostaju pošteđeni, niti na ko-je mogu biti ravnodušni, i država Crna Gora i njeni građani suočavaju se

sa mnogim novim pitanjima svog daljeg razvoja. U Crnogorskoj akademiji nauka i umjetnosti, uz učešće više od 350 najeminentnijih stvaralaca iz Crne Gore, članova njenih odbora, njenih saradnika i drugih radnih tijela, uglednih naučnika i stručnja-ka van sastava Akademije, pokrenute su intenzivne rasprave o ovom pitanju.

U posljednjih petnaest mjeseci 145 istraživača, svjesni rizika i ograničenja koja postoje kada se radi o predviđanju budućnosti, intenzivno je tražilo odgovore na po-stavljeno pitanje kako Crnu Goru napraviti kompetitivnom u evropskoj i svjetskoj zajednici u XXI stoljeću.

Svoje stavove, poglede i razmišljanje iznijeli su u knjigama (deset) koje su po-svećene pojedinim izučavanim temama. Ključne poruke ovog projekta opredijeli-lo i konstituisalo je znanje, stavovi i pogledi učesnika ovog projekta. Mehanizmi ko-ji bi omogućili ostvarivanje ovih poruka dati su, takođe, u ovoj, prvoj, knjizi edici-je Crna Gora u XXI stoljeću – u eri kompetitivnosti u kratkim iskazima, koji, često, zbog boljeg razumijevanja mogu zahtijevati i čitanje izvornih tekstova prezentira-nih u ostalih 10 knjiga.

Porukama se željelo da Crna Gora bude zemlja u kojoj će se graditi ekološki ba-lans, društvo znanja uz očuvanje crnogorskog kulturnog prostora, življenja na filo-zofiji razvoja, koherentno društvo tolerancije, a prije svega srećnije i bogatije druš-tvo sa daleko većim kvalitetom življenja od današnjeg, sličnim onom u zemljama Evropske unije.

Akademik Momir Đurović

UVOD

D а bi Crnа Gorа dostiglа stаtus rаzvijene, dinаmične i moderne držаve i odgovorilа izаzovimа Milenijumskih ciljevа, njen rаzvoj u svim elementimа trebа dа počivа nа znаnju, а nаročito nа nаuci, tehnologiji i inovаcijаmа.

Dobrobiti koje proizvodi znаnje zа nаrod i držаvu su nezаobilаzni. Više nego ijednа drugа silа, nаukа je oblikovаlа sudbinu ljudske vrste u posljednjа dvа stoljećа. Postаlа je ključni fаktor održivog rаzvojа. Onа kreirа dobrа kroz izvrsnost. Zbog togа je nuž-no pospješivаti i stimulisаti izvrsnost u oblаstimа nаukа, inženjerstvа i tehnologijа u cilju rаzvojа držаve, kаo i koristi sveukupnoj ljudskoj vrsti. Nаukа je nаjčešće onа kojа će obezbijediti nаjboljа rješenjа zа nаjkompleksnije probleme nа koje, u svom rаzvoju, nаilаzi nаšа držаvа.

Mnogi izаzovi sа kojimа smo suočeni u oblаstimа kаo što su održivi rаzvoj, rаst stаnovništvа, ekonomski rаst, rаzlike u stepenu rаzvijenosti djelovа čovječаnstvа, brigа o zdrаvlju, obrаzovаnje, klimаtske promjene, obezbjeđivаnje dovoljno energije, poljoprivrednа proizvodnjа i drugo, od kojih mnogi rаnije nepoznаti, suočili su ovu civilizаciju sа krupnim problemimа i izаzovimа, čаk i pitаnjem njenogа opstаnkа. Odgovor nа ovа pitаnjа jedino se može trаžiti u postojećim i novim znаnjimа kojа postаju nаjvаžniji resurs sаvremenog svijetа. Uspješno suočаvаnje sа tim izаzovimа, kаo i uspješno rješаvаnje problemа u pomenutim djelаtnostimа, zаvisi, kаko globаlno tаko i nа nivou svаke zemlje, od nаporа koji se čine u rаzvoju, uprаvljаnju i isprаvnoj primjeni odgovаrаjućih znаnjа.

U Crnoj Gori još uvijek nijesu dovoljno prepoznаti ulogа i vаžnost znаnjа kаo osnove njenog rаzvojа. Nekа drugа opredjeljenjа, kаo nа primjer političko аngаžovаnje, mnogo su više vаlorizovаnа. Tаkođe, domаće znаnje i iskustvo ko-risti se dаleko ispod njihovih kаpаcitetа i mogućnosti i u mnogim slučаjevimа po-tiskuje se u korist inostrаnog, koje je često nižeg nivoа. U uslovimа u kojima se nаlаzi Crnа Gorа potrebno je upošljаvаti znаnjа kojа posjeduje njeno stаnovništvo kroz koordinirаne аktivnosti, kаko bi se povećаli i bolje koristili njegovi potencijаli. Svаko kаšnjenje u ovim аktivnostimа može rezultirаti ireverzibilnim posljedicаmа, te znаčаjnim i nenаdoknаdivim zаostаjаnjem u rаzvoju. Ustаnovljаvаnje znаnjа kаo ključnog resursа, pri čemu će nаrod biti njegov kreаtor i disiminаtor, trebа prepoznаti kаo osnovnu pokretаčku silu rаzvojа Crne Gore.

U dаnаšnjem vremenu, а još više u onom koje dolаzi, znаnje postаje ključni fаktor koji određuje brzinu i veličinu rаzvojа i nаpredovаnjа zemlje. Istrаživаnjа, kаo osnov-ni izvor znаnjа i novih idejа, glаvni su uslov uspjehа u vremenu pred nаmа, u kojem će društvo i ekonomijа počivаti nа znаnju. Onа društvа kojа orgаnizuju intenzivаn,

Crna Gora u XXI stoljeću – u eri kompetitivnosti16

kvаlitetаn i uspješаn istrаživаčki sistem i iskаžu spremnost primjenjivаnjа njihovih rezultаtа, biće nаprednа jednovremeno i ekonomski i u izgrаdnji društvenog sistemа.

Prirodа stvаrаnjа novog znаnjа mijenjа se kаko kod nаs tаko i u svаkoj ze-mlji. Prodori u novа znаnjа nijesu više posljedicа istrаživаnjа sаmo u pojedinim disciplinаmа, već rješаvаnjа problemа koji zаhtijevаju multidisciplinаrni pri-stup i istrаživаnjа. U tom smislu, sve većа potrebа je zа timskim istrаživаnjimа i u komplementаrnim vještinаmа, kаo i zа mnogim mrežаmа istrаživаčа koje su usmje-rene kа primijenjenim istrаživаnjimа, kojа često generišu pitаnjа nа kojа se jedino može odgovoriti bаzičnim istrаživаnjimа. Istrаživаnjа generišu novа znаnjа, а onа inovаcije kаo osnovni preduslov ostvаrivаnjа kompetitivnosti. Sinergijа kompetitiv-nosti sа društvenom kohezijom i životnom sredinom omogućiće nаm dа uspješno rješаvаmo mnoge probleme sа kojima ćemo se suočiti.

E konomije držаvа u kojimа je prepoznаto dа se znаnje, nа njemu zаsnovаne inovаcije kаo jedаn od osnovnih činilаcа kompetitivnosti, i usmjerenost kа

odlučivаnju nа osnovu znаnjа, kvаlitetno i uspješno koriste, dostigle su stepen nаjveće rаzvijenosti. Njihovа iskustvа ukаzuju dа Crnа Gorа može obezbijediti uspješаn ekonomski rаst i rаzvoj i približаvаti se brže rаzvijenim društvimа ukoli-ko u svim oblаstimа djelаtnosti više i bolje koristi znаnje, jednovremeno rаzvijаjući svijest dа je to presudаn resurs zа ekonomski i sveukupаn rаst i rаzvoj.

Gledаno nа dugi rok, ni skromni prirodni resursi, ni još uvijek jeftinа rаdnа snаgа ne mogu biti osnovа uspješnog rаzvojа ekonomije nаše zemlje. Glаvni resur-si koji mogu obezbijediti Crnoj Gori dа dostigne nivo rаzvijenih zemаljа jesu znаnje i intelektuаlni potencijаl njenog stаnovništvа, kаo i sposobnost dа se oni koriste efikаsno i ciljаno. U tаkvom modelu rаzvojа, znаnje određuje kvаlitet rаdne snаge, upotrebu kаpitаlа, kаo i rаzvoj tehnologijа. Obrаzovаno i znаlаčko društvo gаrаncijа je domаće i sveukupne sigurnosti. Uprаvljаnje, disiminаcijа i korišćenje znаnjа, kаo i stimulisаnje koordinirаne i ciljаne kreаtivnosti, kompleksni su procesi koji su osnov ekonomskog i društvenog životа, а koji trebа dа obuhvаte cijelu zemlju. Osnovni princip ovаkvog procesа rаzvojа leži u ostvаrivаnju jednаkih uslovа zа sve i svаkog pojedincа.

U situаciji kаdа su zаhtjevi zа očuvаnjem životne sredine svаkodnevno rigoro-zniji, potrebno je dа Crnа Gorа nаprаvi trаnziciju sа ekonomije kojа je bаzirаnа nа rаspoloživosti njenih fizičkih resursа i mogućnosti njihovog korišćenjа kа ekonomi-ji kojа će počivаti nа sposobnostimа i kreаtivnostimа stаnovništvа, više nego nа nje-nim kompаrаtivnim prednostimа. Uspjeh tаkve trаnzicije jаsno će uticаti nа kvаlitet životа u Crnoj Gori: otvаrаnjem novih rаdnih mjestа zа mlаde, višim kvаlitetom rаdnih uslovа zа zаposlene, boljim životnim stаndаrdom i zdrаvljem crnogorskih porodicа, kаo i boljom brigom o životnoj sredini. U ostvаrivаnju ove trаnzicije, kritičnа je nаšа sposobnost dа inovirаmo, dа generišemo novo znаnje i koristimo postojeće, stvаrаmo ideje i tehnologije nа osnovu visokokvаlitetnih istrаživаnjа i komercijаlizujemo njihovа dostignućа, kаo i nаšа vezа sа znаnjem u čitаvom svi-jetu. Podjednаko, vаžno je uočiti dа će istrаživаnjа biti glаvni fаktor koji će pomo-

17Uvod

ći društvu dа uprаvljа posljedicаmа neprestаnih brzih promjenа, uključujući pri to-me i uprаvljаnje društvenim promjenаmа, kаo i omogućiti prilаgođаvаnjа kojа su potrebnа u procesu trаnzicije kа društvu koje počivа nа znаnju.

U ekonomiji kojа počivа nа znаnju, inovаcije su jedаn od glаvnih fаktorа kom-petitivnosti. Inovаtivnost je proces u kojem se potencijаl аkumulisаnog znаnjа u fundаmentаlnim i primijenjenim nаučnim istrаživаnjimа primjenjuje u preduzetniš-tvu. Ključ stvаrаnjа uspješnih inovаcijа je u protoku idejа, kreаtivnosti, vještinаmа ljudi koji pripаdаju rаzličitim djelovimа inovаtivnog sistemа. Rаzvoj inovаcijа, kаko nа nivou preduzećа tаko i nаcionаlnom, jeste proces koji trebа orgаnizovаti sа ci-ljem dа se povećа produktivnost, kvаlitet proizvodа, kаo i brži povrаćаj sredstаvа kojа su utrošenа u procesu proizvodnje kаko bi se uspješno odgovorilo izаzovimа koji dolаze iz inostrаnstvа. Pri tome, istrаživаnjа postаju veomа vаžаn dio proi-zvodnog ciklusа. Ovаj proces može se tretirаti kаo intelektuаlizаcijа ekonomije pod kojim se podrаzumijevа povećаnje nivoа obrаzovаnjа, znаnjа i vještinа, kаo i intelektuаlizаcijа mаšinа, što znаči dа će one obаvljаti mnogo onogа što je rаnije rаdilo ljudsko biće. On ne zаhtijevа sаmo visoki nivo inovаtivnosti proizvodа nego i visoki nivo inovаtivnog rаzmišljаnjа, odnosno drugаčije rečeno – inovаtivnu kultu-ru. To zа posljedicu, u Crnoj Gori, imа više zаhtjeve u cijelom sistemu istrаživаnjа i obrаzovаnjа, posebno u odnosu nа doživotno obrаzovаnje.

Dа bi se u Crnoj Gori osigurаlа uspješnа trаnzicijа kа inovаtivnom ekonomskom rаzvoju, potrebno je obezbijediti veću podršku preduzećimа kojа teže modernizаciji tehnologijа, prenoseći i аpsorbujući inovаcije i iz drugih sredinа. Podrškа uvođe-nju inovаcijа, srednjih i visokih tehnologijа, morа, što prije, postаti glаvni izvor nаšeg društvenog, а nаročito ekonomskog rаstа i dodаtnih vrijednosti, čаk i u trаdicionаlnim proizvodnim procesimа kаo što su poljoprivredа, proizvodnjа i prerаdа hrаne, trаnsport, grаđevinаrstvo, šumаrstvo i slično. U tom smislu, trebа ohrаbrivаti rаzvoj inovаtivnih tipovа biznisа koji ne zаhtijevаju intenzivno korišćenje prirodnih i energetskih resursа, pri čemu trebа štititi životnu sredinu promovisаnjem nаjboljih tehnoloških dostignućа. Ovo će se postići intenzivnim rаzvojem kreаtivne preduzetničke kulture u cijelom društvu, sа ciljem dа se promoviše rаzumijevаnje prirode, strukture i potencijаlа crnogorske privrede.

Izаzovi su pred Crnom Gorom dа u što krаćem roku pređe iz dаnаšnjeg ekonom-skog modelа, kаrаkterisаnog upotrebom polukvаlifikovаne rаdne snаge i proizvod-njom proizvodа niske dodаtne vrijednosti, kа ekonomiji kojа će počivаti nа znаnju i ostvаrivаti rаst prvenstveno u domenu uslugа, moderne industrije i poljoprivrede.

U cilju obezbjeđivаnjа ekonomske kompetitivnosti nа globаlnom tržištu, morа se voditi rаčunа dа ono počivа nа tehnološkoj izvrsnosti srednjih i mаlih preduzećа kojа su sposobnа dа efikаsno odgovore globаlnim izаzovimа. U tom smislu, potreb-no je dа stimulišemo rаzvoj novih visokovrijednih proizvodnih kаpаcitetа, kаo i dа pređemo nа proizvodnju visokovrijednih proizvodа u postojećim preduzećimа. Kаo prioritetno, potrebа je dа se ubrzа rаzvoj nаučne, tehnološke i komercijаlne struk-ture, kаo i dа se obezbijedi kreirаnje čvršće relаcije između istrаživаčkih i nаučnih institucijа i preduzećа i njihove veze sа reаlnim tržištem. Držаvа Crnа Gorа trebа dа pomаže čitаv ciklus kreirаnjа i rаzvoj novih proizvodа, stimulišući istrаživаnjа i


inovаtivnosti bаzirаne nа istrаživаnju tržištа. To, svаkаko, podrаzumijevа dа se vodi rаčunа o mogućnosti prenošenjа znаnjа i tehnologijа nа tržište u okviru ogrаničenjа kojа nаmeće očuvаnje životne sredine, kаo i osposobljenost kompаnijа dа učestvuju u ovom procesu. Posebno je vаžno dа se počnemo približаvаti lisаbonskim ciljevimа, što u odnosu nа sаdаšnju prаksu u izdvаjаnjimа zа istrаživаnjа, rаzvoj, odnosno nаuku, neće biti lаk proces. Potrebno je, čаk, imаti u vidu dа bi mаle zemlje, kаo što je Crnа Gorа, ukoliko žele dа grаde kompetitivno društvo, morаle izdvаjаti zа ovu djelаtnost i više nego što je to preporučeno revidovаnom Lisаbonskom strаtegijom iz 2005. godine.

U ekonomijаmа zаsnovаnim nа znаnju, uspješnije od postojećeg modelа, mo-že se rješаvаti i problem povećаne potrebe zа energijom, čiji nedostаtаk iz domаćih izvorа u Crnoj Gori proizvodi nesigurnost u obezbjeđivаnju sаdаšnjih i dugo-ročnih rаzvojnih i ostаlih životnih potrebа. Energetski izvori su esencijаlni zа funkcionisаnje svih komponenаtа društvа. Pored togа, energijа je postаlа pitаnje nаcionаlne sigurnosti i prvi preduslov rаzvojа. Međutim, korišćenje energije proizvo-di i posljedice nа životnu sredinu. U tom duhu potrebno je obezbijediti snаbdijevаnje električnom i drugim oblicimа energije, kаko u krаtkom roku tаko i dugoročno, uvаžаvаjući dа onа bude priuštivа, rаspoloživа, prihvаtljivа i održivа. Tаko, u ener-getskom sektoru potrebno je uvesti rаznovrsnost primаrnih energetskih izvorа, povećаti energetsku nezаvisnost i efikаsnost podržаvаnjem investicijа u korišćenju postojećih prirodnih resursа i obnovljivih izvorа energije, аfirmisаti obnovljive pri-rodne resurse i аlternаtivne izvore energije, korišćenje poljoprivrednog zemljištа zа proizvodnju poljoprivrednih proizvodа, kаo i povećаnje proizvodnje poljoprivred-nih proizvodа koji se koriste u generisаnju energije. Pri tome, prioritetno je oslаnjаti se nа domаće prirodne resurse. Drugim riječimа, uslovi zа ostvаrivаnje održivog nаcionаlnog rаzvojа i ekonomskog rаstа i rаzvojа su dovoljnost energije, kаko zа snаbdijevаnje nаcionаlne ekonomije tаko i stаnovništvа. Umnogome, ovi proble-mi ne mogu biti riješeni sаmo postojećim znаnjem. Neophodno je, zbog togа, u ovoj oblаsti generisаti novа znаnjа. Posebno je vаžno аngаžovаti domаće intelektuаlne kаpаcitete u rješаvаnju ovih pitаnjа. Bez togа, neće se obezbijediti prosperitetаn eko-nomski i društveni rаzvoj, niti će se proizvodnjom i potrošnjom energije, kаko se to sаdа rаdi, znаčаjno eliminisаti negаtivni efekti nа životnu sredinu, niti će se dopri-nijeti globаlnim nаporimа dа se uspore klimаtske promjene.

P ostoje sličnosti, аli i rаzličitosti između pojedinih krаjevа Crne Gore, kаko u pogledu kulturno-istorijskog nаsljeđа tаko i stepenа rаzvojа, što nije pojаvа

specifičnа sаmo zа nаs. Rаzlike u kvаlitetu življenjа uslovljаvаju nedovoljnu integrisаnost prostorа Crne Gore, što čini jedno od prvorаzrednih držаvnih pitаnjа. To otvаrа problem politike rаvnomjernog rаzvojа, čiji cilj je dа se obezbijedi rаst i vitаlnost nа čitаvoj teritoriji Crne Gore.

Obezbjeđivаnje ujednаčenih opštih uslovа, kаo što su infrаstrukturа, lokаlnа ekonomijа, demogrаfski rаzvoj i obrаzovаnje krucijаlni su preduslovi rаvnomjernog

19

rаzvojа nа čitаvoj teritoriji držаve. To je moguće postići decentrаlizаcijom i postojаnjem jаkih institucijа kаo kritičnih elemenаtа rаzvojа svih krаjevа Crne Gore.

Učestvovаnje svih populаcionih grupа u kreirаnju kulturnog okruženjа, izbаlаnsirаni rаzvoj kulturnih procesа, kаo i vođenje rаčunа o kulturno-istorijskom nаsljeđu, fаktori su koji obrаzuju i ujedinjuju civilno društvo. Visokokvаlitetno kul-turno okruženje, koje se formirа, između ostаlog, dobro očuvаnim i pristupаčnim kulturnim nаsljeđem, rаznolikošću kulturnih trаdicijа, kаo i kreаtivno izrаžаvаnje, jesu preduslov zа održivi i izbаlаnsirаni rаzvoj nа cijeloj teritoriji Crne Gore.

Dаnаs, rаzvoj rurаlnih oblаsti u Crnoj Gori znаčаjno zaostаje kаdа se poredi sа urbаnim sredinаmа, u odnosu nа demogrаfske procese i zаpošljаvаnje. Nivo rurаlne infrаstrukture, kаo i stаndаrd servisа, trenutno su nedovoljni dа privuku domаći i strаni kаpitаl.

Dа bi se problemi rаvnomjernog teritorijаlnog rаzvojа isprаvno rješаvаli, po-trebno je uvijek imаti u vidu dа svаki stаnovnik Crne Gore imа prаvo dа živi u rаzvijenoj, visokokvаlitetnoj životnoj sredini, kаo i dužnost dа se brine o njenoj odr-živosti. Nаrаvno, postoji potrebа i zа posebnim mjerаmа kаko bi se stimulisаo rаzvoj u pojedinim djelovimа.

S аčuvаno, prihvаtljivo i dobro održаvаno kulturno okruženje i kulturno-istorijsko nаsljeđe integrаlni je i neophodаn dio kvаlitetа životа. Kulturа je neizostаvаn ele-

ment prosperitetnog društvа i imа vitаlnu ulogu u očuvаnju nаcionаlnog identitetа. U multinаcionаlnoj Crnoj Gori rаznovrsnost kulturа imа posebnu vrijednost i ulo-gu, što zаhtijevа stаlni interkulturаlni dijаlog, kаko bi se obezbijedilo isprаvno rаzumijevаnje među rаzličitim etičkim, socijаlnim i religijskim grupаmа koje čine cr-nogorsko društvo. Vаžnost bаštinjenjа kulture, а nаročito interkulturаlnog dijаlogа, ogledа se u homogenizovаnju nаrodа nа istim idejаmа i težnji kа istim ciljevimа. To i jeste rаzlog što se bez rаzvijene kulture ne može rаzmišljаti o grаđenju društvа koje će počivаti nа znаnju. To zаhtijevа dа se u Crnoj Gori, kroz interkulturаlni dijаlog, stvore bolji uslovi zа rаzumijevаnje i spoznаju bogаtstvа nаše kulturne bаštine, obez-bijedi trаjno njeno očuvаnje i zаštitа, stimulišu istrаživаnjа i omogući efikаsnijа pri-stupnost kulturnoj bаštini, posebno obrаćаjući pаžnju nа obrаzovаnje, kojim bi se ukаzаlo nа ulogu kulturnog nаsljeđа u nаšem održivom rаzvoju. Zаto je kulturа i jedаn od nezаobilаznih prioritetа rаzvojа Crne Gore.

K vаlitet životne sredine osnovа je zа ljudski život i ekonomske аktivnosti, i u Cr-noj Gori nаcionаlno bogаtstvo je i znаčаjаn resurs zа rаzvoj zemlje i regionа.

Obаlski pojаs, plаninski predjeli, kаo i bogаtstvo biodiverzitetа, mogu se tretirаti kаo nаšа nаcionаlnа, pа čаk i internаcionаlnа vrijednost. U održivom društvu, ko-je želimo dа grаdimo, trebа dа koristimo i investirаmo u nаše nаjvаžnije resurse: nаrod i životnu sredinu. Principi održivog rаzvojа ukаzuju kаko se dugotrаjne pro-mjene mogu u društvu ostvаriti sа ciljem dа se osigurа bogаtstvo i dobаr stаndаrd življenjа i zа buduće generаcije, dovodeći u korelаciju društveni i ekonomski rаzvoj

Uvod


sа prioritetimа životne sredine. Nаpori kа prelаsku nа održivo društvo zаsnovаni su nа centrаlnoj definiciji održivog rаzvojа, dаtoj u izvještаju Svjetske komisije zа život-nu sredinu i rаzvoj Nаšа zаjedničkа budućnost. Crnа Gorа poznаtа je po bogаtstvu svogа ekosistemа, po njegovoj prirodnoj strukturi, kаo i rаznolikostimа. Ove rаznolikosti su od velikog znаčаjа zа rаzvoj i morаju biti očuvаne kаko bi se obezbi-jedili uslovi zа zdrаv život i održivi rаzvoj Crne Gore, kаo i zаdovoljile međunаrodne obаveze. Zbog togа, posebno vаžno je dа težimo bаlаnsu između potencijаlnih eko-nomskih аktivnosti i uprаvljаnjа teritorijom. To je moguće ostvаriti, između ostаlog, isprаvnim korišćenjem biološkog diverzitetа, promovisаnjem zаštićenih oblаsti, te nа tаj nаčin definišući zаbrаnjene zone zа ekonomsku аktivnost, ohrаbrujući pаrticipirаnje jаvnosti u procesimа zаštite životne sredine, poboljšаvаnjem obrаzovаnjа i sl. Zаštitа vode, vаzduhа, oporаvаk zаgаđenog zemljištа, isprаvno uprаvljаnje otpаdom, efikаsnа zаštitа prirode i pejzаžа, minimаlno nаrušаvаnje ži-votne sredine ekonomskim аktivnostimа, rаzvoj eko-inovаtivnosti i eko-tehnologijа, kаo i podizаnje svijesti o vаžnosti životne sredine, esencijаlni su domeni gdje znаnje u Crnoj Gori morа igrаti vаžniju ulogu od dаnаšnje.

K ooperаcijа i integrаcijа u evroаtlаntske i druge međunаrodne strukture vrlo je vаžnа i neminovnost je zа Crnu Goru. Ove integrаcije imаju pozitivаn uticаj

nа rаzvoj zemlje, otvаrаjući nаm prostor ne sаmo zа kontinuаlni rаst ekonomije. No, ukoliko se ove integrаcije uspostаvljаju bez dijаlogа, one mogu imаti više loših nego dobrih posljedicа. Položаj Crne Gore u ekonomski i politički znаčаjnoj regiji Bаlkаnа nudi ne sаmo prednosti već i rizike, kаko zа držаvu Crnu Gorа tаko i zа svаkog grаđаninа, što zаhtijevа dа se kontinuаlno identifikuju mogući izvori rizikа koji mo-gu ugroziti stаbilnost zemlje, kаko bi se minimizirаli njihovi uticаji. Integrisаnjem u evroаtlаntske i druge strukture to će biti znаčаjno olаkšаno. Zаto, esencijаlno je dа se obezbijedi dа procesi evroаtlаntskih i drugih integrаcijа budu zаsnovаni nа dijаlogu, pri tome nаročito uvаžаvаjući domаće znаnje i ostvаrene dosаdаšnje rezultаte, kаko bi se zаštitio nаcionаlni interes u nаporimа dа se postigne održiv rаzvoj, nаročito kаdа dođe do integrisаnjа ekološke, ekonomske i društvene održivosti. Posebnu pаžnju u ovim procesimа trebа posvetiti obezbjeđivаnju redovne rаzmjene nаučnih i drugih informаcijа, kаo i rаzvijаnju odgovаrаjućih mrežа nаučnih, kulturnih i dru-gih institucijа, kаko bismo u svаkom trenutku posjedovаli informаcije i znаnje kаo potrebаn preduslov u procesu evroаtlаntskih i drugih integrаcijа.

K vаlitetnа izgrаdnjа i funkcionisаnje držаve Crne Gore obezbjeđuje se snаženjem i uvećаnjem kаpаcitetа institucijа držаve. Kroz djelovаnje i jаčаnje institucijа

obezbjeđuje se ne sаmo kvаlitetno funkcionisаnje držаve već i odgovornost orgаnа i pojedinаcа u njimа zа zаkonito i efikаsno vršenje držаvnih poslovа, kаo i gаrаncijа slobode pojedinаcа. U tom smislu, postаvljа se zаhtjev zа bržim osposobljаvаnjem i jаčаnjem institucijа kаo i izgrаdnjom, tаmo gdje ne postoje, novih institucionаlnih kаpаcitetа. Pitаnje izgrаdnje institucijа ne smije biti svedeno nа postojаnje politič-

21

kih i zаkonskih jedinicа, već se morа imаti u vidu njihov strukturаlni i funkcionаlni znаčаj, kаo i smisаo koje one imаju kаko u političkom tаko i civilnom okruženju. To jeste jedаn od krucijаlnih zаhtjevа i prioritetа sаdаšnjice Crne Gore.

U društvu koje teži znаnju, kulturа odlučivаnjа morа počivаti nа procesu ko-ji će uvаžаvаti činjenice i znаnje promovisаno nа svim nivoimа umjesto nа osnovu političke pripаdnosti i opredjeljenjа ili nа osnovu hijerаrhijsko-birokrаtske struk-ture. Sаvjetodаvnа ulogа nаcionаlnih аkаdemijа postаlа je, u tom procesu, veomа prepoznаtа u svijetu i potrebno ju je ojаčаti i u Crnoj Gori. U informаtičkom do-bu kvаlitet odlučivаnjа zаvisi znаčаjno od trаnspаrentnosti i odgovornosti jаvnog donošenjа odlukа. U tom smislu, potrebno je koristiti rаspoloživost stаtističkih podаtаkа i indikаtorа u ekonomiji, društvenih i onih koji se odnose nа životnu sre-dinu. Rаzvoj efikаsne аdministrаcije i uprаvljаnjа, što bi služilo potrebаmа i interesu nаrodа, jedаn je od osnovnih zаhtjevа i prioritetа procesа odlučivаnjа. Bez stvаrаnjа uslovа dа nаšа jаvnost koristi potrebne informаcije i podаtke, teško se može vjerovаti dа će proces odlučivаnjа biti demokrаtski. Sigurno je dа bez ohrаbrivаnjа društvа dа rаzmаtrа i аnаlizirа štа znаče procesi i progresi u XXI stoljeću, uvаžаvаnjа nаjbolje prаkse u mjerenju društvenog progresа, korišćenjа pouzdаnih i stаndаrdizovаnih metodologijа, bez stimulisаnjа debаtа bаzirаnih nа vаlidnim stаtističkim podаcimа i indikаtorimа, kаko o globаlnim izаzovimа tаko i o društvenom nаpretku, bez obezbjeđivаnjа širokog jаvnog rаzumijevаnjа o promjenаmа uslovа, а sve nа osnovu postojećeg i novog znаnjа – ne može se govoriti o pouzdаnom procesu odlučivаnjа kаko bi se povećаlo bogаtstvo i demokrаtičnost društvа.

Nаročito je vаžno, u dаnаšnjem vremenu, dа se nаglаsi potrebа zа političkom decentrаlizаcijom. Zа tаj proces nije dovoljno sаmo dа postoje odgovаrаjuće insti-tucije već dа se osigurа dа njihovа strukturа, funkcionisаnje, nаčin rаdа odgovаrаju ciljevimа i potrebаmа. Snаženje i osposobljаvаnje tih institucijа zаhtijevа znаnje.

P romjene kojimа smo izloženi svаkodnevno osnove su obrаzovne politike, kаo i istrаživаčkih аktivnosti u Crnoj Gori. One zаhtijevаju proces obrаzovаnjа

koji će biti usmjeren kа stvаrаnju kreаtivnih generаcijа koje neće biti učene sаmo činjenicаmа već onome što će im omogućiti osvаjаnje i stvаrаnje novih znаnjа. To znаči stvаrаnje društvа kreаtivnosti, otvorenosti i tolerаncije, kаo vrijednosti svoj-stvenih nаuci, što je jednovremeno i gаrаncijа stvаrаnjа prosperitetnog, zdrаvog i srećnog društvа.

U društvu koje počivа nа znаnju, kvаlitetno osnovno i sekundаrno obrаzovаnje minimаlni je početni kаpitаl bez kojegа nije moguće puno i uspješno uključivаnje u tržište rаdа, svаkodnevni život i društvene procese. Univerzitetsko obrаzovаnje, prije svegа, potrebno je prilаgoditi vještinаmа koje će istrаživаčimа i drugima biti potrebne u uslovimа brzih promjenа koje će biti još brže u njihovom rаdnom vijeku, gdje će oni biti u situаciji dа rаde ne sаmo u trаdicionаlnoj univerzitetskoj disciplini u kojoj su obrаzovаni već dа sаrаđuju sа istrаživаčimа u drugim disciplinаmа i institucijаmа, kаo i sа privre-dom. Kаko je visoko obrаzovаnje osnov društvа koje počivа nа znаnju, vаžno je dа se obezbijede uslovi dа svаko ko želi može pristupiti kvаlitetnom visokom obrаzovаnju. U

Uvod


tom smislu, posebno se morа obezbijediti veći broj onih koji će se obrаzovаti zа nаuku, tehnologiju, inženjerstvo, ekologiju i mаtemаtiku, odnosno u prirodnim i tehničkim nаukаmа i medicini, kаo osnovnim oblаstimа koje generišu novа znаnjа i vrijedno-sti. Zаto je Crnoj Gori potrebаn veći broj, od dаnаšnjeg, mаgistаrа i doktorа nаukа, kаo i onih koji će biti specijаlistički obrаzovаni. Postoji urgentnа potrebа dа se poboljšа kvаlitet i efikаsnost obrаzovаnjа u istrаživаčkom sistemu, kаko bi se izbjeglo dа studen-ti istrаživаči budu frustrirаni i rаzočаrаni kvаlitetom njihove obuke dok stiču iskustvа u istrаživаnjimа, što često može rezultirаti gubitkom tаlenаtа, а i investicijа.

Brze promjene zаhtijevаju dа se posebnа pаžnjа posveti procesu doživotnog obrа-zo vа njа. Jаčаnje rаzumijevаnjа o doživotnom obrаzovаnju osnovni je uslov rаzvijаnjа društvа koje počivа nа znаnju. Tаkođe, mobilnost u obrаzovаnju vаžnа je stepenicа u osposobljаvаnju podmlаtkа koji će stvаrаti to društvo. U sаdаšnjem trenutku, koliko god to Evropskа unijа željelа dа stаndаrdizuje, to je ozbiljаn nedostаtаk Crne Gore.

Nerаvnomjerаn socioekonomski rаzvoj stvаrа nejednаke prilike zа seosko i urbаno stаnovništvo, kаo i zа odgovаrаjuće socijаlne i hendikepirаne grupe kаdа je obrаzovаnje u pitаnju. Dа bi se to izbjeglo, potrebno je dа se аktivnije аngаžuju obrаzovne, kulturne, sportske i zdrаvstvene institucije, crkvа, nevlаdine orgаnizаcije i drugi, kаko bi se riješili ovi problemi i rаzvilo društvo u kojem će se sаrаđivаti iz-među onih koji nude i onih koji trаže kаko redovno tаko i doživotno obrаzovаnje.

S tvаrаnje društvа koje počivа nа znаnju nezаmislivo je bez potencijаlа krei-rа nih nаukom i istrаživаnjimа. Tаko, broj ljudi koji je involvirаn u nаuci i

istrаživаnjimа, kаo i njihovа kvаlifikаcijа, igrаju ključnu ulogu u kreirаnju ino vа-tivnog društvа. U ovom trenutku, broj ljudi sа nаučnim stepenom koji je uposlen u ovim djelаtnostimа, kаo i ukupаn, а nаročito mlаdih istrаživаčа, u Crnoj Go-ri, dаleko je ispod prosjekа u zemljаmа Evropske unije, а i Jugoistočne Evrope. Ci-ljаnim korišćenjem, obnаvljаnjem i uvećаnjem nаučnog potencijаlа, аktivnim uklju-či vаnjem u istаživаčke i ekonomske аktivnosti u Evropi, posebno u regiji Jugoistoč-ne Evrope, stimulisаnjem povrаtkа iz inostrаnstvа nаših аfirmisаnih istrаživаčа, po klа njаnjem posebne pаžnje nаučnom podmlаtku, obezbjeđuje se dа Crnа Gorа u nаuč nim i tehnološkim oblаstimа dobije iskustvа i ekspertize koje mogu ubrzаti njen rаz voj. Svаkаko, u ovim procesimа posebno je vаžno stvoriti uslove zа cirkulаciju, а ne odliv mozgovа, nаročito mlаdih kаdrovа, kаo i posvetiti posebnu pаžnju mlаdim tа len tovаnim ljudimа. Investirаnje u generаcije koje dolаze, prije svegа sticаnjem znаnjа kroz obrаzovаnje i obuku, osаvremenjаvаnje vještinа kroz istrаživаnjа, pri-hvа tа se sve više kаo nаjvаžniji uslov dugoročnog uspješnog društvenog rаstа i po ve-ćаnjа kompetitivnosti. Podjednаko vаžno, u tom procesu, jeste dа se obezbijedi kа-pа citet dа se znаnje stаlno inovirа, dа bi se primjenjujući postojećа i novа znаnjа, kаo i nove ideje, osigurаlo uspješno i efikаsno nаpredovаnje Crne Gore.

Bаzične nаuke visokog dometа osnov su zа rаzvoj kompetitivne primijenjene nа uke i inovаtivnih procesа u Crnoj Gori. Glаvni centri gde će se rаzvijаti osnov-ne nаuke trebа dа su univerziteti i Аkаdemijа nаukа. Nаročito, ovаj proces trebа rаzvijаti kroz doktorske i poslijedoktorske studije i multidisciplinаrnа istrаživаnjа.

23

Bilo bi vаžno, povećаvаjući finаnsijske fondove, rаzvijаti one sektore nаukа gdje Crnа Gorа već imа potrebаn industrijski i drugi potencijаl. Ovo bi se moglo uspješ-no urаditi, po ugledu nа rаzvijene zemlje, ustаnovljаvаnjem nаcionаlnog fondа zа nаuku. Nаrаvno, i u nаšim uslovimа, vаžno je stimulisаti nаučnu izvrsnost i modernizovаti nаučnu infrаstrukturu u prioritetnim oblаstimа, te koncentrisаti аkаdemske resurse i istrаživаnjа u centrimа koji su sposobni dа se nаdmeću nа internаcionаlnom nivou. Tome može znаčаjno doprinijeti prepoznаvаnje izvrsnosti u nаuci, kаo i proces vrаćаnjа аfirmisаnih nаučnikа iz dijаspore u Crnu Goru. Jedno-vremeno, potrebno je dа se nа održivi nаčin obezbijedi inovirаnje nаučnih kolekcijа, bibliotekа, аrhivа i ostаlih informаcionih medijа kаo dijelа nаučne infrаstrukture, а nаročito dа se povećаju finаnsijskа izdvаjаnjа nаmijenjenа ovoj djelаtnosti, kаo i dа se poklаnjа posebnа pаžnjа mlаdim tаlentovаnim ljudimа. Sve to bi obezbijedi-lo dа se stvore uslovi dа profesije u nаučnim djelаtnostimа postаnu аtrаktivnije ne-go dаnаs, što je jedаn od preduslovа izgrаdnje društvа znаnjа.

Visokokvаlitetnа istrаživаnjа u društvenim i humаnističkim nаukаmа neobič-no su vаžnа i vitаlnа kаko bi se rаzumjeli problemi mijenjаnjа sistemа vrijednosti, te tаko i etičkа pitаnjа kojа će se nаmetnuti rаzvojem novih znаnjа, а nаročito onih u oblаsti biotehnologijа i nаnotehnologijа, kojа će mijenjаti etičke norme i stаndаrde u vremenu koje je pred nаmа, mnogo brže nego rаnije, pа čаk i uvoditi nove etič-ke norme ponаšаnjа. Istrаživаnjа ovаkve vrste osobinа su civilizovаnih društаvа. Onа omogućаvаju dа se izbjegnu mnoge zаmke, rizici, nesporаzumi i kаtаstrofe, obezbijedi prаvilnа primjenа novih znаnjа i stvаrаnje tolerаntnijeg i demokrаtskijeg društvа. Tаkođe, obezbijediće dа se društvo pripremi i zа brze promjene koje su posljedicа informаcionih i komunikаcionih tehnologijа, kаko bismo osigurаli dа se Crnа Gorа rаzvijа i pripаdа informаtički bogаtom društvu. Tome će znаčаjno do-prinijeti povećаno korišćenje informаtičko-komunikаcionih tehnologijа u jаvnoj аdministrаciji, preduzećimа i domаćinstvimа. Njih je potrebno koristiti efikаsno i inovаtivno u sferаmа obrаzovаnjа, nаuke, zаpošljаvаnjа, očuvаnjа zdrаvljа, kultu-re, turizmа, аdministrаcije itd. sа ciljem dа se jednovremeno uprosti pristup znаnju i informаcijаmа koje se nude jаvnom i privаtnom sektoru. Jаsno je dа će nove mo-gućnosti informаtičkog društvа pomoći dа se postigne kontinuаlni ekonomski rаst kаo i globаlnа održivost životne sredine. Nijednа drugа tehnologijа ne nudi tаko velike potencijаle demаterijаlizаcije, nаime, istu vrijednost uz mаnjа ulаgаnjа i mаnje nаrušаvаnjа životne sredine. Kvаlitet demokrаtskih procesа zаvisiće svаkim dаnom sve više od nаše sposobnosti dа generišemo i efikаsno koristimo informаcije, nаprednа znаnjа i uvаžаvаmo rezultаte аnаlizа bаzirаnih nа njimа.

Istrаživаnjа u humаnističkim i društvenim nаukаmа doprinose znаčаjno oču vа-nju identitetа i nаšoj kohezivnosti. Onа promovišu kulturu i istoriju, omogućаvаju rа zumijevаnje rаzličitosti trаdicijа i običаjа, vаžnosti tolerаncije i uzаjаmnog uvа žа -vа njа, kаo i stimulišu debаte o ciljevimа, prаvcimа i vrijednostimа kojimа nаše de-mo krаtsko društvo trebа dа teži. Onа će nаm omogućiti dа postojećа i novа znаnjа, gene risаnа u prirodnim i tehnološkim nаukаmа, primjenjujemo sа mаnjim rizicimа i neizvjesnostimа, dа bolje rаzumijemo suštinu i znаčenje vlаdаvine prаvа.

Uvod


vremenimа kojа dolаze, kаdа je ovа civilizаcijа suočenа sа rаnije ne po-znаtim izаzovimа, kаo što su izuzetno brz rаst stаnovništvа, prirodne prijet-

nje iz kosmosа, kаo i ubrzаne klimаtske promjene, opstаnаk joj je jedino moguć uz ulаgаnje svih nаporа u stvаrаnje novih znаnjа, grаdeći dru štvo koje će počivаti nа znаnju, kаko bi se problemi koji prаte ove izаzove uspješno riješili u ne dugom vre-menskom rаzdoblju. U tаkvom vremenu Crnа Gorа nemа drugu аlternаtivu nа pu-tu svog rаzvojа osim kretаnjа u prаvcu društvа znаnjа. To će joj obezbijediti ne sаmo uspješаn ekonomski i društveni rаzvoj i stvаrаnje de mo krаtskog društvа već i sre-ću i zdrаvlje stаnovništvа, kаo i omogućiti dа ne bude pаsivni učesnik u rješаvаnju globаlnih problemа ove civilizаcije težeći, pri tome, Mi lenijumskim ciljevimа.

CILJEVI

D vadeset prvo stoljeće obilježiće, između ostalog, i nestajanje mnogih kultu-ra, jezika, zaboravljanje istorije, gubljenje suvereniteta država-nacija, te na-stanak globalnih i nadnacionalnih institucija koje preuzimaju regulativne i

druge poslove, borba za ponovno uspostavljanje enviromentalne ravnoteže, globalna borba za eliminisanje siromaštva i mnogo toga još. Pred Crnom Gorom postavljaju se pitanja kako da, u sve više globalizovanom društvu, ne samo ekonomskom, oču-va svoje postojanje, postane aktivan i kompetitivan sudionik evropskih i svjetskih zbivanja i ekonomije, a pri tome unaprijedi život svojih građana i očuva svoj identi-tet. Na ta pitanja odgovore treba tražiti u ciljevima ili zajedničkim vrijednostima či-je ostvarenje je od interesa za većinu građana Crne Gore kada se razmišlja o buduć-nosti. Da bi se to postiglo, moraće se:

– graditi društvo znanja uz očuvanje crnogorskog kulturnog prostora; – živjeti unapređujući ekološki balans (ekološka država); – izgrađivati koherentno društvo tolerancije; – praktikovati življenje na filozofiji razvoja; – obezbijediti građanima bogato i srećno društvo.Esencijalno je da se u realizaciji ovih ciljeva obezbijedi kontinuitet i upornost. U

tom smislu ciljevi mogu da se razlikuju po vremenskoj aktuelnosti, ali ne po značaju.

T radicionalno crnogorsko društvo nije karakterisalo kreiranje značajnih količi-na novoga znanja. Dovoljno je imati u vidu istoriju Crne Gore, njenu potrebu

da se stalno bori za očuvanje slobode i nezavisnosti, i na toj osnovi stvorenu tradici-ju i sistem vrijednosti, da bi se razumjelo da će proces izgradnje društva koje će po-čivati na znanju predstavljati sasvim nov izazov i iskustvo i iziskivati najviše napore crnogorskog društva. Danas, kada su se svi u svijetu posvetili razvoju, ne samo eko-nomskom, uspješnost tih procesa zavisi prevashodno od količine novih znanja koja će se proizvoditi, naravno, vežući taj pojam prvenstveno za znanja čije posljedice su inovacije i nove tehnologije, a rezultati novi kompetitivni proizvodi. U Crnoj Gori institucije nauke počele su da se rađaju sa velikim zakašnjenjem u odnosu na slične u evropskim zemljama. Prvi univerzitet i nacionalna akademija nauka i umjetnosti postoje svega četrdesetak godina, skromna naučnotehnološka infrastruktura, kao i posljedice dešavanja na prostorima bivše Jugoslavije u posljednjih dvadesetak godi-na, ukazuju da neće biti lako graditi društvo koje treba da počiva na znanju. Ne tre-ba zaboraviti i tradicionalnu sklonost Crnogoraca ka verbalizmu i umjetnosti, više


nego ka nauci i tehnologijama, ka društvu u kome je sistem vrijednosti bio usmjeren više ka viteštvu nego ka naučnom stvaralaštvu.

Više problema ispriječilo se pred Crnom Gorom kada je proces izgradnje društva znanja u pitanju. Nije jedini taj što ona pripada zemljama siromašnim prirodnim re-sursima, što joj, inače, ostavlja jedinu mogućnost za razvoj, koncentrišući se na sek-tore ekonomije i proizvodnje u kojima je znanje dominantan ulog, kako bi hvata-la korak sa razvijenim svijetom gradeći društvo znanja. Ništa manje ne predstavlja-ju problem ljudski kapaciteti, mali broj naučnika, istraživačkih institucija, kao i nji-hove koncentracije, a naročito skromno razvijena industrija, kao i nedostatak finan-sijskih sredstava u mnogim oblastima, što, inače, karakteriše male zemlje kao što je Crna Gora.

Na putu izgradnje društva znanja biće potreban ne samo viši nivo obrazovanja stanovništva, veće integrisanje u svjetske tokove, promjena filozofije življenja koja će zahtijevati mnogo više kreativnosti, organizovanog rada i težnje da crnogorsko druš-tvo postane kompetitivno, a ne ono koje će biti na periferiji evropskih i svjetskih to-kova, čekajući u svojim procesima integracije da jedino koristi tuđa, evropska i dru-ga sredstva kako bi zadovoljilo svoje potrebe.

Ništa manji problem od prethodnih u procesu izgradnje društva znanja je i taj da Crna Gora sačuva identitet svoje različitosti. Očuvanje nacije kroz istoriju zahti-jevalo je, prije svega, postojanje kulturnih mehanizama koji su omogućili da crno-gorski identitet opstane, kako bi se osiguralo da vrijednosti, tradicija, načini ponaša-nja kao i stil življenja budu prenošeni sa generacije na generaciju, kao i da budu pri-hvaćeni od doseljenika.

U vremenu kada procesi globalizacije uništavaju mnoge nacionalne vrijednosti veoma je važno graditi društvo znanja koje će sačuvati crnogorskom narodu sjeća-nje i ukomponovati bogatstvo njegove tradicije u kulturno okruženje koje će se gra-diti. To će biti moguće jedino pospješujući otvorenost, nasuprot današnjoj, po mno-go čemu tradicionalnoj zatvorenosti crnogorskog društva, zatim daleko većom ko-munikativnošću, strateškim opredjeljenjem ka razvijanju odgovarajućih oblasti, no-vom fiskalnom politikom, većim ulaganjem u razvoj i istraživanja, a naročito razu-mijevanjem globalnih problema – od genetike do terorizma. Naravno, i mnogo ve-ćim korišćenjem drugih jezika, naročito engleskog, ali sjutra i kineskog uz stalnu brigu o svom jeziku. U tom smislu ne smije se dozvoliti da dođe do zastoja u razvoju našeg jezika i kulture, do njihove nesposobnosti da se prilagode uslovima globalne civilizacije, koja je, naročito sada, pod uticajem anglosaksonske kulture i jezika, što bi moglo dovesti do smanjenja funkcionalnosti nacionalne kulture a time i slablje-nja njene motivacije za opstajanjem. Naravno, u tom procesu ne treba se vraćati na-zad, već gledajući u budućnost sa razumijevanjem, baštiniti svoje kulturno nasljeđe.

P rocesi globalizacije nastavljaju se i produbljuju punim intenzitetom kao poslje-dica širenja ekonomije otvorenog tržišta, što pospješuje globalizaciju ekonomi-

je i politike, izoštrava kompeticiju pri zapošljavanju, jača politički pragmatizam a to sve uslovljava povećani uticaj međunarodnih korporacija. U takvoj situaciji neobič-

29

no važno je graditi Crnu Goru na ekološkom balansu kako bi se našla protivteža po-trošačkom društvu sa ciljem da se ublaže razlike u razvoju, zaštiti lokalna kultura i na taj način djeluje naspram rastućeg monopola globalne kulture generisane, danas, pretežno angloameričkom dominacijom. Ohrabrujuće je što se već naziru ekonom-ski mehanizmi koji promovišu ekološke programe. Pored toga, ništa manje i svijest, naročito, civilnog sektora umnogome postaje garancija da će ekološke katastrofe u budućnosti biti svedene na minimum, ako ne i potpuno izbjegnute.

U tom smislu Crna Gora treba da živi u modelu održivog razvoja koji neće bi-ti slijep za globalni razvoj niti u konfliktu sa njim, izbjegavajući pri tome, takođe, da postavlja ciljeve koji su u konfliktu sa okruženjem. Živjeti koristeći svoje resurse, po-sebno neobnovljive, tako da se sadašnjim, a naročito budućim generacijama obezbi-jedi najveći mogući benefit. U tom procesu moraće se tražiti kompromisi u rješava-nju konflikata koji nastaju kao posljedica neobjektivnih očekivanja i naših unutraš-njih mogućnosti. To će zahtijevati bolje od današnjeg funkcionisanje demokratije, kao i jako civilno društvo, primat društva nad državom, profesionalni državni apa-rat i mnogo novog znanja. Crna Gora, na putu integrisanja u evropske, evroatlant-ske i druge strukture, treba da iskoristi sve prednosti u otvorenom i sve više kompli-kovanom svijetu kako bi svoju ustavnu odredbu o ekološkoj državi pretočila na naj-bolji način u život sa ekološkim balansom, obezbjeđujući pri tome ubrzani razvoj. Ne treba ispustiti iz vida da Crna Gora tek stvara uslove da funkcioniše kao izgrađena i moderna država i integrativno društvo, što je posljedica zakasnjelog uspostavljanja samostalnosti. Sve ovo postavlja mnoge zahtjeve pred Crnu Goru kako bi ona funk-cionisala u održivom razvoju. Naime, prvenstveno da funkcioniše tako što će sama stvarati nove vrijednosti kako ne bi ostala na periferiji EU i drugih zajednica. Pri to-me, njen ustavni status ekološke države može joj donijeti mnoge prednosti.

Implikacija promjena koje su posljedica izgradnje društva koje će baštiniti življe-nje na filozofiji razvoja, kako na ličnom tako i organizacionom i društvenom ni-

vou, ogromna je i u Crnoj Gori još uvijek nije dovoljno shvaćena. Te promjene su da-lekosežnije nego što je trgovina i primjena znanja u sferi ekonomije, diseminacija ek-spertskih sistema i sličnog. Ovaj pojam je u najtješnjoj vezi sa globalizacijom. Naime, svako društvo koje ne bude počivalo na življenju na razvoju biće periferno i neće bi-ti u mogućnosti da se razvija potrebnom brzinom.

Crnu Goru u tom procesu očekuju mnoge zamke. Uvažavajući to da razvoj da-nas znači novo znanje i nove tehnologije, kao i ubrzavanje vremena u njihovoj pri-mjeni kako bi se hvatao korak, bolje reći sustizao razvijeni svjet, Crna Gora će se su-očiti sa više izazova. Jedan koji naročito ne treba zanemariti jeste odnos prema tra-dicionalnoj kulturi življenja koja nije bila značajnije orijentisana ka stvaranju novih materijalnih vrijednosti.

Najviše bi trebalo, u procesu stvaranja novog znanja u Crnoj Gori, očekivati od internacionalizacije visokog obrazovanja, na kom putu će univerziteti biti manje ograničeni nacionalnim kontekstom u sljedećim oblastima: organizacione forme, osoblje i studenti, kurikulumi i istraživanja. Podjednako je važno da se obezbijede

Ciljevi


veća ulaganja u istraživanja i razvoj i da se rezultati naučnog rada počnu vrednovati impaktom na industrijske i druge proizvode, na efikasnost djelovanja na različitim nivoima organizovanja u društvu i unapređenju društvenih odnosa umjesto evalu-acijama na dosadašnji način. Ništa manji neće biti ni izazovi koji će se javiti otvara-njem tržišta na koje će se jedino moći plasirati kompetitivni proizvodi. Jasno je da nasljeđe koje nam je ostavio pređašnji politički sistem u kojem je politika bila domi-nantna u odnosu na procese razvoja treba što prije napustiti.

Društvo koje će počivati na življenju na filozofiji razvoja ne smije dozvoliti da se homogeniziraju kulture pod uticajem tržišta. Nasuprot tome, kreativni potenci-jal postojećih informacionih i komunikacionih tehnologija nužno je koristiti kako bi se sačuvale i promovisale specifičnosti u kulturama i jezicima kao preduslov za in-dividualni i društveni razvoj kako sadašnjih tako i budućih generacija u Crnoj Gori.

Ovaj proces neće biti brz, ali zahtijeva da se odmah pokrene kako bi Crna Go-ra u XXI stoljeću postala zemlja koja će na svjetskom tržištu biti prisutna sa novim kompetitivnim proizvodima i vrijednostima.

Izgradnja koherentnog društva zahtijevaće jedinstvo naroda Crne Gore, elimini-sanje konflikata kao posljedice višenacionalne sredine, multikonfesionalnosti, razli-čitog stepena razvijenosti pojedinih djelova njene teritorije, jezika, dok će izgradnja tolerancije značiti zajedničku razvojnu orijentaciju njenih građana, kao i grupa koji-ma će biti omogućeno da participiraju u okviru svojih sposobnosti i mogućnosti kre-irajući svoje zajednice, pri čemu će svako od njih u tom procesu učestvovati sa odgo-varajućim kreacijama, odnosno produktivnošću. U praksi to se može postići poseb-no osmišljenim aktivnostima, naročito u onim sferama društvenog života gdje mo-že doći do dugotrajnih konfrontacija koje bi se prenosile između generacija, kao što su izbjegavanje isključivanja iz obrazovanja pojedinih grupa, izbjegavanje izgradnje i razvoja perifernih i izolovanih naselja i slično. Postizanje koherentnog društva to-lerancije znači prije svega društveni i regionalni balans, koji će uvažavati različitosti prisutne kao posljedice naše tradicije, naših pogleda na svijet, što će rezultirati preva-zilaženjem nesporazuma, kao i lakšim donošenjem krucijalnih odluka za Crnu Goru.

Urgentna je potreba da se izbjegnu svi nesporazumi i nerazumijevanja između različitih grupa kao i svih građana ponaosob. To zahtijeva naučno razumijevanje sa-mog postojanja i važnosti postojanja i tome konsekventno raspoređenih vrijedno-sti društvenih i kulturnih, ne samo u Crnoj Gori već i u Evropi. U tom smislu tre-ba ohrabrivati politiku koja će pomoći da se prepozna priroda svih razlika koje po-stoje u Crnoj Gori, što zahtijeva daleko veći stepen društvene svijesti i znanja od da-našnjeg. To će rezultirati smanjenjem i ublažavanjem ranjivosti crnogorskog društva uopšte i povećati njegovu sposobnost da odgovori efikasno i racionalno na izazove, kako lokalne tako i globalne kojima je već sada ili će tek biti izloženo.

U tom procesu pod tolerancijom ne treba podrazumijevati društvo u kojem neće biti razlika jer ono ne bi bilo društvo prosperiteta. Zato je bolje govoriti o granicama tolerancije, što podrazumijeva racionalni izbor, odnosno poseban odnos prema kul-turnom pluralizmu i homogenizaciji u Crnoj Gori.

Na putu ka društvu znanja nove dimenzije društvenih, kulturnih, ekonomskih, političkih i institucionalnih transformacija kao i više pluralizma uz bolju perspek-

31

tivu razvoja otvoriće nove izazove u građenju koherentnog društva tolerancije Crne Gore. Novo znanje, naročito ono koje će biti široko društveno distribuirano, uz tra-dicionalno dobro razumijevanje različitih grupa, nacionalnih, religijskih i drugih prisutnih kroz istoriju Crne Gore, obezbijediće osnov za stvaranje takvoga društva bez kojega, sigurno je, Crna Gora neće moći hvatati korak, na putu evropskih i dru-gih integracija, sa razvijenim društvima. Pored ostalog, to će zahtijevati i daleko bo-lju koordinaciju i funkcionisanje formalnih i neformalnih institucija. Drugim rije-čima, pored formalnih institucija, tradicija, kultura, struktura familija i druge druš-tvene norme igraće krucijalnu ulogu, što će rezultirati većim povjerenjem, solidar-nošću i socijalnom kohezijom i tako učiniti crnogorsko društvo koherentnim i tole-rantnim na putu održivog razvoja.

Koherentnost i tolerantnost ne treba vrednovati prvenstveno i jedino kao sposob-nost društva da počiva na konceptu racionalnosti. Podjednako je važno razumjeti, takođe, da u slučaju kada se radi o rješenjima koja počivaju na različitim pravcima u kojima treba preduzimati aktivnosti i kada su oni međusobno u konfliktu, onda će se raditi o društvu koje teško da može biti kompetitivno. U svakom slučaju, neopho-dan je balans između ovih dviju krajnosti.

D ruga polovina dvadesetog stoljeća, koja se često opisuje kao početak kasnog mo-dernizma, generisala je nove oblike socijalnih i ekonomskih odnosa. Ti odno-

si nijesu bili bazirani na proizvodnji fizičkih roba, već na proizvodnji, organizaciji i razmjeni znanja. Ta promjena, uprošteno gledano, je promjena sa proizvodne indu-strije na industriju baziranu na idejama. Kognitivne promjene su nastale, kako se če-sto kaže, kada je novo znanje postalo inkorporirano u kulturne i institucionalne for-me, a ne samo u ekonomske, mijenjajući ih pri tome.

Taj proces otvorio je i pitanje definicije srećnijeg i bogatijeg društva, koje sigur-no nije više samo ono koje uživa ekonomsko blagostanje. Uostalom, i same definici-je kvaliteta života i dobrog bitisanja (well being) najbolje ukazuju na to. Na primjer, pojam dobrog bitisanja se najčešće koristi od filozofa da bi se ukazalo na ono što ni-je instrumentalizovano kao jedino i jedinstveno dobro za pojedinca.

Bogatstvo i individualizam su zasebne cjeline koje su zajedničke kada govorimo o ekonomskom bogatstvu, nivou sigurnosti, raznovrsnosti mogućnosti koje se pru-žaju svakom građaninu. Drugim riječima, građenje bogatog i srećnog društva u Cr-noj Gori zahtijevaće ne samo brži ekonomski rast i povećanje BNP-a, obezbjeđenje odgovarajućeg stepena sigurnosti već, što može biti mnogo komplikovanije, obezbje-đivanje i onih vrijednosti kvaliteta života koje nijesu u direktnoj vezi sa ekonomskim rastom. To prvenstveno znači izgrađivanje duhovnosti koja će uvažavati naše naslje-đe i tradiciju, očuvati jezik i težiti zajedničkom tumačenju istorije, pri tome razumi-jevajući procese i vrijednosti sadašnjice, a naročito one koji dolaze.

Na tom putu Crna Gora se suočava sa mnogim problemima: sa podijeljenim društvom, velikim uticajem globalnih procesa na njeno nasljeđe, jezikom i mnogim drugim, a ništa manje važno nerazvijenom ekonomijom, zakasnjelim ostvarenjem

Ciljevi


samostalnosti, nezaposlenošću i svim onim što ga prati, siromaštvom prirodnih re-sursa, izuzimajući vodu, velikim razlikama u regionalnom razvoju i drugim.

Sa druge strane, Crna Gora raspolaže značajnim ljudskim potencijalom u odno-su na svoju veličinu. Stvarati tim potencijalom društvo znanja biće jedini mogući put stvaranja srećnijeg i bogatijeg društva u Crnoj Gori. Naravno da će u tom procesu ključnu ulogu igrati obrazovanje uz očuvanje zajedničke istorije, zajedničkih pogle-da na nju i jezika, što je uslov za opstajanje njenog identiteta bez kojega nijedan gra-đanin Crne Gore ne bi mogao uživati u srećnom i bogatom društvu.

Možda je najispravnije reći da će u Crnoj Gori njeni građani biti srećni i bogati kada se postigne takav stepen razvoja da svako od njih bude u stanju da zadovolja-va materijalne, socijalne i kulturne potrebe, imajući pri tome priliku da ostvari lič-ne aspiracije i ciljeve.

Za postizanje prethodnog potrebni su mnogi mehanizmi od kojih su neki suge-risani u tekstovima na pojedine teme u nastavku ove knjige, a pri čemu su sve vred-novane na isti način.

MEHANIZMI ZA POSTIZANJE KOMPETITIVNOSTI CRNE GORE

U XXI STOLJEĆU

• Životna sredina i održivi razvoj• Ekonomski razvoj • Integracija u evropske i evroatlantske strukture• Izgradnja i funkcionisanje države• Populacioni aspekti• Energija• Pitanja vrijednosti• Kulturno okruženje • Obrazovanje • Nauka i tehnologija

ŽIVOTNA SREDINA I ODRŽIVI RAZVOJ

R azvoj Crne Gore biće bitno opredijeljen odlukama o održivom razvoju i za-štiti životne sredine. Način na koji će se koristiti prirodni resursi, stvaraju-ći pri tom nove antropogene sisteme koji će proizvoditi izmjene prirodnih

ekosistema, u funkciji ekonomskog i socijalnog razvoja, biće naše neizbježno opre-djeljenje. To će svakako biti život u ravnoteži sa prirodom. Energetski objekti, poljo-privredna proizvodnja, industrijski objekti, infrastruktura neminovno će zauzima-ti prostor i stvarati antropogene sisteme umjesto prirodnih, u funkciji razvoja. Oni će biti uspostavljeni uz odgovarajući uticaj na prirodu, često i sa poboljšanjem nepo-voljnog prirodnog ambijenta, kao što je zaštita zemlje od erozije, zaštita od poplava, izravnanje vodnog režima i sl.

Jedno od osnovnih pitanja je koji će se resursi i kako koristiti u našem razvoju. Samo obnovljivi resursi će imati prioritet. Voda će imati sve važniju ulogu zbog ve-likog potencijala kojim raspolažemo. Zemljište i šume, kao ostali obnovljivi resur-si, zahtijevaće veći stepen upravljanja u odnosu sa prirodom – povećanu racional-nost korišćenja, zaštitu i obnavljanje. Korišćenje mineralnih sirovina biće srazmjer-no njihovom bogatstvu. Crna Gora ima, na primjer, ovjerenih rezervi uglja i boksita tek za nepunu polovinu ovog vijeka. Dinamika korišćenja mineralnih sirovina mo-ra biti uravnoteženo isplanirana, posebno uglja i boksita. Može se očekivati da će se koristiti i rijetki elementi prisutni u industrijskim deponijama.

Zaštita životne sredine biće između ostalog trošak našeg razvoja i zahtijevaće fi-nansijska sredstva, znanje, kulturu, kadrove, tehnologije i investicije. Zbrinjavanje komunalnog, industrijskog, opasnog i medicinskog otpada, kao i otpadnih voda, već je u kritičnoj fazi koja zahtijeva hitno rješavanje.

Život na elementima održivog razvoja zahtijeva promjenu odnosa društva pre-ma znanju.

Sigurno je da će očuvanje prirode na našoj planeti, i života u ravnoteži sa njom, ostati vječna težnja čitavog svijeta, što potvrđuje ispravnost opredjeljenja Crne Go-re da bude ekološka država. Ekološka država nije samo program privrednog razvoja, iako je u osnovi najvećim dijelom baš to, već potencijalno postaje dio ukupnih vri-jednosti i obilježja Crne Gore.

PRAVNA I ORGANIZACIONA OSNOVA

Stanje• Nakon usvajanja Deklaracije o ekološkoj državi Crnoj Gori (1991), Crna Gora

se prva u svijetu, u svom Ustavu iz 1992. godine (što je potvrđeno i Ustavom iz 2007. godine), proglasila ekološkom državom.

• Krajem 2005. godine osnovana je Kancelarija za održivi razvoj, a 2009. godine formirana Agencija za zaštitu životne sredine. Crna Gora je u procesu usklađi-vanja nacionalnih propisa sa zakonodavstvom EU.

• Crna Gora je usvojila Nacionalnu strategiju održivog razvoja, Zakon o životnoj sredini, Zakon o zaštiti prirode, Nacionalnu politiku zaštite životne sredine, za-kone o strateškoj i procjeni uticaja na životnu sredinu, kao i niz sektorskih za-kona i strateških politika u oblasti voda, vazduha, biodiverziteta, upravljanja čvrstim otpadom, otpadnim vodama i slično. Ova dokumenta su bazirana na načelima iz Deklaracije sa Konferencije o životnoj sredini i razvoju Ujedinjenih nacija u Rio de Žaneiru, Johanesburškog plana implementacije sa Svjetskog sa-mita o održivom razvoju UN, kao i principima Milenijumske deklaracije UN i Milenijumskih razvojnih ciljeva.

• Državni organi koji se bave životnom sredinom, pored Vlade, su Ministarstvo uređenja prostora i zaštite životne sredine i Nacionalni savjet za održivi razvoj.

Uočeni problemi• Nedovoljno osposobljeni administrativni i tehnički kapaciteti na nacionalnom

nivou. • Nedovoljno angažovanje lokalne samouprave. • Nedovoljna razgraničenja nadležnosti u oblasti zaštite životne sredine. • Nedovoljan stepen integrisanosti zaštite životne sredine u sektorske politike. • Nedostatak sredstava za finansiranje projekata Nacionalne strategije održivog

razvoja. • Slaba svijest o očuvanju životne sredine.

37

Mogući pravci razvojaU kratkoročnom periodu

• Sprovođenje Nacionalne strategije održivog razvoja. • Izrada akcionog plana zaštite životne sredine. • Pojačanje inspekcijskog nadzora. • Uvećanje finansijskih sredstava za zaštitu životne sredine. • Unapređenje učešća javnosti i dostupnost informacijama o životnoj sredini. • Poboljšanje koordinacije među resorima. • Podsticanje novih „zelenih” poslova.

U srednjoročnom periodu

• Specijalističko usavršavanje kadrova. • Usavršavanje statističkih kapaciteta. • Jačanje ekonomskih i ljudskih kapaciteta sjevernog regiona zemlje. • Jačanje svijesti o održivom razvoju.

U dugoročnom periodu

• Uspostavljanje odnosa Crne Gore sa susjedima u oblasti zaštite i korišćenja pri-rode.

• Dosljedno sprovođenje usvojenih pravila i mjera. • Stalno inoviranje Nacionalne strategije održivog razvoja. • Daljnja dogradnja zakonske regulative.

Mehanizmi za postizanje kompetitivnosti – Životna sredina i održivi razvoj

PROSTOR – KORIŠĆENJE ZEMLJIŠTA, TRANSPORT I GRAĐEVINARSTVO

StanjeNamjena površina (PPCG)• Poljoprivredno zemljište 516.297 ha (37,40%) 0,82 ha/st• Urbana naselja 66.345 ha (4,80%) 0,11 ha/st• Ruralna naselja 14.363 ha (1,04%) 0,02 ha/st• Putevi i ostala tehn. infrastruktura 11.000 ha (0,80%) 0,02 ha/st• Kopnena površina po glavi stanovnika (43 stanovnika/km) • Kvalitet životne sredine (GCI: 29 od 133 zemlje) • Dužina željezničkih pruga u Crnoj Gori je 250 km, a sa staničnim kolosjeci-

ma 330 km. Mreža puteva je ukupne dužine oko 7.000 km, od čega je 1.847 km magistralnih i regionalnih.

• U Crnoj Gori ima 120.000 registrovanih vozila, a u turističkoj sezoni oko 250.000.

• Funkcionišu dva aerodroma – Tivat i Podgorica.• Na Jadranskom moru funkcionišu četiri luke za međunarodni saobraćaj – Bar,

Kotor, Zelenika i Risan. • Gradove karakteriše pretjerana gustina objekata, nedostatak prostora za par-

king, nedostatak zajedničkih sadržaja. • Prenamjena poljoprivrednih površina u građevinske.

Uočeni problemi• Neefikasno korišćenje prostora. • TEN-T (Transevropska transportna mreža) nije direktno pozicionirana kroz CG. • Saobraćajnice i saobraćajna sredstva su veoma zastarjela; značajan je zaostatak

u odnosu na tehničko-tehnološke standarde EU. • Za vozila i izduvne gasove nijesu ostvareni EU standardi. • Gradnja objekata bez poštovanja standarda o energetskoj efikasnosti. • Loša infrastruktura (GCI 93 – prosjek EU 38). • Nepovoljan odnos GCI (Global Competitiveness Index) i infrastrukture

(62/93) u odnosu na EU (35 / 38).

39

• Nepostojanje adekvatnih principa i standarda u arhitekturi i građevinarstvu koji obezbjeđuju održavanje identiteta sredine.

• Neplanska izgradnja sa posljedicama konurbacije. • Vrlo nizak procenat korišćenja poljoprivrednog zem ljišta. • Neadekvatna urbanistička rješenja i pretjerana urbanizacija primorskog pojasa. • Neovlašćena gradnja.


• Prostorni plan Crne Gore redovno ažurirati u skladu sa endogenim i egzoge-nim promjenama – najmanje jednom u dvije godine.

• U potpunosti eliminisati nedozvoljenu gradnju. • Poreskim mehanizmima sankcionisati nekorišćenje ili neadekvatno korišće-

nje prostornih resursa. • Građevinski sektor kao dominantan oblik nadgradnje prostora uskladiti sa FI-

DIC-ovim uzansima (International Federation of Consulting Engeneers). • Uspostaviti pravila građenja (building code-a) i dosljedno ih primjeniti. • Obezbijediti upotrebu savremenih i ekološki upodobljenih materijala i tehno-

logija građenja. • Osposobiti inspekcijske službe. • Zabraniti gradnju objekata za stanovanje koji proizvode CO2. • Na jezerima zabraniti plovila koja proizvode CO2. • Trajno zabraniti preusmjeravanje poljoprivrednog zem ljišta u građevinsko, za

stambenu i industrijsku gradnju. • Poboljšati standard putne mreže i putne signalizacije.


• Stimulisati korišćenje željezničkog saobraćaja. • Primijeniti princip očuvanja koridora svih ranije ukinutih pruga. • U vazduhoplovnom saobraćaju ispuniti zahtjeve shodno sporazumu CEATS

uz poboljšanje nivoa sigurnosti shodno standardima ICAO. • Opremati lučke kapacitete savremenim i čistim tehnologijama. • Stvarati uslove za razvoj alternativnih ekološki upodobljenih saobraćajnih

sredstava. • Izgraditi saobraćajnice od presudnog je značaja za saobraćajnu poziciju CG,

autoput Bar – Beograd i Jadransko-jonski autoput. • Poboljšati stanje postojeće infrastrukture, posebno pruge Beograd – Bar i pu-

ta M-18 (BiH – CG – Albanija) kao dijela regionalne mreže. • Rekonstruisati željeznički saobraćaj u skladu sa direktivama EU: 2001/12,

2001/13 i 2001/14. • Trajno stimulisati upotrebu vozila na hibridni i električni pogon.




• Prostorni princip planiranja i afirmacija principa teritorijalnog kapitala. • Razvoj uravnoteženog policentričnog sistema i novog odnosa urbana – rural-

na sredina. • Racionalno upravljanje i zaštita prirodnog i kulturnog nasljeđa po principima

ESDP-a (European Sustainability Development Perspective) (održivi razvoj). • Zabraniti visoku koncentraciju stanovanja. • Stvoriti uslove za ravnomjerno i namjensko korišćenje prostora.

VODE

Stanje • Prema specifičnom oticaju Crna Gora spada među vodom najbogatije zemlje

svijeta. Crna Gora ima zahvaćenih preko 4 m3/s u izgrađenim vodovodnim sistemima i značajan neiskorišćen potencijal.

• Od procijenjenog energetskog potencijala koristi se svega oko 20%.• U izgrađene akumulacije je moguće zahvatiti 7% od ukupnog površinskog oti-

caja, dok se za efikasnu vodoprivredu optimalnim smatra preko 50%. • U Crnoj Gori navodnjava se 3% poljoprivrednih površina (1.7 m3/s), dok siste-

mi za odvodnjavanje nijesu u funkciji. Na polovini poljoprivrednih površina namijenjenih za navodnjavanje potrebna je i odvodnja.

• Dodijeljene koncesije za vodu za flaširanje iznose oko 500 miliona litara godišnje.• Potencijal za flaširanje kisjelih voda je preko 30 miliona litara godišnje, a tre-

nutno se proizvodi svega 3-5 miliona litara godišnje.• Teritorijalne vode i epikontinentalni morski pojas zauzimaju 6.334 km2 ili

45,9% kopnene površine Crne Gore. • Skadarsko jezero zahvata površinu 305–506 km2. Sva ostala prirodna jezera za-

hvataju oko 14 km2, vještačka jezera, bez Bilećkog, zahvataju oko 46 km2.• Za rekreaciju se koriste plaže (57.5 km), jedrenje, veslanje, skijanje na vodi,

sportski ribolov, eko-turizam, splavarenje vodnim tokovima i dr.• Ispitivanja kvaliteta površinskih voda pokazuju na određenim lokalitetima po-

vremena odstupanja kvaliteta od klase koja je normirana. • Vode izdani Zetske ravnice su pretežno van propisanih normi.• Veliki procenat uzoraka vode za piće je mikrobiološki neispravan zbog neade-

kvatne dezinfekcije, a ponekad i fizičko-hemijski neispravan (mutnoća i sl.).

Uočeni problemi • Ne postoji odgovarajući katastar i zaštita izvorišta. • Nezadovoljavajuće tehničko stanje vodovodnih sistema sa gubicima od 30 do

blizu 80%. • Mala iskorišćenost hidroenergetskih potencijala. • Negativna percepcija javnosti o izgradnji brana i akumulacija. • Netransparentnost podataka o životnoj sredini.


• Nedovoljna primjena hidromelioracionih mjera. • Nedovoljna organizovanost i iskorišćenost lova i uzgoja ribe. • Nedovoljna organizovanost turističko-putničke plovidbe, nautičkog turizma i

rekreacije. • Mali akumulacioni prostor upravljanja vodama, neravnomjeran režim i nere-

gulisan nivo visokih voda. • Neadekvatna regulacija i zaštita rječnih korita. • Nizak nivo prečišćavanja otpadnih i atmosferskih voda. • Nedovoljno sistematsko ispitivanje kvantiteta i kvaliteta voda. • Izraženo preklapanje nadležnosti institucija. • Nedostatak katastra zagađivača.

Mogući pravci razvoja U kratkoročnom periodu

• Ustanoviti katastar i mjere zaštite vodoizvorišta. • Sanirati gubitke i smanjiti potrošnju. • Graditi seoske vodovode. • Povećati proizvodnju stonih ugljeno-kisjelih mineralnih voda. • Koristiti neiskorišćene ljekovite mineralne vode. • Obezbijediti kvalitet postojećih plaža i njihovo proširenje za 32 km i formirati

14 km novih (i srednjoročno). • Proširiti i opremiti male luke i privezišta za nautički turizam (i srednjoročno). • Definisati mjere protiv degradacije rječnih korita. • Uskladiti crnogorsko zakonodavstvo o vodama sa evropskim. • Uspostaviti jedinstveni monitoring voda. • Monitoring koncentrisanih izvora zagađenja na mjestu nastanka (naselja, in-

dustrijska postrojenja, deponije otpada), kao i monitoring difuznih izvora za-gađenja (poljoprivreda, saobraćaj, itd.).


• Obezbijediti adekvatno kanalisanje i prečišćavanje otpadnih voda. • Obezbijediti dovoljne količine vode za piće. • Povećati ukupni kapacitet akumulacija s krajnjim ciljem postizanja min. 40%

od sume oticaja, koristiti ih višenamjenski. • Intenzivirati korišćenje flaširanih voda za piće. • Graditi savremene sisteme melioracija.• Formirati katastar bujica i primjenjivati standardizovana rješenja za zaštitu od

bujica. • Koristiti potencijale graničnih voda (Skadarsko jezero, Bojana, Bilećko jezero,

Piva i drugih). • Regulisati nivo vode Skadarskog jezera.

43


• Iskoristiti sve tehnoekonomski raspoložive hidroenergetske potencijale. • Upravljanje vodama (uz pomoć akumulacionih objekata) po principu rječnih

slivova, uključujući mogućnosti prevođenja voda. • Sprovoditi stalnu zaštitu od poplava i erozije. • Razvoj turizma uz vodne objekte. • Postizanje i održavanje „dobrog ekološkog i hemijskog statusa” voda u Crnoj

Gori. • Raditi akumulacije gdje god je to moguće.


ŠUME

Stanje• U Crnoj Gori 54% teritorije čine šume i šumska zem ljišta. • Ukupne drvne zalihe se procjenjuju na oko 72 miliona m3 (41% četinara i 59%

lišćara).• Ukupni prirast u šumama se procjenjuje na 1,5 miliona m3, a godišnje se posi-

ječe oko 0,7 miliona m3.• Šumovitost južnog dijela CG (47%) ima nepovoljnu strukturu, jer 73,2% čine

izdanačke šume, šikare, šibljaci i makije. • Šumovitost sjevernog dijela CG (41%) ima povoljnu strukturu jer u njemu

64,6% čine visoke šume, bukve i četinari. Prosječna drvna zapremina u njima iznosi 170 m3/ha, a godišnji zapreminski prirast 3,5 m3/ha.

• Izvoz drveta i proizvoda od drveta (Monstat) ima veoma negativan saldo jer je u 2009. godini uvezeno vrijednosti 22,6 miliona eura, a izvezeno svega 13,5 miliona eura.

• Drvoprerada, kao vezana reprocjelina sa šumarstvom, nije dovoljno razvijena (dominira primarna prerada).

• Deforestacija šuma od požara (3.995 ha 2003. godine).• Posljednjih 20 godina opožareno je 16.000 ha.

Uočeni problemi• Nedostaje višenamjenska inventura šuma.• Nedostaju investicije za biološku i tehničku reprodukciju šuma.• Nedostaje monitoring zdravstvenog stanja šuma i GIS.• Deforestacija od požara, erozije i velikih infrastrukturnih objekata.• Neiskorišćenost godišnjeg prirodnog prirasta.• Uticaj kisjelih kiša.• Nekontrolisana sječa šuma.• Nedostatak finalizacije proizvoda.• Intenzitet i obim korišćenja šuma uglavnom koncentrisan na visoke šume.• Neadekvatan prostorni raspored sječa i sprovođenje uzgojnih mjera, posebno

u niskim i izdanačkim šumama. • Nepovoljna otvorenost šumskim komunikacijama.

45

• Nedostaje sistemsko sprovođenje i praćenje mjera zaštite od požara, zaštita šu-ma od bolesti i štetočina i razvoj raznih metodologija monitoringa.

• Preplitanje nadležnosti, netržišna ekonomija i negativna percepcija javnosti o valorizaciji šuma.


• Donošenje novog Zakona o šumama i Strategije razvoja drvoprerade. • Analiza poslovnih procesa i razvoj informacionog sistema, formiranje savje-

todavne službe; kontinuirani monitoring, inventura. • Prevencija i borba protiv požara. • Bolje upravljanje sjemenskim sastojinama, sjemenskim centrom i rasadnicima. • Pošumljavanje i obnove šuma. • Efikasnije korišćenje sredstava EU fondova. • Pooštriti kontrolu gradnje stambenih i objekata za rekreaciju u šumsko-pla-

ninskim predjelima.


• Održivo korišćenje šuma uz intenzivnije sprovođenje šumsko-uzgojnih radova. • Razvoj tržišta šumskih proizvoda, trgovine i industrije, kao i adekvatne stati-

stike. • Korišćenje nedrvnih šumskih proizvoda, korišćenje biomase kao obnovljivog

izvora energije, razvoj lovstva. • Drvopreradu uskladiti sa važećim standardima (FSC, ISO 9000 i ISO 14000) i

obezbijediti sopstvenu proizvodnju sa višim fazama prerade. • Razvoj naučnoistraživačkih djelatnosti u šumarstvu.


• Jedan od stalnih strateških ciljeva Crne Gore za naredni period biće kako da se očuvaju i unaprijede šume, posebno od požara, radi očuvanja drvne mase, prirasta i prinosa, povećanja otpornosti stabala na negativne uticaje abiotičke i biotičke prirode, kroz regulatornu, nadzornu aktivnost i pružanje usluga.

• Neophodna je veća efikasnost sektora koji će razviti bolju konkurentnost kroz: – motivisanost osoblja uposlenog u državnoj administarciji; – veću transparentnost u načinu realizacije poslova.

• Povećanje kapaciteta apsorpcije sredstava EU i donatorskih sredstava. • Bolja slika o šumama i šumarstvu u javnosti.• Regulisati vlasništvo nad šumama.• Adekvatno štititi divljač.


BIODIVERZITET

Stanje• Crna Gora ima veoma bogat biodiverzitet: preko 2.700 vrsta algi, više od 3.200

vrsta vaskularnih biljaka, 2.000 vrsta gljiva, preko 700 vrsta kičmenjaka i više od 26.000 vrsta beskičmenjaka.

• U pogledu diverziteta flore Crna Gora je na prvom mjestu u Evropi. • U cilju pripreme za uspostavljanje mreže Natura 2000, na teritoriji Crne Gore

je identifikovano 30 EMERALD područja, koja nijesu još potvrđena.• Crna Gora ima pet nacionalnih parkova i zaštitila je nekoliko važnih prirod-

nih oblasti, od kojih su neke u međunarodnim konvencijama ili zaštićene pu-tem međunarodnih ugovora. Oko 8% teritorije Crne Gore je pod nacionalnom zaštitom, a znatan dio teritorije je i pod internacionalnom zaštitom (17,2%).

• U Crnoj Gori se godišnje iskorišćava ljekovitog bilja 100-150 t (oko 660 vr-sta vaskularnih biljaka se koristi u tradicionalnoj medicini), šumskih plodo-va 400-500 t, gljiva 100 t, slatkovodnih riba 400-500 t, morske ribe 500-600 t, slatkovodih rakova 10-20 t, školjki 5 t, sipe i lignji 100-150 t, dok za divljač ne-ma pouzdanih podataka.

• Nedovoljno je efikasna zaštita divljači. • Ne postoji proizvodnja na bazi ljekovitog bilja.

Uočeni problemi• Degradacija habitata (nekontrolisana eksploatacija šljunka i pijeska, nekontro-

lisana sječa i krčenje šuma, urbanizacija i razvoj infrastrukture, pretvaranje poljoprivrednog u građevinsko zemljište).

• Nekontrolisani lov i ribolov i sakupljanje jestivog i ljekovitog bilja, gljiva i šum-skih plodova.

• Razvoj alohtonih invazivnih vrsta.• Zagađenje zem ljišta, vode i vazduha. • Eksploatacija određenih ekonomski značajnih vrsta morskih riba dostigla je

tačku prekomjernog ulova. • U Skadarskom jezeru drastično je smanjena brojnost, pa je evidentan i nesta-

nak nekih vrsta riba i porast brojnosti malo cijenjenih vrsta.

47

• Broj određenih odstrijeljenih životinja čini oko 25% od ukupno procijenjene populacije u lovištima, što je neodrživi obim lova.

• Biodiverzitet je nedovoljno istražen, posebno ekonomski važne vrste.


• Usklađivanje nacionalnog sa EU zakonodavstvom u oblasti zaštite životne sre-dine uz usvajanje i implementaciju Prijedloga Nacionalne strategije biodiverzi-teta sa Akcionim planom za period od 2010. do 2015. godine i Nacionalne sta-tegije za integralno upravljanje obalnim područjem Crne Gore (NS IUOP).

• Povećanje efikasnosti zakonskog i institucionalnog okvira u oblasti zaštite bi-odiverziteta.

• Osposobljavanje institucionalnih i kadrovskih kapaciteta za zaštitu biodiver-ziteta, uključujući i Vladin i civilni sektor.

• Integracija mjera zaštite biodiverziteta u druge sektore, naročito turizam, pro-storno planiranje i izgradnja krupne infrastrukture.

• Podsticati dijalog sa civilnim sektorom.


• Izgradnja i jačanje dokumentacione osnove o biodiverzitetu (uvođenje konti-nuiranog monitoringa biodiverziteta, uz obavezu bilježenja genetske struktu-re u našem biodiverzitetu – banka genoma).

• Analiza postojeće mreže EMERALD područja na području mreže Natura 2000 i izrada crvernih lista.

• Analiza statusa zaštićenih i planiranih područja prirode i izrada i sprovođenje plana upravljanja svim zaštićenim područjima.


• Trajno obezbijediti efikasan sistem upravljanja zaštićenim područjima priro-de i njegovo usklađivanje sa IUCN kategorijama.

• Podizanje svijesti o razvoju Crne Gore kao države sa ekološkim balansom.


ZEMLJIŠTE

Stanje• Oko 94% teritorije Crne Gore je sa nagibom preko 5%: poljoprivredno zemlji-

šte 516.219 ha (37,4%), šumsko zemljište 617.240 ha (44,7%) i neplodno 247.735 ha (17,9%).

• Crna Gora je bogata ukupnom poljoprivrednom površinom (0.82 ha / stanov-niku), ali siromašna obradivom (0.30 ha / stanovniku) (Monstat). Bez prirod-nih livada, koje se u zemljama EU ne računaju u obradivo zemljište, ima svega 0.09 ha / stanovniku.

• Poljoprivredni zemljišni potencijali u Primorju su 27.000 ha aluvijalno-delu-vijalnih, dubokih zem ljišta primorskih polja i uvala i terasastih terena i zarav-ni sa smeđim antropogenim zemljištem i crvenicom.

• U Zetsko-bjelopavlićkoj ravnici oko 41.000 ha su smeđa i aluvijalna zem ljišta, koja su značajnim dijelom periodično plavljena i močvarna ili su pod uticajem suvišnih voda.

• Značajne su, ali usitnjene i razbacane, površine crvenica i smeđih antropo-genih zem ljišta obodom Zetsko-bjelopavlićke ravnice, u Nikšićkom i drugim kraškim poljima sa smeđim eutričnim zemljištem i rendzinom, kao i oaze pre-taložene crnice vrtača i uvala.

• Sjeverni rejon raspolaže sa oko 50.000 ha različitih tipova zem ljišta (aluvijal-nih i smeđih eutričnih zem ljišta u rječnim dolinama i kotlinama i smeđih ki-sjelih zem ljišta na blažim i umjerenim padinama i nekim visoravnima).

• Za navodnjavanje potencijalno je pogodno oko 51.000 ha, a 26.000 ha potreb-no je drenažama štititi od poplava.

• Oko 97% obradivog zem ljišta je u privatnom posjedu.

Uočeni problemi• Zemljišta Crne Gore ugrožena su procesima degradacije. U 300 bujičnih slivo-

va zahvaćeno je 460.000 ha, sa godišnjom produkcijom nanosa od preko 6 mi-liona m3. Osim fizičke, prisutne su hemijske i biološke degradacije, kao i zaga-đenje štetnim i opasnim materijama.

• Zemljišta se ne mogu koristiti intenzivnije i potpuno valorizovati jer se neznat-no navodnjavaju.

49

• Nedovoljne su protiverozione mjere, regulacije vodotoka, sprečavanje poplava i isušivanja močvara.

• Ne postoji dovoljno podataka o kvalitetu zem ljišta, ne postoji kontrola odlaga-nja otpada, niti zakonski propisi o emisiji iz motornih vozila (zagađenja pored saobraćajnica).

• Velika je usitnjenost posjeda.• Neiskorišćenost postojećeg obradivog zem ljišta. • Nedovršen proces restitucije zem ljišta.• Nedovoljno korišćenje velikog prostranstva pašnjaka od 323.876 ha, što čini

63% ukupne poljoprivredne površine.• Pretvaranje poljoprivrednog u urbanizovano zemljište.


• Opravka zapuštenih i izgradnja novih melioracionih sistema obezbijedila bi in-tenzivnije korišćenje zem ljišta i osvajanje novih obradivih površina od 15.000 ha (Primorje, oko Skadarskog i Plavskog jezera).

• Raspoloživo privatno zemljište nužno je maksimalno zaštititi i namjenski ko-ristiti.

• Obezbijediti katastar zagađivača, monitoring i usklađivanje sa propisima EU (nova regulativa za zemljište namijenjeno poljoprivrednoj proizvodnji).

• Usaglasiti klasifikaciju o obradivom zemljištu sa klasifikacijom EU.• Uvesti zeleni karton poljoprivrede i porez na nekorišćenje poljoprivrednog

zem ljišta. • Zaštititi zemlju od erozije i poplava.• Trajno zabraniti pretvaranje poljoprivrednog zem ljišta u industrijsko ili urbano.• Potrebna je specijalizacija proizvodnje i veći stočni fond.


• Spriječiti ili ublažiti procese degradacije zem ljišta i devastacije biljnog pokri-vača.

• Izvršiti rejonizaciju i specijalizaciju zem ljišta i poljoprivredne proizvodnje, uz jaču podršku poizvodnji organske hrane.

• Racionalno korišćenje zem ljišta i bolje gazdovanje prostorom uz razvoj rural-nih područja (poljoprivreda, domaća radinost, skupljanje ljekobilja i šumskih plodova, seoski turizam, školstvo, zdravstvo, sport, infrastruktura, prerađivač-ki pogoni, servisi i sl.).


• Povećati plodnosti zem ljišta i osvajanje novih površina melioracijama uz veću proizvodnju hrane.

• Proizvoditi prirodnu hranu kao obilježje Crne Gore kao ekološke države.


MINERALNE SIROVINE

Stanje• U Crnoj Gori je otkriveno 28 vrsta mineralnih sirovina, od kojih je do sada ek-

sploatisano 15 vrsta. Procjenjuje se da ekonomski značaj može imati još 8 ra-zličitih mineralnih sirovina.

• Vrijednost proizvodnje mineralnih sirovina u 2007. godini bila je viša od 100 miliona €.

• Od metaličnih mineralnih sirovina ekonomski značaj imaju: – crveni boksiti – bilansna i uslovno-bilansna klasa obuhvata 20,8 miliona t; – ruda olova i cinka: u „Šupljoj stijeni” su 18,4 miliona t, u „Brskovu” su do-

kazane rezerve od 15,7 miliona t; – ruda bakra: rezerve u Varinama kod Pljevalja iznose 5,3 miliona t (sa 9,0 g/t

srebra i 0,3 g/t zlata).• Ekonomski značajne nemetalične mineralne sirovine su:

– arhitektonsko-građevinski kamen: u Bjelopavlićima i Primorju oko 6,0 mil. m3 i „bokit” u Primorju 9,7 miliona m3;

– bigar: kod Šavnika i Tomaševa 0,36 miliona m3; – tehničko-građevinski kamen: 53 miliona m3 na 23 lokaliteta; – cementni laporac: kod Pljevalja preko 90 miliona t; – opekarske gline: oko 12 miliona t na više lokalnosti (najviše kod Pljevalja); – šljunak i pijesak: iz rječnih korita i glaciofluvijalnih sedimenata; – bijeli boksiti: u Bijelim Poljanama, Trubjeli i Rudinama 5,6 miliona t; – dolomit: kod Virpazara i na Vranjini preko 80 miliona t; – barit: kod Pljevalja oko 0,4 miliona t; – bentonit: kod Potrovca i Šavnika 2,4 miliona t; – kvarcni pijesak: okolina Ulcinja oko 7,0 miliona t; – rožnaci: 1,2 miliona t kod Tivta.

• Energetske mineralne sirovine: – mrkolignitni ugalj: kod Pljevalja oko 215,5 miliona t i mrki kod Berana od

oko 25 miliona t; – nafta i gas: još uvijek nedovoljno istraženi.

51

Uočeni problemi• Crna Gora će, prema sadašnjem trendu korišćenja, za nekoliko decenija osta-

ti bez kvalitetnih boksita (u odnosu na ovjerene kvalitetne ekonomske rezerve na koje je data koncesija), a u istom periodu i bez uglja pri korišćenju današnje tehnologije u slučaju izgradnje TE Maoči od 500 MW.

• Korišćenje i prerada mineralnih sirovina bitno degradiraju životnu sredinu u tri nivoa: sa malim uticajem (većina nemetaličnih), sa prihvatljivim uticajem (cr-veni boksiti, ugalj, ukrasni i tehničko-građevinski kamen magmatskog porije-kla, barit, kvarcni pijesak) i rizičnim uticajem (olovo i cink, bakar, nafta i gas).

• Nedostatak strategije u očuvanju i korišćenju ležišta cementnog laporca i ope-karskih glina kod Pljevalja.

• Potencijal dolomita i barita se nedovoljno koristi.• Nedovoljno je koriščenje tehničko-građevinskog kamena vulkanskog porijekla.• Nekontrolisana je eksploatacija šljunka.• Ne postoji adekvatno razvijena industrija finalnih proizvoda na bazi mineral-

nih sirovina. • Ne saniraju se prostori devastirani korišćenjem mineralnih sirovina.


• Izraditi analize stanja u oblasti istraživanja i proizvodnje mineralnih sirovina. • Uraditi Strategiju razvoja Crne Gore na bazi korišćenja mineralnih resursa. • Kompletirati zakonske propise za davanje koncesija za istraživanje i eksploa-

taciju nafte i gasa. • Ograničiti eksploataciju rječnog šljunka u građevinske svrhe. • Predvidjeti razvoj industrije na bazi mineralnih sirovina. • Donijeti i sprovoditi propise o saniranju prostora devastiranih korišćenjem

mineralnih sirovina.


• Dopune zakonskih propisa i izrada podzakonskih akata. • Kontinuirana geološka istraživanja i uvođenje novih metoda u istraživanje. • Ekonomski i tehnološki opravdana eksploatacija i prerada mineralnih sirovina. • Bilansiranje mineralnih sirovina. • Dokazati da li postoje rezerve nafte i gasa. • Povećanje stepena finalizacije proizvoda. • Saniranje oštećenih lokacija i industrijskih deponija rudnika. • Tehnološko rješenje valorizacije bijelih boksita. • Izdvajanje mikroelemenata iz ruda ili deponija. • Finalizacija industrijskih proizvoda u cilju ekonomske održivosti. • Korišćenje neiskorišćenih nemetala (dolomiti, rožnaci, kvarcni pijesak…).




• Fundamentalna geološka istraživanja. • Obrazovanje kadrova geološke i rudarske struke. • Unapređenje naučnoistraživačkog rada i stručnih kadrova. • Otkrivanja novih i dokazivanja potencijala ranije otkrivenih mineralnih vrsta. • Uvođenje novih metoda i tehnika u oblasti geologije i rudarstva. • Praćenje i uvođenje nove tehnike i tehnologije prerade svih vrsta mineralnih

sirovina – sa visokim stepenom iskorišćenja i zaštite životne sredine. • Usavršavanje baze podataka u različitim disciplinama geološke i rudarske

struke.

VAZDUH

Stanje• Vazduh u Crnoj Gori generalno je dobrog kvaliteta. • Kontrola kvaliteta vazduha u Crnoj Gori sprovodi se na tri načina:

– realizacijom Programa kontrole kvaliteta vazduha; – realizacijom aktivnosti mjerenja zagađenja na samom izvoru; – programom sistematskog ispitivanja sadržaja radionuklida u životnoj sredini

Crne Gore / ispitivanja koncentracije radona u boravišnim prostorima.• Najznačajnije crne tačke – potencijalni izvori zagađenja u Crnoj Gori su:

– Kombinat aluminijuma Podgorica (nekontrolisana emisija fluorida iz fabri-ke Elektrolize; povećana emisija policikličnih aromatičnih ugljovodonika iz fabrike Anoda zbog nepostojanja adekvatnih sistema za prečišćavanje ot-padnih gasova; povećana emisija ukupnih praškastih materija peći za kalci-naciju, rotacione peći);

– Termoelektrana Pljevlja (SO 2 je pokazivao rastući trend u periodu od 2003. do 2008. godine, a 2010. godine je izvršena odgovarajuća ekološka sanacija otpadnih gasova);

– Željezara Nikšić (elektrolučne peći su najznačajniji emiteri praškastih ma-terija, pored ostalih, sa visokim sadržajem teških metala i poliaromatskih ugljovodonika);

– industrijske deponije Brskova i Šuplje stijene; – Brodogradilište Bijela.

• Vazduh ima narušen kvalitet i zbog zastarjelih tipova automobila.• Dominantan štetan uticaj saobraćaja na kvalitet vazduha u urbanim naseljima

naročito je izražen na raskrsnicama koje se nalaze na magistralnim pravcima. • Nedovoljno i neblagovremeno je obavještavanje stanovništva o stanju kvalite-

ta vazduha u Crnoj Gori.

Uočeni problemi• Tehnologije koje se primjenjuju u industriji Crne Gore karakterišu visok ste-

pen emisija u životnu sredinu i velike količine stvorenog otpada. • Prisustvo velikog broja zastarjelih vozila na crnogorskim putevima, korišćenje

goriva neodgovarajućeg kvaliteta i neadekvatna kontrola izduvnih gasova kod


vozila rezultirali su povećanim sadržajem lebdećih čestica, kao i neadekvatna kontrola izduvnih gasova kod vozila.

• Zagađenost vazduha sa deponija.


• Usklađivanje nacionalnog zakonodavstva sa zakonodavstvom EU i njegova implementacija.

• Formiranje katastra zagađivača vazduha. • Pooštriti uslove kontrole kvaliteta goriva za motorna vozila, kvaliteta i starosti

motornih vozila, posebno sa aspekta sistema za sagorijevanje goriva. • Obavezna kontrola izduvnih gasova vozila dva puta godišnje. • Obaveza izvještavanja građana o kvalitetu vazduha. • Ugrađivanje filtera u postrojenjima koja sagorijevaju naftu, kao i u industrij-

skim. • Izgradnja stanova uz primjenu standarda za bezbjednost od radona. • Ispitivanje kancerogenosti i dekontaminacija fasada zgrada.


• Prihvatanje ekološkog ili proaktivnog pristupa sprečavanju zagađivanja, pri-mjenom čistijih i bezotpadnih tehnologija bez „end of pipe” tehnologije.

• Razvijanje aktivnog pristupa zasnovanog na primjeni najboljih raspoloživih tehnika – BAT i najboljih raspoloživih tehnologija koje ne zahtijevaju značaj-nije dodatne troškove – BATNEC.

• Primjena koncepta čistije proizvodnje i dobrog gazdovanja preduzećem ra-di sprečavanja zagađivanja životne sredine: zamjena materijala, bolja kontro-la procesa, zamjena opreme, izmjena tehnologije, racionalizacija kroz recikla-žu, proizvodnja sporednih proizvoda, korišćenje kogeneracija i racionalno ko-rišćenje energije, veća energetska efikasnost, prevencija zagađenja, poštovanje procedura i tehnoloških standarda, jačanje ekološkog menadžmenta.

• Uvođenje atesta na vazduh pri izgradnji objekata.


• Primjenjivanje „čistijih” tehnologija koje podržavaju održivi razvoj tako što obezbjeđuju: efikasnu upotrebu primarne energije i sirovina, sistematsko reci-kliranje produkata i otpada kao potencijalnih energetskih sirovina, projekto-vanje dugotrajnih proizvoda, preferiranje obnovljivih izvora energije, ekonom-ski rast.

CO2 I DRUGI GASOVI SA EFEKTOM STAKLENE BAŠTE

Stanje• Ukupna emisija gasova sa efektom staklene bašte (GHG) u baznoj 1990. godi-

ni iznosila je 2 691,56 Gg ugljen-dioksida, 27,02 Gg metana, 1,19 Gg azot-su-boksida, 1,936 Gg ugljen-tetrafluorida i 0,02 Gg ugljen-heksafluorida, dok su ponori apsorbovali 485,00 Gg ugljen-dioksida.

• Ugljen-dioksid je glavni gas sa efektom staklene bašte sa udjelom od 53,08 % u ukupnoj GHG emisiji.

• U ukupnim GHG emisijama u 1990. godini udio energetike je 50,1% (od čega 7,5% otpada na saobraćaj), industrijskih procesa 32,4%, poljoprivrede 15,4% i otpada 2,1%.

• Ukupna CO2 ekvivalentna emisija (računajući i ponore) po stanovniku (popis stanovništva iz 1991. godine) iznosi 7.7 t CO2 eq/stanovniku, što Crnu Goru svrstava u red zemalja sa niskom emisijom u odnosu na razvijene zemlje.

• Emisija CO2 po jedinici bruto društvenog proizvoda za 1990. godinu iznosi 1.86 kg CO2/USD po kursu iz 2000. godine i znatno je veća nego u razvijenim zemljama.

• Ukupna GHG emisija u 2003. godini iznosila je 2 817,75 Gg ugljen-dioksida, 25,32 Gg metana, 0,92 Gg azot-suboksida, 0,231 Gg ugljen-tetrafluorida i 0,02 Gg ugljen- heksafluorida, dok su ponori apsorbovali 853,26 Gg ugljen-dioksida.

• U ukupnim GHG emisijama u 2003. godini udio energetike je 49,9% (od čega 7,6% otpada na saobraćaj), industrijskih procesa 33,5%, poljoprivrede 12,3% i otpada 2,3%.

• Smanjenje emisije ekvivalentnog CO2 između 1990. i 2003. godine iznosi 118.37 Gg, odnosno 2,58 %.

• Najveći emiter GHG, kao posljedica korišćenja tečnih goriva, i u 1990. i u 2003. godini je aluminijumska industrija.

Uočeni problemi• Ograničenost institucionalnih i kadrovskih kapaciteta, kao i nepouzdanost i

nekonzistentnost podataka za proračun GHG emisija. • Klimatske promjene mogu imati široko rasprostranjene efekte na životnu sre-

dinu i na socioekonomske i srodne sektore, uključujući vodne resurse, poljo-


privredu i šumarstvo, ljudsko zdravlje, ekosisteme i biodiverzitet, energetiku, turizam, infrastrukturu i obalne zone.

• Nedostatak informacija i znanja u Crnoj Gori o ranjivosti i prilagođavanju na klimatske promjene.


• Formulisanje Nacionalne politike o klimatskim promjenama. • Priprema Crne Gore za globalni klimatski režim nakon 2012. godine u skladu

sa Kopenhagenskim sporazumom iz 2009. godine. • Institucionalno i kadrovsko osposobljavanje za aktivnosti u oblasti klimatskih

promjena. • Istraživanja uticaja klimatskih promjena na zdravlje stanovništva, vodne resur-

se, poljoprivredu, šumske ekosisteme i biodiverzitet, energetiku, saobraćaj, turi-zam i druge privredne aktivnosti koje neposredno zavise od klimatskih uslova.

• Uključivanje klimatskih promjena u širi proces planiranja održivog razvoja i sektorske razvojne planove, prostorno planiranje, planiranje i projektova-nje zgrada i naselja, standarde za projektovanje hidrotehničkih i građevinskih objekata i konstrukcija.

• Uključivanje problema klimatskih promjena u nastavne programe svih nivoa obrazovanja i unapređenje programa jačanja svijesti javnosti.

• Smanjenje emisija gasova sa efektom staklene bašte. • Stimulisanje upotrebe transportnih sredstava na hibridni i električni pogon. • Aktivnosti koje će obezbijediti neophodne nacionalne, evropske i međunarod-

ne fondove u cilju razvoja i unapređenja tehničkih, institucionalnih i ljudskih kapaciteta kako bismo se suočili sa izazovima klimatskih promjena.


• Izrada i implementcija Strategije razvoja na bazi niskoemitujućih tehnologija ugljen-dioksida (Low Carbon Development Strategy).

• Ekonomski oporavak bazirati na čistim tehnologijama bez GHG emisija. • Prilagođavati se prognoziranim klimatskim promjenama u svim sektorima. • Smanjenje ukupne GHG emisije za 20% do 2025. godine u odnosu na nivo iz

1990. godine. • Uspostavljanje baze klimatskih podataka i projekcija klimatskih promjena ko-

risteći globalne klimatske modele. • Institucionalno osposobljavanje za primjenu savremenih metoda klimatskih

prognoza i unapređenje klimatskih istraživanja. • Uvesti dodatne poreske obaveze na automobile velike snage. • Stimulisati generisanje električne energije uz nula CO2. • Voditi računa u građevinarstvu o načinu grijanja, hlađenja i gradnje. • Izgradnja stambenih objekata sa 0 CO2.

57


• Dugoročni i stalni strateški cilj Crne Gore je aktivno učešće u evropskim i me-đunarodnim aktivnostima na zaštiti globalne klime, kao i usklađivanje zako-nodavstva sa zahtjevima međunarodnog i evropskog zakonodavstva.


OTPAD

Stanje• Nedostatak kategorizacije otpada i osnovnih podataka o količinama. • Podaci o stvaranju i načinu konačnog odlaganja otpada su samo djelimično

raspoloživi. Podaci su nekonzistentni, nepotpuni, sa ogromnim razlikama u načinu prikazivanja.

• Podaci o postupcima odstranjivanja i prerade komunalnog ili drugog otpada (osim deponovanja) ne postoje, tj. separacija i recikliranje se malo primjenju-ju, dok termički postupci i ne postoje.

• Podaci o količinama komunalnog otpada se prikazuju u različitim mjernim je-dinicama (t/dan; m3/dan i sl.) i nema pouzdanih podataka.

• Strateškim master planom za upravljanje otpadom procijenjene su količine stvorenog otpada iz domaćinstava u Crnoj Gori na 193.148 t/godinu.

• U strukturi industrijskog otpada najveći dio čini otpad iz aluminijske indu-strije, zatim otpad iz termoenergetskih postrojenja i proizvodnje gvožđa i če-lika, kao i brodogradilišne industrije.

• Problem otpada smještenog na nekim jalovištima je u fazi rješavanja. • Preovlađujući metod tretmana industrijskog otpada je privremeno skladište-

nje unutar kompleksa generatora otpada ili deponovanje. Industrijski otpad se odlaže na mjestima u sklopu postrojenja, a preostali dio se odlaže sa komunal-nim čvrstim otpadom na gradskim deponijama.

• Ne postoje podaci o količinama i vrstama industrijskog i opasnog otpada i po-red zakonske obaveze o njihovom dostavljanju.

• Kao i za većinu drugih vrsta otpada, postoje vrlo ograničeni pouzdani podaci o nastajanju medicinskog otpada. Tako je procijenjeno da se u Crnoj Gori pro-izvode 3.496 t godišnje medicinskog otpada, od čega je 874 t opasnog medicin-skog otpada.

Uočeni problemi• Neodgovarajuće upravljanje otpadom je jedan od najvećih problema zaštite ži-

votne sredine u Crnoj Gori. • Neuređeni sistem upravljanja otpadom negativno se odražava na vodu, vaz-

duh, more i zemljište, kao i na klimu, ljudsko zdravlje i drugi živi svijet, kao i

59

na ugled Crne Gore kao ekološke države. Naročito su ugrožene podzemne vo-de koje su glavni izvor zaliha pitke vode i nacionalni resurs.

• Količina otpada raste, a infrastruktura koja bi taj otpad trebalo da zbrine nije izgrađena.

• Sistem upravljanja otpadom ne funkcioniše u potpunosti, zato što se propisi kojima se uređuje upravljanje otpadom ne usvajaju planiranom dinamikom, a i ne sprovode u cjelosti.

• Prostorni plan Crne Gore nije usklađen sa Zakonom o upravljanju otpadom i Direktivom EU o deponijama. On ne daje mogućnost za deponiju opasnog ot-pada. Definisan je samo metod deponovanja bez alternativnih postupaka.

• Nedostatak registrovanja vrste i količine otpada.• Neriješeno je pitanje lagerovanja radioaktivnog otpada. • Neodgovorno je ponašanje građana i privrednih subjekata.


• Uvođenje sistema kategorizacije i statističkog praćenja komunalnog, industrij-skog i drugog otpada.

• Obezbjeđivanje uslova koji se odnose na transport otpada, infrastrukturu, tretman i odlaganje.

• Organizovanje upravljanja opasnim otpadom. • Usklađivanje propisa iz oblasti upravljanja otpadom sa zakonodavstvom. • Motivisanje i koordiniranje opština da konačno regionalno rješavaju pitanje

upravljanja otpadom. • Transparentnost u donošenju opštinskih planova upravljanja otpadom. • Saniranje postojećih neuređenih deponija. • Obezbjeđivanje permanentne edukacije šire javnosti o upravljanju otpadom sa

ciljem podsticanja stanovništva na odgovorniji odnos. • Završiti izgradnju regionalnih deponija i reciklažnih centara. • Selektivno sakupljanje urbanog otpada. • Trajno zabraniti upotrebu nerazgradive ambalaže.


• Razvoj i primjena mogućih postupaka prerade otpada prije konačnog odlaga-nja.

• Razmotriti mogućnost korišćenja kombinovanog sistema proizvodnje energi-je (CHP) i sistema spaljivanja otpada.

• Stimulisati korišćenje biorazgradive ambalaže.




• Primjena svih principa upravljanja otpadom (posebno recikliranje i prerada) i unapređivanje tehnika prerade otpada dovešće do smanjivanja otpada koji se upućuje na deponije.

• Sankcionisanje neodgovarajućeg rukovanja otpadom.

OBEZBJEĐENJE HRANE

Stanje• Poljoprivreda i proizvodnja hrane učestvuju u BDP-u blizu 10%, uz zapošlja-

vanje radne snage od 5,3% i uz dopunski izvor prihoda za oko 60.000 (seoskih) domaćinstava.

• Gradsko stanovništvo sve više se uključuje u poljoprivrednu proizvodnju pre-ko svojih ranije napuštenih seoskih domaćinstava.

• Biljna proizvodnja obuhvata povrće, voće i masline. Proizvodnja žitarica je na veoma niskom nivou. Prozvodnja povrća zasnovana je na oko 8.000 ha, gdje dominira proizvodnja kupusnjača, paradajza, paprike i lubenice. Broj stabala svih voćnih vrsta je 2,5 miliona. Šljiva učestvuje 42%, jabuka 16%, citrus 12%. Maslina se gaji na oko 3.200 ha, sa oko 418.000 rodnih stabala. Vinova loza na oko 4.300 ha.

• Stočarstvo se bazira na gajenju preživara (goveda, ovce i koze). Govedarstvo je najvažnija grana stočarstva, sa ukupnim brojem od 106.000 grla i godišnjom proizvodnjom od 160.000 t mlijeka i 6.500 t mesa. Ovčarstvo se karakteriše ek-stenzivnim gajenjem lokalnih sojeva pramenke (210.000 grla) i godišnjom pro-izvodnjom od oko 3.500 t mesa i 7.000 t mlijeka. Gaji se oko 40.000 grla koza. Pozitivne promjene su prisutne u živinarstvu (proizvodnja jaja i tov brojlera). Svinjogojstvo je još uvijek skromnog obima. U Crnoj Gori postoji oko 40.000 pčelinjih društava.

• Ulov slatkovodne ribe je oko 400-500 t, a morske 500-600 t, gdje dominira ulov plave ribe. U ribnjacima godišnje se proizvede oko 500 t pastrmke.

• Procijenjena biomasa bentoskih vrsta iznosi 2 700 t, maksimalno dozvoljeni nivo korišćenja je 600 t, a sada se koristi 345 t godišnje.

• Procijenjena masa plave ribe je 100.000 t, maksimalno dozvoljeno korišćenje je oko 35.000 t, a sada se koristi 187 t godišnje. Potencijalna proizvodnja mari-kulture procijenjena je na 10.000 t, a proizvodi se 150 t. Potencijalna proizvod-nja školjki procijenjena je na 600 t, a proizvodi se 180 t godišnje.

• Prehrambena industrija ima pozitivne rezultate u mesnoj industriji, iako se znatan dio sirovina uvozi, proizvodnji vina i dijelom u mljekarskom sektoru. Još uvijek je prisutan nizak stepen finalizacije proizvoda, znatan udio samo-snabdijevanja seoskog stanovništva, te plasman poljoprivrednih proizvoda ne-


registrovanim kanalima prodaje. Crna Gora iskazuje deficit u trgovini hranom koji na godišnjem nivou posljednjih godina prelazi 200 miliona eura.

Uočeni problemi • Nedovoljna tehnološka opremljenost gazdinstava opremom i mehanizacijom. • Usitnjenost poljoprivrednih posjeda i nizak obim proizvodnje po jedinici gaz-

dinstva. • Niska konkurentnost i nizak stepen tržišne proizvodnje. • Relativno visoke cijene inputa-sirovina nepovoljno utiču na cijenu finalnih

proizvoda. • Nedovoljna horizontalna i vertikalna povezanost u lancu proizvodnje hrane. • Nedovoljan nivo primjene standarda kvaliteta. • Nepovoljna starosna i socijalna struktura nosilaca primarne proizvodnje. • Infrastruktura u znatnom dijelu ruralnih područja nije na zadovoljavajućem

nivou. • Nezainteresovanost stanovništva za poljoprivrednu proizvodnju. • Nedovoljne stimulativne mjere u poljoprivrednoj proizvodnji. • Nedovoljna obrađenost poljoprivrednog zem ljišta. • Mali procenat upotrebe ribe u ishrani. • Morsko ribarstvo i marikultura nijesu iskoristile postojeće potencijale.

Mogući pravci razvoja U kratkoročnom i srednjoročnom periodu

U biljnoj proizvodnji razvojne projekcije su: • U voćarstvu, maslinarstvu i vinogradarstvu do 2015. godine moguć je rast obi-

ma proizvodnje do 30%. • Za ratarsko-povrtarske kulture do 2015. godine moguće je blago povećanje po-

vršina i znatno veći rast obima proizvodnje, dok se kod žitarica i krompira oče-kuje rast obima proizvodnje do 20% na postojećim površinama.

• Srednjoročno je moguće povećanje ukupnog obima proizvodnje žitarica od 20%, a krompira do 60%.

Stočarstvo će i dalje ostati dominantna grana poljoprivrede: • U govedarstvu je moguće povećanje proizvodnje mlijeka i mesa po grlu do 2015.

godine za oko 15%, a do 2025. godine povećanje obima proizvodnje do 40%. • U ovčarstvu je do 2015. godine moguć rast proizvodnje mesa od 12%, a do

2025. godine do 25%. • U svinjarstvu i živinarstvu do 2015. godine obim proizvodnje moći će se po-

većati za 30%, a do 2025. godine za oko 50%. • Ulaganje u akvafarme u cilju povećanja uzgoja ribe, standardizacija prehram-

benih brendova i kontrola kvaliteta poljoprivrednih proizvoda.• Standarizovati proizvodnju sira i drugih prehrambenih brendova.• Pooštriti kontrolu kvaliteta poljoprivrednih proizvoda.

63


• Razvoj poljoprivredne proizvodnje prvenstveno bazirati na jačanju komerci-jalne proizvodnje, uz očuvanje tradicionalnih vidova proizvodnje.

• Povećanje usmjeriti na razvoj organske poljoprivrede. Usmjeravanje potrošnje, posebno turističke, na lokalne proizvode predstavljaće važan zamajac razvo-ja pojedinih specifičnih proizvodnji, kao što su svježe povrće i voće, jagnjeće i jareće meso, različite vrste sireva, vino, med, maslinovo ulje i sl.

• Povećati prihod po jedinici poljoprivredne površine.• Registrovanje i čuvanje genoma.• Registrovanje brendova.• Usmjerenje za povećanje proizvodnje organske hrane.• Zabraniti proizvodnju genetski modifikovane hrane u Crnoj Gori. Uvezena ge-

netski modifikovana hrana treba da bude posebno označena.• Održivi razvoj poljoprivrede podrazumijeva i aktivnu ulogu države, posebno

u oblasti bezbjedne proizvodnje hrane, standarda kvaliteta, genetski modifi-kovane hrane, sprovođenju politike ruralnog razvoja.


VALORIZACIJA PRIRODNIH RESURSA

Stanje• Crna Gora raspolaže velikim vodnim potencijalom koji se samo djelimično ko-

risti.• Kvalitet voda u pojedinim djelovima Crne Gore je bitno narušen.• Crna Gora je bogata ukupnim poljoprivrednim površinama, a siromašna obra-

divim površinama. Po oranicama spada među najsiromašnije zemlje Evrope. • Poljoprivredne površine su najvećim dijelom neiskorišćene, neadekvatno se

koriste i mijenja se njihova namjena.• Zanemareni su multifunkcionalni elementi šuma (klimatski, biodiverzitetski,

hidrološki, zdravstveni, zaštitni, privredni). • Godišnje se iskoristi manje od 50% prirodnog prirasta drvne mase.• Evidentno je postojanje značajne količine otpada od korišćenja šuma i drvne

industrije.• Rezerve najvažnijih mineralnih sirovina su veoma ograničene. Mnoge raspo-

ložive mineralne sirovine se nedovoljno koriste.

Uočeni problemi• Vodni režim u Crnoj Gori je veoma neravnomjeran, a time i nepovoljan, po

vremenskom rasporedu i prostornoj distribuciji.• Kvalitet voda je ugrožen čvrstim otpadom i otpadnim vodama, uz gotovo pot-

punu odsutnost uređaja za tretman. • Nedovoljna je zaštita voda za piće i njen tretman. • Dio zem ljišta u Crnoj Gori je izložen poplavama ili prezasićenjem podzemnim

vodama, a navodnjavanje je minimalno. • Veliki dio zem ljišta je zapušten (ne obrađuje se) ili pretvoren u nižu kategori-

ju (oranice u pašnjake-livade), njihov kvalitet ograničeno poznat. • Usitnjenost posjeda je realan problem prostornog rasporeda, koji je naročito

potenciran restitucijom (koja još uvijek nije završena) koja je proizvela novu usitnjenost i zapuštenost.

• Šume u Crnoj Gori su ugrožene slabim gazdovanjem – neplanskom sječom i požarima.

• Zaštita i obnavljanje šuma su neadekvatni.

65

• Teška pristupačnost terenima na kojima su razvijene šume ograničava njiho-vu zaštitu i korišćenje.

• Značajna masa šumskog otpada, oboljelih i požarima oštećenih šuma ostaje neiskorišćena.

• Neiskorišćene su mogućnosti valorizacije visokih ekonomskih šuma. Nizak je nivo prerade drvne mase, a posljedica toga je veliki debalans u robnoj razmje-ni sa inostranstvom.

• Nedefinisana je dinamika korišćenja mineralnih sirovina.

Mogući pravci razvoja• Vodoprivreda u Crnoj Gori treba da bude među osnovnim strateškim grana-

ma razvoja.• More, rijeke, jezera treba do krajnjih mogućnosti razviti kao turističke desti-

nacije.• Mineralne vode i peloidi su potencijal za razvoj najprofitabilnije turističke gra-

ne, zdravstvenog turizma (Igalo, Ulcinj, Bijelo Polje, Rožaje).• Melioracije zem ljišta će biti opravdane kroz povećanu poljoprivrednu proi-

zvodnju.• Koristiti navodnjavanje poljoprivrednih površina, uz više berbi tokom godine,

čime se višestruko uvećavaju prinosi.• Ulov i uzgoj akvakulture realizovati do mogućih prirodnih kapaciteta.• Kvalitetne podzemne vode za vodosnabdijevanje naselja koristiti racionalno

do postizanja propisanih normi potrošnje.• Uspostavljati dvofunkcionalni sistem vodosnabdijevanja u većim naseljima-

cjevovod za pitku i paralelno posebno za komunalno-tehničku vodu.• Povećati korišćenje čistih izvorskih voda za flaširanje (potencijal u milijarda-

ma litara godišnje).• Povećati porizvodnju ugljeno-kisjele mineralne vode za flaširanje (Bijelo Po-

lje), potencijalno i preko 30 miliona litara godišnje.• Stvoriti uslove za izvoz viškova vode u prirodnom toku (Skadarsko jezero, rije-

ka Bojana, za vodosnabdijevanje Južne Italije), i to 1 do 3 milijarde m3 godišnje.• Ponovo razmotriti Deklaraciju o zaštiti rijeke Tare, pošto ona ne korespondi-

ra sa principima održivog razvoja.• Potrebna je puna valorizacija pograničnih voda.• Koristiti more, rijeke i jezera kao recipijente za prečišćene otpadne vode do nji-

hovog kvalitativnog i kvantitativnog prirodnog prijemnog kapaciteta. • Iskoristiti do krajnjih kapaciteta vodu za proizvodnju električne energije (je-

dan od najvećih ekonomskih potencijala Crne Gore).• Obezbijediti izravnanje režima voda izgradnjom višenamjenskih akumulacija.• Obezbijediti korišćenje neiskorišćenog zem ljišta.• Definisati kvalitet zem ljišta po karakterističnim parametrima plodnosti i teš-

kim metalima.• Maksimalno koristiti kapacitet zem ljišta radi smanjenja uvozne zavisnosti hrane.



• Bezuslovno zaštititi poljoprivredno zemljište, od narušavanja kvaliteta i pre-namjena.

• Ukrupnjavanje proizvodnje na poljoprivrednim površinama. • Povećanje kvaliteta i plodnosti zem ljišta prirodnim inputima.• Višefunkcionalno koristiti šume (privredna, hidrološka, ambijentalna, zaštit-

na, zdravstvena, biodiverzitetska, balansna za ugljen-dioksid namjena).• Koristiti potencijal ukupnog prirodnog prirasta drvne mase.• Organizovati korišćenje drvnog otpada za kompostiranje i u energetske svrhe. • Razviti finalizaciju šumskih materijala u drvnoj industriji radi povećanja eko-

nomičnosti eksploatacije šuma.• Obnavljati šume uz izbor specijalnih vrsta za povećanje prirodnog prirasta.• Uraditi strategiju korišćenja mineralnih sirovina u cilju „produženja” perioda

njihovog korišćenja.• Načinom gradnje izbjeći devastiranje primorskog pojasa, kao i šumsko-planin-

skog predjela. • Uspostaviti razumijevanje održivog razvoja u Crnoj Gori među svim sektori-

ma društva (upravljajnje prirodom, razvoj antropogenih sistema u prirodi, ko-rišćenje prirodnih resursa u ravnoteži sa prirodom i zaštita životne sredine u funkciji razvoja, odnosno obezbjeđenja života sa ciljanim standardom).

EKONOMSKI RAZVOJ

U osnovi kompetitivnosti je produktivnost, prije svega bazirana na novom zna-nju. U kompetitivnoj ekonomiji produktivnost koja proizilazi iz novog zna-nja i inovacija je ključni izvor ekonomskog rasta i razvoja. Prelaz sa koncepta

rasta zasnovanog na ekstenzivnom (količinskom) povećanju rada i kapitala na inten-zivan razvoj („endogeni razvoj”), u kome znanje, nove ideje, inovacije i kreacija po-staju odlučujući, veliki je izazov za svaku ekonomiju, svaku kompaniju i svakog po-jedinca. Takav prelaz svojevrstan je kvantni skok u ekonomiji koji proizilazi iz una-pređenja najelementarnijih i najsitnijih djelova ekonomske i društvene stvarnosti. Stoga se kompetitivnost i definiše kao mreža institucija, politika i faktora koja odre-đuje nivo produktivnosti u jednoj zemlji.

Crna Gora i njena ekonomija još uvijek nijesu u takvom stepenu razvoja koji kompetitivnost nameće kao nužnu sljedeću fazu njenog sazrijevanja. Ona je još uvi-jek u fazi ekstenzivnog razvoja, tj. razvoja vođenog klasičnim faktorima razvoja (rad, kapital). Još uvijek je to ekonomija sa niskim nivoom tehnologije i sofisticiranosti bi-znisa, zatvorena ekonomija, ekonomija u kojoj se dovoljno ne cijeni znanje, institu-cionalno nedovoljno izgrađena ekonomija, sa veoma malim brojem profesionalaca u svim oblastima. Takođe, Crna Gora je još uvijek visokopolitizovano društvo, što ima za posljedicu dominaciju vladavine političkih partija. Zapošljavanje u državnoj upravi je sve više orijentacija mladih ljudi u Crnoj Gori, dok se menadžeri kompani-ja više okreću politici nego tržištu. Isto tako, ljudi su okrenuti ka državi u traženju od nje rješenja svakog svog problema. To stvara nepovoljan ambijent za razvoj pre-duzetništva i negativno utiče na razvoj menadžmenta u kompanijama, tog najvažni-jeg preduslova za razvoj kompetitivnosti jedne ekonomije.

Jedno od ključnih praktičnih pitanja razvoja Crne Gore u ovom trenutku, a ko-je se tiče uloge države i organizacije državne uprave i mjesta i uloge političkih par-tija, jeste kvalitet funkcionisanja institucija u Crnoj Gori, od čega će zavisiti i na-čin njenog uključivanja u megatrendove globalnog razvoja i globalno tržište. Odgo-vor na ovo pitanje dominantno je povezan sa ulaskom Crne Gore u Evropsku uniju, što je njen veliki izazov. No, razvoj Crne Gore treba širiti i prema zemljama koje će u ovom vijeku biti noseći privredni centri. Iako smo mali, diverzifikacija tržišta, od-nosno strateških partnera je važna za naš budući razvoj. Ključni principi ekonom-skog razvoja koji traži naš ulazak u EU i na globalno tržište – fleksibilnost, rizik i sa-mopouzdanje zahtijeva podsticanje razvoja i primjenu novih znanja. Zato novo zna-nje treba shvatiti kao jedini način opstanka i razvoja Crne Gore u budućnosti, što je osnov kompetitivnosti kao jedine ekonomije na globalnom tržištu.


Geopolitičke promjene u ovom vijeku vezane su ključnim megatrendovima ra-zvoja:

– Promjenom energetske paradigme i zamjenom nafte kao energetskog izvora. Istorija razvoja pokazuje da je promjena energetske paradigme uvijek rezultirala i promjenom ekonomije.

– Privreda će biti sve više utemeljena na inovacijama, što zahtijeva „slobodan duh, slobodno tržište, slobodno preduzetništvo”, što nalaže da se prije ostalih okre-nemo ulaganju u ljude, tehnologije, ideje, stratešku saradnju, proizvode i usluge kao neophodne za inovacijsku privredu.

– Promjena strukture radne snage – posebno „lov na talente”. Neophodno je da Crna Gora prepozna talente i stvori neophodne uslove da oni stvaraju u Crnoj Gori.

– Produženje ljudskog vijeka i starenje stanovništva, što širi tržište proizvoda na-mijenjenih za stare, jednovremeno povećavajući izdatke za staro stanovništvo, ali i generišući potencijalni problem deficita radne snage u Crnoj Gori.

– Izazovi globalizacije i mehanizam tržišta koji prijete da u ovom vijeku tržišni poredak ujedine u globalno tržište, što će uticati na oblike mnogih javnih službi, de-mokratije i sadašnji oblik države i nacije.

Kompetitivnost crnogorske ekonomije znači njen prelaz sa razvoja zasnovanog na unutrašnjem tržištu na razvoj zasnovan na tržištu izvan Crne Gore. Crnogor-sko tržište je isuviše malo da kao izolovano razvija kompetitivnu ekonomiju. Kako ga proširiti, šta proizvoditi i koje usluge prodavati na tržištu izvan Crne Gore – to je ključni izazov kompetitivnosti crnogorske ekonomije u cjelini, ali i države i politič-ke vlasti?

Da bi se to ostvarilo, potrebno je: da se i na makronivou i na mikronivou (eko-nomska politika i poslovna politika) stvaraju uslovi da se sa sada ključnog cilja: ma-kroekonomske stabilnosti (zaposlenost, inflacija, budžetski deficit) – kao cilja karak-terističnog za zatvorene nacionalne ekonomije – evolutivno prelazi na cilj: povećanje tehnološkog nivoa razvoja. Odnosno, sa pitanja „kako povećati GDP” stvarati uslo-ve da se pređe na politike orijentisane na pitanje „kako povećati stopu tehnološkog progresa”. Ako je tehnologija opredmećeno znanje, onda je pitanje kompetitivnosti kako povećati nivo prinosa po osnovu znanja, odnosno humanog kapitala i u kom-paniji i u ekonomiji u cjelini.

Globalizacija i globalno tržište postavljaju pojedinca u centar pažnje i kao pro-izvođača i kao potrošača. Da bi se svaki građanin Crne Gore motivisao da ulaže u svoj razvoj kako bi stvorio bolje uslove života u Crnoj Goru, nužno je stvarati uslove za povećanje bogatstva svakog pojedinca.

Bogatstvo pojedinca treba razumjeti kao posljedicu njegovih oživotvorenih ideja, želja, snova… To podrazumijeva više slojeva, od materijalnog, razvoja kulture, druš-tvenih komunikacija do permanentnog obrazovanja.

EKONOMIJA I ODRŽIVOST

Stanje• Crnogorska ekonomija je tranziciona ekonomija u odmakloj fazi – nestanak

stare privredne strukture, prije svega industrijske i neizgrađenost nove struk-ture; još uvijek tržišno zatvorena (monopoli), tehnološki na niskom nivou i sa nepovoljnom strukturom.

• Zakonsko sredstvo plaćanja je EURO. • Mala štednja i niska produktivnost rada, nizak nivo domaćeg kapitala, dok je do-

maća preduzetnička klasa tek u nastajanju; nedostatak evropskih pravila rada. • Velika zavisnost od stranog kapitala i sektora usluga, što je čini osjetljivom, po-

gotovu u periodima opštih kriza. • Finansijski sektor (tržište kapitala i bankarski sektor) je u krizi, suviše zatvo-

ren u sebe, sa klasičnom logikom i bez novih ideja i vizije. • Nedovoljno izgrađene institucije u funkciji vladavine prava. • Sporost u odlučivanju, pogotovu u vezi sa velikim projektima i opasnost da se

kroz politizaciju javnih rasprava o važnim razvojnim pitanjima potisne njiho-va stručna i ekonomska komponenta. S tim u vezi je i nizak nivo transparen-tnosti, posebno u kompanijama.

• Istraživanje i nauka su u privrednom sektoru (finansijskom i realnom) potpu-no zanemareni, kao i ulaganje u podizanje nivoa kvaliteta menadžmenta i kor-porativnog upravljanja.

Uočeni problemi • Finansijska održivost:

– latentno visok javni dug i latentna opasnost od budžetskog deficita; – visoka zaduženost stanovništva (visok privatni dug), posebno po osnovu

ulaganja u „nerazmjenjiva” (non-tradeable) dobra; – problem likvidnosti, odnosno nedostatak EURA, što je posljedica deficita u

razmjeni sa inostranstvom.• Održivost proizvodne strukture:

– malo učešće klasičnih proizvodnih sektora u stvaranju bruto domaćeg pro-izvoda, posebno industrije;

– zavisnost bruto domaćeg proizvoda od manjeg broja preduzeća;


– regionalne razlike u razvoju, posebno neiskorišćenost resursa na sjeveru Cr-ne Gore.

• Infrastrukturna održivost ekonomije: – relativno veliki prostor (teritorija Crne Gore) u odnosu na broj stanovnika,

kao i reljef Crne Gore čine gradnju svih oblika infrastrukture veoma skupom.• Institucionalna održivost ekonomije:

– neefikasan sudski sistem i zaštita svojinskih prava i ugovora; – nedovoljno sprovođenje zakona za zaštitu upravljanja biznisom, što je po-

sljedica dominacije političkih partija i politizovane birokratije u Crnoj Gori i njihovog polit-ekonomskog pristupa ekonomiji;

– postojanje velikog broja regulatornih agencija i stvaranje paralelne admini-stracije;

– problem korupcije, kao posljedica neefikasnosti u funkcionisanju institucija.• S obzirom na snagu političkih partija koja se upravo bazira na velikoj admi-

nistraciji, koja često uzurpira sistem odlučivanja, teško je očekivati da će se kroz logiku mehaničkog unapređenja postojećeg koncepta organizacije držav-ne uprave stvoriti uslovi za razvoj kompetitivne Crne Gore i povećanje bogat-stva svakog pojedinca.

Mogući pravci razvoja• Neophodan, iako nedovoljan uslov kreiranja održivosti razvoja tržišne ekono-

mije u Crnoj Gori u svim oblastima (socijalnim, ekološkim, kulturnim, nauč-nim, sportskim…) podrazumijeva stvaranje konkurentnih tržišnih struktura i veoma selektivno subvencioniranje.

• Stvaranje uslova za razvoj preduzetništva, inovativne ekonomije, a posebno kroz podizanje tehnološkog nivoa obrade u postojećim i razvoj novih indu-strija, kao i razvoj ekološkog preduzetništva. Pri tome treba shvatiti da inova-cija kao rezultat novog znanja stvara i nove programe.

• Razvoj koncepta klastera, što bi podstaklo rast broja malih i srednjih preduzeća.• Razvoj novih finansijskih platformi važnih za veće integrisanje našeg finansij-

skog sistema u globalni finansijski sistem.• Finansijska održivost, i države, i kompanija, i sektora domaćinstava moguća

je ukoliko se pozajmljeni novac ulaže u razmjenjiva dobra i vraća kroz stopu prinosa i prihvati činjenica da na stabilnost ekonomije utiče ne samo javni već i privatni dug.

• Razvoj infrastrukture treba da bude ključna djelatnost države radi stvaranja uslova za brži ekonomski razvoj, a kroz koncesione ugovore, privatno i javno partnerstvo, korišćenje evropskih fondova.

• Institucionalna održivost ekonomije podrazumijeva promjenu koncepta sadaš-nje organizacije državne uprave i shvatanja uloge države u ekonomiji.

• Održivost crnogorske ekonomije u dužem roku zavisiće od razvijenosti doma-će preduzetničke klase. Stoga je ključno oslobađanje od poslovnih i političkih monopola i barijera.

71

• Razvoj domaće preduzetničke klase, a na osnovama osnivanja novih bizni-sa (posebno porodičnih) i usmjerenost školskog sistema, posebno univerzitet-skog, ka novim biznis idejama i istraživanju u nauci.

• Stvarati sve uslove, prije svega institucionalne, za privlačenje stranog kapitala, koji je u ovoj fazi osnov ekonomskog razvoja Crne Gore.

• Efikasna primjena antimonopolskih zakona.

Mehanizmi za postizanje kompetitivnosti – Ekonomski razvoj

KOMPETITIVNOST EKONOMIJE

Stanje• Neshvatanje pojma kompetitivnosti u Crnoj Gori kao sintetičkog izraza pro-

duktivnosti u jednoj ekonomiji.• Kompetitivnost se u Crnoj Gori mnogo više vezuje za „ambijent biznisa” (ulo-

ga države – što je izuzetno važno), a mnogo manje za kompetitivnost biznisa i kompanija i njihovog ulaganja u povećanje produktivnosti.

• Kompetitivnost znači širenje tržišta za domaće proizvode i usluge, što se zasni-va na novom znanju.

• Crnogorska ekonomija je još uvijek „faktorski” (rad i kapital) vođena ekono-mija (posebno težište je izgradnja institucija, infrastrukture i borba za makro-ekonomsku stabilnost).

• Sporo se ulazi u ekonomiju vođenu efikasnošću, odnosno fokusiranje na viso-kom obrazovanju i permanentnom obrazovanju, efikasnosti tržišnih struktu-ra, efikasnosti tržišta kapitala, finansijskoj infrastrukturi.

• Crnogorska ekonomija još uvijek je veoma daleko od ekonomije vođene novim idejama i inovacijama, bez obzira na čestu upotrebu ovih riječi u javnim istu-panjima i dokumentima.

Uočeni problemi • Neefikasna državna birokratija, što destimuliše ulaganje u biznis.• Neadekvatna infrastruktura koja povećava troškove biznisa i onemogućava tr-

žišno efikasnu alokaciju resursa u Crnoj Gori.• Mogućnosti dostupa finansijskim sredstvima – rudimentalni nivo funkcija u

finansijskom sistemu (bankarstvo i tržište kapitala) i odsustvo novih finansij-skih instrumenata i institucija (npr. investicione banke, opcije, fjučersi…).

• Nedostatak adekvatne stručne radne snage – hroničan manjak radne snage na nivou zanatskih, tehničkih i srednje sručnih uslužnih zanimanja, kao i nedo-statak kadrova visoke stručne spreme inženjerskog profila.

• Korupcija, koja ugrožava tržišnu logiku i funkcionisanje tržišta, što je, izme-đu ostalog, posljedica velike državne administracije, barijera biznisu i sklono-sti državnom intervencionizmu.

73

• Malo unutrašnje tržište, što povećeva troškove i time umanjuje profitnu moti-vaciju i uprkos tome jačanje vjere u filozofiju merkantilizma i nacionalne eko-nomije.

• Privredni sektor je još uvijek vezan za državu (subvencije, prevelika regulaci-ja, državna tražnja) i bori se za protekcionizam (zaštitu) svog položaja.

• Sve izraženiji zahtjevi za protekcionizmom, bilo kroz povećanu zatvorenost ili „političku” socijalnu komponentu, što umanjuje imidž Crne Gore na svjet-skom tržištu, posebno tržištu kapitala.

• Neproduktivna i nenamjenska upotreba privatizacionih prihoda.

Mogući pravci razvoja U kratkoročnom periodu (mjere koje su pretpostavka svih ostalih mjera za povećanje kompetitivnosti):

• Jačanje institucija (javnog menadžmenta), što podrazumijeva njihovu radikal-nu reformu u cilju povećanja kompetitivnosti crnogorske ekonomije i osloba-đanje od diktature političkih partija, a što će imati za rezultat smanjenje troš-kova biznisa, smanjenje korupcije.

• Stvaranje Crne Gore kao biznis destinacije, što utiče na promjenu načina raz-mišljanja.

• Pored jačanja makroekonomskog menadžmenta (država), potrebno je jačanje menadžmenta u kompanijama, menadžmenta koji više u globalizaciji (šire tr-žište), a manje u Vladi, vidi izazove za opstanak i razvoj kompanija.

• Priprema kompanija za izlazak na strano tržište, posebno evropsko.• Oživljavanje i razvoj tehnološki propulzivne industrije kao generatora novog

znanja i novih proizvoda.• Efikasnija primjena zakona o bankrotstvu.

U srednjoročnom periodu (mjere za otvaranje procesa vođenja ekonomije zasnovane na efikasnosti):

• Povećanje efikasnosti tržišta roba, prije svega konkurencija na lokalnom nivou, povećanje efikasnosti antimonopolske politike, uklanjanje barijera otvaranju novog biznisa (što je veoma nepovoljno danas u Crnoj Gori).

• Povećanje kulture kupaca i njihove zaštite, kao i zaštita svojine stranaca.• Povećanje efikasnosti tržišta rada, prije svega povećanje nivoa fleksibilnosti

plata, zaštita od nerada, povećanje zavisnosti plata od produktivnosti.• Povećanje efikasnosti finansijskog tržišta, veća sofisticiranost finansijskih in-

strumenata, zdrave banke i poboljšanje korporativnog upravljanja.• Proširenje unutrašnjeg tržišta kroz povećanje otvorenosti i povećanje sposob-

nosti i makromenadžmenta i mikromenadžmenta da koristi svjetsko tržište za svoj razvoj.



U dugoročnom periodu (mjere za podsticanje procesa za vođenje ekonomije zasnovane na inovacijama):

• Shvatiti da prevođenje ekonomije koja se bazirala na efikasnosti na ekonomiju zasnovanu na inovacijama traži određeni nivo bogatstva svakog pojedinca.

• Permanentno stvaranje uslova i podsticanje procesa koji će simultano (svojom snagom cjeline) pokrenuti stvaralačke procese. Ulaganje (ne izdvajanje) u na-uku ima svoju cijenu koja se mjeri konkretnim uticajem na tržištu.

• Prelazak na inovativnu ekonomiju, tj. na razvoj ekonomije na bazi ekonom-skog kvanta. Ekonomski kvant shvaćen kao naglašavanje pojedinca, njegove sposobnosti inoviranja i kreacije, što je pogonska energija razvoja ekonomije.

ZNANJE, TEHNOLOGIJA I EKONOMIJA

Stanje • Znanje još uvijek nije cijenjen faktor ekonomskog razvoja niti u biznisu, niti

u državi. Mala tražnja za znanjem stoga rezultira i objektivno niskim nivoom znanja u Crnoj Gori.

• Dominira pristup važnosti posjedovanja diplome, odnosno formalnog nad funkcionalnim znanjem.

• Neuvažavanje tehnologije kao primijenjenog znanja i osnove organizacije eko-nomije u kompaniji i državi.

• Postoje izuzeci, ali u osnovi tehnologija, posebno informatička, shvata se kao dekor.

• Organizacija i organizaciona kultura zasnovana na znanju i tehnologiji je veli-ki izazov menadžmenta i na makro i na mikronivou.

• Neshvatanje da je menadžment odnosno liderstvo ključni faktor kompetitiv-nosti u vremenu globalizacije, što se upravo mjeri nivoom tehnologije kojom se koriste i koju razvijaju, kao i ulaganjem u znanje zaposlenih.

• Ulaganja u istraživanja i razvoj na nivou privatnog sektora su zanemarljiva, a na nivou državnih sredstava daleko od potrebnih.

Uočeni problemi • Odnos društva i postojećeg sistema vrijednosti prema znanju, a naročito ino-

vativnosti –shvatanje da su „snalaženje” i politička pripadnost važniji za uspjeh od znanja.

• Zatvorenost menadžmenta u kompanijama – robovanje postojećoj praksi i na-glašen strah od saradnje sa konkurencijom u zemlji i inostranstvu, zakasnjela imitacija tuđih i neposjedovanje svojih ideja, nespremnost odvajanja menadž-menta od vlasništva.

• Politički menadžment je uzor poslovnom menadžmentu.• Ekonomski razvoj se dominantno vezuje za fizički kapital i infrastrukturu, a

manje za znanje i tehnologiju, što pokazuje snagu političkog i neproduktivnog intelektualnog uticaja. Ta dva uticaja jačaju vjeru u stranu pomoć kao koncept razvoja i shodno tome vjeru u međunarodne finansijske institucije kao izvor kapitala, umjesto privatnog kapitala sa svjetskog finansijskog tržišta.


• Broj obrazovanih sam po sebi ne vodi ekonomskom razvoju. To pokazuje kva-lifikaciona struktura zaposlenosti u Crnoj Gori i njoj sličnim zemljama.

Mogući pravci razvoja • Stvaranje mentalnih (javnog mnjenja), institucionalnih (prije svega naučno-

istraživačkih i inovativnih institucija) i kadrovskih (veći broj doktora nauka, posebno tehničko-tehnološkog profila) uslova za otvaranje i dostizanje proce-sa postavljenih Lisabonskom deklaracijom, kao i efikasno korišćenje evropskih fondova za ovu oblast.

• Razvijanje mehanizma za promjene menadžmenta u kompanijama i otklanja-nje uticaja politike na menadžment, kao i podsticanje tržišta menadžera (stra-nih i domaćih).

• Organizacija državne uprave zasnovane na savremenim tehnologijama poseb-no unutar državnih organa i njihove međusobne komunikacije i odnosa sa gra-đanima, što pored smanjenja troškova povećava efikasnost i mijenja sistem vri-jednosti.

• Obrazovanje koje vodi većem razvoju i primjena tehnologija.• Prelaz sa filozofije razvoja koja je zasnovana na povećanju BDP-a kao cilja (ma-

kroekonomska stabilnost) na tehnološki progres (razvoj) i individualno bogat-stvo kao cilj razvoja je put prelaza crnogorske ekonomije iz nacionalne u glo-balnu ekonomiju. To traži posebnu Agendu, kao izraz međuzavisnosti budu-ćeg i sadašnjeg stanja i poštovanja principa evolutivnosti.

• Podsticanje mehanizama za shvatanje i razvoj sistema vrijednosti zasnovanog na znanju, uspjehu i bogatstvu.

• Stvaranje uslova za razvoj inovacija tako da se u prvoj fazi prihvataju inovaci-je kroz imitaciju.

• Izgradnja društva znanja ne smije se poistovjetiti samo sa brojem istraživača u Crnoj Gori već prije svega da se poveća broj onih koji koriste znanje. Zato je potrebno da se stvaraju uslovi da je tržište (ne političke partije i državna admi-nistracija) najefikasniji mehanizam koodrinacije i praktične alokacije znanja.

• Razvijanje partnerstva domaćih kompanija sa stranim kompanijama, čime se obezbjeđuju razmjena i iskustava i vizije, odnosno znanja, tehnologije, organi-zacije, oblika upravljanja, kao i razbijanje straha od šireg tržišta.

• Podsticanje zajedničkih regionalnih istraživačkih i razvojnih projekata.

RADNA SNAGA I ZAPOSLENOST

Stanje• Demografska kretanja negativno utiču na obim radne snage i njenu starosnu

strukturu.• Tržište radne snage i zaposlenost karakteriše niska stopa aktivnosti (51,5%), ni-

ska stopa zaposlenosti (42,1%) i visoka stopa nezaposlenosti – oko 18%, uz ve-ću izraženost ovih karakteristika kod ženskog stanovništva.

• Tranzicioni period je doveo u prvoj fazi do velike nezaposlenosti, koja se više rješavala kroz odlazak u penziju, nego kroz promjenu zanimanja i novo zapo-šljavanje.

• Kultura i sistem vrijednosti koji iz nje proizilazi još uvijek nijesu pogodni tr-žišnom načinu razmišljanja i politike.

• Pogledi i stavovi na bogatstvo, konkurenciju, obrazovanje, odnos prema radu, još uvijek su barijere povećanju kompetitivnosti crnogorske ekonomije.

• Tržište rada shvaćeno kao brzina nalaženja, promjene posla i promjene zani-manja još je uvijek pod uticajem nerazvijene privredne strukture, neusaglaše-ne ponude radnih vještina sa tržištem, kao i političkih uticaja, posebno u ad-ministraciji, lokalnoj i regionalnoj.

Uočeni problemi• Devastacija ljudskog kapitala kroz rani odlazak u penziju, posebno kroz tzv.

„invalidske penzije”, kao i kroz postojanje viškova zaposlenih, posebno u ad-ministraciji.

• Nedostatak pojedinih profila u srednjem stručnom nivou obrazovanja (poseb-no onih važnih za razvoj turizma, kao i u tehničkim strukama na svim nivoi-ma).

• Sve veća orijentacija mladih ka društvenim i humanističkim disciplinama i ne-kontrolisan upis na ove fakultete.

• Značajno fiskalno opterećenje zbog isplate otpremnina po osnovu kolektivnih ugovora.

• Sporiji rast stanovništva i starenje stanovništva utiču na sva tržišta u ekono-miji Crne Gore, posebno na tržište rada, što se odražava na deficit radne sna-ge u nekim zanimanjima ili u bliskoj budućnosti u čitavoj ekonomiji.


• Tržište rada u Crnoj Gori je neefikasno, monopolisano kroz državnu admini-straciju za zapošljavanje i uz tendenciju da se, u ime zaštite domaće radne sna-ge, ono zatvori i radna snaga učini još skupljom, što može biti prepreka novim investicijama.

• Skoro potpuno odsustvo želje i potrebe zaposlenih da se permanentno eduku-ju i prekvalifikuju. Svega 6% sada zaposlenih je obuhvaćeno tim procesom.

• Neadekvatan odnos u izučavanju fundamentalnih disciplina na univerzitet-skim studijama, kao i nedostatak komplementarnih znanja.

• Nekritično angažovanje inostrane stručne pomoći u odnosu na domaće znanje.

Mogući pravci razvoja• Rješavanje pitanja zaposlenosti i radne snage treba da bude u kontekstu pita-

nja kako da Crna Gora bude kompetitivna ne samo na domaćem crnogorskom tržištu već pogotovu na svjetskom tržištu.

• Rješavanje viškova radne snage vezivati više za njihovu prekvalifikaciju i uspo-stavljanje biznisa nego za trenutne otpremnine i prijevremeni odlazak u penziju.

• Bez obzira na ograničene domete populacione politike, posebno u kratkom roku, potrebno je usvojiti niz podsticajnih mjera, prvenstveno ohrabrivanjem mladih da ranije stupaju u brak i u pogledu povećanja broja djece.

• Smanjivanje broja zaposlenih u administraciji.• Ulaganje u istraživanje i ulaganje u kadrove unutar kompanija uključiti kao

kriterijum prilikom dobijanja kredita, javnih nagrada, javnog rangiranja kom-panija prema uspješnosti, medijsko promovisanje dobre prakse.

• Dostupnost javnih fondova za nauku i istraživanje, razvoj istraživačkih centa-ra u kompanijama.

• Promjena sistema finansiranja visokoškolskog obrazovanja tako da država sti-mulativnim mjerama usmjerava upis na fakultete koje smatra prioritetnim za razvoj Crne Gore.

• Demonopolizovanje sadašnje institucionalne strukture tržišta rada radi pove-ćanja efikasnosti i smanjenja transakcionih troškova.

• Stimulisanje mobilnost i cirkulaciju kadrova, kao i ulaganje u permanentno obrazovanje.

• Država treba da destimuliše sadašnji trend da se većina ljudi sa doktorskim ti-tulama zapošljava u administraciji.

• Stvaranje uslova za povećanje ulaganja države u humani kapital. Kao kriteri-jum treba vrednovati rezultate koji su postignuti uloženim novcem, radije ne-go stalno insistiranje na ekstenzivnom povećanju davanja iz budžeta.

• Ulaganja u humani kapital treba ocjenjivati kroz kriterijum njihovog dopri-nosa tehnološkom progresu, inovacijama, prije svega kroz imitaciju, a potom i kroz originalne inovacije.

VLASNIŠTVO

Stanje• Promjene u svojinskim odnosima u Crnoj Gori bile su osnov promjene eko-

nomskog, političkog i društvenog modela tokom tranzicije.• Oko 80% ekonomije je u privatnom vlasništu, uključujući postojanje privatnog

vlasništva i u drugim sferama (npr. 100% stambenog fonda je u privatnom vla-sništvu, oko 90% poljoprivrednog zem ljišta, privatne institucije u obrazovanju, zdravstvu, kulturnim djelatnostima…).

• Prihvaćena regulativa EU u pogledu nacionalnog tretmana stranaca, repatri-jacije profita, kupovine nekretnina. Ipak, njeno sprovođenje je podložno pro-ceduralnim kršenjima zakona i političkim odlukama.

Uočeni problemi• Relativni pad nivoa ekonomskih sloboda (barijere biznisu), uz praksu naših su-

dova koja ne ide u prilog preduzetništvu i političku demagogiju u rješavanju socijalnih problema i štrajkova u kompanijama.

• Nivo nepovredivosti privatne svojine je na nivou koji ne hrabri ulaganje u cr-nogorsku ekonomiju, što će uticati na njenu održivost i razvoj u dužem roku.

• Zaštita intelektualne svojine je i nedovoljno pravno uređena, ali i sadašnji za-koni se ne sprovode, što takođe otežava ulaganje u Crnu Goru i ograničenje je razvoju patenata i primjeni licenci.

• Problem korporativnog upravljanja – posebno odnos vlasnik-menadžer, auto-ritatnost i nedovoljna transparentnost u vođenju privatnih i posebno porodič-nih kompanija, nedovoljna odgovornost prema zaposlenima i poštovanju nji-hovih prava, posebno u trgovačkim i ugostiteljskim preduzećima, kao i uticaj političkih partija i ostalih centara moći na donošenje odluka u još neprivati-zovanim kompanijama.

• Problemi čiji uzrok je u tradicionalnoj sklonosti ka kolektivnoj svojini u ne-kim privatizovanim kompanijama, uz ekonomsku krizu, sve više stvaraju ne-povoljnu klimu za inostrani kapital i njegovo ulaganje.

• Sve je više zahtjeva da se i u uslovima funkcionisanja privatne svojine oživljava ponašanje iz prethodnog sistema, posebno u pogledu sigurnosti radnog mje-sta i odnosa prema radnoj disciplini. Istina, ovakve pojave često podstiče i ne-


odgovarajuće ponašanje vlasnika, posebno u nekim privatizovanim kompani-jama.

• Veliki problemi u svojinskim odnosima zbog nesprovođenja zakona o restituciji.• Loš kvalitet strateških partnera u pojedinim kompanijama prilikom njihove

privatizacije.• Problemi u vezi sa preispitivanjem nivoa profita i raspolaganjem profitom ino-

stranih kompanija kroz poseban poslovni aranžman sa matičnim firmama ili poslovnim partnerima.

Mogući pravci razvoja• Da bi obezbijedila ekonomski razvoj u dužem periodu i izbjegla sudbinu pe-

riferije EU, Crna Gora treba da usvoji koncept cjelovitosti mjera za povećanje ekonomskih sloboda sa ciljem da do ulaska u EU bude među prvih 20 zemalja u svijetu po nivou ekonomskih sloboda.

• Nastavak privatizacije, uz pojačanu odgovornost države u kontroli sprovođenja ugovora, uz set mjera za prekvalifikaciju zaposlenih koji gube posao, kao i po-novno razmatranje zakona o koncesijama, posebno sa aspekta njegove stimula-tivnosti za ulaganje kapitala – domaćeg i stranog, kao i traženja odgovarajućih aranžmana u tim procesima za zaštitu dugoročnih interesa građana Crne Gore.

• Razvijanje privatno-državnog partnerstva, shvaćenog ne kao razvoj državnog ka-pitalizma ili mješovite ekonomije, već kao uzajamno djelovanje ova dva sektora.

• Dalje ulaganje privatnog kapitala u oblasti kao što su obrazovanje, zdravstvo, komunalna sfera u opštinama kao i u svim ostalim oblastima u cilju rastereće-nja državnog budžeta i mogućnosti da se država fokusira na ključne usluge iz onih oblasti kojima se čuvaju bazična socijalna prava svojih građana.

• Nepovredivost privatne svojine i u tom smislu rješavanje problema sprovođenja restitucije. Brže rješavanje imovinskih sporova, kao i što veća brzina u sprovođe-nju stečajnih postupaka doprinosi uređenosti svojinskih odnosa u Crnoj Gori.

• Zaštita svojine, posebno intelektualne, ne traži samo usvajanje evropske i me-đunarodne legislative već i njihove standarde u sprovođenju te legislative.

• Unapređenje prakse korporativnog upravljanja, a posebno kroz prihvatanje etičkog kodeksa i poštovanje prava zaposlenih, kao i ulaganje u razvoj huma-nog kapitala u korporacijama.

• Uređenje specifičnih oblasti svojinskih odnosa kao što su donacije, filantropi-ja i razmatranje uvođenja poreza na nasljeđe.

• Utvrđivanje odgovornosti regulatornih agencija, kao i Centralne banke i Ko-misije za hartije od vrijednosti, u pogledu tačnosti i transparentnosti obraču-na profita u kompanijama, bankama i privatizaciono-investicionim fondovi-ma, koje su u direktnom poslovnom odnosu sa matičnom kompanijom izvan Crne Gore, što daje mogućnost da se kroz interne cijene utiče na tačnost obra-čuna profita.

• Program promocije preduzetništva i biznisa, odnosno privatne svojine u ško-lama i na univerzitetima, kao i razvoj internog preduzetništva u kompanijama.

INTEGRACIJE U MEĐUNARODNE STRUKTURE

Stanje• Crna Gora je u više organizacija kroz koje se institucionalizuje koncept otvo-

rene ekonomije, posebno Međunarodni monetarni fond i Svjetska banka.• Crna Gora je član CEFTE.• Crna Gora treba uskoro da postane član Svjetske trgovinske organizacije.• Crna Gora se približava EU i NATO-u.• Uloga civilnog sektora u ovoj oblasti je velika i rastuća.

Uočeni problemi• Neshvatanje da se mala ekonomija, kakva je ekonomija Crne Gore, ne može

dominantno oslanjati na veliku državnu upravu, veliku regulativu i političku vlast, odnosno da mala ekonomija treba da ima visok stepen ekonomskih slo-boda.

• Kako svjetsko tržište iskoristiti za razvoj Crne Gore je ključno pitanje koje tre-ba u ekonomiji da rješava država, odnosno politička vlast i suprotno je sve pri-sutnijoj ideji razvoja zatvorene ekonomije u Crnoj Gori.

• Crnogorsko unutrašnje tržište je sada zatvoreno pa otvaranje Crne Gore stva-ra mnogim domaćim kompanijama problem.

Mogući pravci razvoja• Prihvatanje članstva u međunarodnim strukturama ukazuje na činjenice da

i naši partneri imaju svoje interese na crnogorskom tržištu, kao i crnogorska preduzeća na njihovom. U tom smislu treba izbjeći svaki protekcionizam bez obzira na moguće prividne kratkoročne efekte.

• Integracija u CEFTU je za Crnu Goru važna, posebno u fazi približavanja EU. Tu integraciju treba obavljati kroz: slobodnu trgovinu, što utiče na korišćenje naših komparativnih prednosti, uticaj ekonomskih politika članica CEFTE, pogotovo u kraćem roku.

• Razvoj partnerstava kompanija iz Crne Gore sa kompanijama iz regiona, a u cilju zajedničkog širenja tržišta i osvajanja novih proizvoda.


• Ulazak u EU širi mogućnost umrežavanja crnogorske ekonomije u evropsku, što pored slobodne trgovine uključuje i slobodu kretanja kapitala, ljudi i zna-nja. Evropski model integracije znači da će „evropski kapital”, kao i kapital iz svake druge zemlje, biti uložen u Crnu Goru, samo ako je stopa prinosa (pro-fita) veća.

• Korišćenje prednosti koje pruža članstvo u EU podrazumijeva, između osta-log, i poseban odnos prema riziku ulaganja kapitala u Crnu Goru. Crna Gora treba da rizik ulaganja svede na nivo komercijalnih rizika.

• Bez obzira na veliku regulaciju u EU, Crna Gora treba da izabere, gdje je god to moguće, one varijante EU zakonodavstva koje je čine liberalnijom, manje regulisanom i manje zavisnom od političkih uticaja. Crna Gora treba da teži najliberalnijem modelu razvoja mogućem u okviru Evropske unije.

• Stvarati uslove (eksperti, projekti…) za efikasno korišćenje fondova EU, kao i za privlačenje centrala velikih stranih kompanija i njihovo lociranje u Crnoj Gori.

REGIONALNI RAZVOJ

Stanje• U Crnoj Gori su izražene razlike u regionalnom razvoju. U nerazvijenom po-

dručju sjevera u kojem živi oko 33% stanovništva i u kojem je indeks društve-ne izopštenosti (5,9) skoro dva puta veći nego u centralnom području (3,2) i skoro šest puta veći nego u južnom dijelu Crne Gore (1,9).

• Izražena je metropolizacija Crne Gore – Podgorica kao centar raste brže od ostalih djelova Crne Gore, u njoj radi oko 40% ukupnog stanovništva Crne Go-re i stvara preko 50% BDP-a.

• Neravnomjeran je razvoj infrastrukture po pojedinim područjima.

Uočeni problemi• Zaostajanje u razvoju sjevernog područja, što, s obzirom na nacionalnu struk-

turu stanovništva, može ugroziti multikulturalni model razvoja.• Crna Gora je relativno nenaseljena, što povećava troškove svih oblika infra-

strukture, njene izgradnje, održavanja i modernizacije.

Mogući pravci razvoja• Regionalni razvoj je prije svega ekonomsko pitanje. Potrebno je putem tržišne

logike privući kapital i preduzetnike da ulažu u resurse koji realno postoje u nerazvijenim krajevima Crne Gore.

• Shodno EU kriterijumima Crna Gora je jedinstven region na koji će se pri-mjenjivati logika, kriterijumi i mjere Evropske unije. Ipak, potrebno je vodi-ti i „unutrašnju” regionalnu politiku na principima održive tržišne ekonomije i podsticanje projektnog pristupa razvoju sjevernog regiona, ali i nerazvijenih djelova u ostala dva regiona. Na taj način država treba da vodi politiku ravno-mjernog korišćenja svog prostora.

• Smanjenje transakcionih troškova i smanjenje rizika ulaganja kapitala, poseb-no kroz razvoj svih oblika infrastrukture – komunalne, energetske, kao i put-ne i komunikacijske infrastrukture, posebno IT komunikacija, kao i ulaganje u obrazovanje, zdravstvo, kulturu i sport.

• Podsticanje razvijanja preduzetničke klase kao i porodičnog biznisa, uključu-jući i naše građane u dijaspori, uz smanjenje zapošljavanja, posebno mladih ljudi, u administraciji lokalne samouprave.

ZDRAVSTVO I EKONOMSKI RAZVOJ

Stanje• Zdravstveni sistem Crne Gore predstavlja dio zdravstvenog sistema bivše SFRJ

sa naslijeđenim karakteristikama neracionalne i neefikasne organizacije, uz promociju načela dostupnosti zdravstvene zaštite.

• Izdaci za zdravstvo: 6,45% BDP-a i 13,14% ukupnih budžetskih rashoda u 2008. godini.

• Organizacija i finansiranje zdravstvene zaštite zasniva se na dominantnoj ulo-zi javnog sektora, kako u oblasti pružanja tako i obezbjeđivanja sredstava za zdravstvenu zaštitu.

• Reforma zdravstvenog sistema otpočela je reformom primarne zdravstvene za-štite.

• Nizak nivo standarda onemogućava visok nivo zdravstvene zaštite.• Produženje životnog vijeka povećava izdatke za zdravstvo.

Uočeni problemi • Nedostatak unapređenja zdravstvenih indikatora uprkos visokoj zdravstvenoj

potrošnji. • Neefikasno korišćenje zdravstvenih kapaciteta. • Nepovezanost javnog i privatnog sektora i neriješen status privatnog zdravstva

i odnosa privatnih i državnih institucija u oblasti zdravstva. • Nepristupačnost i ograničenost usluga pojedinih zdravstvenih institucija. • Visoka percepcija građana o nivou korupcije u zdravstvu.

Mogući pravci razvoja• Nastavak reforme primarne zdravstvene zaštite; jačanje preventive i zdravstve-

ne edukacije stanovništva. • Univerzalni pristup zdravstvenoj zaštiti. • Povezivanje javnog i privatnog sektora. • Uvođenje dobrovoljnog zdravstvenog osiguranja. • Poboljšanje kvaliteta i efikasnosti pomoću intervencija na strani ponude. • Dodatno ohrabrenje ulaska privatnog kapitala u oblast zdravstva.

85

• Razvijanje zdravstvenog informacionog sistema. • Iznalaženje odgovarajućeg ekonomskog modela kako bi se osigurala zdravstve-

na zaštita starijeg i finansijski nemoćnijeg dijela stanovništva. • Razvoj kapaciteta zdravstvenog turizma.


SOCIJALNI ASPEKTI RAZVOJA

Stanje • Socijalne nejednakosti i socijalni problemi u Crnoj Gori su na nivou koji us-

porava ekonomski razvoj. Oko 11% stanovništva je (2006. godine) ispod lini-je siromaštva, što se posebno odnosi na romsku populaciju u Crnoj Gori. Vi-sok je i GINI koeficijent – 0,359 (2006. godine), što je indikator socijalne raslo-jenosti, a oko 1/3 stanovništva je ekonomski ugroženo.

• Socijalni problemi, posebno problemi lica koja gube zaposlenje u kompanijama koje prelaze na tržišni način poslovanja, se sve više koriste u političke svrhe, što otežava i rješavanje tih socijalnih problema i ekonomski razvoj u cjelini.

• Socijalna politika se vodi na zastarjelom modelu socijalne pomoći i mreže so-cijalne sigurnosti uz velike administrativne troškove njenog sprovođenja.

Uočeni problemi• Koncept socijalnog razvoja sa ekonomskog stanovišta je zastario, visoki su

troškovi njegovog sprovođenja. Informaciona baza za vođenje politike razvoja je nepouzdana, što stvara uslove za političke manipulacije i neefikasnost ova-kvog koncepta.

• Izraženost socijalnih problema u kompanijama i njihovo neadekvatno i nepra-vovremeno rješavanje, često i kroz nasilničke metode i od strane poslodavca i od strane zaposlenih, utiče na povećanje rizika ulaganja kapitala u Crnu Goru i pad njenog brenda kao investicione destinacije.

• Nizak nivo privrženosti zaposlenih kompaniji u kojoj rade (emocionalni kapital).

Mogući pravci razvoja • Gradnja novog ekonomskog modela, slijedeći osnove novog socijalnog mode-

la EU, koji ide u pravcu ulaganja u pojedinca, njegovo znanje i proizvođačke sposobnosti, a manje u sigurnost radnog mjesta i na toj osnovi razvoj socijal-no koherentnog društva.

• Povećanje zaposlenosti, posebno kroz povećanje ekonomskih sloboda i lakšu dostupnost kreditnih sredstava za započinjanje biznisa i mrežu trening centa-ra i centara za prekvalifikaciju i dokvalifikaciju.

87

• Izgradnja sistema vrijednosti koji će, shodno nekadašnjoj tradiciji u Crnoj Go-ri, podsticati svakog pojedinca da ulaže u sebe – u mogućnosti da sam zara-đuje novac za sebe i one koje izdržava, te da se siromaštvo, odnosno socijalni problemi, ne shvataju kao vrlina i izraz poštenja.

• Savremeno tržište i globalna konkurencija pretpostavlja i privrženost zapo-slenih kompaniji u kojoj rade. Graditi sistem vrijednosti i radne etike menad-žmenta u svim kompanijama u Crnoj Gori kojom se razvija privrženost za-poslenih kompaniji, što se postiže kroz ulaganje u emocionalni kapital kom-panije.

• Vođenje socijalne politike na principu solidarnosti podrazumijeva pouzdani-ju dokumentacionu osnovu. Pored unapređenja statistike Monstata, potrebno je ustanoviti i socijalne kartone.

• Preuređenje, unapređenje i smanjenje troškova institucionalne infrastrukture preko koje se vodi socijalni razvoj, sve veća profesionalizacija i smanjenje uti-caja političkih partija u toj oblasti.


EKOLOŠKI ASPEKTI EKONOMSKOG RAZVOJA

Stanje • Crna Gora je proglašena ekološkom državom, što sa aspekta ekonomskog ra-

zvoja utiče na strukturu ekonomije.• Kao članica međunarodnih organizacija i buduća članica EU, Crna Gora je

obavezna da poštuje ekološke standarde i standarde prakse razvijenih zemalja.• U dijelu javnosti preovladava mišljenje da je ekologija sama sebi cilj, što stvara

negativnu mentalnu klimu za korišćenje resursa koje Crna Gora ima za eko-nomski razvoj.

• Velik i rastući broj NVO u ovoj oblasti.

Uočeni problemi• Stvaranje konflikta između ekonomskog i ekološkog razvoja, bolje reći izme-

đu tržišne logike i ekološke dimenzije i mišljenja da samo razvoj zasnovan na državnim preduzećima i intervencionizmu može zaštititi životnu sredinu.

• Nizak nivo znanja iz ove oblasti, ne samo u javnosti već i u institucijama koje se bave ovom problematikom.

• Često stavljanje u centar pažnje biodiverziteta, a ne čovjeka. • Nepoštovanje privatizacionih ugovora i standarda u pogledu ulaganja u zašti-

tu životne sredine. • Generalno, neadekvatno poštovanje obaveza o zaštiti životne sredine od stra-

ne privrednih subjekata kao i građana.

Mogući pravci razvoja• Jačanje institucija i profesionalizam u sprovođenju ekoloških standarda usvoje-

nih na nacionalnom i međunarodnom nivou i na taj način umanjiti često pri-sutni voluntarizam i sadašnju politizaciju ekoloških problema.

• Ekološke kriterijume kompanije moraju shvatiti kao jedan dio institucional-nih uslova (zakona) u kojima posluju, čije nepoštovanje se kažnjava kao i sva-ko kršenje zakona. Ovo stvara obavezu sudskom sistemu da brže rješava kri-vične prijave za ove prekršaje i sprovodi donesene odluke.

89

• Jačanje preduzetničke svijesti o mogućnostima tzv. zelene ekonomije, odno-sno ekološkog preduzetništva u Crnoj Gori, zasnovanog na prirodnim resur-sima kojima raspolaže Crna Gora, kao i ekološkog menadžmenta u postojećim kompanijama koje bi kroz razvoj „ekološki prijateljskih tehnologija” povećale nivo tehnološkog razvoja i primjene savremene tehnologije u Crnoj Gori.

• Unapređenje razumijevanja i znanja o zaštiti životne sredine, posebno u insti-tucijama i kod administracije koja je u vezi sa izdavanjem bilo kakvih dozvo-la, i davanje mišljenja za otvaranje ekološkog biznisa.

• Uspostavljanje adekvatnijeg znanja kako bi se prevazišao voluntarizam u tu-mačenju ekološkog pokreta.

• Informacioni sistem koji pruža detaljne informacije o prirodnim resursima, što olakšava odluke preduzetnika da uđu u zeleni biznis.

• Podsticanje istraživanja i izdavačke djelatnosti.


KULTUROLOŠKE OSNOVE EKONOMSKOG RAZVOJA

Stanje • Dominira mišljenje da kulturološke osnove ekonomskog razvoja nijesu direk-

tno važne za ekonomski razvoj i da je to više oblast našeg folklora.• Neuvažavanje našeg kulturnog nasljeđa, posebno neformalnih pravila (običa-

ja, tradicije, morala, lokalnih normi, čojstva, junaštva) prilikom donošenja za-kona često je jedan od razloga njihovog neefikasnog sprovođenja.

• Crna Gora je multikulturalna zajednica koja još uvijek ne koristi te razlike kao ekonomski resurs.

Uočeni problemi • Udaljavanje od kulturoloških osnova na kojima je opstalo stanovništvo na pro-

storu Crne Gore i nekritičko prihvatanje svega što dolazi spolja, s jedne stra-ne je razvilo osjećaj straha od manje vrijednosti, a sa druge strane, taj osjećaj straha razvija ideologiju odbrane zatvaranjem od spoljnog svijeta.

• Nedostatak samopouzdanja u uslovima otvorenosti stvara klimu straha od greške, odnosno straha od pokušaja da se uradi nešto novo. Slijedi se put iner-cije i sigurnosti koja proizilazi iz iskustva.

• Neshvatanje našeg kulturnog nasljeđa kao jedne od specifičnih dimenzija pro-izvoda i usluga sa ovog područja, odnosno neshvatanje kulturnog nasljeđa kao izvora biznis ideja i razvoja tzv. „kulturne industrije”.

• Nedovoljno ulaganje u očuvanje kulturnog nasljeđa.• Nedozvoljene mahinacije u sticanju brzog profita.

Mogući pravci razvoja • Promovisanje preduzetničkih poduhvata iz ekonomske istorije Crne Gore, pri-

mjena tehnoloških pronalazaka (štamparija, radio), tržišnih institucija među mladima.

• Razumijevanje kulturnog ambijenta nastanka kapitalizma u danas razvijenim zemljama, uticaj tehnoloških otkrića u prošlosti na život tadašnjih i budućih generacija i primjene tih iskustava na naše današnje prilike.

91

• Promovisanje kulturnog nasljeđa kroz integralni informacioni sistem, a kroz davanje informacija javnosti koje bi mogle biti osnova za dobijanje ideja za bi-znis.

• Korišćenje kulturnog nasljeđa i baštine u cilju ekonomskog razvoja. • Dosljedno djelovanje institucija pravnog sistema na nedozvoljene mahinacije

u procesu sticanja profita. • Ustanovljenje lista rizičnih poslovnih subjekata.


SPORT I RAZVOJ SAMOPOUZDANJA

Stanje• Sadašnje shvatanje fizičke kulture i sporta je usmjereno kao na oblast zabave i

igara. • U osnovi, sport se ne doživljava kao ekonomska aktivnost niti kao oblast po-

sebno važna za ekonomski razvoj. Manji broj ljudi sport posmatra kao izvor svoje trenutne ili dugoročne egzistencije.

• Ulaganje u sport je nedovoljno – na nivou nekoliko miliona ili manje od 1% BDP-a.

• Sport se tretira kao potrošnja.• Istraživanja Fakulteta za sport iz Nikšića ukazuju na zabrinjavajuće stanje fi-

zičke kondicije kod mladih ljudi.

Uočeni problemi• Shvatanje sporta kao aktivnosti vezane za dokolicu i zabavu u pravcu tretira-

nja ove aktivnosti kao ekonomskog dobra.

Mogući pravci razvoja • Sport treba koristiti kao ekonomsko i društveno dobro u cilju:

– povećanja zdravlja i fizičke kondicije ljudi; – razvoja samopouzdanja kod ljudi i razvoja konkurentskog duha kao i razvo-

ja individualnosti u okvirima saradnje (timskog rada); – rješavanja savremenih problema mladih (prije svega droga, alkohol, krimi-

nal); – neposrednih ekonomskih efekata (ulaganje, profesija, tzv. industrija sporta); – stvaranja povoljnog imidža na međunarodnom tržištu.

• Povećanje ulaganja u bazu sporta (škole, mjesne zajednice, univerziteti) i u fi-zičku kulturu uopšte.

• Povećanje ulaganja u uslove za fizičku kulturu u svakoj kompaniji i opštini.• Ulaganje u fizičku kulturu i sport podsticati mjerama fiskalne politike.• Razvijati institucionalni okvir za ulaganje privatnog kapitala u sport.• Sprečavanje nezakonitih radnji i korupcije u profesionalnim klubovima.

JAVNI MENADŽMENT I EKONOMSKI RAZVOJ

Stanje• Postojeći javni menadžment je koncentrisan u državnoj administraciji i poli-

tičkim partijama, sa malim učešćem NVO, asocijacija građana, stručnih udru-ženja, biznis asocijacija, organizacija mladih i sl.

• Visoki troškovi javnog menadžmenta kroz visoku javnu potrošnju (oko 50% BDP-a), veliki broj zaposlenih (oko 53.000 lica, skoro 1/3 ukupno zaposlenih u Crnoj Gori), sve glomazniji i skuplji sistem regulatornih agencija, decenijama nepromijenjena organizacija i metod rada državnih organa.

• Kvalitet javnog menadžmenta, između ostalog, karakteriše: korupcija i protek-cionizam, konflikt interesa, nedovoljna efikasnost i sporost donošenja odluka kao ozbiljna ograničenja za ekonomski razvoj.

• Netransparentnost u procesu odlučivanja i donošenja zakona i uredbi.

Uočeni problemi• Kako organizovati institucije i državnu administraciju i kako uključiti ostale

društvene institucije u upravljanje javnim poslovima i stvaranje uslova za ra-zvoj preduzetničko-inovativne ekonomije.

• Uticaj političkih partija na rad upravnih odbora u državnim kompanijama ili onim sa većinskim državnim vlasništvom.

Mogući pravci razvoja• Prelazak sa koncepta osamostaljenog državnog upravljanja javnim poslovima

na koncept jačanja uloge društva. • Promjena političkog sistema u pravcu veće afirmacije neposrednog učešća gra-

đana u vlasti, posebno na lokalnom nivou, kao i većeg učešća organizacija ci-vilnog sektora.

• Podjela nadležnosti zakonodavne, sudske i izvršne vlasti u pogledu donošenja i sprovođenja razvojnih i tekućih ekonomskih odluka.

• Racionalizovanje načina i metoda vršenja funkcija države (a time i politički uticaj) u cilju njenog fokusiranja na ključne uloge i povećanje kvaliteta njiho-vog obavljanja kroz:


– prenošenje dijela poslova koje sada vrše ministarstva na profesionalne i stručne institucije (kao npr. nauka i istraživanje, kultura, informatika, teh-nologija…);

– obavljanje niza sadašnjih funkcija države kroz privatno-javno partnerstvo i privatne domaće ili strane institucije;

– obavljanje nekih poslova u kooperaciji sa državama iz susjedstva (npr. bez-bjednost, kontrola letjenja…).

• Razvijati nove uloge za državu, odnosno političku vlast u oblasti ekonomskog razvoja, a prije svega: – promovisanje uloge pojedinca u ekonomskom razvoju, a kroz podsticanje

sis tema vrijednosti, zasnovanog na novom znanju i uspjehu i stvaranje po-voljne klime za izbor biznisa kao životnog zanimanja;

– funkcija obrazovanja u najširem smislu treba da bude ključni zadatak drža-ve, bez obzira na to da li je ona u privatnom ili javnom sektoru, da li se ili ne finansira iz budžeta;

– ulaganje u viziju razvoja – a kroz traženje odgovora kako iskoristiti svjetsko tržište za svoj razvoj i kako izbjeći EU periferiju, što posebno znači da Vlada treba da podstiče: (1) upotrebu i razvoj novih tehnologija; (2) povećanje kva-liteta menadžmenta u privatnim i državnim kompanijama; (3) razvoj mre-že inovacionih i istraživačkih centara, odnosno informatičke infrastruktu-re; (4) razvoj svih vidova infrastrukture, posebno IT i ostalih vidova komu-nikacionih tehnologija;

– ulaganje u poštovanje etičkog kodeksa zaposlenih u administraciji i pove-ćanje kvaliteta znanja i sposobnosti svakog zaposlenog koji prima platu iz budžeta.

• Donošenje Agende za smanjenje javne potrošnje, a u cilju svođenja državne po-trošnje na 30% BDP-a u sljedećih 15 godina, polazeći od današnjih svjetskih kriterijuma u razvoju ekonomskih sloboda na platformi da: – država je fokusirana na ključne usluge kojima stimuliše razvoj biznisa (efi-

kasne institucije, sudski sistem, infrastruktura…); – ne brojna, već sposobna, profesionalna, depolitizovana i poštena administra-

cija, administracija sklona inovacijama i preduzetničkom razmišljanju, spo-sobna da komunicira sa širim okruženjem i razumije globalne megatrendo-ve razvoja i administracija koja je plaćena shodno nivou produktivnosti svog rada, i u tom smislu visoke plate za profesionalce u državnoj upravi;

– prenošenje dijela troškova sadašnjih državnih izdataka (u zdravstvu, škol-stvu i sl.) na pojedince i domaćinstva i privatni kapital;

– uvođenje najsavremenije tehnologije u organizaciju i u poslove državnog upravljanja i povezanost sa međunarodnim institucijama.

DOMINANTNI TRENDOVI RAZVOJA

Stanje• Nedefinisan odnos između onoga što treba da finansira država (jaka uloga dr-

žave u ekonomiji) i koncepta da se pravci razvoja određuju kroz sadejstvo in-stitucionalnog okvira i djelovanja tržišta.

• Postoji oko 20 strategija razvoja na nivou države koje međusobno nijesu usa-glašene i uglavnom se ne sprovode.

• U konceptu razvoja preovladava logika zatvorenog domaćeg tržišta i strah od konkurencije, nedostatak znanja i hrabrosti za preuzimanje rizika za donoše-nje ključnih razvojnih odluka, kao i nejasna procedura donošenja ključnih od-luka iz oblasti ekonomskog razvoja.

• Nejasnost kriterijuma za izbor sadašnjih prioriteta razvoja, s obzirom na nji-hovu nedovoljnu razvojnu snagu i rizik u uslovima ekonomske nestabilnosti.

• Velikim dijelom sadašnji rast je zasnovan na nerazmjenjivoj robi (npr. trgovina i građevinarstvo), finansiran kreditima, što je povećavalo javni i privatni dug.

Uočeni problemi• Kako zamijeniti logiku razvoja zasnovanu na velikim očekivanjima od države

i na malom unutrašnjem tržištu logikom koja polazi od šireg i svjetskog trži-šta u kojoj su menadžeri kompanija, preduzetnici, stručnjaci i istraživači ključ-ni faktor kompetitivnog razvoja.

• Insistiranje na razvoju malih i srednjih preduzeća, a bez naglašavanja potrebe razvoja velikih preduzeća, oko kojih bi se formirali lanci malih i srednjih pre-duzeća (klasteri).

• Velike barijere biznisu, što usporava razvoj ovog sektora.

Mogući pravci razvoja• Ulaganje u razvoj institucija i korporativno upravljanje:

– razvoj ekonomskih sloboda i preduzetništva i podsticanje razvoja domaće preduzetničke klase;

– ulaganje u dinamičku sposobnost kompanija (kompetitivnost), posebno kroz kvalitet menadžmenta i ljudskog i emocionalnog kapitala i tehnologije;


– privlačenje svjetskih kompanija da osnivaju svoje centrale („head office”) u Crnoj Gori i podsticanje strateških partnerstava;

– investicije u proizvode konkurentne za strana tržišta.• Stvaranje uslova i ulaganje u razvoj prioritetnih privrednih djelatnosti:

– infrastrukturu, stvarajući uslove za razvoj turističkog tržišta i razvoj turiz-ma na ukupnom prostoru Crne Gore i u cilju ravnomjernijeg razvoja Crne Gore;

– industriju, modernizujući postojeću i razvijajući novu industriju, prije sve-ga zasnovanu na novom znanju i inovacijama i na korišćenju domaćih pri-rodnih resursa i mineralnih sirovina;

– proizvodnju hrane i razvoj poljoprivrede, posebno u funkciji turizma; – proizvodnju energije i čiste vode; – ekološko preduzetništvo i zelenu ekonomiju; – razvoj nauke, istraživanja i novih tehnologija.

• Ulaganje u uslove za razvoj ekonomskog kvanta, a kroz: – povećanje znanja, komunikacionih sposobnosti i tehnološke osposobljeno-

sti svakog pojedinca; – povećanje kreativnosti i proizvodnje ideja kod svakog pojedinca; – razvoj sistema vrijednosti svakog pojedinca, kao i društva u cjelini, zasno-

vanog na znanju; – podsticanje emocionalnog kapitala i samopouzdanja svakog pojedinca.

• Razvoj klastera (tehnološki povezane ekonomske cjeline zasnovane na novim proizvodima) i na toj osnovi razvoj malih i srednjih preduzeća.

• Ostvarivanje navedenih pravaca razvoja podrazumijeva: – tehnološku platformu i razvijenost tehnologija (izrada Strategije tehnološ-

kog razvoja Crne Gore i industrije koje treba razvijati); – jezik kao platformu (obavezno znanje engleskog jezika u administraciji i

svim državnim institucijama u Crnoj Gori, kao i podsticanje učenja kine-skog jezika);

– platformu svjetske valute (očuvanje EURA kao valute); – platformu za razvoj svih finansijskih usluga i elektronske komunikacije, uz

primjenu međunarodnih standarda zaštite privatnosti bankarskih računa i poslovanja banke;

– prihvatanje i razvoj globalne poslovne kulture i gradnja brendova; – platformu tržišne valorizacije naše kulturne autentičnosti; – platformu istraživačkih i inovatorskih aktivnosti i proizvodnje novih ideja; – ekološku platformu, posebno racionalnog korišćenja prostora, sa naglaskom

na zabrani pretvaranja poljoprivrednog, šumskog i ostalog zem ljišta u gra-đevinsko.

PROJEKTOVANI RAZVOJ (scenario sustizanja EU prosjeka)

Stanje• Stopa rasta u Crnoj Gori sada zavisi prije svega od investicija, posebno stranih,

njihove visine i strukture, kao i od stanja na svjetskom tržištu kapitala, što uti-če na njene oscilacije iz godine u godinu.

• Zaduženost crnogorske ekonomije, mjerena i javnim i privatnim dugom, do-stigla je granicu održivog razvoja, i posebno je nepovoljna struktura ulaganja po osnovu duga (prije svega u nerazmjenjiva dobra koja ne odbacuju ili odba-cuju manji prinos).

• Relativno mali broj preduzeća u Crnoj Gori, kao i problem da se oko 95% BDP-a stvara u svega 2000 preduzeća.

• Struktura BDP-a u Crnoj Gori pokazuje malo učešće svih vidova proizvodnje (oko 33%) i visoko učešće usluga (67%).

Uočeni problemi• Kako postići stopu rasta crnogorske ekonomije koja obezbjeđuje njenu održi-

vost i sustizanje evropskog prosjeka dohotka po glavi stanovnika? • Kolika je moguća stopa zaduženosti crnogorske ekonomije (države, preduzeća

i domaćinstva) koja ne ugrožava održivost ekonomskog razvoja?

Mogući scenario potencijalne stopa rasta BDP-a• Korišćenjem kvantitativnih modela za procjenu potencijalne stope rasta BDP-

a u dužem periodu, dobijena je stopa potencijalnog rasta BDP-a od 5,3% godiš-nje, što bi Crnu Goru dovelo do EU prosjeka u sljedećih 30 godina.

• Scenario ukazuje na mogućnosti, a ne na unaprijed determinisana i garanto-vana rješenja. On ukazuje na potencijalne stope rasta, ukazuje na potencijal-ne mogućnosti razvoja u Crnoj Gori i ima značaj za orijentisanje ekonomske i poslovne politike u vremenu.

• Potencijalna stopa rasta od 5,3%, ukoliko bi stopa rasta u EU bila oko 2% („bu-siness as usual”), kako stoji u njenim strateškim dokumentima, rezultirala bi godišnjom stopom sustizanja EU oko 3,3% godišnje. Pod tim pretpostavkama


Crna Gora bi kroz 30-ak godina sustigla EU prosjek, što bi sa stanovišta isto-rijske distance bio epohalni rezultat.

• Ova stopa bi predstavljala prosječnu stopu godišnjeg rasta BDP-a u periodu do 2030. godine, što znači da bi, pogotovu u početku, realna stopa bila znatno iznad potencijalne, a potom bi se vremenom smanjivala i bila ispod potencijal-ne stope rasta.

• Da bi se ova potencijalna stopa postigla, neophodno je: – ostvariti održivost bilansa plaćanja, odnosno zaduživanja Crne Gore koje je

limitirano rastom BDP-a; – postepeno povećavati doprinos tehnologije, novog znanja, inovacija i pro-

duktivnosti rasta BDP-a u Crnoj Gori; – izgrađivati institucionalni sistem koji smanjuje rizik i povećava povjerenje

investitora i povoljno utiče na priliv stranog kapitala motivisanog većom sto-pom prinosa na uloženi kapital, zbog sada neiskorišćenih resursa i potenci-jala u Crnoj Gori;

– veća štednja u Crnoj Gori (države, kompanija, pojedinci) i njenom ulaganju u produktivne investicije;

– promijeniti strukturu ekonomije, a u pravcu povećanja doprinosa rastu BDP-a inovativnog industrijskog sektora i ulaganja u razmjenjiva dobra, od-nosno konkurentne proizvode za strana tržišta;

– smanjiti socijalne i regionalne nejednakosti u Crnoj Gori; – stimulisati poreski sistem za ulaganje kapitala.

INTEGRACIJA U EVROPSKE I EVROATLANTSKE STRUKTURE

D ruga polovina XX stoljeća opredijelila je dva osnovna strateška pravca inte-gracija zemalja Evrope – to su integracije u evropske i evroatlantske struktu-re. Vrijeme je potvrdilo da su evropske zemlje prepoznale interes snaga ovih

nadnacionalnih organizacija, strateški koncept njihovog daljeg razvoja i širenja, nji-hovu fleksibilnost i pravovremeno prilagođavanje globalnim izazovima bezbjedno-sti, stabilnosti i prosperiteta. Ove integracije obilježavaju i XXI stoljeće.

Osnovni ciljevi evropskih i evroatlantskih integracija su: sigurnost, stabilnost, zajedničke vrijednosti i prosperitet. Sami motivi integracija mijenjali su se u funkci-ji vremena. Motivi integracija prilikom osnivanja NATO-a i onoga što danas pred-stavlja EU, bili su drugačiji u odnosu na redefinisane integracione prioritete koji eg-zistiraju danas.

Vrijeme je potvrdilo da su evropske zemlje izabrale ekonomske integracije kao stub evropskih integracija, dok su evroatlantske integracije opredijeljene strategij-sko-bezbjednosnim motivima. Politički i sociokulturološki aspekti integracija slije-de ove osnovne motive. Vremenom, osovina ekonomske integracije proširena je so-cioekonomskim motivima za integraciju, dok je kulturna raznolikost ostala kao bo-gatstvo integracionih struktura.

Evropska unija danas je zajednica 27 država, u kojoj na 4,3 miliona km2 živi oko 500 miliona stanovnika (7% svjetske populacije koja kreira 30% svjetskog BDP-a) i u kojoj se službeno komunicira na 23 jezika, gdje se zajedničke politike sprovode pre-ko veoma razgranatog mehanizma institucija koje objedinjuje i uređuje pravna teko-vina Unije (Acquis Communautaire).

Više evropskih zemalja kandiduje se za ulazak u EU – tu je i Crna Gora. Nakon pet talasa proširenja, za preostale evropske zemlje koje su van EU, posebno za zemlje Zapadnog Balkana, ulazak u EU predstavlja strateški srednjoročni prioritet.

Stupanjem na snagu Lisabonskog sporazuma, EU je položila ispit institucional-ne konsolidacije i pokazala spremnost da se suoči sa izazovima kompetitivnosti koje donosi XXI stoljeće. EU ima viziju na koju se mora računati na međunarodnoj sceni u decenijama koje su ispred nas.

NATO je danas najmoćnija i najbrojnija bezbjednosna organizacija koja je, da bi opstala u radikalno promijenjenom geopolitičkom, geostrategijskom i geoekonom-skom okruženju, morala otpočeti sa reformama svoje strukture, ciljeva, snaga za nji-hovo sprovođenje, ali i uspostavljati partnerske odnose saradnje sa drugim međuna-rodnim organizacijama.


NATO je otvorio vrata i novim članicama. Približavanjem Crne Gore NATO-u i punopravnim članstvom Crna Gora želi da dobije politički, bezbjednosni i ekonom-ski okvir za svoj uspješan sveukupni razvoj.

Crna Gora kroz integracije u evropske i evroatlantske strukture istovremeno podstiče svoj ekonomski razvoj kao i razvoj demokratskog društva. U tom smislu, NATO predstavlja najmoćniji političko-vojni savez na svijetu koji svakoj zemlji čla-nici daje čvrstu garanciju da će njen suverenitet i teritorijalni integritet biti očuvan, a da će ekonomski razvoj biti stabilan.

EU je veliko tržište koje pruža mogućnost za ekonomske integracije malih ekono-mija, a daje okvir za razvoj države vladavine prava. U krajnjem, integracije u evrop-ske i evroatlantske strukture treba da postaju ključna poluga rasta životnog standar-da i prosperiteta Crne Gore.

KOMPATIBILNOST EU I NATO-a U SISTEMU KOLEKTIVNE BEZBJEDNOSTI

Stanje • Zajednička bezbjednosna i odbrambena politika (CSDP) će eventualno rezul-

tirati uspostavljanjem zajedničke odbrane EU, kada takvu odluku jednoglasno donese Evropski savjet. CSDP ne ugrožava poseban karakter bezbjednosne i odbrambene politike članica EU koje su ujedno i članice NATO-a.

• Institucionalizuje se sve širi koncept evropske zajedničke bezbjednosne politi-ke, kroz segmente: razvoj civilnih i vojnih kapaciteta EU, aktivnosti EU u bor-bi protiv terorizma i civilne i vojne operacije EU.

• U globalnom svijetu pojavili su se novi, teško predvidljivi, izazovi sigurnosti, koji nijesu primarno vezani uz vojnu silu (pitanja granica, etnička, nacionalna, vjerska pitanja, nekontrolisane migracije, pitanje izbjeglica iz kriznih žarišta, zagađivanje životne sredine, najrazličitiji oblici kriminala, distribucija droge, pranje novca, trafiking ljudskim bićima, proliferacija nuklearnog naoružanja i opreme, terorizam, i sl.).

• Bezbjednost regiona – raspad SFRJ i ratovi koji su se desili na njenom prosto-ru su pokazali svu složenost naslijeđenih društvenih, ekonomskih, etničkih i teritorijalnih problema. Balkan je bio prostor gdje se dogodio važan iskorak u unapređenju odnosa NATO-a i EU. Zbivanja na Balkanu su omogućila NATO-u da izvrši praktičnu transformaciju oblika postupanja u novonastalim okol-nostima.

• NATO je najadekvatniji kišobran unutar kojeg će se projekat ESDI razvijati.• CSDP, odnosno CFSP, sprovode Visoki predstavnik Unije za spoljne poslove

i politiku bezbjednosti i države članice EU. Za sva vojna i odbrambena pita-nja članice EU donose odluku jednoglasno. Finansiranje CSDP dijelom tereti budžet EU, a dijelom izdvajanja idu iz budžeta samih članica EU.

Uočeni problemi• Postoje objektivne teškoće u realizaciji koncepta evropskog bezbjednosnog i

odbrambenog identiteta – ESDI. Princip prihvaćen kao „tri D” (ne dupliranje,


ne odvajanje, ne diskriminacija) pretpostavlja osnov razvoja ESDI unutar NA-TO-a.

• Akcije u kojima su učestvovale snage NATO-a i EU pokazale su čitav niz teh-ničkih problema: nepostojanje zajedničkih standarda naoružanja, tehnike i opreme.

• Za razvoj koncepta ESDP ne postoje razrađeni jasni mehanizmi i pravila pod kojim uslovima, kada, kako i koliko EU može računati na upotrebu NATO ka-paciteta.

Mogući pravci razvojaEvropska bezbjednosna i odbrambena politika

• ESDI će se u budućem razdoblju formirati u zavisnosti od opšteg razvoja evropskih integracionih kretanja, kao i ostalih aktera međunarodne zajednice.

• Članice EU moraće u budućnosti računati na atlantsku sigurnosnu komponen-tu.

• Od NATO-a će zavisiti koliku samostalnost će ESDI imati. • Jačaće aktivnosti javne diplomatije EU.• Postizaće se viši stepen kompatibilnosti snaga EU namijenjenih za ostvariva-

nje ciljeva zajedničke bezbjednosne politike.• Lisabonski ugovor ostavlja dovoljno prostora svim stručnim službama koje će

iz njega u budućnosti izvoditi niže pravne akte i dokumente da konkretnije de-finišu način finansiranja, način odlučivanja, ali i način sprovođenja CSDP.

• Članstvo u NATO-u ne mora biti prepreka izgradnji evropske bezbjednosne strukture.

• U budućnosti je moguće da će EU razvijati odgovarajuću strukturu vojnog i političkog djelovanja.

Pravci reformi i razvoja NATO-a

• Redefinisanje vlastite strukture, ciljeva i konkretnih operabilnih snaga – defi-nisanje pod kojim uslovima i za koje zadatke se NRF snage upućuju na teren, kao i definisanje načina finansiranja troškova NRF.

• Jasno određivanje vrste misija koje NATO želi sprovoditi i granice svog djelo-vanja kroz Novi strateški koncept.

• U narednih pet godina realno je očekivati da će većina zemalja Zapadnog Bal-kana težiti da postane članice NATO-a.

• Definisanje odnosa sa drugim zemljama koje nijesu članice NATO-a, a naro-čito sa Rusijom.

• Razvijanje i dalje jačanje odnosa partnerstva i multilateralne saradnje. • Insistiranje na zajedničkim humanitarnim vrijednostima i univerzalnim pravi-

ma i razvoju demokratije, kao polaznoj osnovi za sve zajedničke globalne akcije. • Odnos NATO i OEBS – saradnja u krizama širom svijeta koja će se nastaviti i

ubuduće.

OTVARANJE DIJALOGA SA EVROPSKOM UNIJOM

PRETPRISTUPNI DIJALOG SA EUStanje

• Crna Gora je potencijalni kandidat za članstvo u EU. Sporazum o stabilizaci-ji i pridruživanju, potpisan 15. 10. 2007. godine, stupio je na snagu početkom maja 2010. godine, a obaveze po pridruživanju treba da se realizuju do polovi-ne 2014. godine.

• Za taj proces priprema se Nacionalni program za integraciju 2010-2014. godi-ne sa jasnim planom harmonizacije zakonodavstva, jačanjem institucija i is-punjavanjem kriterijuma pristupanja EU.

• Unija pruža Crnoj Gori finansijsku podršku kroz program pretpristupne po-drške. IPA je na nivou od 35 miliona € godišnje.

• U procesu stabilizacije i pridruživanja Evropska komisija pomaže zemlji, pra-ti reforme i važan je partner u izgradnji odnosa EU i Crne Gore. Unija otvara svoje delegacije u trećim zemljama.

• Unija ima mnogo unutrašnjih resursa: talenat i kreativnost građana, jaku indu-strijsku bazu, razvijen uslužni sektor, kvalitetan poljoprivredni sektor, razvije-nu pomorsku tradiciju, jedinstveno tržište i jednu valutu, poziciju najvećeg tr-govinskog bloka na globalnoj sceni i vodeće destinacije za strana ulaganja.

Uočeni problemi• Posljednjih godina Evropa prolazi kroz period duboke transformacije. Nastala

globalna kriza je izbrisala godine ekonomskog i društvenog napretka i otkri-la strukturne slabosti u ekonomijama EU 27. Stoga je Evropska komisija pri-premila novu razvojnu viziju, Nacrt razvojne strategije EU – Evropa 2020, ko-ja treba da bude i okvir razvoja Crne Gore u narednoj dekadi.

• Zadovoljavanje kriterijuma pristupanja: 1. stabilnost demokratskih instituci-ja, vladavina prava, poštovanje ljudskih prava i zaštita manjina (sa akcentom na nezavisnosti pravosuđa i borbi protiv korupcije); 2. postojanje funkcional-ne tržišne privrede i sposobnost suočavanja sa konkurentskim pritiskom i trži-štem EU; 3. sposobnost preuzimanja obaveza koje proističu iz članstva, uklju-čujući ciljeve političke, ekonomske i monetarne unije; 4. prilagođavanje admi-nistrativnih, upravnih i pravosudnih struktura normama EU; 5. integracioni


kapacitet EU i 6. puna implementacija obaveza iz SSP. Za buduće države člani-ce pristupni pregovori sve su komplikovaniji i zahtjevniji.

• Složenost evropskih propisa i potreba jačanja administrativnih kapaciteta za njihovo usvajanje i sprovođenje.

• Jačanje administrativnih kapaciteta za povlačenje sredstava iz IPA fondova.• Nepostojanje instituta lobiranja u pretpristupnom dijalogu za ostvarenje inte-

resa i unapređenje komunikacije sa EU institucijama.

Mogući pravci razvojaPristupni dijalog

• Nakon Mišljenja EK i dostizanja statusa kandidata za članstvo, potrebno je for-mirati koordinacioni mehanizam za buduće pregovore.

• Usvajanje Nacionalnog programa za integraciju 2010-2014. godine (NPI), sa ja-snim planom zakonodavstva, planom razvoja ljudskih resursa za integracije i finansijskim planom integracija, uz nastavljanje reforme državne uprave.

• Pristupni pregovori mogu početi već 2011. godine. Faza skrininga trajaće go-dinu, a pregovori mogu biti okončani i do 2014. godine.

• Tokom procesa pristupanja Crna Gora se sve više mora usmjeravati na praće-nje ključnih dokumenata koji opredjeljuju razvoj i razvojnu politiku Unije, kao i samog Lisabonskog ugovora, što će značiti važne promjene u samom sistemu makromenadžmenta zemlje u svim oblastima.

Saradnja sa institucijama

• Kvalitet efikasnog uključivanja u rad institucija zavisiće i od toga koliko Crna Gora pokaže spremnosti i fleksibilnosti u adaptiranju na takozvani „commu-nity method”.

• Saradnja EP sa parlamentima u regionu Zapadnog Balkana odvija se kroz stal-ne interparlamentarne dijaloge. Dva puta godišnje sastajaće se Parlamentarni odbor za stabilizaciju i pridruživanje, kao forum na kojem će poslanici Skup-štine Crne Gore i EP razmjenjivati mišljenja o evropskoj integraciji.

• U procesu pristupanja od velikog značaja je i regionalna saradnja između par-lamenata, koja se realizuje kroz rad Regionalnog savjeta za saradnju (RCC).

• U pripremi za budući evropski parlamentarni sistem važno je da crnogorski parlamentarci izgrađuju „evropski” pogled na predstojeće zajedničke politič-ke izazove.

• Crna Gora u toku cijelog procesa integracija, bez obzira na to da li je u statu-su zemlje kandidata ili potencijalni kandidat, mora izgrađivati svoj imidž kao zemlja partner EU.

• Kao zemlja kandidat Crna Gora treba da učestvuje u radu tzv. „Gymnich” sa-stanaka.

• U procesu pristupanja posebnu pažnju treba posvetiti obuci sudija, upoznava-nju sa procedurama i praksom Suda pravde EU i načinom njegovog funkcio-

105

nisanja. Ostvarivanjem punopravnog članstva, Crna Gora dobija mogućnost da u sastav Suda ima jednog sudiju.

• Saradnja sa Evropskim revizorskim sudom započinje u procesu pristupanja, kroz kontrolu korišćenja EU fondova.

• Sa Evropskom centralnom bankom (ECB), zbog specifičnosti monetarnog si-stema Crne Gore, potrebno je, već u pristupnoj fazi, intenzivirati saradnju.

• Treba težiti uspješnoj saradnji sa finansijskim institucijama kao što su EIB i EBRD.

• U cilju razvoja demokratije, unapređenja civilnog i socijalnog dijaloga, jačanja mreža civilnog društva i intenziviranja razmjene iskustava i najbolje prakse, treba ostvariti saradnju sa Ekonomsko-socijalnim komitetom kroz rad Kon-takt grupe za Zapadni Balkan i Foruma civilnog društva Zapadnog Balkana.

• Treba razvijati saradnju sa Radnom grupom za Zapadni Balkan.

POSTPRISTUPNE OBAVEZE U EUUočeni problemi

• Potreba konsolidacije EU institucija, efikasniji sistem odlučivanja, jedinstvene spoljne akcije Unije.

• Ostvareni progres nije bio dovoljan da se podigne konkurentnost u odnosu na ostali razvijeni svijet.

• Potreba pravljenja „koalicija” na bazi zajedničkih interesa (manjih) država članica. Trend uklapanja Crne Gore kao male zemalje u velik i složen sistem evropskih institucija moguć je i kroz pravljenje koalicija ili preko delegiranja drugim zemljama prava da učestvuju i predlažu najbolje politike u određenim tijelima i institucijama u njeno ime.

• Branjenje nacionalne pozicije, kroz stvaranje koalicija i pravljenje kompromisa. U cilju što bolje pripreme za buduće učešće u radu Evropskog savjeta, za Crnu Goru je od izuzetne važnosti da prati tzv. predsjedničke zaključke.

Mogući pravci razvojaU kratkoročnom i srednjočnom periodu

• Interna konsolidacija kroz punu primjenu Lisabonskog ugovora i efikasna upo-treba budžeta EU. Rast kompetitivnosti EU. Šesti krug proširenja (Zapadni Balkan) može biti realizovan i u više talasa do kraja ove decenije.

• Razvojna strategija Evropa 2020 definiše ključne razvojne ciljeve u oblasti za-poslenosti, R&D investicija, klimatsko-energetskih ciljeva, obrazovanja i sma-njenja siromaštava, kroz sedam inicijativa. Crna Gora treba da prati ove smjer-nice.

• Crna Gora će imati šest evropskih parlamentaraca kada jednog dana bude pu-nopravna članica EU.

• Ukoliko se usvoji princip profesionalizma i rotacioni princip članova EK po-slije 2014. godine, sve zemlje „šestog” proširenja (Crna Gora) ne bi imale svog

Mehanizmi za postizanje kompetitivnosti – Integracija u evropske …


komesara, ali neće biti „odsutne” iz Komisije duže od jednog mandata. Nove zemlje članice dobiće mogućnost da se njeni zvaničnici i službenici po sistemu nacionalnih kvota zapošljavaju u različitim strukturama Komisije i na višem hijerarhijskom nivou.

• Ostvarivanjem punopravnog članstva u EU, Crna Gora će aktivno učestvovati u radu svih institucija i tijela Unije. Ključni izazov nije samo ostvariti formal-no članstvo već kako tu poziciju efektivno koristiti u institucionalnom siste-mu EU.

• Postpristupne obaveze Crne Gore u EU biće kao i obaveze svih drugih država članica bez izuzetaka.

• EU ima i sporazume o pridruživanju sa prekomorskim teritorijama (Afrika, Karibi, Pacifik), kao i tzv. Mediteranske sporazume sa arapskim državama Sre-dozemlja i Izraelom, koji obuhvataju politički dijalog i uzajamno otvaranje tr-žišta, postepeno približavanje/usklađivanje zakonodavstava, posebno u sferi ekonomije, kao i međusobni nadzor nad ostvarivanjem obaveza iz sporazuma.

• Sporazumi o saradnji i akcioni planovi će se dalje širiti, posebno sa zemljama tzv. Istočnog partnerstva.


• Unija računa na sistem zajedničkih vrijednosti koje gradi.• Faktori koji će uticati na strateške odluke veoma su kompleksni i ne mogu se

u potpunosti predvidjeti i percipirati.• Otvoreno pitanje je i da li će intenziviranje integracionih procesa van granica

Evrope doprinijeti jačanju unutrašnjih veza u samoj Uniji, ili će na njih utica-ti tako da ih oslabi.

• Poslije stupanja na snagu Lisabonskog ugovora, pred EU stoji veliki izazov u domenu spoljne politike.

NACIONALNI SISTEM BEZBJEDNOSTI CRNE GORE

Stanje• Usvojena je Strategija nacionalne bezbjednosti Crne Gore, kojom se definišu

razvoj i funkcionisanje sistema nacionalne bezbjednosti, određuju bezbjedno-sni ciljevi, moguće reagovanje države Crne Gore, sistem nacionalne bezbjed-nosti i potrebni resursi. Njome se, takođe, potvrđuje državno opredjeljenje Cr-ne Gore da preduzme sve neophodne aktivnosti kako bi ispunila uslove za nje-nu integraciju u evropske, evroatlantske i druge međunarodne bezbjednosne strukture.

• Strateški cilj Crne Gore je da postane punopravni član NATO-a i EU. • Iskustvo ukazuje da je najefikasniji model za ostvarivanje nacionalne bezbjed-

nosti malih država, kao što je Crna Gora, u okvirima bezbjednosti poput NA-TO-a ili njemu sličnim.

• Crna Gora je veoma aktivna u svim regionalnim inicijativama bezbjednosti: SEECP (1996); SEDM (1996); SEEI (1999); Američko-jadranska povelja, Inici-jativa o saradnji SAD sa zemljama iz jadranskog okruženja (2003); RACVIAC (2000); Inicijativa za uništavanje viškova naoružanja – SEEC (2004); Regional-ni centar za borbu protiv prekograničnog kriminala – SECI centar (1995); SEP-CA (2002); PCCSDE (2006); RAI; DPPISEE (2002).

Uočeni problemi• Osnovne slabosti u sistemu bezbjednosti Crne Gore ogledaju se i u njegovoj

koncepcijskoj nedorečenosti i praktičnoj nedovršenosti. • Strategija nacionalne bezbjednosti nije prošla kroz odgovarajuću proceduru

stručne i javne rasprave prilikom usvajanja, pa je izostala podrška civilnog društva.

• Strategijom se ne regulišu na adekvatan način nadležnosti i postupanje držav-nih organa, posebno u kriznim situacijama. Ne postoji određeno koordinaci-ono tijelo – „Centar za krizne situacije”.

• Izostavljena je Obalska straža iz Snaga bezbjednosti Crne Gore i nije uspostav-ljena jedinstvena služba spasavanja i zaštite na moru.

• Nepostojanje Strategije razvoja i djelovanja Policije Crne Gore.


• Neophodno je uspostaviti principe izvornosti i neprekidnosti u izradi i primje-ni strateških dokumenata i akata radi obezbjeđenja sistema koordinacije i me-đuzavisnosti u procesu njihove primjene.

• Nije ostvarena potpuna operativna sposobnost Vojske Crne Gore i postoji pre-klapanje istovjetnih snaga u vojsci i policiji.

• Nije diverzifikovana struktura bezbjednosnih agencija i organizacija.• Nedostatak profesionalnih kadrova i administrativnih kapaciteta za punu im-

plementaciju savremenih bezbjednosnih standarda u nacionalni sistem be-zbjednosti.

• Potrebno je adekvatno strateško planiranje finansijskih sredstava i ljudskih re-sursa.

Mogući pravci jačanja i razvoja nacionalnog sistema bezbjednosti• Profesionalizacija i optimizacija sistema i Snaga bezbjednosti – učešćem u PzM

i MAP-u.• Analiza stanja i mogućnosti sistema odbrane Crne Gore – strategijski pregled

odbrane koji bi omogućio izradu dugoročnih planova sistema odbrane u na-rednom periodu.

• Stabilan nivo finansiranja sistema odbrane. Kontinuirano usaglašavanje sa standardima NATO snaga bezbjednosti.

• Kontinuirano učešće u postojećim i budućim regionalnim inicijativama.• Razvijanje privatno-javnog partnerstva u domenu bezbjednosti.• U narednom kratkoročnom periodu do pet godina neophodno je obezbijedi-

ti efikasnu praktičnu primjenu strateških dokumenata i zakona, ostvariti ne-ophodnu racionalizaciju i optimizaciju resursa i realizovati potrebnu NATO standardizaciju na operativnom, administrativnom i materijalnom nivou.

• Potrebno je izraditi Koncept učešća države u evropskoj bezbjednosnoj i od-brambenoj politici i obezbijediti uslove za njegovu primjenu.

• Intenzivirati informisanje javnosti o prednostima, kao i o mogućim rizicima i teškoćama uključivanja Crne Gore u evroatlantski sistem bezbjednosti.

• Na srednjoročnom planu, u periodu do 2025. godine, potrebno je neprekidno izgrađivati administrativne i kadrovske kapacitete, mijenjati metode i navike u radu pripadnika Snaga bezbjednosti i principijelno sprovoditi sistem nadlež-nosti u upravljanju sistemom i Snagama bezbjednosti Crne Gore.

• Iskustvo upozorava da su najefikasniji modeli za ostvarenje nacionalne be-zbjednosti malih država, kao što je Crna Gora, u okvirima sistema kolektivne bezbjednosti poput NATO-a ili njemu sličnim.

OTVARANJE DIJALOGA SA NATO-om

PARTNERSTVO ZA MIR I MAP

Stanje• Crna Gora je postala članica PzM 2006. godine i u Prezentacionom dokumen-

tu se jasno odredila da je cilj njenog učešća u PzM ulazak države u Sjeverno-atlantsku alijansu.

• Proces reformi i priprema za članstvo u NATO-u ostvaruje se kroz mehaniz-me PzM: Individualni program partnerstva – IPP; Proces planiranja i revizi-je – PARP; različite Individualne partnerske akcione planove – IPAP i Inten-zivirani dijalog – ID. Crna Gora je uzela učešće u svim navedenim mehaniz-mima PzM. Takođe, kroz PzM mehanizme potpisuju se i različiti sporazumi o saradnji, izvode zajedničke vježbe i niz drugih aktivnosti.

• Crna Gora je postala članica MAP-a (Akcioni plan za članstvo) u decembru 2009.

• Podrška članstvu u NATO-u na nivou je 31% – 40% ispitanih, dok je protiv članstva 44% (2009. godina, različita istraživanja). Sprovođenjem Komunika-cione strategije, informiše se javnost o procesu pristupanja Sjevernoatlantskoj alijansi.

Mogući pravci razvoja• Obezbjeđenje podrške i jasno ispoljene volje građana za članstvo u Sjevernoa-

tlantskoj alijansi. • Jačanje administrativnih kapaciteta u ključnim oblastima sistema bezbjednosti. • S obzirom na dinamične reforme sistema odbrane Crne Gore, pozitivnu ulo-

gu države u regionu i veličinu sistema nacionalne bezbjednosti, realno je oče-kivati da će Crna Gora u narednih pet godina postati punopravna članica NA-TO-a.

POSTPRISTUPNE OBAVEZE U NATO-u• Kao punopravna članica NATO saveza Crna Gora biće u mogućnosti da rav-

nopravno sarađuje na logističkoj, tehničkoj, naučnoj, operativnoj i svakoj dru-goj osnovi sa ostatkom članica Saveza.


• Poštovanje ugovornih obaveza koje proističu iz potpisivanja ugovora o član-stvu u NATO-u.

• Usklađivanje normativnih akata unutrašnjeg zakonodavstva vezanih za pita-nja nacionalne bezbjednosti i njihova puna implementacija.

• Umrežavanje u zajednički NATO-ov sistem protivvazdušne odbrane i radar-ske kontrole vazdušnog prostora.

• Prihvatanje, a potom i razvijanje, zajedničke službe zaštite i spasavanja na moru.• Popunjavanje profesionalnim kadrom NATO-vih tijela i pododbora, paralel-

no sa jačanjem kadra za sprovođenje politike NATO-a u crnogorskim institu-cijama.

• Učešće u vojnim i civilnim misijama zajedničkim akcijama, vježbama, obuka-ma, treninzima NATO-a širom svijeta.

• Učešće u programu „Nauka za mir”.• Razmjena tajnih podataka i tehničko opremanje institucija sistema modernom

opremom u skladu sa NATO standardima.• Razmotriti koristi i štete od eventualnog formiranja NATO vojnih baza u Cr-

noj Gori.• U novim strategijskim konceptima NATO-a Crna Gora bi trebalo da ponudi i

insistira na određenim rješenjima NATO-vog angažmana u budućnosti, shod-no vlastitim nacionalnim bezbjednosnim ciljevima (regionalna prekogranič-na saradnja, jačanje odnosa partnerstva, jačanje javne diplomatije s ciljem bo-ljeg upoznavanja prosječnog crnogorskog građanina sa savremenim NATO-om, kao i sprovođenje adekvatne obuke, kroz obrazovni sistem).

EKONOMSKI EFEKTI INTEGRACIJA U EU

Stanje• Zbog pristupanja WTO (ali i pridruživanja EU), Crna Gora je već u periodu

2005-2008. godine eliminisala najveći broj necarinskih barijera i pristupila li-beralizaciji tržišta roba i usluga na multilateralnom nivou.

• Otvaranje tržišta sa EU je intenzivno započelo 2008. godine i biće kompletira-no do 2013. godine.

• Carinski prihodi ostvareni kroz uvoz iz EU (i CEFTA) se postepeno smanju-ju (2008. godine – 73 mil. € ili 2,36% BDP-a), pa carinska služba sve više ima kontrolnu funkciju, a ne budžetsku.

• Veće prisustvo kvalitetnih evropskih proizvoda na domaćem tržištu povećava svijest o nužnosti rasta kompetitivnosti domaće robne ponude.

• Eliminisanje carine pri izvozu dovelo je do smanjenja izvozne cijene crnogor-skih proizvoda, što čini naš izvoz konkurentnijim u cjenovnom smislu.

• Ostvarene kvote za mladu govedinu, ribe, riblje proizvode i vino za bescarinski pristup tržištu EU su više puta veće nego crnogorski izvozni saldo ovih proi-zvoda na tržište EU.

Uočeni problemi• Teškoće prilagođavanja: organizacioni troškovi, promjene budžetskog sistema,

obaveza redovonog godišnjeg izvještavanja EK. Državna pomoć industriji če-lika treba da podstakne revitalizaciju proizvodnje i restrukturiranje, uz soci-jalni program za održavanje određenog nivoa zaposlenosti.

• Zajednička poljoprivredna politika EU zahtijeva relativno dug period prilago-đavanja. Važan dio čini i politika ruralnog razvoja. Uključivanje u CAP za-htijeva prilagođavanje nacionalnog sistema državne pomoći i prozvodnje, ali i donosi slobodan pristup tržištu Unije.

• Izazovi za Crnu Goru u ribarstvu su postojeće srazmjerno veliko bogatstvo re-sursa i nizak nivo eksploatacije, nizak obim ulova morske ribe, mali broj riba-ra, nepovoljna struktura ribarske flote, relativno veći značaj ribolova za lične potrebe malog ribolova i mali obim prerade i uzgoja ribe.

• Investicije u oblast zaštite životne sredine i kvaliteta života izuzetno su zahtjevne.


• Uvođenje spoljne granice EU – u srednjem roku, svaka zemlja regiona mora postići standarde spoljnih granica Unije.

• Troškovi spoljnih granica Unije, po standardima Šengen zone, veoma su visoki.

Mogući pravci razvoja• Pozitivni efekti na ključne makroekonomske indikatore mogli bi uticati na rast

BDP-a ne manje od 2% godišnje, nadalje na rast potrošnje, rast realnih ličnih dohodaka.

• Kroz proces potpune harmonizacije zakonodavstva u oblasti slobodnog pro-toka roba, ljudi, usluga i kapitala, Crna Gora će već u pretpristupnom periodu značajno apsorbovati troškove prilagođavanja, opredjeljujući se za kontinuira-ne akcije na smanjenju biznis barijera.

• Očekuje se da će pristupanje EU doprinijeti unapređenju funkcionisanja crno-gorskih institucija.

• Obaveza uplate nacionalne kontribucije (od 1% do 1,24% BDP-a, što je na ni-vou godišnjih grantova koje već danas dobija Crna Gora kroz IPA – cca 35 mil. € plus i 3-5 mil. € kroz Višekorisničku IPA).

• Participacija i sprovođenje strukturne politike EU.• Značajnija ulaganja u infrastrukturu, koje podržava EU kroz svoje fondove, uz

određeno kofinansiranje. • Primjena zajedničke carinske tarife prema trećim zemljama.• Usklađivanje poreske politike.• Oduzimanjem ukupnih uplata u budžet EU od mogućeg obima primljenih

transfera, dobija se moguća neto pozicija Crne Gore prema budžetu EU koja se procjenjuje na oko 4% BDP-a.

• Slobodno kretanje kapitala: povećan potencijalni obim sredstava za investici-je i mogućnost pristupa stranim tržištima kapitala.

• Otvaranjem tržišta za slobodan protok radnika nije realno očekivati snažni-je migracione tokove iz Crne Gore, ali može biti povećana radna imigracija u Crnu Goru.

• Smanjenje udjela državne pomoći u BDP-u, smanjivanje pomoći posebnim sektorima, pretvaranje državne pomoći u transparentne izvore finansiranja održivog razvoja, veća konkurentnost nosioca razvoja, racionalnija alokacija državne pomoći.

• Relativno veliki broj malih i srednjih preduzeća moći će koristiti podsticaje na-mijenjene razvoju sektora MSP i preduzetništva (strukturni fondovi, izvori fi-nansiranja).

• Nauka i istraživanje – EU će značajno pomoći Crnoj Gori u procesu pristupa-nja jer nudi mnogobrojne programe finansiranja i zajedničke projekte Evrop-skog istraživačkog prostora.

• Troškovi uključivanja u obrazovne programe zajednice, uz neophodno finan-siranje.

113

• Zaštita potrošača – EU priznaje pravo potrošača na zdravlje i sigurnost, na za-štitu ekonomskih interesa, na informisanje i obrazovanje, na naknadu štete i pravo na udruživanje, zastupanje i učešće radi ostvarivanja svojih prava. Troš-kovi se odnose na jačanje institucionalnih kapaciteta novoformiranih institu-cija i mehanizama zaštite potrošača, uz jači inspekcijski nadzor.

Mehanizmi za postizanje kompetitivnosti – Integracija u evropske …

EFEKTI INTEGRACIJE U NATO

Stanje• Pristupanje NATO-u zahtijevaće da Crna Gora izdvaja za odbranu više od 2%

sredstava BDP-a, koje i sada izdvaja. • Crna Gora ima realne šanse da bude primljena u NATO u sljedećem krugu

proširenja.

Uočeni problemi• Crna Gora kao nova članica imaće i određene troškove, prije svega u poveća-

nju dijela budžeta koji se troši za modernizaciju oružanih snaga.• Obaveza je Crne Gore da prilikom ulaska u vojni savez plaća i dio troškova

učešća njenih jedinica u međunarodnim mirovnim misijama.

Mogući pravci razvoja• Približavanjem i njenim punopravnim članstvom u NATO-u, Crna Gora do-

bija politički, bezbjednosni i ekonomski okvir za uspješan sveukupni razvoj.• Članstvo će Crnoj Gori donijeti dugoročne pozitivne ekonomske efekte koji

će uticati na poboljšanje kreditnog rejtinga, povećanje agregatne tražnje, rast BDP-a, sigurnije i bezbjednije tržište za strana ulaganja, posebno razvijenih članica NATO-a.

• Članstvo u NATO-u omogućilo bi Crnoj Gori da, kroz partnerstvo i pomoć zemalja članica, bolje, brže i jeftinije reformiše svoj sistem bezbjednosti.

• Crna Gora kao nova članica može da koristi sredstva iz fondova za izgradnju infrastrukture, da dobije pomoć za uništavanje viška naoružanja i municije, a ekonomske prednosti donosi i konverzija namjene bivših vojnih objekata.

• Crna Gora će biti u prilici da realizuje i da sa drugim članicama razmjenjuje iskustva i znanja u oblasti reforme i unapređenja sistema odbrane.

• Članstvo u NATO-u doprinijelo bi i unapređenju bilateralne saradnje i diplo-matskih aktivnosti.

• Treba sprovoditi antiterorističku strategiju.• Ulaskom u NATO nameće se obaveza uvažavanja svih zakonom propisanih

mjera zaštite životne sredine.

REGIONALIZACIJA I TRŽIŠTE

Stanje• Pregovori za pristupanje Crne Gore WTO, započeti 2005. godine, okončani su

na multilateralnom nivou do novembra 2008. godine. Pripremljen je Nacrt za-vršnog izvještaja, a bilateralni pregovori okončani sa EU 27 (EK), Norveškom, Švajcarskom, Kanadom, Japanom, Kinom, SAD, Brazilom, nešto kasnije i sa Hondurasom i El Salvadorom.

• Crna Gora, kao najmanja ekonomija u regionu, aktivno participira u sprovo-đenju CEFTA sporazuma. Crna Gora je uspješno predsjedavala CEFTA 2006 sporazumom tokom 2009. godine.

• U SSP sa EU (2007. godine) utvrđen je period za postepeno otvaranje tržišta i uspostavljanje zone slobodne trgovine između EU i Crne Gore. Od 2013. go-dine tržište Crne Gore biće otvoreno za kompanije iz EU, kao što je tržište EU (formalno) otvoreno za kompanije iz Crne Gore već danas. Na nivou carinske zaštite od 50% carinske stope iz 2007. godine, biće samo najosjetljiviji poljo-privredni proizvodi i oni će taj tarifni režim zadržati do pristupanja Crne Go-re Uniji.

• Tržište Crne Gore se postepeno integriše u zajedničko evropsko tržište – kroz harmonizaciju zakonodavstva, jačanje administrativnih kapaciteta, usvajanje evropskih standarda i procedura, uz uvažavanje specifičnosti malog ekonom-skog sistema i aktivnosti eliminisanja biznis barijera.

Uočeni problemi • Još uvijek nijesu završeni pregovori sa Ukrajinom, što onemogućava pristupa-

nje Crne Gore Svjetskoj trgovinskoj organizaciji.• Podaci koji su vezani za istraživanja Svjetskog ekonomskog foruma pokazuju

da Crna Gora za posljednjih nekoliko godina bilježi stalan rast na ljestvici kon-kurentnosti. Po indeksu globalne konkurentnosti (GCI) Crna Gora se nalazi na 62. mjestu od 133 zemlje (2009. godine). Rang Crne Gore po GCI, u 2007. i 2008. godini, bio je 85, odnosno 65, što govori o veoma dobrom trendu u obla-sti rasta ukupne konkurentnosti.


Mogući pravci razvoja• Okončati pristupanje WTO i započeti realizaciju prihvaćenih postpristupnih

obaveza. • Pristupanjem zemalja CEFTA EU, ova organizacija će se ugasiti.• Crna Gora, nakon okončanog procesa pristupanja EU, aktivno će participira-

ti u kreiranju zajedničke carinske politike EU i vođenju trgovinskog dijaloga. • Agenda ekonomskih reformi u kontekstu integracije u savremene međunarod-

ne ekonomske odnose u narednim godinama treba da se fokusira na Agendu kompetitivnosti crnogorske ekonomije.

• U cilju razvoja ekonomske saradnje sa drugim tržištima i regionima, u sred-njem roku, potrebno je intenzivirati ekonomsku saradnju sa SAD i zemljama BRIC-a, kao i obuhvatiti Sjevernoameričku zonu slobodne trgovine (NAFTA).

• Crna Gora sa nekim od zemalja BRIC-a ima tradicionalno dobre odnose. U srednjem roku za očekivati je skromnu saradnju sa ovim zemljama koja će vi-še ići u domenu izgradnje odnosa između partnera. U dugom roku, vid sarad-nje Crne Gore sa BRIC zemljama će se odvijati uglavnom kroz odnose EU i BRIC-a. Crna Gora će težiti da bude privlačna destinacija za investicionu ak-tivnost BRIC zemalja.

MEĐUNARODNE VLADINE I NEVLADINE ORGANIZACIJE

Stanje i uočeni problemi • Saradnja sa sistemom UN i njenim specijalizovanim institucijama, saradnja sa

međunarodnim finansijskim institucijama, kao i regionalna saradnja su prio-riteti Crne Gore.

• Nevladine organizacije imaju rastući uticaj u vođenju dijaloga o budućim de-mokratskim i ekonomskim reformama zemlje.

• Svjetska banka grupa (WB), sa svojih pet institucija, u dosadašnjem periodu bila je značajno finansijski aktivna u Crnoj Gori kroz srednjoročne programe i predstavlja jednog od najvažnijih finansijera. Izloženost WB prema Crnoj Go-ri je značajna, a stepen realizacije kredita među najvećima u regionu. Za oče-kivati je smanjenje kreditorske uloge WB u Crnoj Gori u dugom roku.

• Za Crnu Goru je od vitalnog značaja regionalna saradnja koja se intenzivira posljednjih godina, uglavnom kao jedan od prioriteta ili preduslova evropskih i evroatlantskih integracija.

Mogući pravci razvoja• Ciljevi Crne Gore u kratkom i srednjem roku, prema UN, kao univerzalnoj

političkoj i nesumnjivo najvećoj međunarodnoj organizaciji, treba da budu usmjereni ka što aktivnijem učešću u svim organizacijama UN, u ključnim or-ganima/tijelima UN, kroz jačanje multilateralne saradnje. Srednjoročni okvir saradnje i prioriteti, kao i prateći akcioni plan, utvrđuju se svake četiri godine (projekti socijalne uključenosti, borba protiv siromaštva, izgradnja kapaciteta javne uprave, ekonomski razvoj uz zaštitu životne sredine, zaštita djece i vul-nerabilnih grupa).

• Kvota Crne Gore, odnosno ulog u IMF-u, postavljen je na 41,2 miliona US $. Postajući zemlja članica Fonda, zemlja prihvata određena prava, ali i obaveze koje se odnose na poštovanje i primjenu najboljih standarda, politike i prakse vezane za makroekonomsku politiku i finansijski sektor.


• Svjetska banka biće aktivan razvojni partner kada se radi o tehničkoj pomo-ći. Budući odnos Crne Gore sa IMF-om i WB reflektovaće globalne trendove i poziciju ovih organizacija.

• Regionalni savjet za saradnju (RCC), usmjeren na pet oblasti saradnje (pri-vredni i društveni razvoj, energija i infrastruktura, pravda i unutrašnji poslo-vi, bezbjednosna saradnja, razvoj ljudskih resursa, parlamentarna saradnja), nastaviće u srednjem roku da osigurava političku koordinaciju nad različitim regionalnim inicijativama.

• Područje zaštite čovjekove sredine je sigurno jedna od najzanimljivijih aktiv-nosti međunarodnih nevladinih organizacija. Ove organizacije biće sve pri-sutnije u javnom životu i debatama o investicijama, kako u zemljama osniva-nja tako i kroz njihovo dalje umrežavanje sa lokalnim partnerima iz civilnog društva u Crnoj Gori.

• Crna Gora, kao buduća članica EU, mora biti spremna na ovakav vid uticaja i dijalog.

IZGRADNJA I FUNKCIONISANJE DRŽAVE CRNE GORE

G lobalizacija i sve veće afirmisanje uloge pojedinca – što su dvije osnovne i per-spektivne odlike savremene svjetske zajednice – nameću pitanje uloge i funk-cija država, njihovog koncepta i modela u sagledivoj budućnosti. To čini da

je u određivanju pravaca izgradnje države Crne Gore u sada sagledivoj budućnosti, u narednim decenijama, najznačajnije ključno pitanje na koje treba odgovor: Po ko-jem konceptu i modelu izgrađivati državu Crnu Goru – u značenju ukupnosti njene uloge i funkcija, oblika organizacije njene vlasti i njenih institucija – u uslovima glo-balizacije i njenog usmjerenja da Crna Gora bude članica Evropske unije i više dru-gih zajednica i asocijacija država?

Kao ključna pitanja pravca izgradnje države Crne Gore nameću se: osnovni prin-cipi na kojima treba ostvarivati izgradnju države, ciljevi njene izgradnje, oblik orga-nizacije vlasti i pravci unapređivanja i modernizacije najznačajnijih organa vlasti dr-žave Crne Gore – Skupštine Crne Gore, uprave, sudova, Državnog tužilaštva i Ustav-nog suda. Odgovori na ta pitanja tražena su u sadržini koja kazuje šta unapređenjem promijeniti i u kom pravcu to činiti. Oblikovani su tako da određuju polazište i smjer za njihovo kreativno izvođenje do pojedinosti u svakom vremenskom periodu, što će zavisiti od okolnosti i novih znanja.

Državu Crnu Goru treba izgrađivati holističkim pristupom, načelom totaliteta, sagledavanjem međuzavisnosti obezbjeđivanja vladavine prava, demokratskog i gra-đanskog modela države, socijalne pravde, ekološke svijesti, oblikovanja koncepcije i funkcionalnosti pojedinih i svih grana vlasti i njihovih institucija i prakse, obezbje-đenja ekonomskih sloboda, slobode preduzetništva, socijalno-tržišnog oblika pri-vređivanja, potreba ekonomskog napretka, progresivnog uspona obrazovanja, nau-ke, zdravstvene zaštite i svih drugih oblasti. Traženjem rješenja koja će skladno od-govarati jačanju države u kontekstu evropskog konstitucionalizma, a ne bez kvalitet-nih istraživanja i analiza cjeline sistema i cjeline društvenih odnosa.

To upućuje na neodložnu potrebu da se istraživački, naučnim metodama i holi-stičkim pristupom, utvrđuju polazišta i pravci unapređivanja i modernizovanja cje-line sistema države, pojedinih grana vlasti ili pojedinih institucija i predlažu odgo-varajuća rješenja. Put da se to ostvaruje je stvaranje timova naučnih i stručnih krea-tivaca – pravnika, sociologa, ekonomista, politikologa – sposobnih da kreiraju nove i smjelije ideje za razvojni uspon države.

ULOGA I FUNKCIJE DRŽAVA U USLOVIMA GLOBALIZACIJE

Stanje i uočeni problemi • Globalizacija i sve veća afirmacija uloge pojedinca, kao dvije osnovne odlike sa-

vremene svjetske zajednice, dinamiziraće izgradnju novog svjetskog poretka i stvaranje internacionalnih i nadnacionalnih institucija i jačanje njihove uloge. To će rezultirati smanjivanjem obima suvereniteta država. Njihove granice pre-staće da budu prepreka za komuniciranje i poslovanje u razmjerama svjetske zajednice, što će modifikovati ili mijenjati način funkcionisanja država.

• Brojni faktori, društveni, ekonomski, međunarodni, bezbjednosni i drugi, na-lažu neizbježno i neotklonjivo postojanje država i u tim uslovima u narednim decenijama da one budu nezamjenjiv činilac u sprovođenju međunarodnih pravila, zajedničkog rješavanja brojnih globalnih problema i ostvarivanja broj-nih ciljeva svjetske zajednice, osiguravanja harmoničnog i stabilnog napretka svjetske zajednice. Jedino države, svaka na svojoj teritoriji i zajednički u raz-mjerama svjetske zajednice, imaće legitimnu moć, legitimno pravo na upotre-bu neophodnih sredstava prinude za obezbjeđenje dosljedne primjene među-narodnih pravila i zakona.

Mogući pravci razvoja • Postojanje država u narednim decenijama i u uslovima globalizacije neizbjež-

no i neotklonjivo nalaže i nužnost rješavanja brojnih lokalnih problema, regu-lativnom i izvršnom funkcijom, iza kojih je i legitimna prinuda. Bez država ne bi bilo moguće kontinuirano obezbjeđivati: – red i sigurnost; ostvarivanje i zaštitu ljudskih prava i sloboda, uključujući

manjinska prava i slobode; jednakopravnost, nediskriminaciju svih u pra-vima i obavezama; jednake šanse svima; vladavinu prava, razvijanje demo-kratije;

– regulisanje makroekonomskog i mikroekonomskog djelovanja i neophod-nu distribuciju prihoda radi obezbjeđenja zadovoljavanja opštih društvenih potreba (uzdizanja obrazovanja, kulture, nauke, zdravstvenih usluga);

121

– mjere i akcije ciljno usmjerene na otklanjanje i iskorjenjivanje siromaštva i stvaranje egzistencijalnih uslova života onima koji nemaju mogućnosti da ih sami obezbijede;

– organizovanje proizvodnje u onim oblastima od posebnog značaja za druš-tvo za koje privatni sektor nije zainteresovan kao i rješavanje brojnih dru-gih razvojnih problema;

– propisivanje i poštovanje standardnih pravila o uslovima privređivanja, pro-pisivanje okvira slobodnog tržišnog poslovanja, uključujući i finansijsko-berzansko tržišno poslovanje, pravila za sprečavanje i otklanjanje nedjelo-tvornih učinaka tržišta;

– sigurnost i nepovredivost svojine i ugovornih obaveza; – sprečavanje kriminala i terorizma i – ostalog bitnog za uslove života, ostvarivanje prava i sreće građana.

• Neophodna je demokratska, racionalno organizovana država, sa profesional-no sposobnim aparatom da zakonito, efikasno, pravedno vrši sve funkcije ima-nentne državi u eri globalizacije, utemeljena sve više kao javna služba.

• Potencijalna snaga i položaj svake države ne treba da presudno zavisi od nje-ne veličine, teritorijalne i brojnosti stanovništva – iako su i oni značajni – ne-go od znanja kojim raspolaže u ostvarivanju svoje uloge i njegovog aktiviranja u vršenju funkcija koje ima.

• Država svojim djelovanjem treba da stvara povoljnije i podsticajnije uslove za procvat stvaralaštva svake vrste i da se društvo fundirano na prirodnim resur-sima sve više usmjerava da razvoj u svim oblastima zasniva na resursu znanja koje produkuje nauka.

• Država ne stvara i ne može stvarati bogatstvo a može svojim djelovanjem stva-rati povoljne uslove za razvoj preduzetništva i stvaralaštva svake druge vrste, odgovarajućeg sistema vrijednosti, podsticati da se razvoj u svim oblastima za-sniva na znanju, koje produkuje nauka, i time pozitivno uticati na ekonomski, socijalni i ukupni razvoj.

• Građenje države jedno je od najvažnijih pitanja za svjetsku zajednicu kada je u pitanju međunarodna bezbjednost, kao i rast kvaliteta života građana.

Mehanizmi za postizanje kompetitivnosti – Izgradnja i funkcionisanje države…

DOSADAŠNJE OSTVARIVANJE ULOGE I FUNKCIJA DRŽAVE CRNE GORE

Stanje i uočeni problemi• Dosadašnje djelovanje sa ciljem da država Crna Gora bude demokratska, gra-

đanska, ekološka i država socijalne pravde, zasnovana na vladavini prava; da se u njoj dosljedno poštuju i štite ljudska prava i slobode, osigura sudska neza-visnost; efikasan i kvalitetan rad svih državnih organa, rezultiralo je stanjem koje odlikuje više pozitivnog nego što ga je bilo na početku ili u sredini ove de-cenije i jačanjem njihove uloge.

• Do sada nije postignuto da dominiraju: – vladavina prava – čiju srž čini donošenje pravednog prava i potpuno jedna-

ka primjena pravednog prava na svakoga; – svojstva građanske države; u realnosti preovlađuju elementi svojstava partij-

ske države; – svojstva ekološke države i države socijalne pravde; – jednakopravnost u ostvarivanju ljudskih prava i sloboda i njihova puna i efi-

kasna zaštita; – demokratski standardi u funkcionisanju parlamentarnog sistema, na ni-

vou države i u jedinicama lokalne samouprave; naročito ne dominiraju de-mokratski parlamentarni standardi o učešću građana, njihovih udruženja i drugih oblika njihovog organizovanja, stručnih i naučnih institucija u pro-cesima pripremanja, konceptualnog i sadržinskog oblikovanja zakona i dru-gih strateških odluka bitnih za uslove života i prava građana;

– u potrebnoj djelotvornoj mjeri tripartitni dijalog – Vlada, sindikati i Unija poslodavaca;

– racionalnost organizacije mehanizma države i jedinica lokalne samouprave i stepen njihove profesionalne osposobljenosti da kvalitetno i efikasno ostva-ruju povjerene im funkcije;

– povjerenje u nezavisnost sudija i sudova; – primjena u potrebnoj mjeri potvrđenih i objavljenih međunarodnih pravnih

pravila.

123

AMBIJENT I USLOVI U KOJIMA ĆE SE CRNA GORA IZGRAĐIVATI U NAREDNIM DECENIJAMA

• Ambijent i uslove u kojima će se izgrađivati Crna Gora u sada sagledivoj bu-dućnosti, u narednim decenijama, primarno određuju: njena uključenost u ju-goistočno-evropske i mediteranske asocijacije država, ostvarivanje statusa pri-druženog člana Evropske unije, pridruživanje Međunarodnoj trgovinskoj or-ganizaciji i NATO-u, sa velikim stepenom vjerovatnoće da će biti članica tih zajednica država prije isteka prve naredne decenije.

• Najviše uticaja na tokove u Crnoj Gori i najznačajniju ulogu u ambijentu u ko-jemu će se izgrađivati država Crna Gora imaće Evropska unija i njena koncep-cija kao zajednice država, koja u osnovnim načelima počiva na: – poštovanju identiteta i samostalnosti svake pojedinačne države njene člani-

ce, pravu svakog da u svojoj nadležnosti zadrži svaku funkciju koju dobro-voljno nije prenijela na neku od označenih asocijacija i zajednica; da države članice konsenzusom odlučuju o nadležnosti Evropske unije;

– razvijanju demokratskih odnosa i visokog stepena ostvarivanja i zaštite ljud-skih prava i sloboda, demokratskih standarda i vrijednosti;

– opredjeljenju da izgrađuje socijalno-tržišni koncept privređivanja; – opredjeljenju da primjenjuje princip međusobnog pomaganja i solidarnosti

između država. Ovaj ambijent i uslovi u kojima će se izgrađivati država Crna Gora u narednim

decenijama pružiće joj mogućnosti da sa više uspješnosti nego do sada postiže br-ži ekonomski uspon, kvalitete demokratske, građanske, ekološke države, vladavine prava, socijalne pravde, ostvarivanja i zaštite ljudskih prava.

ULOGA, FUNKCIJE I ODGOVORNOST DRŽAVE CRNE GORE U NAREDNIM DECENIJAMA

• Država Crna Gora mora imati u narednim decenijama ulogu, regulatorne i iz-vršne funkcije standardno imanentne državama uopšte u uslovima globaliza-cije, konstatovane u prvom poglavlju ovog teksta, a koje će imati države člani-ce Evropske unije i one države koje se pripremaju da budu njene članice, ne-ophodne za rješavanje svega za šta je odgovorna na svojoj teritoriji i u zajedni-cama i asocijacijama država čija je članica, uključujući i funkcije uspostavlja-nja demokratske, građanske, ekološke i države socijalne pravde i obezbjeđuju-ći ostvarivanje načela da ekonomski napredak prati napredak u svim oblasti-ma, uvažavajući pri tome da se odlučivanje zasniva na znanju koje produkuje nauka.

• Utvrđenje da država Crna Gora u sada sagledivoj budućnosti ima ulogu i funk-cije standardno imanentne svakoj državi u doba globalizacije ne znači i ne po-drazumijeva da obim i intenzitet vršenja svake od njih u Crnoj Gori moraju bi-ti identični obimu i intenzitetu njihovog vršenja u drugim državama. Njihov obim i dinamiku opredjeljivaće političke, kulturne, ekonomske i druge speci-



fične osobenosti i potrebe Crne Gore, uključujući i njenu veličinu i broj stanov-nika. U uslovima kada je situacija tendencijski stabilna, nema potrebe da dr-žava vrši funkciju na način kojim se nepotrebno sužava ili ograničava sloboda pojedinaca, privrednih i drugih subjekata.

• Kada u ekonomskoj ili nekoj drugoj oblasti prijeti opasnost od poremećaja i de-stabilizacije ili kada su nastupili poremećaji i destabilizacija kojima se ugroža-vaju vrijednosti, država je dužna, objektivno je primorana, da vrši funkcije ta-ko što će preduzimati obimnije regulatorne i druge mjere da spriječi, odnosno da otkloni, poremećaje i destabilizaciju u određenoj oblasti i društvu u cjelini.

OSNOVNI PRINCIPI ZA IZGRADNJU DRŽAVE CRNE GORE U NAREDNIM DECENIJAMA I CILJEVI KOJE JE POTREBNO POSTIĆI

• Osnovni principi izgradnje države Crne Gore su: – nezavisna i suverena država republikanskog oblika, jedinstvena, sa razvije-

nom lokalnom samoupravom, bez organizaciono-institucionalnog obrazo-vanja regiona; njena teritorija je nedjeljiva i jedinstven je ekonomski prostor;

– građanska, demokratska i ekološka država i država socijalne pravde, zasno-vana na vladavini prava;

– nosilac suverenosti je građanin koji ima crnogorsko državljanstvo; – građanin vlast ostvaruje neposredno i preko slobodno izabranih predstav-

nika; – osnovne vrijednosti u njoj treba da budu: sloboda, mir, tolerancija, solidar-

nost, poštovanje ljudskih prava i sloboda, multikulturalnost, sa orijentaci-jom da prerasta u interkulturalnost, u sve veće prožimanje kultura na nje-noj teritoriji;

– da jamči i štiti ljudska prava i slobodu, čiji su sastavni dio i manjinska prava; – zabranjeni su izazivanje ili podsticanje mržnje ili netrpeljivosti i svaka ne-

posredna ili posredna diskriminacija, po bilo kom osnovu; – svako je obavezan da se pridržava Ustava i zakona; – potvrđeni i objavljeni međunarodni ugovori i opšteprihvaćena pravila me-

đunarodnog prava sastavni su dio unutrašnjeg pravnog poretka, imaju pri-mat nad domaćim zakonodavstvom i neposredno se primjenjuju;

– vlast je ograničena Ustavom i zakonom; – parlamentarni sistem organizacije i ostvarivanja vlasti; – ustavnost i zakonitost koje štiti Ustavni sud; – država garantuje i obezbjeđuje ostvarivanje ekonomskih sloboda, slobodu

preduzetništva i socijalno-tržišni oblik privređivanja, pravo na sticanje svo-jine na zakonit način bez ograničenja njenog obima; ravnopravnost i zašti-tu nepovredivosti svih oblika svojina, sudsku zaštitu ugovora;

– vojska i bezbjednosne službe pod demokratskom i civilnom kontrolom; – vjerske zajednice odvojene od države; – da jamči pravo na školovanje pod jednakim uslovima; osnovno školovanje

obavezno i besplatno; da jamči autonomiju univerziteta, visokoškolskih i

125

naučnih ustanova, slobodu naučnog, kulturnog i umjetničkog stvaralaštva, objavljivanje naučnih i umjetničkih djela, naučnih otkrića i tehničkih izu-ma, a njihovim stvaraocima moralna i materijalna prava;

– dužnost države je da podstiče ravnomjerni razvoj svih njenih područja; – moral i etika su osnovi poretka; – princip „Slo bod no je sve što Usta vom i za ko nom ni je za bra nje no” u Ustavu

Crne Gore zamijeniti principom „Slobodno je činiti sve što ne škodi drugo-me, poštuje pravni poredak i moralne vrijednosti”.

• Izgrađivati državu tako da svi slojevi crnogorskog društva i njeni građani budu ekonomski i duhovno bogati, srećni, otvoreni, da građanin ima jednake šan-se za ostvarivanje svojih ljudskih prava i sloboda, socijalnu sigurnost, uslove za zadovoljavanje svojih egzistencijalnih potreba, tako da društvo bude sa čvr-stom unutrašnjom socijalnom kohezijom.

• Izgraditi državu sa racionalnim, profesionalno jakim i efikasnim aparatom. • Uspostaviti razvijeniju lokalnu samoupravu. • Osigurati punu dominaciju vladavine prava: a) stvaranje i donošenje praved-

nog prava, koje se stvara harmonizacijom ljudskih prava i sloboda sa društve-nim potrebama, civilizacijskim vrijednostima i razvojnim ciljevima i b) do-sljedna, za svakoga jednaka, primjena takvog prava.

• Jakim pravnim i institucionalnim sistemom obezbijediti ostvarivanje i zaštitu ljudskih prava i sloboda, a naročito prava na jednakost i nediskriminaciju.

• Sistemski, institucionalno i radno operativno uspostaviti i osigurati svojstva građanske države, demokratske sadržaje; razvijenu i čvrstu ekološku svijest, ekološki kulturno-obrazovni obrazac ljudskog života, ekološku kulturu i za-štitu životne sredine.

• Isključivati sve pravne i druge prepreke koje nijesu društveno nužne, a uspo-ravaju brzo ostvarivanje ekonomskih sloboda i prava na preduzetništvo; obe-zbjeđivati njihovo efikasno ostvarivanje i druge sadržaje slobodnog socijalno-tržišnog oblika privređivanja.

• Podsticati i stimulisati društvo koje počiva na znanju i razvoju putem odgo-vornog preduzetništva.

• Osigurati pravo na sticanje svojine u neograničenom obimu. • Osigurati punu garanciju i zaštitu prava svojine i njene neposrednosti. • Ostvarivanje obaveze da se u opredjeljenjima za izdvajanje iz profita postiže

neophodna ravnoteža između obima zadovoljavanja opštedruštvenih potreba i neophodnosti proširene reprodukcije.

• Pravno propisati rješenja koja će efikasno otklanjati da političke partije nema-ju monopol u procesima odlučivanja o društvenim poslovima, da faktički ne preuzimaju pravo građana na suverenost, uz istovremeno pravno obezbjeđenje da političke partije imaju punu slobodu i mogućnost da ostvaruju svoju zna-čajnu ulogu u organizovanju, informisanju i usmjeravanju građana da aktiv-no učestvuju u političkom i društvenom životu i u izbornim procesima.



PRAVCI UNAPREĐIVANJA I MODERNIZACIJE NAJZNAČAJNIJIH ORGANA VLASTI DRŽAVE CRNE GORE

Izgradnja institucija presudna je za izgradnju države, što zahtijeva da se identi-fikuju oblik organizacije vlasti i ključni pravci unapređivanja i modernizovanja nje-nih najvažnijih organa: Skupštine Crne Gore, izvršne i upravne vlasti, Ustavnog su-da, sudova, Državnog tužilaštva.

Parlamentarni sistem po mjeri potreba Crne Gore i izazova vremena

• U Crnoj Gori u sagledivoj budućnosti prednost ima parlamentarni sistem u odnosu na predsjednički.

• To ne znači zadržavanje sadašnjeg načina ostvarivanja parlamentarnog sistema u Crnoj Gori. Naprotiv, stvarnost i mogućnosti imperativno obavezuju da se parlamentarni sistem u Crnoj Gori pravno-sistemski i operativno-radno una-pređuje i modernizuje, kontinuirano u svim fazama izgradnje države.

• Bez odlaganja donijeti zakone o Skupštini, Vladi i modernije od sadašnjih i zakone iz oblasti uprave. U njima regulisati, saglasno načelima podjele vlasti i parlamentarnog sistema, njihova prava i obaveze, principe djelovanja, njihove međusobne odnose i drugo što je značajno. Pravno obezbijediti da sve funkcije koje imaju vrše na principu ravnoteže i u saradnji. Usaglašeno u njima reguli-sati odnos Skupštine i izvršne grane vlasti, njihove međusobne obaveze, prava i dužnosti u zakonodavnim procesima i vršenju nadzora od Skupštine.

• U svim tim zakonima usaglašeno utvrditi obaveze organa koji pripremaju na-crte i predloge zakona i drugih strateških akata od značaja za uslove života, prava i obaveze građana i status države da u svim fazama procesa njihove izra-de stvaraju mogućnosti, vremenske, informacione i druge, naučnim i struč-nim institucijama, udruženjima, društvima, sindikatima i drugim institucio-nalnim oblicima civilnog društva, građanima, svim kreativnim činiocima u društvu, da svojim sugestijama i predlozma ostvaruju upliv na konceptualno i sadržinsko oblikovanje zakona i drugih akata; da se u procesima njihove izra-de ostvaruju susretanje i prožimanje ideja, argumenata i opredjeljenja „odoz-go” i „odozdo”.

• Utvrditi prava i obaveze Skupštine, Vlade i upravnih organa koji priprema-ju nacrte zakona i drugih označenih akata da međusobno sarađuju u čitavom procesu njihovog donošenja, da Skupština, preko svojih radnih tijela, učestvu-je u utvrđivanju potrebe donošenja pojedinih zakona, polazišta, koncepcija i ciljeva zakona koji se počinju izrađivati.

• Zakonima o Vladi regulisati način donošenja odluka i utvrđivanja predloga zakona i drugih strateških akata, a Zakonom o Vladi i zakonima iz oblasti uprave regulisati način obrazovanja i ukidanja ministarstava, određivanja nji-hovog djelokruga rada i odgovornosti.

• U procesu izrade i donošenja tih zakona razmotriti da li zakonski ustanoviti pravo poslanika na pokretanje pitanja povjerenja i interpelaciju pojedinim mi-nistrima i drugim članovima Vlade.

127

Pravci unapređivanja i modernizovanja Skupštine Crne Gore

• Bez odlaganja kreirati i donijeti, a u narednim decenijama u sve većem stepe-nu usavršavati, izborni sistem tako da se: – stvori pravni osnov i okvir da birači prilikom izbora poslanika mogu glasati

za ličnosti prema referencama kandidata (narodni poslanik), njihovim spo-sobnostima da uspješno obavljaju zadatake predstavnika naroda i njihovoj ličnoj ljudskoj čestitosti, a ne samo za partijske liste;

– uspostavi i obezbijedi čvršća pravna veza narodnih poslanika i građana; – ukine pravo rukovodstava političkih partija da mimo redosljeda na izbor-

nim listama mogu dodjeljivati poslaničke mandate; – izričito utvrdi da je protivzakonito unaprijed davanje blanko ostavki od stra-

ne kandidata, te da je poslanik dužan izražavati i zastupati interese naroda cijele Crne Gore, a ne bilo čije parcijalne interese;

– ustanovi obaveza Skupštine da vrši verifikaciju mandata poslanika; – odvoji zakon za izbor narodnih odbornika od zakona za izbor narodnih po-

slanika; – ustanovi izbor odbornika koji će obezbijediti da se oni primarno biraju po

referencama ličnosti kandidata i obavezati ih na čvršće komunikacije sa gra-đanima;

– propiše da stanovnici koji stalno borave na teritoriji jedinice lokalne samo-uprave, a nijesu crnogorski državljani, imaju pravo glasa na izborima za or-gane vlasti u jedinici odnosne lokalne samouprave (evropski standard).

• Zakonom o Skupštini precizirati uslove pod kojima se mogu razmatrati i usva-jati predlozi zakona i drugih akata po skraćenom ili hitnom postupku.

• Tim zakonom utvrditi, usaglašeno sa Zakonom o Vladi i upravi: instrumente i obaveze drugih organa prema anketnim odborima Skupštine koji vrše parla-mentarne istrage (čl. 109 Ustava), međusobne obaveze Skupštine i organa iz-vršne vlasti u vršenju skupštinske nadležnosti da vrši nadzor nad Vojskom i bezbjednosnim službama (čl. 82, tač. 10).

• Pravno obezbijediti da se u sveukupnim odnosima Skupštine i svih segmenata izvršne vlasti dosljedno poštuje princip podjele zakonodavne i izvršne vlasti. U tom cilju preispitati sadašnje rješenje saglasnosti podjele vlasti (član 43 Po-slovnika Skupštine), imajući u vidu značenje koje ima „saslušanje” i odnose iz-među onog ko se saslušava i onog ko saslušava u tom saslušavanju i u sistemu.

• Eventualno utvrđenje prilikom donošenja Zakona o Skupštini da ustavna rje-šenja nijesu dovoljna za ostvarivanje uloge Skupštine kao središnjeg organa vlasti upućuje na dopunu Ustava, a ne pribjegavati rješenjima koja nemaju osnov u Ustavu.

• Sistem i iskustvo nalažu da se zakonom bliže precizira postupak ostvarivanja instituta interpelacije i glasanja o povjerenju.

• Zakonom utvrditi kriterijume okvirne prirode za utvrđivanje šta spada „u dru-ga pitanja od interesa za Crnu Goru” koja se uređuju isključivo zakonom, da



se tako utvrde kriterijumi za propisivanje nadležnosti agencijama da reguli-šu odnose čije je regulisanje do ustanovljenja agencija bila zakonska materija.

• Principi parlamentarnog sistema obavezuju da se uloga poslaničkih klubova u radu Skupštine utvrdi tako da budu dominantno u funkciji vršenja zadataka Skupštine kao zakonodavnog organa države, da se Skupština radno ispoljava kao predstavništvo građana kao nosilaca suverenosti, a ne da klubovi poslani-ka dominantno imaju organizacioni oblik djelovanja parlamentarnih partija u Skupštini.

• Saglasno Zakonu o Skupštini Poslovnikom urediti prava i dužnosti odbora Skupštine tako što će im se pravno omogućiti i obezbijediti: da budu mjesta produbljenih – uz djelotvorno učešće pozvanih naučnika i stručnjaka kao ek-sperata – konstruktivnih stručnih rasprava o predlozima zakona i drugih aka-ta koje donosi Skupština.

• Poslovnikom omogućiti i podsticati obrazovanje u Skupštini ad hoc radnih ti-jela narodnih poslanika po kriterijumima ličnog opredjeljenja, zasnovanog na njihovim zajedničkim interesovanjima, koja proizilaze iz njihove teritorijalne, strukovne ili neke druge povezanosti, a nezavisno od partijske pripadnosti i drugih svojstava, sa pravom da razmatraju predloge zakona i drugih akata za čiju sadržinu su posebno zainteresovani.

• Značajno osnažiti stručno-ekspertski kapacitet stručnih službi Skupštine, što ne mora da znači i povećanje broja uposlenih.

• Ustanoviti obavezu donošenja planova rada Skupštine za određene vremenske periode, usaglašenih sa planovima rada Vlade.

• Pridruženost Crne Gore Evropskoj uniji i njeno buduće članstvo u njoj, zahti-jeva da u vrijeme stupanja Crne Gore u članstvo Evropske unije Skupština bu-de osposobljena da sudjeluje u razmatranju i oblikovanju akata iz nadležnosti Evropskog parlamenta.

• Zakonom o Skupštini, a prilikom prve inovacije Ustava i Ustavom, propisati da je polaganje zakletve na sjednici Skupštine uslov za stupanje na dužnost posla-nika.

• Svestrano izučiti, ne samo sa stanovišta potreba Skupštine već i sa stanovišta nužnosti integralnosti budžeta i potrebe otklona bilo čije privilegovanosti, po-stojanje osnova za zahtjeve iskazane u Skupštini da ona samostalno utvrđuje svoj budžet.

UNAPREĐENJE I MODERNIZACIJA UPRAVEOd kvaliteta organizacije i rada javne uprave umnogome zavise ostvarivanje

funkcija države, njen karakter, kvalitet ostvarivanja i zaštite prava građana, privred-nih i drugih subjekata, jednakost šansi svima, vladavina prava, ostvarivanje ekonom-skih sloboda, stepen demokratičnosti vlasti.

Stanje i uočeni problemi • Javnu upravu u Crnoj Gori karakterišu:

– pretjeran broj institucija i uposlenih; pretjerana papirologija u poslovanju; – praksa da se od građana nepotrebno traži da uz zahtjeve za ostvarivanje pra-

va prilažu dokumenta koja dokazuju činjenice postojeće u zvaničnim knji-gama organa uprave;

– nedovoljna ekspeditivnost; – nedovoljno korišćenje mogućnosti koje pruža moderna informaciono-ko-

munikaciona tehnologija; – nedostatak podsticaja i stimulansa uposlenih za inovacije i uspješniji rad; – nezadovoljavajući stepen dosljednosti u primjeni zakona; – manjak stručne sposobnosti koja se pokušava nodomjestiti brojnošću upo-

slenih.

Mogući pravci razvoja • Unapređenje i modernizacija javne uprave jedan je od ključnih izazova i zada-

taka u izgradnji države Crne Gore. Neophodno je obezbijediti da javna upra-va u Crnoj Gori bude: racionalna; ojačana stručno kompetentnim ljudskim re-sursima; profesionalno sposobna da efikasno i zakonito obavlja upravne poslo-ve, produbljeno i kvalitetno priprema građu za izradu nacrta i predloga zako-na i drugih akata i vrši analitičke poslove iz svog djelokruga; veoma odgovor-na za zakonitost i kvalitet rada.

• U tom cilju treba unaprijediti i modernizovati ukupnu zakonsku regulativu o upravi, njenoj organizaciji, službenicima, upravnim postupcima, sa smjerom da se novom zakonskom regulativom: – potpunije i preciznije zakonski utvrdi profesionalni integritet i potpuna

stručna samostalnost uprave u primjeni zakona i drugih pravnih propisa; utvrdi pravni osnov i okvir za uključivanje, putem ugovaranja sa državom,


privatnog sektora u vršenje pojedinih upravnih poslova (zdravstvo, socijal-na zaštita, obrazovanje, komunalije, itd.);

– uspostavi javna uprava kao javna služba u funkciji građana i drugih subje-kata, na principu „građanin u prvi plan” i njegovih „partnerskih odnosa sa upravom”;

– odstrani iz pravnog sistema suvišna i pretjerana zakonska i podzakonska re-gulativa;

– obezbijedi značajniji prenos upravnih nadležnosti ili povjeravanje vršenja upravnih poslova na niže sistemske nivoe;

– obezbijedi ostvarenje principa „jednošalterskog rada uprave”, jednakosti svih građana i drugih subjekata u postupku pred organima uprave, tran-sparentnost procedura, čvrst pravni okvir i kriterijumi za eliminisanje kon-flikata javnih i privatnih interesa službenika u javnoj upravi;

– prilikom prijema kadrova za rad na stručnim poslovima u upravi i javnim službama otkloniti primat partijsko-stranačke pripadnosti nad profesional-nim znanjem, nad stručnim sposobnostima potrebnim za obavljanje poslova;

– obezbijediti bolji način i stil upravljanja ljudskim resursima u upravi: od-lučnim i principijelnim odvajanjem nekompetentnog i neefikasnog od kva-litetnog i efikasnog rada, inicijativnosti za stalno usavršavanje znanja, orga-nizacije i metoda rada, u kom cilju zakonski propisati efikasan sistem kon-tinuirane kontrole zakonitosti, efikasnosti, stručne osposobljenosti i odno-sa prema građanima i drugim subjektima; otklonom negativnih implikacija „stroge hijerarhije” odnosa u upravi; ustanovljenjem sistema nagrađivanja i obezbjeđenjem napredovanja zavisno od kvaliteta rada i stručne sposobno-sti; zakonskim propisivanjem lakšu i jednostavniju pokretljivost u okvirima javne uprave i na druge načine koji će uvećati motivisanost uposlenih u jav-noj upravi za kvalitetan rad.

• Bez odlaganja otvoriti i intenzivno ostvarivati proces racionalizacije postoje-će pretjerano razuđene organizacije uprave, prije svega otklanjanjem sistemski nepotrebnog cijepanja integralnih upravnih cjelina na više samostalnih orga-na i drugih odgovarajućih organizacionih oblika.

• Preispitati djelotvornost i opravdanost daljeg postojanja više agencija u siste-mu upravne strukture, njihove nadležnosti i implikacije njihovog postojanja na integralnost zakonodavnog sistema i na sistem u cjelini. Osnivanjem agen-cija izuzet je značajan dio standardne zakonodavne nadležnosti Skupštine Cr-ne Gore i prenijet u nadležnost agencija.

• Bez odlaganja započeti i kontinuirano širiti u maksimalno mogućoj mjeri u javnoj upravi u cjelini, kompatibilno sa drugim državnim organima, upotrebu i optimalno korišćenje modernih informaciono-komunikacionih tehnologija.

• Obezbjeđivati otvorenost rada i efikasniji rad uprave, građanima i drugim su-bjektima lakše i brže dobijanje informacija i dokumenata, za njih lakše i bolje komuniciranje sa upravom, lakši i brži uvid u upravna dokumenta, poboljša-nje uslova za ostvarivanje kontrole zakonitosti i kvaliteta rada uprave od stra-ne građana i predstavništava građana.

131

• Konstituisati cjelovit i specijalistički sistem obrazovanja za rad u upravi, za specijalističko pripremanje kadrova za rad u upravi i kontinuirano uz rad spe-cijalističko usavršavanje kadrova uposlenih u javnoj upravi.

• Afirmišući evropska pravila rada, pravno propisati pravila i obezbijediti nji-hovo dosljedno i efikasno ostvarivanje kojima će se utvrditi nadležnost, pra-vo i imperativna dužnost inspekcijskih organa uprave da preventivno i sank-cijama štite građane i potrošače od prevara, manipulacija, neprijatnosti, zlou-potrebe, zlostavljanja, maltretiranja, uvredljivih ponašanja na radnom mjestu (evropski pojam „mobing”), orijentacije poslodavaca da izrabljuju uposlene.


OBEZBJEĐIVATI JAČANJE NEZAVISNOSTI SUDIJA I SUDOVA I SVE KVALITETNIJI

NJIHOV SVEUKUPNI RAD

Stanje i uočeni problemi • Nezavisnost sudija i sudova, dostupnost sudova građanima, efikasan i kvalite-

tan rad sudija i sudova ključni su uslov za punu zaštitu ljudskih prava i slobo-da, jednakost i nediskriminaciju, pravnu sigurnost građana i poslovnih subje-kata, vladavinu prava, uspostavljanje, razvoj i zaštitu građanske države i de-mokratije. Bez svega toga mnogo neće vrijedjeti ni najkvalitetniji zakoni.

• Pozitivni pomaci i rezultati ostvareni su više u ekspeditivnosti nego u kvalitetu. • Još ne preovladava narodno povjerenje u sudove. • Neophodni su novi poduhvati sa ciljem uzdizanja sudijske nezavisnosti, moder-

nizovanja sudstva i podizanja kvaliteta sveukupnog rada sudske grane vlasti.

Mogući pravci razvoja• Naći rješenja kojima će se u većoj mjeri otkloniti politički uticaj na izbor dijela

članova Sudskog savjeta koje ne biraju sudije i na izbor predsjednika Vrhovnog suda, a time i na nezavisnost sudija. Okolnosti pod kojima sudije vrše funkci-ju zahtijeva da imaju puni imunitet, kao i poslanici, a ne samo funkcionalni.

• Unaprijediti sistem stručnog osposobljavanja kandidata za sudije i kontinui-rano sistematsko usavršavanje znanja i ukupnih sposobnosti sudija u toku vr-šenja sudijske funkcije, uključujući i usavršavanje vještina za upravljanje sud-skim procedurama.

• Usavršiti postupak i metode utvrđivanja kriterijuma mjerljivosti ljudskog ka-raktera, čvrstine privrženosti moralnim i etičkim vrijednostima kandidata za sudije i u toku mandata sudija.

• Budući da se označene metode i postupci ne mogu, u pravilu, zakonski formu-lisati, njihovo utvrđenje dužnost je Sudskog savjeta, kojem treba dati zakonski osnov da za to može koristiti specijalistička znanja.

• Neophodno je izričito, sada zakonom, a Ustavom prilikom prve ustavne dopu-ne ili promjene, utvrditi da država odgovara za štetu pričinjenu odlukom sudi-je koja nije zakonita.

133

• Demokratizacija ukupnog sudskog sistema zahtijeva otklanjanje kumulacije tri funkcije u jednoj ličnosti – predsjednika Vrhovnog suda, predsjednika Sud-skog savjeta i predsjednika Konferencije svih sudija.

• Obezbijediti uspostavljanje i kontinuirano razvijanje centralizovanog informa-cionog pravosudnog sistema, harmonizovanog sa drugim relevantnim infor-macionim sistemima.

• U cilju rasterećenja sudova od sporova koji se uspješno mogu rješavati i bez sudskih procedura i presuđenja, do maksimalno moguće mjere ostvarivati ori-jentaciju alternativnog oblika i načina rješavanja sporova ustanovljavanjem no-ve vrste arbitražnih tijela, mirno rješavanje radnih sporova, na području izvr-šenja pojedinih vrsta sudskih odluka, sporova između privrednih subjekata i druge oblasti.

• U cilju potpunog obezbjeđenja prava građana na pristup sudu i ostvarivanja pravde putem suda, provjeriti optimalnost sadašnje mreže sudova.

• Usavršiti sistem i postupke unutrašnje kontrole rada i odgovornosti svakog su-da i svakog sudije, isključivo sa ciljem podizanja kvaliteta i ekspeditivnosti nji-hovog rada.

• Do maksimalno moguće mjere obezbjeđivati materijalne uslove povoljne za rad sudova.

• Osigurati da javnost stekne povjerenje u sudsku vlast, koje je veoma značajno ne samo za sudsku vlast nego i za društvo u cjelini.


SNAŽITI DRŽAVNO TUŽILAŠTVO

Stanje i uočeni problemi • Primjereno je ustavnoj obavezi državnih tužilaca da funkciju vrše bez upliva

politike. Snažni razlozi postoje, uprkos činjenici da su sudije nezavisni, a tuži-oci ne, da se za izbor i razrješenja državnih tužilaca usvoji isti princip kao i za sudije – da dominantnu ulogu u njihovom izboru i unapređivanju ima tužilač-ka struktura.

• Od kvaliteta rada Državnog tužilaštva u znatnoj mjeri zavisi kvalitet zaštite društva, građanina, sistema vrijednosti od krivičnopravnih radnji, jednakost građana pred zakonom, sigurnost poretka, povjerenje javnosti u pravosudni sistem.

Mogući pravci razvoja• Državno tužilaštvo treba da ima ustavni status pravosudnog organa i da se

kontinuirano, u svim fazama izgradnje države, cjelinom sistema i određenji-ma o Državnom tužilaštvu, učvršćuje njegova samostalna pozicija u sveuku-pnom sistemu.

• Ustavno i zakonom utvrditi da Tužilački savjet bira i razrješava državne tužioce. • Državnim tužiocima i njihovim zamjenicima ustavno zajamčiti puni imuni-

tet, kao i poslanicima, a ne samo profesionalni. • U narednom kratkoročnom periodu (do 2015. godine) potrebno je Državno tu-

žilaštvo snažno ojačati profesionalno sposobnim kadrovima za istrage i prio-ritetno ga snabdjeti kvalitetnim savremenim tehničkim i drugim operativnim sredstvima potrebnim za uspješno vođenje istraga.

DOGRADITI USTAVNA ODREĐENJA O USTAVNOM SUDU

Stanje i uočeni problemi • Izrazita je deficitarnost određenja o Ustavnom sudu u važećem Ustavu o izu-

zetno značajnoj ulozi Ustavnog suda u sistemu vlasti.• Bez ustavnog sudstva nema pune garancije uspostavljanja i ostvarivanja vlada-

vine prava, zaštite ljudskih prava i sloboda a time ni demokratske države.• Ustavni sud je jedan od ključnih stubova obezbjeđivanja stabilnosti i jedinstva

pravnog poretka, stabilnosti društva i države, rješavanja političkih sporova kao pravnih, postizanja da i Skupština sa više studioznosti utvrđuje da li je sagla-sna sa Ustavom sadržina zakona i drugih akata koje donosi.

Mogući pravci razvoja • Ustavno utvrditi da je Ustavni sud nezavisan. Za organ koji odlučuje o ustav-

nosti sistemski nije odgovarajuće i nije dovoljno da se to propiše samo zako-nom.

• Ustavno utvrditi da Ustavni sud ne odlučuje samo o ustavnosti zakona i dru-gih propisa već da se njegova nadležnost ustavno proširi da odlučuje i: o ustav-nosti (ne i cjelishodnosti) svih opštih akata koje donose vrhovni državni orga-ni čija sadržina ima značaj za uslove života, prava i položaj građana ili za sta-tus države; o njihovoj saglasnosti sa Ustavom, njihovim osnovnim principima, ustavnim određenjem da je građanin nosilac suverenosti i sadržinom ustavnih određenja u njegovom donošenju.

• Ustavnu žalbu ustavno cjelovito urediti kao ustavnopravni institut. Nije si-stemski primjereno, niti je dovoljno da se ustavna određenja o ustavnoj žal-bi svedu samo na određenje da je Ustavni sud nadležan da odlučuje „o ustav-noj žalbi zbog povrede ljudskih prava zajamčenih Ustavom”, kako je sada u Ustavu.

• Primjerenije je od sadašnjeg ustavnog rješenja da pravno-strukovne organiza-cije, pravni fakulteti, zajedno budu predlagači za izbor sudija, a da predsjedni-ka Ustavnog suda biraju sudije, iz svog sastava.


• Utvrditi kakvo je dejstvo odluka Ustavnog suda na pojedinačne akte donesene primjenom odredaba zakona ili drugog propisa, čiju je nesaglasnost sa Usta-vom ili potvrđenim i objavljenim međunarodnim ugovorom utvrdio Ustavni sud svojom objavljenom odlukom.

• Odnose između Skupštine i Ustavnog suda uspostaviti na činjenici da imaju isti cilj – da se zakonima i drugim aktima dosljedno ostvaruje Ustav, a da su im uloge različite.

POPULACIONI ASPEKTI

P rojekcije stanovništva, ranije zasnivane na kraćem ljudskom vijeku, značaj-nim produženjem prosječnog ljudskog života, poprimaju zabrinjavajuće raz-mjere. Prema prognozama Ujedinjenih nacija, očekuje se da će 2015. godine

na Zemlji živjeti 7 milijardi i 200 miliona stanovnika. Planeta Zemlja nema resur-se za populaciju do koje može doći ukoliko se sadašnji trend rasta populacije nasta-vi. Dramatični trend rasta stanovništva je dijametralno suprotan između industrij-ski razvijenih i nerazvijenih zemalja, u kojem se industrijski razvijene zemlje suoča-vaju sa problemom pada, a zemlje nerazvijenog svijeta sa procesom brzog rasta sta-novništva. Druga važna činjenica je da mjere na zaustavljanju procesa depopulacije, koje decenijama preduzimaju zemlje razvijenog svijeta, ne daju rezultate ni približno onima koji bi se mogli nazvati optimističkim, dok zemlje nerazvijenog svijeta, osim rijetkih izuzetaka, ne preduzimaju mjere protiv nekontrolisanog rasta stanovništva, bez obzira na to što to teško pogađa njihov ekonomski, socijalni i civilizacijski na-predak. S jedne strane, depresija do defetizma, a s druge, optimizam do moguće op-sesije, rizici su koji se ne smiju zanemariti u vremenu koje je pred nama.

Tokom druge polovine XX vijeka Crna Gora je bila izložena snažnom procesu demografske tranzicije. Od zemlje sa visokom stopom nataliteta, mortaliteta i pri-rodnog priraštaja, sa visokim rastom ukupnog stanovništva, sa mladom starosnom strukturom, sa obimnim spoljnim i unutrašnjim migracijama i sa ravnomjerno ras-poređenim stanovništvom, transformisala se u zemlju sa niskim ukupnim rastom stanovništva, niskim stopama nataliteta i prirodnog priraštaja, sa porastom stope mortaliteta, poljuljanim starosnim stablom, niskim stopama spoljnih migracija, sve konfliktnijim razmještajem stanovništva i ubrzanom urbanizacijom, čije su tenden-cije dugoročne.

Sve se ovo dešava u kratkom vremenu, na jednom malom, geomorfološkim kon-trastima izuzetno bogatom prostoru. Uz to, u zemlji koja ne pripada ni svijetu in-dustrijski razvijenih, ni industrijski nerazvijenih. Ali kontrasti i paradoksi, prisutni na globalnom planu, umnogome se oslikavaju na njenom malom prostoru. U centru problema je čovjek i njegovo okruženje. To su izazovi za intelektualno sučeljavanje novih znanja i vizija. Ali i velike profesionalne i ljudske odgovornosti.

DEMOGRAFSKA KRETANJAKRETANJE UKUPNOG STANOVNIŠTVA

Stanje• Crna Gora je od 1948. do 2003. godine imala porast ukupnog stanovništva za

oko 243000 lica ili prosječno po 4.417 lica godišnje.• Od 1991. do 2003. godine ukupni porast je bio 5.110 lica ili prosječno po 426

stanovnika godišnje, odnosno deset puta manje nego za period od 1948. do 2003. godine.

• U drugom periodu (1991-2003. godine) sjeverni region imao je manje 8.105 li-ca; sjeveroistočni region manje 15.563 lica; središnji više za 17.663 lica, a pri-morski region takođe više za 11.160 lica.

• Depopulaciju je imalo 11 opština i 896 naselja (71,3 %).

Uočeni problemi• Nizak porast stanovništva. • Izraženo opadanje broja stanovnika u sjevernom i sjeveroistočnom regionu. • Demografska erozija ruralnog prostora. • Intenzivni populacioni rast Podgorice i primorskog pojasa.

Mogući pravci razvoja• Ostvariti pozitivan rast stanovništva Crne Gore u nivou potrebnom za opštu

reprodukciju.• Ublažavati regionalne razlike u korist nerazvijenih regiona i opština, čime će

se ostvariti ravnomjerniji razmještaj u prostoru.• Smanjiti unutrašnje migracije stanovništva.• Obezbijediti življenje stanovništva u uslovima bogatije ekonomske osnove, hu-

manijih socijalnih uslova, guste i kvalitetne mreže infrastrukturnih sistema, visokorazvijenih sistema društvenih usluga, planskog upravljanja prostorom i njegovim kvalitenijim uređenjem, razvijenijim sistemima komunalnih usluga u svim naseljima i zdravoj životnoj sredini.

• Stvarati uslove za ozdravljenje i namjensko korišćenje ruralnog prostora.• U sklopu ekonomske, ekološke i politike urbanizacije država treba da realizu-

je adekvatne varijante demografsko-populacione politike.

139

PRIRODNI PRIRAŠTAJStanje

• Sa 15,5‰ za period od 1966. do 1970. godine prirodni priraštaj opao je na 3,2‰ od 2003. do 2008. godine (u sjevernom regionu u istim periodima opao je sa 14,9‰ na 3,3‰; u sjeveroistočnom sa 25,7‰ na 4,2‰; u središnjem sa 11,6‰ na 0,8‰ i u primorskom regionu sa 8,3‰ na 1,8‰).

• U 2006, 2007. i 2008. godini stope prirodnog priraštaja imale su tendencije bla-gog rasta.

Uočeni problemi• Niske stope rasta u dugogodišnjem periodu. • Približavanje stagnantnim stopama. • Negativne stope u 11 crnogorskih opština. • Negativne stope u sjevernom regionu. • Negativne stope na ruralnom prostoru kraških oblasti i brdsko-planinske zone.

Mogući pravci razvoja• Da se stope nataliteta kreću između 12 ‰ i 14,5‰, a stope mortaliteta između

9,5‰ i 11,5‰. • Da stope prirodnog priraštaja budu pozitivne. • U sjevernom regionu njihov oporavak treba očekivati oko 2015. godine.

MEHANIČKO KRETANJE STANOVNIŠTVAStanje

• Od 1961. do 2003. godine Crna Gora je bila tipično emigraciona teritorija (sto-pa –0,6‰), pri čemi je sjeverni region imao stopu – 1,1‰, sjeveroistočni – 1,2‰, središnji imigracioni sa stopom 0,5‰, a primorski takođe imigracioni sa stopom 0,6‰.

• U ovom periodu četrnaest opština bile su emigracione, a sedam imigracione.

Uočeni problemi• Izrazito intenzivne unutrašnje migracije, posebno iz sjevernog i sjevernoistoč-

nog u središnji region. • Emigracija sa ruralnog prostora. • Imigracije u prigradske zone i uz glavne saobraćajnice. • Imigracije romske populacije sa Kosova i Metohije (2008. godine prisutno

4.285 lica ili 0,7 % stanovništva Crne Gore) i stanovništva drugih država biv-še SR Jugoslavije (1991-2003. godine 33.795 ili 5,4% stanovništva Crne Gore).

• Značajan procenat imigranata iz Rusije, posebno u primorskim opštinama. • Tendencija izrazitog mehaničkog rasta Podgorice. • Tendencije formiranja aglomeracija.

Mehanizmi za postizanje kompetitivnosti – Populacioni aspekti


Mogući pravci razvoja• Da Crna Gora ostvari pozitivan migracioni saldo. • Stvarati povoljne uslove života i rada, prema međunarodnim standardima,

stalno doseljenom stanovništvu. • Stimulisati priliv privremeno doseljenih stanovnika (starosti 20-50 godina),

kao privremeno prisutne radne snage.

PROSTORNI RAZMJEŠTAJ STANOVNIŠTVA

Stanje • Velika disproporcija u prostornom razmještaju. • 2003. godine u sjevernom regionu (32,3% državne teritorije) živjelo je 10,0%

njenog stanovništva, u sjeveroistočnom regionu (20,6% teritorije) živjelo je takođe 20,6% stanovništva, u središnjem regionu (35,6% teritorije) živjelo je 45,1% stanovništva države i u primorskom regionu (11,5% teritorije) živjelo je 23,5% stanovništva Crne Gore.

• U opštini Podgorica živi 27,3% stanovništva države. • Duž primorske obale u toku je formiranje jedinstvene aglomeracije. • Uz saobraćajnicu Golubovci – Podgorica – Danilovgrad nazire se formiranje

nove aglomeracije, kao i uz saobraćajnicu Tuzi – Podgorica – Spuž – Danilov-grad i Podgorica – Cetinje – Budva.

• Oko većih gradova formiraju se prstenovi veće gustine. • U gradskim naseljima živjelo je 61,9% stanovništva Crne Gore.

Uočeni problemi• Izrazito povećanje regionalnih razlika u razmještaju stanovništva u prostoru. • Koncentracija stanovništva u središnjem i primorskom regionu. • Velika koncentracija stanovništva u Podgorici. • Pražnjenje sjevernog i sjeveroistočnog regiona. • Nedostatak komunalne i tehničke infrastrukture.

Mogući pravci razvoja • Ostvarivanje ravnomjernijeg razmještaja stanovništva u prostoru.• Ublažavanje populacionog rasta Podgorice.• Namjensko uređenje i korišćenje ruralnog prostora i njegovo prilagođavanje

kvalitetnim i korisnim uslovima života. • Eliminacija semiurbanizacije. • Ublažavanje emigracionih tendencija kod sjevernog i sjeveroistočnog regiona. • Ublažavanje migracionih tokova na relaciji ruralni-urbani prostor. • Stvaranje uslova za ostvarivanje redistributivne populacione politike.

141

STAROSNA STRUKTURA STANOVNIŠTVA Stanje

• Proces starenja stanovništva je ubrzan, a od 80-ih godina prošlog vijeka je do-bio na intenzitetu.

• Na ruralnom prostoru u Crnoj Gori proces starenja je u znatno odmaklijoj fa-zi nego kod gradskih naselja, što će u budućim periodima imati presudan uti-caj na reprodukciju stanovništva.

• Starosna struktura ženskog stanovništva je nepovoljnija i na nivou Crne Gore, a posebno kod ruralnog prostora.

• U svim regionima je došlo do starenja stanovništva, mada različitim intenzitetom. • U sjevernom regionu, koji je 1961. godine imao izrazito mlado stanovništvo,

proces starenja se odvijao najbržim tempom zbog iseljavanja stanovništva iz ovog regiona.

• U sjevernom regionu, zbog iseljavanja, došlo je do poremećaja ravnoteže polne strukture, što je posebno izraženo u ruralnim područjima, što će u narednim peri-odima značajno uticati na reprodukciju stanovništva, što, ako se hitno ne preduzmu adekvatne mjere, vodi demografskom izumiranju velikog broja ruralnih naselja.

• U sjeveroistočnom regionu, u posmatranom periodu, došlo je do promjena u starosnoj strukturi, koje je dodatno ubrzala emigracija, ali zahvaljujući povolj-nom prirodnom kretanju (nešto veće stope prirodnog priraštaja od ostalih re-giona) starosna struktura ovog regiona je još uvijek najpovoljnija u državi.

• U središnjem i primorskom regionu, koji su kada su u pitanju unutrašnje mi-gracije imigracioni, stanovništvo je, iz izrazito mladog u središnjem i srednjo-vječnog u primorskom, prešlo u kategoriju starog.

• Na starenje stanovništva uticala je i intenzivna spoljna migracija koja je bila karakteristična za sve regione u prethodnom periodu.

• U svim opštinama, izuzev Rožaja, u periodu 1961-2003. godine stanovništvo je iz kategorije mladog ili veoma mladog (u 14 opština), zrelog (u 4 opštine) preš-lo u kategoriju starog.

• Posebno je nepovoljna starosna struktura opštine Šavnik sa svega 23,4% mla-dog i čak 27,6% starog stanovništva.

• U dubokoj demografskoj starosti sa učešćem preko 20% u ukupnom (i malo većim učešćem mladog od učešća starog stanovništva) su opštine: Andrijevi-ca, Žabljak, Plužine i Pljevlja.

• Ruralna naselja u svim opštinama imaju mnogo nepovoljniju starosnu struk-turu od gradskih, čak 260 ruralnih naselja ima prosječnu starost stanovništva iznad 50 godina, što veoma brzo vodi njihovom izumiranju i značajnom pove-ćanju broja praznih naselja.

Uočeni problemi • Dalje demografsko starenje.• Urušavanje demografskog stabla života.• Demografsko populaciono urušavanje ruralnog prostora.



• Intenzivno starenje sjevernog regiona.• Servisiranje sve brojnijih penzionih, socijalnih i zdravstvenih potreba stanov-

ništva.Mogući pravci razvoja

• Pravilnom populacionom i razvojnom politikom povećati stopu nataliteta. • Stvaranjem povoljnih socioekonomskih uslova smanjiti odliv reproduktivnog stanovništva iz zemlje.

OBRAZOVNA STRUKTURA Stanje

• Opšta nepismenost pala je od 1961. godine sa 21,7% na 2,3% u 2003. godini (kod muškaraca sa 9,1% na 0,8%; kod žena sa 32,3% na 3,9%).

• Prema školskoj spremi: bez školske spreme sa 36,5% na 4,5%; sa osnovnom školom sa 6,7% na 23,8%; sa srednjim obrazovanjem sa 8,4% na 46,5%; sa vi-sokim obrazovanjem sa 0,7% na 6,5%.

• Slične tendencije su i po regionima i po opštinama.

Uočeni problemi • Još uvijek prisutno učešće stanovništva bez školske spreme. • Niži nivo obrazovanja ženske populacije. • Visok procenat fakultetski obrazovanog stanovništva u odnosu na tržište rada.

Mogući pravci razvoja• Potpuna eliminacija nepismenih.• Potpuna eliminacija kategorija bez školske spreme. • Dalje povećanje učešća sa srednjim i visokim obrazovanjem.• Postići kvalitetnu profesionalnu strukturu. • Eliminisati razlike u obrazovanju kod muškog i ženskog stanovništva.

EKONOMSKA STRUKTURA STANOVNIŠTVA Stanje

• Od 1961. do 2003. godine aktivno stanovništvo povećano je sa 34,3% na 42,6%. • Poljoprivredno stanovništvo smanjeno je sa 80,0% u 1948. godini na 5,3% u

2003. godini.

Uočeni problemi • Visoko učešće izdržavanog stanovništva.• Nedovoljna aktivnost ženske populacije.

Mogući pravci razvoja• Dalji rast aktivnog stanovništva, do 60% u 2050. godini. • Dalje smanjenje izdržavanog stanovništva, do 30,0% u 2050. godini. • Obezbjeđivanje adekvatne stručne pomoći poljoprivrednom stanovništvu.

PRIRODNE PROMJENE – NATALITET, MORTALITET

Stanje• Negativan trend prirodnih promjena u Crnoj Gori do 2005. godine karakteri-

šu pad stopa nataliteta, ukupnog fertiliteta, neto reprodukcije i prirodnog pri-raštaja ispod nivoa neophodnog za prosto obnavljanje stanovništva.

• Rast stope ukupnog mortaliteta stanovništva, uz pad stope mortaliteta odoj-čadi i djece 1-4 godine.

• Stalno povećanje starog stanovništva u ukupnoj populaciji. • Negativni migracioni tokovi, posebno mlađeg fertilnog stanovništva iz seoskih

u gradska naselja, i iz sjevernog regiona u središnji i južni. • Visok procenat i stalno povećanje celibata, tako da je u 2005. godini svaki če-

tvrti muškarac od 35 do 39 godina neoženjen i svaka četvrta djevojka od 30 do 34 godine neudata.

• Pad broja sklopljenih i porast broja razvedenih brakova.• Ugrožena je struktura porodice u Crnoj Gori, koja je u fazi zabrinjavajućeg

usitnjavanja i erozije.• Crna Gora je ozbiljno demografski ugrožena. Ugrožena je njena biološka sup-

stanca. Ako se ne preduzmu odgovarajuće mjere demografskog oporavka, pro-ces depopulacije će se nezaustavljivo širiti.

Uočeni problemiMehanička kretanja stanovništva

• Migracije prema inostranstvu. • Regionalne migracije unutar Crne Gore. • Posljedice migracija selo – grad. • Stihijne imigracije iz inostranstva.

Uočeni problemi na nivou porodice

• Rast nepotpunih porodica. • Kasnije stupanje u brak i odlaganje rađanja. • Nizak porodični standard pojedinih slojeva stanovništva. • Neravnopravan položaj žena u porodici.


• Neadekvatno i nedovoljno preuzimanje porodičnih funkcija od strane odgo-vornih institucija, posebno kada je u pitanju obezbjeđenje reproduktivne funk-cije.

• Gubljenje tradicionalne vrijednosti u tretiranju i rađanju djece kao vrhunske porodične i društvene vrijednosti.

• Kriza porodice prvenstveno u domenu njene odgojno-vaspitne i moralne funk-cije.

Uočeni problemi na nivou društva

• Nagla industrijalizacija i nagla stihijalna urbanizacija poslije Drugog svjetskog rata.

• Društveno-ekonomska kriza i njene negativne posljedice na sve segmente društva.

• Nezaposlenost dijela mladih ljudi. • Sociopatološke pojave, posebno kriminalizacija društva, devijantne društvene

grupe i maloljetnička delinkvencija. • Teškoće u emancipaciji žene u društvu. • Nekontrolisana sloboda prekida trudnoće. • Rasprostranjenost konzervativne metode kontrole rađanja coitus interruptus

sa neželjenim trudnoćama i prekidima trudnoće. • Oštro raslojavanje u društvenoj strukturi – gubljenje srednjeg sloja i polariza-

cija između velikog broja siromašnih i malog broja ekstremno bogatih. • Negativan uticaj medija, kako elektronskih tako i pisanih. • Poremećaj u sistemu društvenih vrijednosti.

Mogući pravci razvojaMjere ekonomske (razvojne) politike

• Urgentno i precizno definisanje i određenje prioritetnih pravaca razvoja. • Potenciranje privrednog razvoja sjevernog regiona. • Namjensko korišćenje ruralnih prostora i njihovo prilagođavanje kvalitetnim

i korisnim uslovima života. • Usklađivanje svih razvojnih projekata sa prioritetnim pravcima razvoja. • Poštovanje koncepta održivog razvoja. • Izrada dugoročne strategije društveno-ekonomskog razvoja Crne Gore.

Mjere socijalne politike

• Povećanje dječjih dodataka uz strogo poštovanje imovinskog statusa odnosnih lica;

• Zbrinjavanje socijalno ugroženih lica. • Iznalaženje adekvatnih mjera za rješavanje problema tehnoloških viškova rad-

nika. • Usklađenost mjera razvojne sa mjerama socijalne politike.

145

• Kontinuirana briga odgovornih za ublažavanje negativnih socijalnih posljedi-ca usljed ekonomske krize društva.

• Unapređenje zakonskih osnova socijalne politike. • Usklađenost mjera socijalne i stambene politike.

Mjere pronatalitetne politike

• Mjere za unapređenje reproduktivnog zdravlja – Razvoj i unapređenje mreža savjetovališta za reproduktivno zdravlje. – Sistematska edukacija za očuvanje i unapređenje zdravlja adolescenata u ško-

lama. – Aktiviranje medija za širenje informacija iz sfere reproduktivnog zdravlja.

• Mjere za smanjenje abortusa i unapređenje kontrole rađanja– Korišćenje savremenih metoda kontracepcije i kontrole rađanja. – Permanentno zdravstveno prosvjećivanje i informisanje o pravilnoj upotre-

bi kontraceptivnih sredstava. – Uvođenje savremenog protokola ispitivanja i registrovanja u liječenju bole-

sti koje se prenose seksualnim putem.– Povećanje zdravstvene kulture kao bitan preduslov za unapređenje kontrole

rađanja i planiranja poroda. • Borba protiv steriliteta

– Omogućiti da dva pokušaja vantjelesne oplodnje budu besplatna.– Neophodne lijekove za liječenje steriliteta staviti na pozitivnu listu. – Ulaganje neophodnih sredstava za opremanje zdravstvenih ustanova savre-

menom dijagnostičko-terapijskom opremom.– Pravovremenim liječenjem steriliteta smanjiti procenat neplodnih bračnih

parova u fiziološke granice. • Mjere za unapređenje predškolskih ustanova

– Povećanje broja predškolskih institucija do pune obuhvaćenosti teritorije Crne Gore do 2025. godine.

– Podizanje nivoa kvaliteta rada ovih ustanova. – Postupnost ustanova svim socijalnim slojevima. – Unapređenje saradnje roditelja sa stručnim osobljem ovih ustanova. – Pružanje podrške porodici u ostvarivanju njenih funkcija, posebno odgoj-

no-vaspitinih i reproduktivnih. • Podsticajne finansijske mjere

– Na nivou države. – Na nivou lokalne uprave (opštine).

• Ostale mjere pronatalitetne politike– Omogućiti primjenu radnog zakonodavstva koje se odnosi na ovu oblast. – Unapređenje zdravstvene zaštite majke i djeteta i obezbjeđivanje njihove be-

splatne zdravstvene zaštite.



– Vođenjem aktivne politike prema dijaspori pospješiti njeno vezivanje za ma-ticu, posebno treba stimulisati povratak privremeno odseljenih i onih sa dvojnim državljanstvom.

– Izrada dugoročne strategije demografskog razvoja Crne Gore. – Naučnoistraživački projekti u funkciji dugoročne pronatalitetne politike.

ZDRAVLJE I ŽIVLJENJE

Stanje• U Crnoj Gori dogodile su se krupne promjene u razvoju zdravstvene zaštite

stanovništva, poboljšanju zdravstvenog stanja stanovništva, razvoju zdravstve-ne službe i zdravstvene prosvećenosti stanovništva.

• Došlo je do brze ekspanzije u korišćenju zdravstvene zaštite.• Demografske karakteristike stanovništva Crne Gore poprimaju osobine onih

u razvijenim zemljama svijeta.• Došlo je do pada stopa nataliteta, fertiliteta i prirodnog priraštaja, porasla je

stopa opšteg mortaliteta, niske su stope umiranja odojčadi i povećan je broj li-ječenih prije smrti.

• Stope obolijevanja i umiranja stanovništva po dobu, polu i uzrocima smrti slič-ne su onima u razvijenim zemljama svijeta.

• Poboljšani su: uslovi života i rada stanovništva, snabdijevanje stanovništva ispravnom vodom za piće i životnim namirnicama, uslovi stanovanja, bavlje-nje sportom i rekreativnim aktivnostima, odlaganje otpadnih materija, saču-vana je životna sredina sa primjerenom biološkom ravnotežom, podignut je kulturno-obrazovni nivo.

• U pogledu obolijevanja i umiranja od SIDE – AIDS-a i HIV pozitivnog viru-sonoštva spadamo u zemlje sa niskim stopama.

• Propisane preventivno medicinske mjere i imunizacija stanovništva sprovode se uspješno.

• Broj ljekara, stomatologa, dipl. farmaceuta, srednjeg i višeg medicinskog kadra odgovara potrebama stanovništva Crne Gore i standardima razvijenih zemalja.

• Od 2008. godine sprovedena je reforma primarne zdravstvene zaštite preko izabranih doktora i timova izabranih doktora i po ugovoru za određene pro-grame privatnih stomatologa.

• U toku su pripreme za reformu bolničke službe (drugog i trećeg nivoa zdrav-stvene zaštite).

• Crna Gora ima razvijenu mrežu zdravstvenih stanica, domova zdravlja, opštih i specijalnih bolnica, kao i Klinički centar, apotekarsku ustanovu i Institut za javno zdravlje.

• Zdravstveni sistem po strukturi i načinu finansiranja je visokocentralizovan.


• Sistem osiguranja zdravstvene zaštite je na principu Bizmarkovog socijalno-zdravstvenog osiguranja. Cjelokupno stanovništvo je zdravstveno osigurano.

• Rashodi za zdravstvenu zaštitu po glavi stanovnika u 2009. godini iznosili su 255 eura, što je niska vrijednost u odnosu na region.

• U Crnoj Gori su normativno usvojeni relevantni svjetski dokumenti o ljud-skim pravima i pravima na zdravstvenu zaštitu.

• Crna Gora donijela je sve važnije zakone i propise o zdravstvenom osiguranju i zdravstvenoj zaštiti, kao i zdravstvenu politiku do 2020. godine. Sva ova do-kumenta usaglašena su sa dokumentima Evropske unije.

Uočeni problemi• U zdravstvenoj zaštiti posebni problemi nastaju zbog promjene patologije obo-

lijevanja i umiranja stanovništva od masovnih hroničnih nezaraznih bolesti, duševnih poremećaja i poremećaja ponašanja, povreda i trovanja i bolesti iz domena socijalne patologije kao: alkoholizma, narkomanije, pušenja, prostitu-cije, kockanja, sve većeg broja starih, bolesnih i nemoćnih i dr.

• Sve veći problem biće sprovođenje zdravstvene zaštite starih osoba sa specifič-nim problemima bolesti i stanja staračke patologije.

• Neadekvatno je riješeno ugovaranje zdravstvene zaštite i usklađivanje zdrav-stvenih usluga sa materijalnim mogućnostima društva i stvaranjem modernog i samostalnog zdravstvenog osiguranja.

• Vrlo sporo se vrše pripreme i počeci reforme bolničkog sistema. Nedostatak adekvatnog kadra koji prati promijenjenu patologiju.

• Izraženi su problemi dužeg čekanja građana za potrebnu specijalističku i su-perspecijalističku konzilijarnu službu.

• Neriješen je odnos privatne medicinske prakse sa Fondom osiguranja i javno-zdravstvenom službom.

• Ne sprovode se u očekivanoj mjeri zakonska i podzakonska akta iz domena zdravstvene zaštite.

• Nema organizovanog rada na zdravstvenom vaspitanju stanovništva. Nizak nivo ulaganja u naučnoistraživački rad u ovoj oblasti.

• Nedovoljan je angažman zdravstva u planiranju porodice i primjeni savreme-nih metoda kontracepcije.

• Nedovoljna je stomatološka zdravstvena zaštita stanovništva, posebno djece.• Loše je zdravstveno stanje zuba stanovništva.• Izraženi su problemi vezani za nabavku i korišćenje opreme i uređaja i moderniza-

cije zdravstvene djelatnosti kako zahtijeva savremena medicinska nauka i praksa.• Visoka je percepcija građana o nivou korupcije u zdravstvu.

Mogući pravci razvoja• Država Crna Gora treba da učini zdravstveni sistem dostupnim i pristupač-

nim svim građanima Crne Gore za sve propisane vidove zdravstvene zaštite, što zahtijeva:

149

– reformisanje i unapređivanje sistema zdravstvenog osiguranja i reformu fi-nansiranja zdravstvene zaštite;

– reformisanje bolničkog sistema na sekundarnom i tercijarnom nivou sa ci-ljem da se poboljša kvalitet zdravstvene zaštite;

– povećanje nivoa sredstava za zdravstvenu zaštitu po glavi stanovnika; – poboljšanje materijalnog položaja zdravstvene djelatnosti; – sprovođenje decentralizacije odlučivanja i demokratizacije upravljanja sa dr-

žavnog nivoa na opštine; – uvođenje privatne prakse u jedinstveni sistem zdravstvene zaštite i osiguranja; – uvođenje jedinstvenog informacionog sistema na svim nivoima zdravstvene

zaštite; – podizanje nivoa poštovanja ličnosti i prava pacijenata uz dostizanje najvišeg

nivoa deontološke prakse i etičkih normi; – preispitivanje statusa i uloge novostvorene stomatološke zdravstvene zaštite

u zdravstvenom sistemu Crne Gore; – kritičnije usvajanje novih tehnologija u zdravstvu; – uvođenje nacionalnih programa za bolesti koje preporučuje SZO; – striktno sprovođenje zakonskih odredaba i strategije o zdravstvenoj zaštiti

iz domena bolesti i stanja od socijalno-medicinkog značaja, posebno obolje-lih od zaraznih bolesti i starih lica;

– izgradnju i stavljanje u puni pogon objekata za primarnu zdravstvenu zašti-tu na brdsko-planinskom, seoskom i graničnom području;

– obezbjeđivanje najvećeg nivoa edukacije studenata i postdiplomaca; – organizovanje naučnoistraživačkog rada u medicini, stomatologiji i farmaciji; – razmatranje prava da građanin raspolaže dijelom materijalnih sredstava na-

mijenjenih pokrivanju troškova liječenja; – poboljšanje i podizanje nivoa zdravstveno-vaspitnog rada na svim nivoima

zdravstvene zašite; – saradnju u dijagnostici i specijalizacije sa referentnim institucijama u svijetu; – sankcionisanje položaja alternativne medicine; – uključivanje i uvođenje u trendove telemedicine; – primjenu ekspertskih sistema; – izoštravanje odgovornosti zbog grešaka u procesu liječenja.


URBANIZACIJA

Stanje• Sredinom XX vijeka Crna Gora je imala samo jedan grad iznad 10.000 stanov-

nika i to Podgoricu. Pedeset godina kasnije, u 2003. godini, Crna Gora ima 10 gradova sa preko 10.000 stanovnika.

• Najveću populacionu eksploziju imali su Podgorica i Nikšić, poslije njih popu-laciono su najbrže rasla gradska naselja primorske regije.

• Najmanji populacioni rast imala su gradska naselja Gornjeg Polimlja i Gornjeg Potarja.

• Dostignuti nivo urbanizacije, sa aspekta demografskog kriterijuma, vrlo je ra-zličit, ali je svuda pokazao napredak. U Crnoj Gori on je sa 23,8% u 1953. godi-ni porastao na 61,9% u 2003. godini i ima tendenciju daljeg rasta. Najveći nivo ostvaren je u središnjem regionu, zatim primorskom, pa sjevernom, pa u sje-veroistočnom.

• Nivo urbanizacije, sa aspekta demografskih kriterijuma, iznad crnogorskog prosjeka u 2003. godini ostvarile su opštine: Budva, Cetinje, Podgorica, Nikšić i Herceg Novi.

• Urbani centri u Crnoj Gori su međusobno povezani putnom mrežom koja je u renoviranju i razvoju i željezničkim saobraćajnicama (Bar-Podgorica-Nikšić i Bar-Podgorica-Kolašin-Bijelo Polje).

• Vodni saobraćaj nije dovoljno razvijen.• Infrastrukturu zaokružuju objekti namijenjeni stanovanju, snabdijevanju

energijom, sistemi za vodosnabdijevanje, razvoj kanalizacije i odlaganje sme-ća, centri zdravstvene zaštite, stacioniranog liječenja, kulture, kao i oni nami-jenjeni razvoju sredstava javnog informisanja, zabavi, sportu, rekreaciji i tran-sportu.

• Mnogi od pomenutih sistema nijesu u najboljem stanju pa se radi toga obnav-ljaju, inoviraju i prilagođavaju savremenim tehnološkim mjerama.

Uočeni problemi • Velike razlike u pogledu dostignutog nivoa urbanizacije.• Različit dostignuti nivo kvaliteta urbanog življenja.

151

Mogući pravci razvoja• Podržati održivi razvoj urbanih centara na donjoj ljestvici mreže naselja. • Proces urbanizacije ne treba dalje forsirati, kao recidiv ranijih politika deagra-

rizacije i industrijalizacije po svaku cijenu, pogotovo što to ima važnost u uslo-vima regionalnih disproporcija, odnosno u ujednačavanju procesa urbanizaci-je u regionalnom smislu.

• Proces urbanizacije u populacionom smislu treba podržati porastom aktivno-sti populacije koja podrazumijeva aktiviranje sjevera, kao i depriviranih dje-lova centralnog regiona i obezbjeđenje radnih mjesta za široku skalu socijal-nih karakteristika populacije.

• Podržati razvoj suburbanih, semiurbanih i ruralnih centara. • Rehabilitovati sva manja naselja kao habitate i mjesta življenja i rada, obnoviti

i započeti novi razvojni ciklus i to naselja koja imaju uslove za opstanak i ra-zvoj u ekonomskom i socijalnom pogledu.

• Modernizovati urbanističko planiranje (regulaciono, generalno i detaljno), sa posebnim naglaskom na ekološkim aspektima planiranja.

• Obezbijediti da kroz planove i projekte naselja i djelova naselja bude obezbije-đen komfor života i zadovoljavanje ekonomskih i socijalnih potreba, jednako i u gradskim i ruralnim naseljima.

• Strogo voditi računa o stepenu hazarda, na zemljotres i ostale prirodne nepo-gode u građevinarstvu.

• Izbjeći često mijenjanje urbanističkih planova.• Potpuno eliminisati nelegalnu gradnju.• U prigradskim naseljima obezbijediti isti kvalitet tehničke infrastrukture kao

u centrima gradova.


RURALIZACIJA

Stanje• Velike migracione struje na relaciji sela-gradovi. U njima su najviše učestvo-

vale mlade i srednjovječne generacije, pa je ruralni prostor demografski osta-rio i oronuo, a ekonomski oslabio.

• Zemlja je sve manje obrađivana, pa su njive, bašte, vinogradi i voćnjaci zapo-stavljani, a livade napuštane i pretvarane u pašnjake. Stočarstvo je masovno napuštano, a planinski katuni uglavnom su nestali.

• Suprotno logici ekonomskog razvoja, u selima je izgrađen značajan fond no-vog stambenog prostora, koji se samo povremeno koristi, a predstavlja solidnu osnovu revitalizacije ruralnih naselja.

• Posljednjih godina prisutne su tendencije ekonomskog jačanja ruralnih pro-stora modernizacijom puteva, razvojem raznih tipova farmi tržišno orijenti-sanih, izgradnjom vodovoda i kvalitetnijeg napajanja električnom energijom.

• Primjetno je blago povećanje broja mladih koji ostaju na ruralnom prostoru, kao i povratnika „trećeg doba”.

Uočeni problemi • Mala populaciona veličina ruralnih naselja (54,6% je do 100 stanovnika). • Usitnjenost poljoprivrednih posjeda.• Nedovoljna putna i ostala komunalna infrastruktura. • Promjena namjene poljoprivrednog zem ljišta. • Demografska starost, ogromna većina ruralnih naselja ima veće učešće starog

od mladog stanovništva. • Prisustvo značajnog broja neženja i odsustvo djevojaka i njihova nezaintereso-

vanost da se udaju i žive na selu.• Nepovoljna saobraćajna povezanost ruralnih naselja sa opštinskim centrima. • Nekvalitetno napajanje električnom energijom, vodom, gasom. • Nekvalitetne zdravstvene, školske i kulturne usluge, itd.

Mogući pravci razvoja• Obezbijediti kvalitetnije komunalne uslove življenja i povoljniji urbani način

života na ruralnom prostoru.

153

• Afirmisati ruralni prostor kao zdravu životnu sredinu u kojoj se stvara pro-duktivno i živi kvalitetno.

• Intenzivno raditi na poboljšanju saobraćajnih veza; • Obezbijediti kvalitetno napajanje električnom energijom i vodom. • Forsirati tržišno privređivanje i proizvodnju ekološki zdrave hrane. • Poboljšavati školske, kulturne i zdravstvene usluge ruralnih naselja. • Stimulisati „porodičnu industriju” na selu.


ETIKA MULTINACIONALNE I MULTIKONFESIONALNE DRŽAVE

Stanje• Crna Gora je multinacionalna i multikonfesionalna država.• Crna Gora je 2003. godine (Monstat) imala: 43,2% Crnogoraca, 32% Srba, 7,8%

Bošnjaka, 4% Muslimana, 5% Albanaca, 1% Hrvata i Roma 0,5%.• Prema popisu stanovništva iz 2003. godine, pravoslavna vjeroispovijest čini

74,2 %, katolička 3,5 % i islamska 17,7%. Ostale vjeroispovijesti (judaistička, protestantska, proorijentalni kultovi) su zastupljene u statistički zanemarlji-vom procentu.

Uočeni problemi • Nedovoljno uvažavanje propisa koje je država regulisala. • Nedovoljno i neadekvatno angažovanje vlasti na razvijanju građansko-držav-

nog identiteta.

Mogući pravci razvoja• Unapređenje političke i kulturne tolerancije, dijaloga i kompromisa u cilju

stvaranja socijalno koherentnog društva. • Razvoj građanskog društva u kome zajedno žive pripadnici većinske zajedni-

ce i sve nacionalne manjine.• Uvažavanje nacionalnih i vjerskih različitosti.• Unapređenje prakse odvojenosti crkve od države. • Saradnja sa susjedima, uzajamno uvažavanje i poštovanje evropskih standar-

da o zaštiti većinskog stanovništva i nacionalnih manjina.• Razvijanje multikonfesionalnog i multikulturalnog dijaloga kao osnove za

stvaranje harmonizovanog življenja.• Stvaranje koherentnog društva tolerancije.

OBEZBJEĐENJE HRANE, VODEHRANA

Stanje• Crna Gora ne proizvodi dovoljno hrane kojom bi se zadovoljile potrebe stanov-

ništva. • Crna Gora nema dovoljno obradivih površina za ishranu stanovništva. • Sada se poljoprivreda uglavnom obavlja na malim seoskim gazdinstvima ko-

ju prati nedovoljna upotreba mehanizacije, navodnjavanja, vještačkih đubriva, sredstava za zaštitu i sortnog sjemena.

• Tehnička opremljenost poljoprivrede, iako u poboljšanju, znatno zaostaje za razvijenim zemljama.

• Nizak nivo ulaganja u poljoprivrednu proizvodnju u odnosu na ukupna sred-stva za investicije čiji je nivo uvijek bio niži od procenta učešća poljoprivrede u društvenom proizvodu Crne Gore.

• Nedovoljno je razvijena prerađivačka industrija.• Nedovoljni su istraživački kapaciteti.

Uočeni problemi• Nedovoljna kontrola porijekla i kvaliteta hrane koja se uvozi, upotreba genet-

ski modifikovane hrane u uzgoju stoke, živine i pčela, uzgoj genetski modifi-kovanih sorti voća i povrća, nekontrolisana i štetna upotreba pesticida nose vi-soki rizik štetnog uticaja na zdravlje stanovništva.

• Nedostatak državnih investiranja u poljoprivrednu proizvodnju.• Nepostojanje tržišno orijentisane poljoprivrede.• Slabo razvijena infrastruktura, posebno vodovodna mreža i navodnjavanje ru-

ralnih prostora, kao i putna infrastruktura. • Nedostatak silosa i drugih objekata za prihvatanje i čuvanje proizvoda.• Nepovoljna starosna struktura nosilaca zemljoradničke proizvodnje.

Mogući pravci razvoja • Tipizacija proizvodnje hrane na obradivom zemljištu.


• Povezivanje ruralnih površina u šire tržište i radne cjeline (ruralna područja) sa ciljem da se uspješnije reaguje na izazove tržišta i promijenjene socioeko-nomske uslove.

• Podsticanje osnivanja manjih i srednjih preduzeća za proizvodnju ekološki zdrave hrane, razvoj stočarstva, povrtarstva, voćarstva, vinogradarstva, ma-slinarstva, prateće prerađivačke industrije i niz drugih djelatnosti u okviru ru-ralne ekonomije.

• Investicija u poljoprivrednu proizvodnju dodjelom kredita za razvoj prehrambe-ne industrije, proizvodne djelatnosti i unapređenje poljoprivredne mehanizacije.

• Subvencionisanje proizvodnje hrane.• Formiranje savjetodavnih poljoprivrednih službi, ravnomjerno raspoređenih

na čitavoj teritoriji Crne Gore.• Unapređenje infrastrukture ruralnih prostora izgradnjom vodovoda, kanali-

zacije, postrojenja električne energije, putne mreže.• Podsticanje konkurentnosti u proizvodnji zdrave hrane na cijeloj teritoriji države.• Izgradnja silosa i drugih objekata za prihvatanje i čuvanje proizvoda.• Školovanje omladine za rad u savremenoj poljoprivrednoj proizvodnji.• Transparentnost podataka o higijensko-epidemiološkoj ispravnosti, posebno

uvozne hrane. • Proizvodnju genetski modifikovane hrane u Crnoj Gori zabraniti, a uvezenu

posebno označiti.

VODA

Stanje• Crna Gora u najvećem dijelu, sem Katunskog krša i Crnogorskog primorja,

uglavnom obiluje veoma kvalitetnom vodom za piće i druge potrebe. Brojni su izvori i vrela, a crnogorske rijeke i jezera predstavljaju pravo vodno bogatstvo.

• Oskudica u vodi koja se sada osjeća u Crnogorskom primorju rješava se dovo-đenjem vode iz Skadarskog jezera ili sa vrela duž njegovih obala.

• Voda je dobila i svoje tržište. Sada su izgrađeni kapaciteti – date koncesije za flaširanje oko 500 miliona litara godišnje.

• Kisjelih voda, čiji je potencijal oko 30 miliona litara godišnje, sada se flašira sa-mo 3 do 5 miliona litara godišnje.

Uočeni problemi• Kontinuirano zagađivanje podzemnih voda Zetske ravnice po zdravlje štetnim

toksičnim otpadom Aluminijskog kombinata u Podgorici i nekontrolisanom upotrebom pesticida u voćarstvu i povrtarstvu.

• Nekritičko i neobjektivno prikazivanje podataka od strane odgovarajućih služ-bi o zagađenosti podzemnih voda Zetske ravnice.

• Pitanje davanja koncesija na vodu nije regulisano.

157

• Pitanje koncesije za korišćenje vode za proizvodnju električne energije je neri-ješeno.

• Kontrola upotrebne vrijednosti pijaćih voda je nedovoljna i netransparentna. • Slabo tehničko stanje vodovodnih sistema.• Nedovoljna snabdjevenost sela vodovodnim sistemima.• Slaba zaštita voda od zagađivanja.• Slaba zaštita brojnih urbanih i ruralnih naselja od poplava.• Slaba kontrola izvora zagađivanja (naselja, indusrija, deponije, otpad).• Slaba kontrola javnih izvora (bunara koji se koriste za piće).

Mogući pravci razvoja• Izgradnja kanalizacione mreže i postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda u

domaćinstvima i industriji.• Zaštita voda za piće i upotrebu u poljoprivredi, kao i svih vrsta vodotokova od

zagađivanja.• Pojačanje snabdijevanja ruralnih prostora vodovodnim sistemima.• Upotreba akvakulture u proizvodnji hrane.• Razvijanje sistema za navodnjavanje poljoprivrednih površina.• Država je dužna da riješi međudržavna pitanja korišćenja pograničnih voda.• Obavezna transparentnost i bolja informisanost javnosti od odgovarajućih

službi o ispravnosti voda za piće i upotrebu u poljoprivredi.• Stvaranje višenamjenskih akumulacija, gdje god je to moguće.• Navodnjavanje poljoprivrednih površina vodom iz Skadarskog jezera ili vrela

duž njegove obale.• Regulisanje koncesija za sve vidove korišćenja vode.


ODNOS POLOVA I ZAPOŠLJAVANJE

Stanje• U Crnoj Gori ženska populacija nešto je brojnija od muške i obuhvata 50,8 %

ukupnog stanovništva. • Prema podacima Zavoda za zapošljavanje Crne Gore 2008/2009. godine kod

poslodavaca u Crnoj Gori odnos polova u zapošljavanju u privrednim djelat-nostima približno je isti.

• Učešće žena u ukupnom broju zaposlenih iznosi 45,11%. Žene su u prednosti u zdravstvenoj i socijalnoj djelatnosti, obrazovanju, finansijskom posredova-nju, ribarstvu i trgovini na veliko i malo.

• U ukupnom prilivu radne snage 2008. godine žene čine 45,4%. Broj zaposlenih žena bio je u trgovini na veliko i malo 11,6 %, u hotelima i restoranima 55,1%, u prerađivačkoj industriji 33,8 %, u građevinarstvu 9,4 % i u ostalim komunal-nim i ličnim uslužnim aktivnostima 38,3 %.

• Žene se danas u Crnoj Gori uglavnom bave istim poslovima i prihvataju iste odgovornosti kao i muškarci.

• Zapostavlja se uključivanje žena u deficitarna zanimanja (muški 88,2%, žene 11,8%).

Uočeni problemi• Nepovoljan položaj žena zaposlenih u privatnom sektoru.• U praksi se ne primjenjuju propisi kojima se regulišu prava žena u toku trud-

noće i porodiljskog odsustva.• Izražena muškocentričnost i njene posljedice.• Neravnopravnost žena i njihovog zaposlenja u deficitarnim zanimanjima.• Nedovoljno uključivanje žena u politički život i državnu upravu.

Mogući pravci razvoja • Primjena ustavom, zakonima i međunarodnim standardima regulisanih pra-

va žena pri zapošljavanju, radu, tokom trudnoće i porodiljskog bolovanja, kao i u javnom i političkom životu.

• Pri zapošljavanju žena treba da se poštuje društvena propulzivnost – da se na najodgovornijim mjestima žene biraju na osnovu kvaliteta.

• Uspostavljanje povoljnijeg odnosa žena u svim organima vlasti, obrazovanju, nauci.

POLOŽAJ ŽENE

Stanje• Žene su u periodu socijalizma ostvarile najveći napredak u izjednačavanju pra-

va za školovanje, a njihov položaj u drugim sferama se do danas nije suštinski promijenio.

• U Crnoj Gori postoji dobar zakonski okvir za poštovanje rodne ravnopravno-sti, ali u praksi stvari stoje drugačije.

• Primjetno je veće učešće žena u pravosudnim funkcijama.

Uočeni problemi• U Crnoj Gori je još uvijek prisutan patrijarhalni model ponašanja prema žena-

ma sa tradicionalnom podjelom poslova i obaveza u kući između polova.• Neravnopravan položaj muškarca i žene u porodičnoj zajednici rezultira nji-

hovim neravnopravnim položajem u javnom životu.• Žene su malo zastupljene na mjestima odlučivanja na nacionalnom i lokalnom

nivou, tako da ih u skupštinama ima svega oko 10%.• Polovina žena u Crnoj Gori je bez zaposlenja.• Posebno je težak položaj žena na selu.• Bilježe se slučajevi gdje su žene izložene porodičnom nasilju, zlostavljanju od

strane poslodavaca, a prisutna je narastajuća prostitucija i trgovina ženama.• Prema izvještaju Odbora za rodnu ravnopravnost pripadnice manjinskih na-

roda, kao i žene sa invaliditetom najizloženije su diskriminaciji.

Mogući pravci razvoja • Neophodno je istinsko i odlučno poboljšanje položaja žena u svim sferama

društva.• Potrebno je da se u Crnoj Gori poštuju odluke Opšte deklaracije o demokratiji,

usvojenoj u Kairu 16. septembra 1997. godine, u svim demokratskim procesima i reformama u oblastima ekonomije, prava, obrazovanja, zdravstvene reforme, reforme državne uprave, pravosuđa, lokalne samouprave i državnih medija.

• Prema Deklaraciji Ujedinjenih nacija u Crnoj Gori treba da bar 30% žena bude zastupljeno u državnim institucijama, politici, nauci i ostalim djelatnostima.

ENERGIJA

Svijet će se u XXI vijeku suočiti i sa problemom kako zadovoljiti narastajuće potrebe za energijom i kako pri tom umanjiti negativni uticaj na globalne kli-matske promjene.

Svi poznati dugoročni scenariji u energetici predviđaju radikalne strukturne pro-mjene, pa u tom cilju razvijene zemlje ulažu ogromna finansijska sredstva za razvoj novih tehnologija koje bi sredinom vijeka riješile oba problema. Razvoj energetskog sektora je preduslov održivog ekonomskog razvoja i životnog standarda, pa time ima važan uticaj na političku stabilnost, bezbjednost i nacionalni suverenitet svake drža-ve. U decenijama pred nama dominiraće teme energetske sigurnosti, očuvanja ključ-nih prirodnih resursa i borbe protiv klimatskih promjena.

U osnovi ne postoji energetska kriza, već kriza našeg znanja i odgovornosti za budućnost. Stanje u kojem ćemo se naći zavisi od stepena spremnosti svih društa-va za koordiniranu akciju, visoka ulaganja i neophodne naučnotehnološke prodore.

Crna Gora kao mala zemlja neće biti u poziciji da u značajnoj mjeri utiče na šira kretanja. Preostaje joj da nađe svoje mjesto na evropskoj energetskoj mapi i da učini sve da svoje prirodne i ljudske resurse angažuje za dobrobit nacionalne ekonomije i svojih građana. Za tako ambiciozan cilj neophodno je istrajno podizanje kvaliteta si-stema obrazovanja i povećanje uloge znanja kao konkurentne sposobnosti na svim, pa i na globalnom tržištu energije XXI vijeka. Kao mediteranska zemlja i buduća čla-nica EU, Crna Gora može upravo u oblasti elektroenergetike da aktivira neiskorišće-ne potencijale i dokaže svoju kompetitivnost na regionalnom nivou.

Otuda je i potreba da se, koliko je to u ovom trenutku moguće, sagleda pozicija Crne Gore u kontekstu dugoročnih globalnih kretanja i da se donosiocima odluka predlože vizije održivog dugoročnog energetskog razvoja. Vizija upravljanja razvo-jem energetike Crne Gore na kratki i srednji rok formulisana je Strategijom razvo-ja energetike do 2025. godine (SRE 2025), usvojenom decembra 2007. godine. U du-goročnom periodu (poslije 2025. godine), energetski sektor Crne Gore bi, zbog sop-stvene kompetitivnosti i ukupnog društvenog razvoja, morao pratiti tržišno orijen-tisane evropske i svjetske trendove.

OPREDJELJENJA ZA XXI VIJEK

Stanje Sadašnje stanje energetike u svijetu karakterišu: • Učešće fosilnih i nuklearnih goriva kao neobnovljivih izvora energije – oko

87%.• Neravnomjerna raspodjela resursa i potrošnje finalne energije (FE), sa domi-

nantnim učešćem 30 država OECD-a. • Neracionalno korišćenje energije u svim energetskim sektorima.• Tendencija povećanja hidro i novih obnovljivih izvora energije (OIE).• Velika ulaganja u nove energetske tehnologije.• Potrošnja primarne energije (PE) u svijetu 2007. godine iznosila je (prema IEA

„Key world energy statistics 2009”) 12 000 Mten, a finalne (FE) 8 300 Mten. U odnosu na 1973. godinu globalna potrošnja PE se udvostručila.

• Stopa rasta potrošnje PE u periodu 1973 – 2007. godine iznosila je 2%, a FE 1,6% uz pad učešća nafte (sa 46,1% na 34%) i rast nuklearne energije i gasa, dok su ostali oblici energije imali blagi rast.

• U državama OECD-a, koje učestvuju sa 18% u ukupnom stanovništvu svijeta i sa 76% u ukupnom BDP-u, potrošnja PE 2007. godine iznosila je 45% od globalne.

• Proizvodnja električne energije (EEn) u svijetu rasla je sa 6 100 TWh 1973. go-dine na 19 800 TWh 2007. godine, ili 3, 2 puta pri prosječnoj stopi od 2,4%.

Uočeni problemi • Sadašnji trend energetike u svijetu neodrživ je iz sljedećih razloga:

– Ekonomski razvoj zasnovan je na neobnovljivim energetskim resursima. – Kao podrška ekonomskom rastu predviđa se udvostručen rast energetskih

potreba. – Globalno zagrijavanje izazvano gasovima staklene bašte (GHG), dominan-

tno iz energetskih postrojenja, postaje prijetnja razvoju, stabilnosti i buduć-nosti čovječanstva.

– Emisija CO2 je udvostručena u periodu 1973-2007. godine (sa 15,6 Gt na 29 Gt), pri čemu je učešće zemalja OECD-a u emisijama 2007. godine iznosilo 44,9%, a Kine čak 21%.

163


• Prelazak na koncept održivog razvoja uveliko će biti ometen inertnošću ener-getskog sektora, ali i nedostatkom novih efikasnih tehnologija.

• Obaveze iz Kyoto protokola oko smanjenja emisije CO2 primoraće mnoge dr-žave da podstiču razvoj „zelene energije” iz obnovljivih izvora (OIE).

• Hidroenergija je najznačajniji OIE, globalno iskorišćen sa oko 25% i učešćem od 19% u proizvodnji EEn.

U srednjoročnom periodu• Predviđa se značajnija promjena strukture u domenu proizvodnje PE, kao i u

domenu potrošnje FE. Noseći faktori promjene će biti OIE i energetska efika-snost (EE).

• Ugalj, nafta i gas će i u ovom periodu zadržati temeljni udio u bilansu PE. Naf-ta ostaje dominantno gorivo u transportu, a gas zamjenjuje naftu u proizvod-nji EEn.

U dugoročnom periodu• Između 50-ak poznatih globalnih scenarija do sredine i kraja XXI vijeka

(WEC, OECD, Shell, EIA-USDoE, IIASA-WEC, IPCC i dr.), ovdje se, kao naj-noviji, navode tri IEA scenarija do 2050. godine.

• Po BASELINE scenariju ne predviđaju se velike promjene niti u energetskoj politici niti na naučnotehnološkom planu. Potrošnja FE bi 2050. godine izno-sila 15.700 Mten, pri stopi od 1,6%.

• Pri globalnoj emisiji CO2 od 62 Gt po BASELINE scenariju prosječna tempera-tura na zemlji bi značajno porasla, što bi u prirodnom okruženju izazvalo oz-biljne nepovratne poremećaje.

• ACT Map scenario predviđa 2050. godine 23% manju potrošnju FE (12.076 Mten) od BASELINE scenarija, uz korišćenje naprednih tehnologija, ali i onih koje su u ozbiljnom razvoju. ACT Map scenario podrazumijeva znatno veće korišćenje OIE i EE, upotrebu nuklearne energije, izdvajanje i skladištenje CO2 i dekarbonizaciju goriva za transport.

• Stopa rasta FE po ACT Map scenariju bila bi 1%, a nivo emisija bi do 2050. go-dine bio vraćen na današnji, pri ulaganju od 50 US$/t smanjene emisije CO2. BLUE Map scenario predviđa 2050. godine 32,9% manju potrošnju FE (10 523 Mten) od BASELINE scenarija, pri stopi rasta od 0,7%.

• Uz ulaganja od 200 US$/t, prema BLUE Map scenariju, sadašnji nivo emisi-ja CO2 bi se smanjio na 50%, a rast temperature ograničio na 2oC u odnosu na predindustrijsko doba.

• U srednjoročnom periodu, i pored planiranih unapređenja (povećanje udjela hidro, solarne i energije vjetra, podizanje EE i učešća biogoriva, uvođenje TNG itd.), Crna Gora će ostati udaljena od koncepta BLUE Map i tek malo unutar ACT Map scenarija.

Mehanizmi za postizanje kompetitivnosti – Energija

NOVO ZNANJE

Stanje• Većina država se usmjerava na postizanje tri osnovna cilja: energetsku nezavi-

snost, EE, čuvanje životne sredine i ekonomsku održivost u energetskom sek-toru. Razvijene države koncentrišu velika finansijska sredstva iz javnih i pri-vatnih fondova za razvoj novih energetskih tehnologija.

• Pokrenuti su i brojni međunarodni istraživački projekti razvoja novih energet-skih tehnologija. Javni sektor IEA država danas ulaže u istraživanja u energe-tici oko 10 milijardi US$ godišnje, ili oko 0,03 % BDP-a (Japan čak 0,08%), od čega je oko 50% za nuklearna istraživanja. Privatni sektor ulaže višestruko vi-še (između 40 i 60 milijardi US$ godišnje).

Uočeni problemi • Posljedice globalnog zagrijavanja su: topljenje leda na polovima, suše i popla-

ve, ugrožena proizvodnja hrane, migracije stanovništva, sukobi oko životnog prostora itd.

• Uloga Crne Gore u kreiranju nastalih problema, kao i njen kapacitet da dopri-nese njihovom rješavanju, relativno su mali.

• Orijentacijom na inostrane „ekspertske” usluge u Crnoj Gori je u velikoj mje-ri zapostavljen razvoj domaćih naučnih resursa za proučavanje energetskih si-stema i procesa.

Mogući pravci razvoja• Samo tehnološka (r)evolucija u svim karikama energetskog lanca, od proizvod-

nje PE do potrošnje FE, može osigurati tranziciju ka sistemu energetske održi-vosti.

• Vrlo je vjerovatno da će i crnogorski energetski sektor u određenoj mjeri pro-ći globalnu tranziciju, implementirajući nove tehnologije, sa svojstvima dale-ko iznad danas raspoloživih.

• Potreba za novim energetskim tehnologijama povezana je sa širenjem zahtje-va za energetskim uslugama, što će kreirati ogromno tržište i nuditi značajne ekonomske mogućnosti.

165

• U energetici razvijenih zemalja postavljaju se tri strateška cilja: proizvodnja EEn uz pomoć solarne energije, proizvodnja EEn bez emisije CO2 (nZEC po-stupci) i bitno povećanje EE.

• Za ostvarenje pomenutih ciljeva potrebni su novi proboji u nauci i tehnologiji koji bi omogućili: – proizvodnju EEn iz fosilnih goriva uz primjenu CCS tehnologija; – nova nuklearna rješenja (fisija – nova generacija, skladištenje otpada, fuzija

i sl.); – porast efikasnosti konverzije solarne u EEn i razvoj SSP; – tehnološka rješenja i njihovo usavršavanje za ostale OIE (vjetroelektrane, bi-

omasa u kogeneraciji, bioplin, geotermalna energija, druga generacija biogo-riva i sl.);

– tehnologije za pasivno grijanje i hlađenje u niskoenergetskoj gradnji; – poboljšanje transporta (korištenje vodonika, hibridna vozila itd.); – „smart grids” za prenos i distribuciju energije; – upravljanje otpadom i razvoj tehnologija za dobijanje energije iz otpada; – povećanje kapaciteta baterija i superkondenzatora za skladištenje EEn; – razvoj materijala, nanostruktura, informatičkih i komunikacijskih tehnolo-

gija i dr.• Opredjeljenje za realizaciju ciljeva koje postavlja BLUE, ili što je vjerovatnije

ACT Map scenario, otvorilo bi nove prilike za priključenje Crne Gore global-nim procesima u budućnosti.


• Energetski sektor Crne Gore bi morao pratiti evropske i svjetske trendove u: – tehnološkom unapređenju u pogledu dekarbonizacije proizvodnje EEn; – supstituciji naftnih derivata u transportu; – niskoenergetskoj gradnji; – razvoju pametnih („smart”) električnih mreža; – zajedničkom programu istraživanja i tehnološkog razvoja.

• Neodložno je (su)finansirati ciljne istraživačke programe na području energe-tike i životne sredine, pokrenuti razvojno-istraživačke centre (ENEKO u okvi-ru CANU i slične na univerzitetima i u privredi), kao i uključivanje naučnih kapaciteta u EU, OECD i druge istraživačke energetske projekte.


POTROŠNJA I SNABDIJEVANJE

Stanje• Ukupna potrošnja PE u Crnoj Gori 2006. godine iznosila je 1,1 Mten, ili 0,009%

svjetske potrošnje PE, dok je učešće u ukupnom stanovništvu oko 0,01%. • U Crnoj Gori proizvodi se mrki ugalj, lignit i ogrijevno drvo, iskorišćava se hi-

droenergija i drvni industrijski otpad, pa je energetska nezavisnost 54%. • Bilans PE (0,587 Mten 2006) dominantno čine derivati nafte (32,3%), ugalj

(30,1%), hidroenergija (19,6%) i ogrijevno drvo (oko 10%). • Crna Gora je 2006. godine uvezla 0,35 Mten derivate nafte, više od trećine EEn

(1,7 TWh), dok je ostvareni izvoz energije zanemariv. • Potrošnja FE u 2006. godini iznosila je 0,82 Mten, pri čemu su najveći udio

predstavljali derivati nafte 43% i EEn 40%. • U bilansu FE industrija učestvuje sa 31,6%, saobraćaj sa 14,1%, domaćinstva sa

14%, usluge sa 6,5%, a poljoprivreda i građevinarstvo sa po 0,7%.• Proizvodnja EEn u Crnoj Gori iznosi: HE Piva i Perućica 1,7 TWh i TE Pljev-

lja 1,2 TWh i mHE 20 GWh.• Potrošnja EEn 2008. godine iznosila je 4,6 TWh, od čega 1, 9 TWh (41,5%) –

distributivni (ED) potrošači i 1,955 TWh (42,6%) – direktni potrošači (KAP, Željezara i Željeznica CG).

• Oko 1.250 km dužine prenosne mreže karakteriše uglavnom radijalna struk-tura na sva tri naponska nivoa (110 kV, 220 kV i 400 kV) i nedovoljna poveza-nost sa susjednim EES.

• ED sistem (oko 20 000 km nadzemnih i kablovskih vodova sa TS) karakterišu tri naponska nivoa: 35 kV, 10 kV i 0,4 kV.

• TNG je na tržištu Crne Gore prisutan u manjim čeličnim bocama, u rezervo-arima za potrebe industrije, uslužnog sektora i domaćinstava, kao i auto-gas.

• Toplota se proizvodi u industrijskim kotlarnicama i u jednoj javnoj kotlarni-ci. U 2004. godini ukupno je proizvedeno 0,07 Mten toplotne energije, od če-ga 88% u industriji obojenih metala.

Uočeni problemi• Evidentno je kašnjenje u realizaciji SRE 2025 i Akcionog plana, posebno u po-

gledu dinamike gradnje novih elektrana.

167

• Izraženo je neefikasno korišćenje energije u svim energetskim sektorima, a po-sebno u pogledu nepoštovanja principa niskoenergetske gradnje novih objekata.

• Udio gubitaka transformacije i transporta energije je oko 30%. Glavni razlog značajnog udjela gubitaka energetskih transformacija je zastarjela tehnologija pri proizvodnji EEn u TE.

• ED mreže karakterišu dotrajalost vodova i TS, naročito u ruralnim područji-ma, i visoki gubici (u nekim ED pogonima i do 35%), uz izraženo učešće neo-vlašćenog preuzimanja EEn.

• Crna Gora još nema pristupa međunarodnim izvorima prirodnog gasa.• Zbog skorog sticanja nezavisnosti, Crna Gora je nepotpuno zastupljena u me-

đunarodnoj (Eurostat, IEA, UNECE i sl.) komparativnoj statistici.

Mogući pravci razvoja• U skladu sa SRE 2025 razvoj mora biti usmjeren na sljedeće primarne ciljeve:

– implementaciju međunarodnih obaveza u oblasti energije i zaštiti životne sredine;

– unapređenje EE u energetskim procesima na nivo srednjerazvijenih EU ze-malja;

– smanjenje uvozne zavisnosti i poboljšanje sigurnosti snabdijevanja; – unapređenje održivosti energetskog sektora.


U energetskom bilansu PE Crne Gore će se: – znatno povećati proizvodnje lignita i hidroenergije; – povećati korišćenje solarne energije, energije vjetra, komunalnog i industrij-

skog drvnog otpada. • Ukupna proizvodnja PE će se povećati na 1,03 Mten u 2025. godini. Kao naj-

značajniji oblici učestvovaće ugalj (64%), hidroenergija (27%) i novi OIE (9%).• Potrošnja PE će 2025. godine iznositi 1,77 Mten, uz energetsku nezavisnost od

58%. • Projekcija potrošnje FE 2025. godine biće 1,23 Mten u tzv. „srednjem scenari-

ju” koji pretpostavlja stopu rasta stanovništva od 1,6%, 6,3% rasta BDP-a i sto-pu rasta FE od 2,5%.

• Potrošnja EEn će iznositi 5,8 TWh pri vršnom opterećenju od 1 016 MW. Snab-dijevanje EEn obezbijediće se na dva načina: iz javne mreže i iz decentralizo-vane proizvodnje.

• Prema „umjerenom scenariju” iz SRE 2025 (ukupno 631 MW i oko 2, 25 TWh/god.) kandidati za izgradnju su: HE na Morači, HE Komarnica, TE Pljevlja 2, male HE (80 MW), vjetroelektrane (60 MW), CHP na komunalni otpad (10 MW) i CHP na biomasu (5 MW).

• Nakon usvajanja SRE 2025 aktuelizovana je izgradnja podvodnog 400 kV DC kabla 1000 MW prema Italiji (Tivat-Fođa), sa novim 400 kV AC vodovima i pripadnim postrojenjima.



• Razvojem ED mreža do 2025. godine mora se povećati nivo sigurnosti snabdi-jevanja pojedinih gradova i smanjenje gubitaka EEn do nivoa 10%.

• Prenosne i ED mreže će se implementacijom ICT-a postepeno transformisati u tzv. „inteligentne” mreže.


• Ukoliko bi se trend rasta potrošnje PE iz „umjerenog scenarija” nastavio i na-kon 2025. godine, potrošnja PE 2050. godine iznosila bi 3,2 Mten.

• Pri stagnaciji dalje izgradnje velikih HE, neophodna je stopa rasta OIE od 7,5% godišnje da bi se ispunila obaveza Crne Gore da održava udio OIE u ukupnoj potrošnji PE iznad 20%.

• Iako SRE 2025 predviđa razvoj sistema korišćenja TNG kao strateške prethod-nice prirodnom gasu, ta koncepcija izgleda dosta nerealna.

• Potencijalni pravci za dopremu prirodnog gasa su: priključak na Jadransko-jonski gasovod koji bi prolazio teritorijom Crne Gore, ili povezivanje sa gaso-vodima iz Srbije.

• Pored korišćenja potencijala EE i razvoja domaćih resursa, energetski sektor će dugoročno biti upućen i na praćenje svjetskih tehnoloških trendova i na snab-dijevanje određenim energentima sa regionalnog i svjetskog tržišta.

ODNOS PREMA DOMAĆIM IZVORIMA

Stanje• Crna Gora raspolaže hidroenergetskim potencijalom koji spada u sam svjetski

vrh po ekonomičnosti i po pogodnosti uklapanja u ekolo ško i socijalno okru-ženje.

• Rječne tokove (posebno Morače, Tare i Pive) karakterišu velike visinske razli-ke, bujični režim voda i uski duboki kanjoni pogodni za građenje brana i aku-mulacija.

• Od oko 9,8 TWh/god. linijskog hidropotencijala na većim vodoto cima, oko 5,5 – 6,1 TWh/god. spada u ka tegoriju ekonomski iskoristivog potencijala.

• HE Piva je ugovorima iz 1976. i 1992. godine data na korišćenje Elektroprivre-di Srbije, u zamjenu za obezbjeđenje oko 42% više konstantne EEn.

• Ugalj je, pored hidropotencijala, vrlo važan energetski resurs, dovoljan za uku-pnu proizvodnju oko 270 TWh EEn, od čega u pljevaljskom području oko 245 TWh, ili oko 90%.

• Crna Gora raspolaže i značajnim potencijalom novih OIE (solarna energija, vjetar i biomasa).

• Zavisno od koncepcije, stepen iskorišćenja vodnih potencijala je između 17 i 28%.

• Djelovi pojedinih vodotoka na teritoriji Crne Gore obuhvaćeni su Konvenci-jom o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine, a NP „Durmitor” sa dijelom kanjona Tare uključen je u rezervate biosfere UNESCO programa.

• U odnosu na region mogu se konstatovati sljedeće prednosti Crne Gore: – veliki potencijal OIE, a posebno hidroenergije; – pozicija na strateški važnim energetskim koridorima; – niska (ako ne i najniža) stopa poreza na dobit u Evropi od 9%; – značajan interes stranih investitora za razvoj energetike; – relativno visok nivo sopstvenog znanja.

Uočeni problemi• Crna Gora zaostaje u korišćenju vodnih potencijala, ne samo u odnosu na raz-

vijene zemlje već i u odnosu na najbliže okruženje.


• Skupština Crne Gore je 2004. godine donijela Deklaraciju o zaštiti rijeke Ta-re kojom se zabranjuju bilo kakvi zahvati duž čitavog toka i „u cijelom regionu razvojno naslonjenom na kanjon”.

• Crna Gora nije postigla dogovore sa susjednim državama (Srbija, BiH, Hr-vatska) oko iskorišćenja hidropotencijala na pograničnim vodama (gornji sliv Drine i Bilećka akumulacija).

• Još uvijek nijesu dovoljno istražene potencijalne rezerve nafte i gasa u crnogor-skom podmorju.

• Izražena je nekontrolisana sječa šuma zbog ogrijevnog drveta.• Nepostojanje adekvatnih podataka o potencijalu OIE.

Mogući pravci razvoja• Vodni resurs je jedan od ključnih resursa Crne Gore koji može biti nosilac ra-

zvoja države, uz mogućnost njegove pune valorizacije na širem prostoru Me-diterana i Jugoistočne Evrope.

• Neophodno je aktiviranje HE potencijala na slivovima rijeka Morače, Zete, Li-ma, Pive, Tare, Ibra i Ćehotine, uz poštovanje važećih deklaracija Uneska i na-čela održivog razvoja.

• Nesporno postoji velika mogućnost izvoza EEn proizvedene u vršnim HE. • U cilju bolje valorizacije vršne energije HE Piva postoje ozbiljni razlozi za pre-

ispitivanje ili raskid dugoročnog ugovora sa sistemom Srbije.• Izgradnjom TE Pljevlja 2, toplifikacijom grada Pljevalja do 2025. godine, kao i

kasnijom izgradnjom TE u predjelu Berana i Maoča aktivirao bi se potencijal uglja u energetske svrhe.

• Pošto Deklaracija o zaštiti Tare blokira najvrednija rješenja na prostoru Južne Evrope u gornjem toku Tare, predlaže se da se razmotri povlačenje Deklaraci-je, uz poštovanje obaveza iz postojećih dokumenata kojima se štiti kanjon.

• Neophodno je nastaviti istraživanja nafte i gasa na Crnogorskom primorju, uglja u pljevaljskom i beranskom području i istraživanja preostalog hidropo-tencijala.

• Neophodno je postizanje dogovora sa susjednim državama oko optimalnog iskorišćenja zajedničkog hidropotencijala, kao i oko izgradnje novih interko-nekcija sa tim državama.

• U uslovima borbe za kvalitetne investitore, faktor vremena je od ključne važ-nosti jer su potencijalni projekti u Crnoj Gori u aktivnoj konkurenciji sa slič-nim projektima u okruženju.

NOVI OBNOVLJIVI IZVORI I ENERGETSKA EFIKASNOST

Stanje• Crna Gora raspolaže značajnim neiskorišćenim potencijalom OIE. U prošlo-

sti je izgrađeno sedam malih HE (9 MW, 21 GWh), koje se danas nalaze u vla-sništvu EPCG.

• Bruto hidroenergetski potencijal na manjim vodotocima se procjenjuje na oko 800 – 1.000 GWh, od čega je realno iskoristiv potencijal malih HE oko 400 GWh.

• Postoji dobar potencijal za iskorišćavanje energije vjetra duž Jadranskog mora i na drugim lokacijama u unutrašnjosti.

• Zbog 2.000-2.500 sunčanih sati/god. priobalje i centralno područje su veoma atraktivni za primjenu solarne energije.

• Na prostoru Crne Gore procjenjuje se godišnje formiranje oko 200.000 t čvr-stog komunalnog otpada, što omogućava izgradnju 3 do 5 postrojenja za pro-izvodnju energije.

• Intenzitet potrošnje PE 2007. godine je 2,1 put veći od EU prosjeka i iznosi 0,34 ten/1000 US$ i veći je nego u svih 27 članica EU.

• Specifična potrošnja EEn 2007. godine iznosila je 7.435 kWh/st. i, zbog potroš-nje KAP-a, veća je za 8% od EU prosjeka. Navedeni indikatori ukazuju na zna-čajan prostor za EE.

Uočeni problemi• Kašnjenje u primjeni mjera razvoja OIE i EE predstavlja gubitak za potrošače,

ekonomiju i životnu sredinu. Takođe, ne postoji atlas potencijala OIE. • HE Glava Zete, Slap Zete i Rijeka Mušovića su u eksploataciji neprekidno od

izgradnje, pa je njihova oprema dotrajala i tehnološki zastarjela, a HE Lijeva Rijeka od 1991. godine nije u funkciji.

• Cjelokupan energetski lanac, počev od proizvodnje, preko prenosa i distribu-cije, do krajnje potrošnje, karakteriše nizak stepen EE.


• Prisutan je trend gradnje zastakljenih zgrada sa neadekvatnim energetskim karakteristikama, kako za ljetnji tako i za zimski period, i nepoštovanje prin-cipa pasivne arhitekture.

• Nepovoljne energetske karakteristike i nizak nivo održavanja stambenih i jav-nih zgrada imaju za posljedicu visoke gubitke energije, neadekvatan nivo kom-fora i prekomjerne troškove.

• Niske cijene EEn u prošlosti dovele su do nepovoljne strukture energetske po-trošnje, posebno u sektoru zgrada, gdje se EEn koristi za zagrijavanje prostora i pripremu tople vode.

• Povećano korišćenje električnih rashladnih uređaja uslovljava značajno pove-ćanje potrošnje u vrijeme vršnog opterećenja.

• Nedostaju šeme energetskog menadžmenta na lokalnom nivou, voznog parka u javnom transportu i u velikim javnim zgradama.

Mogući pravci razvoja• U skladu sa Energetskom politikom EU, SRE 2025 je deklarisala cilj „20–20–20”:

– povećanje udjela OIE na 20% ukupne potrošnje PE; – drastično povećanje EE i smanjenje potrošnje energije za najmanje 20%; – smanjenje emisije GHG za 20%.

U kratkoročnom periodu

• Prioritetno je inoviranje Strategije EE, energetski pregledi velikih potrošača (KAP, Željezara i Željeznica), objekata u javnom sektoru i izrada atlasa poten-cijala OIE.

• Potrebno je revitalizovati postojeće i izgraditi nove mHE, kao i procijeniti do-bra i loša energetska i ekološka svojstva postrojenja solarne energije, energije vjetra i ostalih novih OIE.

• Predvidjeti aktivnije uključivanje OIE u centralizovane sisteme.

U kratkoročnom i srednjoročnom periodu

• Solarna energija bi se koristila za grijanje tople vode i druge niskotemperatur-ne procese, najviše u sektorima turizma i domaćinstva.

• U periodu do 2025. godine, ne očekuje se pomoću postojećih tehnologija kori-šćenje energije Sunca za proizvodnju EEn, osim u malom opsegu i u specijal-nim uslovima.

• U oblasti OIE i EE postoje velike šanse da se, u saradnji sa NIR sektorom, ob-nove raniji i razviju novi domaći proizvodni programi koji bi povećali zapo-slenost i podigli kvalitet usluga.

• U transportu je neophodno postepeno napuštanje naftnih derivata i upotreba vozila sa hibridnim, električnim, a u kasnijim fazama i vodoničnim pogonom. Početi sa vozilima javnog transporta.

173

• Neophodno je zakonski regulisati da se u javnim objektima obavezno obezbi-jedi korišćenje novih OIE, a u individualnoj gradnji stimuliše upotreba toplot-nih pumpi i solarnih panela za zagrijavanje vode.

• Potrebna je izrada tržišnih studija za uvođenje niskoenergetskih i pasivnih si-stema EE i primjenu OIE u stambenim objektima, hotelima, komercijalnom sektoru i dr.

• Energetske legitimacije zgrada će, pored propisa o toplotnoj izolaciji, doprini-jeti tehnološkom razvoju na područjima izolacione tehnike i instalacija u gra-đevinarstvu.

• Pored direktnih podsticaja Vlade, treba koristiti međunarodne organizacije koje finansiraju programe u javnom sektoru, zajedno sa uspostavljanjem šema energetskog menadžmenta.


• Pored komunalnih i industrijskih kogeneracija planirati postepeno uvođenje malih kogeneracija kod individualnih potrošača i energetski samoodrživih zgrada.

• Osvajanjem tehnologija konverzije celuloznih materijala (druga generacija bi-ogoriva), kao što su šumski i poljoprivredni otpad, otvorio bi se novi prostor i za domaću proizvodnju.

• Bioetanol i biodizel iz uvoza mogu djelimično supstituisati konvencionalna i otvoriti put ka obnovljivim i čistim gorivima u sektoru transporta.


URAVNOTEŽENJE ENERGETSKOG BILANSA

Stanje • Pitanje sadašnje i buduće energetske politike Crne Gore vezano je i za energet-

ski bilans.• Crna Gora je uvoznik cjelokupnih potreba naftnih derivata i više od trećine

ukupno potrebne EEn. Energetska nezavisnost iznosi oko 55%, sa tendencijom smanjenja.

Uočeni problemi• Uvozna energetska zavisnost, a posebno u domenu EEn je sve veća i ugrožava

spoljnotrgovinski bilans i održivost energetskog sektora. • Spora izgradnja novih energetskih objekata dovodi u pitanje dostizanje postav-

ljenih ciljeva u energetskom sektoru. • Mini i male elektrane OIE ne mogu obezbijediti dovoljnu količinu EEn ni u

scenariju poboljšane EE i efikasnijeg korišćenja postojećih izvora.

Mogući pravci razvoja• Direktiva 2005/89/EC obavezuje zemlje članice EU da preduzmu odgovaraju-

će mjere za održavanje balansa između potreba za EEn i raspoloživih genera-torskih kapaciteta.

• Crna Gora ima sopstvenu odgovornost za vlastitu energetsku sigurnost i soli-darnost, sa drugim zemljama članicama kada postane članica EU.

• Uspostavljanje Mediteranskog energetskog prstena će, u cilju poboljšanja ener-getske sigurnosti, povezati električnim i gasnim vodovima Evropu sa jugom Mediterana.

• Crna Gora, kao mediteranska zemlja i buduća članica EU, može upravo u obla-sti elektroenergetike da aktivira neiskorišćene potencijale i dokaže svoju kom-petitivnost na regionalnom nivou.

• Zavisno od statusa KAP-a i Željezare i nakon izgradnje TE Pljevlja 2 i HE na Morači, Crna Gora će imati mogućnost da do 2025. godine izvozi 250 -780 GWh EEn.

175

• U cilju povećanja sigurnosti neophodna je diversifikacija energetskog snabdi-jevanja korišćenjem OIE i povećanjem domaće proizvodnje EEn iz velikih HE i TE.

• Neophodno je stimulisati obezbjeđenje energije za individualnu potrošnju iz decentralizovanih sistema.

• Potencijal EE je najjeftiniji i ekološki najprihvatljiviji resurs za uravnoteženje bilansa od najmanje 20% -30% potrošnje FE.


• Treba nastaviti sa aktiviranjem preostalog HE potencijala, posebno na gornjoj Tari, ne isključujući ni energetski i vodoprivredno veoma atraktivno rješenje sa HE Koštanicom.

• Utvrditi komercijalnu isplativost rezervi nafte i gasa u podmorju Crne Gore novim bušotinama na odgovarajućim strukturama.

• Derivati nafte će se i dalje uvoziti, a do izgradnje TE Pljevlja 2 uvoziće se i oko 1,5 TWh EEn. Od 2015. godine predviđen je uvoz manje količine biodizela, a poslije 2020. godine i vodonika.

• S obzirom na najavljenu izgradnju postrojenja NE u regionu, od strategijskog značaja je da, zbog saradnje u ovoj oblasti, Crna Gora ukine zabranu na izgrad-nju NE i da, na osnovu Espoo i drugih konvencija o prekograničnim uticajima, prati najavljenu gradnju NE u Albaniji.


UTICAJ NOVIH ENERGETSKIH OBJEKATA NA ŽIVOTNU SREDINU

Stanje• Donošenjem zakona i ratifikacijom međunarodnih direktiva i preporuka, Cr-

na Gora je posljednjih godina značajno unaprijedila legislativu u domenu za-štite životne sredine.

• Bez obzira na visoki profil političkih deklaracija i snažne aspiracije ka održi-vom razvoju, napredak Crne Gore u pogledu praktičnih rezultata zaštite oko-line u energetici bio je ograničen.

• Sa 1,86 kg CO2/US$ 2003. godine, Crna Gora ima 4,9 puta veći intenzitet emi-sija CO2 od prosjeka EU, što ukazuje na zastarjelu i neefikasnu tehnologiju upo-trebe energenata.

• Emisije ekvivalentnog CO2 u Crnoj Gori u 2003. godini iznosile su 4 t/st., što je niska vrijednost u poređenju sa industrijalizovanim zemljama (na primjer, u Njemačkoj 10 t/st.).

• Glavni međunarodni dokumenti o klimatskim promjena koje je prihvatila i Crna Gora su: – Okvirna konvencija UN o klimatskim promjenama (UNFCCC) – mart

1994; – Kyoto protokol – februar 2005; – Kopenhagenski sporazum – decembar 2009.– Navedeni dokumenti podrazumijevaju skladno uklapanje hidroenergetskog

sistema u socijalno i ekološko okruženje, uz prethodno sagledavanje pozitiv-nih i negativnih uticaja.

• Ispunjavajući obaveze iz UNFCCC, Ministarstvo za zaštitu životne sredine, u saradnji sa UNDP, izradilo je „Prvi nacionalni izvještaj o klimatskim promje-nama” koji je Vlada CG usvojila 2010. godine.

• Ekološka inspekcija je identifikovala 12 tzv. IPPC postrojenja, uključujući i TE Pljevlja, za koja je operater dužan da do 2015. godine pribavi dozvolu u skladu sa pomenutim programom.

• Ekološka sanacija TE Pljevlja 1 obuhvata zamjenu elektrofilterskog postroje-nja, novu deponiju pepela i šljake i djelimičnu zamjenu cjevovoda za snabdije-vanje vodom.

177

• NVO sektor u oblasti zaštite životne sredine je aktivan, posebno u pogledu no-vih HE projekata, ali ne i dovoljno kod ekoloških problema koji prate sagorije-vanje lignita i štetne uticaje saobraćaja.

Uočeni problemi• Generalno, proizvodnja, transport i korišćenje energije u velikoj mjeri negativ-

no utiču na životnu sredinu (emisije GHG, izlivanje nafte, kisjele kiše, radio-aktivno zračenje i sl.).

• U ekološkom pogledu stanje je zabrinjavajuće u Pljevljima, a može se poboljša-ti proizvodnjom toplotne energije za potrebe toplifikacije grada i za proizvod-nju industrijske pare.

• Izgradnja planiranih HE akumulacija imaće za posljedicu određene negativ-ne, ali i značajne pozitivne uticaje, kako na izmjenu prirodnih uslova sredine tako i na radne uslove.

Mogući pravci razvoja• Stimulisati upotrebe OIE tako da se utiče na smanjenje intenziteta CO2/BDP-

a u Crnoj Gori. • U cilju aktiviranja preostalog hidropotencijala neophodno je blagovremeno

sprovesti dodatna multidisciplinarna istraživanja za sve važnije vodotoke u Cr-noj Gori.

• Potrebno je pripremiti EIA studije o procjeni uticaja na životnu sredinu, po-sebno za izgradnju velikih HE sa akumulacijom od preko 10 miliona m3.

• Post Kyoto režim, odnosno Kopenhagenski sporazum, a posebno sistem trgo-vanja emisijama, uticaće na razvoj sektora EEn, kao i na opšti privredni razvoj pojedine države/regije.

• U skladu sa EU i ostalim međunarodnim standardima, buduće TE će morati implementirati CCS tehnologiju sa nultom emisijom CO2.

• Odgovarajući postupci dekarbonizacije će biti nezaobilazni u transportu, in-dustriji i svim drugim sektorima.

• Period do implementacije novih tehnologija za dekarbonizaciju goriva i pro-cesa, ili uspostavljanje ravnoteže CO2 ciklusa biće dug i, ponegdje, sa neizvje-snim ishodom. Do tada ostaje rad na postepenom unapređenju tehnologija i stvaranju jedinstvenog fronta za adaptaciju na izmijenjene okolnosti i ublaža-vanje emisija GHG.


INTEGRACIJA U REGIONALNA TRŽIŠTA

Stanje• Generalno, reforme i uvođenje tržišta u sektoru gasa u EU i regionu slijede na-

čela reformi u oblasti EEn, uz razlike koje postoje među tim oblicima energije.• Posljednjih godina regulatorni okvir u Crnoj Gori je unapređivan donošenjem

Zakona o energetici (2003. i 2010. godine), kao i regulative za zaštitu životne sredine i urbano planiranje.

• Crna Gora je 2006. godine ratifikovala Sporazum o Energetskoj zajednici ko-jim se utvrđuju načela reorganizacije energetskog sektora, kao i razvoja regio-nalnog energetskog tržišta.

• Isporuku EEn obavlja Elektroprivreda Crne Gore AD Nikšić (EPCG) i Prenos, izdvojen iz EPCG kao posebna funkcionalna cjelina.

• Prihvatanjem Energetskog sporazuma Crna Gora se obavezala da 1. januara 2008. godine otvori tržište za sve potrošače, osim za domaćinstva, a 1. janua-ra 2015. godine i za sve njih.

• Energetska zajednica je i prilika za izvoz vršne hidroenergije u ljetnjim mjese-cima, što predstavlja posebnu komparativnu prednost Crne Gore u odnosu na region.

• Odlučeno je da se za region Jugoistočne Evrope u Crnoj Gori formira Kance-larija za koordinisane aukcije (CAO) koja će centralizovati alokaciju kapacite-ta penosnih vodova.

• Funkcionisanje preduzeća na području nafte i njenih derivata organizovano je kao tržišna djelatnost, ali zbog postojanja monopola uskladištavanja još ni-je ostvarena potpuna konkurencija.

• Poslove regulatora energetskih djelatnosti u Crnoj Gori obavlja Regulatorna agencija za energetiku, osnovana 2004. godine, sa opredjeljenjem za model ve-leprodajnog i maloprodajnog tržišta.

• Tarife se uređuju tako da pokrivaju sve troškove energetskog subjekta, uklju-čujući i povrat na investicije, uz uklanjanje unakrsnog subvencioniranja poje-dinih kategorija potrošača.

• Novi zakon o energetici donosi i dvije novine: pravno odvajanje operatora dis-tributivnog sistema i osnivanje operatora tržišta od strane Vlade.

179

• Rješenje sa operatorom tržišta ne proističe kao obaveza ni iz jednog dokumen-ta međunarodnog karaktera, pa nije jasno zbog čega je ta novina uvedena.

Uočeni problemi• Trenutne razlike među članicama EU u pogledu stepena reformi energetskog

sektora su velike. Deregulacija je kod svih članica urađena, ali je stepen učešća tržišta i dalje veoma mali.

• Region Jugoistočne Evrope je još uvijek na početku procesa liberalizacije ener-getskog sektora i uvođenja tržišta, kako veleprodajnog tako i maloprodajnog. Glavna prepreka zaživljavanju veleprodajnog tržišta je veliki nedostatak elek-trične energije u regionu, pa se kao izvoznici javljaju praktično samo Rumuni-ja i Bosna i Hercegovina.

• Ni u jednoj zemlji regiona nije formirano funkcionalno maloprodajno tržište jer su mogući modeli i sistemi obračuna komplikovani, pa ih nije lako dizajni-rati niti sprovesti u praksi.

• Privatizacije u regionu nijesu dovele do pada cijena jer su ugovori uključivali visok procenat povrata na investicije od oko 12%, ali je poboljšan kvalitet snab-dijevanja.

• Temeljni problemi sa kojima se suočavaju energetski subjekti u Crnoj Gori su: – nedovoljni kapaciteti, posebno u interkonekcijama sa susjedima, stara opre-

ma i potreba ozbiljne modernizacije i dogradnje; – visoki troškovi, neadekvatna organizacija, značajni gubici, relativno niska

produktivnost i slab menadžment. • Crnogorsko tržište je veoma malo, a mala tržišta nijesu posebno uspješna. Po-

stojeći monopol EPCG se neće lako ukloniti, prije svega zbog jeftine energije iz domaćih izvora.


• Ključne aktivnosti na reformama energetskog sektora će biti vezane za otvara-nje tržišta EEn.

• U skladu sa smjernicama EU, daljim reformama potrebno je stvarati uslove za sigurno, bezbjedno, pouzdano i kvalitetno snabdijevanje potrošača energijom po konkurentnim cijenama.

• Sporazum o Energetskoj zajednici će doprinijeti privlačenju investitora, po-boljšati sigurnost snabdijevanja, uz veću zaštitu životne sredine, kao i podsta-knuti EE i razvoj OIE.


• Rješavanje problema u energetskom sektoru moguće je neophodnim inve-stiranjem u sve ključne segmente, restrukturiranjem i ekološkom sanacijom procesa.



• Tarifnom i cjenovnom politikom na tržišno baziranim troškovima (uključu-jući troškove zaštite sredine) podsticaće se EE i sigurnost i kvalitet energetskih usluga.

• Treba unaprijediti propise za regulaciju djelatnosti prenosa i distribucije i za investiranje u nove kapacitete, kao i uslove za priključke potrošača na mrežu.

• Veliki izazov za regulatorne agencije biće tretman DC kabla prema Italiji po-što je realizacija ovog projekta vezana za značajne investicije u prenosnu mre-žu u Crnoj Gori.

• Formiranje maloprodajnog tržišta treba otpočeti ne čekajući „inteligentna” brojila energije za daljinsko očitavanje, za čije uvođenje su potrebna značajna sredstva i duže vrijeme.

• Liberalizovano tržište energije će ohrabriti kupca da koristi slobodu izbora, da ostvari koristi u domenu cijena i da znatno efikasnije koristi energiju.


• Crna Gora će regionalno tržište koristiti za nabavku konstantne EEn, kao i za pružanje mrežnih usluga, a posebno vrijednih usluga izvoza vršne snage i energije.

• U kasnijoj fazi crnogorsko integrisano tržište treba da uključi i druge energet-ske proizvode kao što je TNG i prirodni gas, benzin, vodonik, ili druge važni-je mrežne usluge.

• Opšti je interes da Vlada, odnosno država, bude aktivniji akcionar u tender-skim procedurama za izgradnju novih energetskih objekata.

• Crna Gora posjeduje potencijal značajnog iznosa „karbon kredita” (CDM), što omogućava usmjeravanje novih investicija u sektore energetike, saobraćaja, in-dustrije itd.

• Preliminarna analiza potencijala za redukciju CO2 u Crnoj Gori pokazuje da je ukupni potencijal oko 2.5 miliona t CO2 ekv godišnje.

ZAKONSKA REGULATIVA

Stanje• Posljednjih godina u Crnoj Gori stvaraju se sistemske pretpostavke za uspo-

stavljanje pravnog, institucionalnog i regulatornog okvira, potrebnog za odr-živi razvoj energetskog sektora.

• Propisi za povoljan investicioni ambijent u energetici obuhvataju poreski si-stem, imovinsko-pravne odnose, vodoprivredu, uređenje prostora, zaštitu ži-votne sredine i dr.

• Reforme energetskog sektora u Crnoj Gori su počele donošenjem Zakona o energetici 2003. godine i nizom podzakonskih propisa koji detaljnije uređuju oblast energetike.

• Tim zakonom formiran je energetski regulator, uvedene su licence, propisano je da tarife pokrivaju troškove, a dat je i osnovni okvir za osnivanje tržišta EEn.

• U aprilu 2010. godine donesen je novi Zakon o energetici koji, pored sistem-skih pitanja, uređuje i oblasti EEn, gasa i OIE, a donesen je i prvi Zakon o EE.

Uočeni problemi• Nepotpuna harmonizacija nacionalnog sa EU zakonodavstvom u oblasti ener-

getike, nedovoljno razvijen regulatorni proces i nepotpuna nezavisnost regu-latornih tijela.

• Nedovoljno zaštićen potrošač u pogledu kvaliteta i sigurnosti snabdijevanja EEn i drugim energentima.

Mogući pravci razvojaU kratkoročnom i srednjoročnom periodu

• Generalni pravac je razvoj i primjena EU legislative na području energetike i zaštite životne sredine.

• Crna Gora treba da ispuni tri uslova: – legislativni: uključivanje Acquis communautaire u nacionalno zakonodav-

stvo;


– institucionalni: kontinuirano praćenje institucionalnog okvira u cilju pove-ćanja efikasnosti, sa jasnom podjelom nadležnosti među državnim, regio-nalnim i lokalnim vlastima;

– finansijski: definisanu strategiju finansiranja neophodnih administrativnih struktura.

• Neophodno je koncesionim aktom za gradnju energetskih objekata obezbije-diti što veću zastupljenost koncedenta (davaoca koncesije) u vlasničkoj struk-turi koncesionog društva.

• Potreba većeg nivoa usluga zahtijeva da se što prije u tarifni sistem uključe po-kazatelji kvaliteta snabdijevanja (prekidi napajanja, naponske prilike i sl.).

• Neophodno je razviti legislativu za „zeleno inženjerstvo” kojom se normira ra-zvoj novih materijala, proizvoda, procesa i sistema koji su bezopasni za ljudsko zdravlje i okolinu.


• Integrisana u EU i ostale asocijacije, Crna Gora će preuzimati legislativu na principima „cjelovitog bilansiranja” (LCA), tj. ukupnog uticaja proizvodnje na životnu sredinu.

• Za upravljanje energetikom Crne Gore dovoljne su male i fleksibilne institucije.

PITANJA VRIJEDNOSTI

K ompleksnost svijeta u kome živimo i još više naša humana budućnost nose brojne izazove na koje nije lako dati jednostavan odgovor. Usljed napret-ka nauke, novih znanja i tehnologija, koje su uslovile globalno umrežava-

nje, u situaciji smo da razmišljamo o kraju naših tradicijom naslijeđenih vrijedno-sti i pojmova, o kraju istorije, države, ekonomije, politike, etike u klasičnom znače-nju. Novo vrijeme čije horizonte naziremo već sada zahtijeva ozbiljno preispitivanje, promjenu naših vrijednosti i vrijednosnih orijentacija kako bi na optimalan način i u Crnoj Gori odgovorili zahtjevima vremena koje je pred nama.

Postavljanje pitanja tipa: „Da li još postoje univerzalne vrijednosti?”, „Zašto uop-šte biti moralan?”, „Odakle nastaju moralne obaveze?” ili: „Koja je svrha poštovanja zakona?”, karakterističan je znak duha našeg vremena. To je siguran znak da živi-mo u pluralističkom svijetu, bez čvrstih i moćnih ideologija, otvorenim i sekularizo-vanim društvima, izgrađenim na ekonomskom i političkom liberalizmu. U takvom okruženju jedino će se na osnovu znanja moći utemeljiti univerzalne vrijednosti kao što će se na vrlinama temeljiti individualne vrijednosti.

Sa iščezavanjem tradicionalne slike svijeta kao aksiološkog poretka i uspostavlja-njem nove, aksiološki neutralne mehanističke slike svijeta, čovjekov subjekat pomje-ra se u središte svijeta prema kojem on više ne zauzima samo pasivan kontemplativni stav. U novom vijeku izgubljeno je povjerenje u tradicionalne pojmovne obrasce in-terpretacije svijeta. Taj svijet više nije razumljiv u humanističkim pojmovima objek-tivno date hijerarhije, poretka, plana, višeg smisla ili teleologije, već u vrijednosno neutralnim matematičkim i logičkim pojmovima i relacijama. Štaviše, ne postoji vi-še ni povjerenje u objektivni realitet samog svijeta, pa saznajna procedura započinje kartezijanskim skepticizmom, zbog čega svaka teorija dobija status hipoteze čija se istinitost provjerava eksperimentom.

Kako odgovor ne možemo naći u vrijednosno neutralnoj nauci, gdje onda čovjek može naći svoje kriterijume slobode izbora između različitih vrijednosti? Ova sloboda se često ne ograničava na univerzalno prihvaćene vrijednosti, već uključuje i slobodu iz-bora nečega što se proizvoljno postavlja, definiše ili određuje kao „vrijednost”. To je ono što je sporno u etičkoj teoriji u kojoj vrijednosti nemaju ontološku potporu. Odsustvo objektivnog kriterijuma ograničenja slobode izbora sadrži mogućnost voluntarističke in-terpretacije vrijednosti. Razlika između činjeničnog „Jeste” i moralnog „Treba” ostavlja još dublje etičku teoriju u ontološkoj dezorijentaciji. Kako harmonizovati čovjekovu au-tonomiju sa heteronomijom dobra? To su neki od prvorazrednih problema u filozofija-ma morala nastalim nakon iščezavanja tradicionalne slike svijeta kao antičkog cosmos-a.

SAVREMENI FILOZOFSKI PRAVCI I ETIKA U VREMENU

Stanje• Odsustvo društveno angažovanog kritičkog mišljenja i odsustvo zaintere so va-

no s ti za kolektivna pitanja i društvene probleme posljedica su iščezavanja etič-ki au tonomnog i etički odgovornog subjekta. Nedostatak etičke autonomije i svijesti o druš tvenoj odgovornosti na kojoj se zasniva izgradnja demokratskog druš tva.

• Filozofski diskurs XX vijeka ukazuje na nedostatak vrijednosnih sistema, kla-sičnih pojmova morala i etike, gubitak pojma istine, kao i mnogih univerzal-nih vrijednosti, koje su postale pluralne i relativne. Gašenje autonomije subjek-ta bez koga nema morala, samim tim ni moralne odgovornosti ko ja je relacio-na i apriorna.

• Smisao razlika, njihov egalitet i tolerancija prema njima usljed nedostatka fi-lozofski utemeljene etike odgovornosti gube svako značenje za individualni i kolektivni život.

Uočeni problemi• U savremenom društvu u kome je efikasno obavljanje profesije jedi na para dig-

ma vrline, čovjeku prijeti da slijedi samo princip dobro obavljenog specijali-stičkog posla. Čovjek je izgubio svoj „ljudski” identitet upravo „nalazeći” sebe u profesionalnom životu.

• Mnoštvo profesionalnih uloga atomizuje društvo prepuštajući ga haotičnom kretanju individualnih, često međusobno konfliktnih interesa bez jedinstve-nog ci lja i zajedničkog sistema vrijednosti.

• Politička zajednica u širem smislu koja bi se konstituisala na osnovu ethos-a za-jednice sa snažnim tradicijskim principom, više ne postoji, a istovremeno ni-jesu stvorene vrijednosti koje bi bile opšteobavezujuće, a usklađene sa tehnič-ko-tehnološkim napretkom društva i novim znanjem.

Mogući pravci razvoja• Institucionalna i politička podrška u primjeni univerzalnih vrijednosti koja

je najprimjerenija situaciji savremene li be ralne demokratije, utoliko što je eti-

185

ka orijentisana na opšte čo vječanske ideale i na ideju pravičnog društva, pa ta-ko duboko zadire u javnu sferu. Dje la nje u skladu sa idejom pravde kao kraj-nje odrednice ljudskog djelanja tiče se podjednako individualnog i kolektiv-nog dobra, individualne i kolektivne sre će, univerzalnih i ljudskih vrijednosti kao konstituenta građanskih vrijednosti.

• Kao dominantna društvena paradigma jačanje etičkog sistema vrijednosti do-prinosilo bi da se har mo nizuje javni i privatni život i spriječi uzurpacija jav-nog dobra privatnim interesima, ali i obratno.

• Utemeljenje etike odgovornosti, utoliko što samo odgovoran čovjek i građa-nin jeste slobodan. Bez eti ke odgo vor no s ti prema drugom čovjeku i vlastitom profe sio nal nom pozivu, nema stvaranja slobodnog i demokratskog društva.

• Institucionalizacija vrijednosti koje su najpotrebnije savremenom korporativ-nom društvu u uslovima poli ti č k og i ekonomskog liberalizma koji podstiče i he do nističku preokupiranost vlastitim ekonomskim inte resima, u odsustvu veli k ih ideala, ideologija i onog čisto ljudskog identiteta.

• Univerzalne vrijednosti utemeljene na znanju i moral svako dnev nog života na principu društvene od go vornosti mogu da nadomjeste odsus tvo velikih idea-la iz bliže i dalje pro š lo sti.

• Redefinisanje pojma politike sa stanovišta etike i moralne odgovornosti. • Afirmacija ambijenta u ko me vlada ethos po kome se drugi čovjek mene tiče.

Politička etika u demokratskom društvu mora biti etika odgovornosti.• Konstituisanje evropskog identiteta Crne Gore u skladu je sa revitalizacijom i

obnavljanjem etike odgovornosti uz očuvanje specifičnosti i raznolikosti. Etič-ka odgovornost je šira od gra đanske pa otuda i efektnija u podizanju svijesti o društvenoj od go vornosti u uslovima u kojima preovlađuju odsustvo građan-ske hrabrosti, mora lni skepticizam i depolitizovanost.

• Odgovorno ponašanje je temeljni uslov demokratskog društva.

Mehanizmi za postizanje kompetitivnosti – Pitanja vrijednosti

PORODICA I ETIKA

Stanje• U Crnoj Gori dominiraju tradicionalne porodične vrijednosti. Ovaj tradicio-

nalizam može se izmjeriti kod velikog broja evropskih zemalja, uključujući i zemlje Evropske unije. Uobičajena teza da je u Crnoj Gori, kada je o porodič-nim vrijednostima riječ, tradicionalizam prisutniji nego u ostalim djelovima Evrope, ne odgovara faktičkom stanju.

• Dva su posebno važna aspekta kada je riječ o crnogorskom tradicionalizmu u sistemu porodičnih vrijednosti; prvo, to je odnos prema djeci i drugo, to je od-nos prema roditeljima. Odnos prema djeci i roditeljima posredovan je kultu-rom crnogorskog društva i ima posebnu specifičnu težinu u sistemu vrijedno-sti i lične odgovornosti.

• Pored dominacije tradicionalnih porodičnih vrijednosti, utvrđeno je i postoja-nje savremenog vrijednosno-porodičnog modela. Preko 30 % građana/ki Crne Gore preferira savremeni oblik porodice naspram tradiconalnog modela. Pri-hvatanje alternativnih oblika porodičnog zajedništva u Crnoj Gori ne može se zanemariti i proglasiti marginalnim.

• Brak nije zastarjela institucija, što ukazuje da će monogamni brak i u buduć-nosti predstavljati paradigmatičan oblik porodičnog zajedništva. U Crnoj Go-ri brak i dalje predstavlja ideal i osnov porodičnog zajedništva za većinu ljudi.

• Uticaj globalizacije.

Uočeni problemi• Jedan od značajnih razloga razaranja tradicionalne porodice u Crnoj Gori je-

ste gubitak sistema vrijednosti koji bi se zasnivao na moralu i etici.• Predrasude i nedostatak tolerancije u odnosu na alternativne oblike porodič-

nog zajedništva. U javnom diskursu postoji ironija i sarkazam na svaki oblik koji se nudi kao alternativa tradicionalno strukturiranoj porodici.

• Inertnost obrazovnog sistema. • Odsustvo profesionalizma i visok stepen politizacije medija. U velikom broju

slučajeva programi nametnuti od strane institucija sistema, kada je riječ o po-rodičnim vrijednostima, uglavnom se shvataju od strane medija kao politič-

187

ki projekat, tako da mediji prema vlastitom opredjeljenju različito reaguju na ovakve programe.

• Finansijska ograničenja.

Mogući pravci razvoja • Obrazovni sistem treba da bude u službi učvršćivanja moralnog vrijednosnog

obrasca. Ovo je elementarna premisa koja važi kako za porodične tako i za sve ostale vrijednosti.

• Promjena medijske prakse i javnog diskursa. U medijima treba kreirati sliku porodice na način na koji afirmiše porodicu i porodične vrijednosti i ovo se mora uraditi planski, sistematski i dugoročno.

• Usklađivanje zakona sa standardima EU koji su vezani za porodicu i porodič-ne odnose. Ova mjera i instrumenti koji iz nje proističu podrazumijeva da se uradi komparativna analiza evropskog zakonodavstva, kada je riječ o zakoni-ma koji tretiraju porodičnu problematiku uvažavajući crnogorski sociokultur-ni ambijent.

• Jačanje institucija koje se bave problemima braka i porodice. Ove institucije treba da imaju jednak tretman prema različitim oblicima porodičnog zajed-ništva.


ETIKA I GRAĐANIN

Stanje• Crnogorsko društvo je izrazito multikulturalno, multikonfesionalno i multi-

etničko, mjesto susreta različitih kultura, religija i civilizacija. Ove razlike ko-je se uzimaju kao istorijski, politički i etnički značajne nijesu prepreka izgrad-nji građanskog identiteta.

• Politička i društvena praksa na državnom nivou i na nivou lokalnih zajednica, kao i sociološka i politikološka istraživanja koja su u ovoj oblasti rađena uka-zuju na visok stepen tolerancije i izgrađenu društvenu solidarnost u Crnoj Go-ri. Još uvijek se uočava prisustvo snažnih identitetskih podjela u crnogorskom društvu.

• Analize političke kulture u Crnoj Gori ukazuju na to da je neophodno jačati njen građanski identitet što je preduslov za konstituisanje demokratskog gra-đanstva.

• Sociološka istraživanja pokazuju postojanje protivrječnosti u individualnim vrijednosnim opredjeljenjima u smislu sapostojanja različitih vrijednosnih obrazaca.

• Obrazovni sistem u Crnoj Gori već tretira građansko vaspitanje i građansko obrazovanje kao posebne nastavne predmete.

Uočeni problemi• Crnogorsko društvo može se okarakterisati kao društvo u kome su vidljivi po-

remećaji u vrijednosnom sistemu i vrijednosnim kriterijumima.• Identitetske podjele u Crnoj Gori na osnovama nacionalnih identiteta nijesu

nestale nakon uspostavljanja državne samostalnosti. Porast njihovog politič-kog značaja može predstavljati opasnost po funkcionisanje liberalno-demo-kratskih institucija i uspostavljanja građansko-državnog identiteta.

• Vještačko konstruisanje zajedničkog identiteta kao nadnacionalne pripadnosti koja je konfrontirana partikularnim pripadnostima može dovesti ne samo do prepreka u napredovanju transnacionalnog identiteta već i do dovođenja u pi-tanje kohezije političke zajednice i funkcionisanja liberalno-demokratskih in-stitucija, kao i interkulturnog dijaloga.

• Usporena izgradnja građanskog – državnog identiteta Crne Gore.

189

Mogući pravci razvoja• Potrebno je jačanje diferenciranog građanstva na osnovama građanskog iden-

titeta i liberalno-demokratskih građanskih vrijednosti. S obzirom na izražen stepen tolerancije i društvene solidarnosti, građanski identitet treba zasnovati na afirmaciji partikularnih identiteta.

• Primarna socijalizacija je od posebnog značaja za formiranje i razvoj individu-alnih vrijednosti koje pogoduju građanskoj kulturi, toleranciji i solidarnosti.

• Treba obezbijediti da se u okviru školske socijalizacije cjelokupno obrazovanje profiliše kao građansko obrazovanje.

• Od posebnog je značaja jednaka mogućnost pristupa institucijama sistema svim građanima uz zastupljenost svih nacionalnih, etničkih i kulturnih gru-pa, što dovodi do jačanja osjećaja pripadnosti političkoj zajednici te time i do jačanja građanskog državnog identiteta.

• Jasna usmjerenost javne politike na formiranje građanskog identiteta i orijen-tacija na integraciju postojećeg varijeteta posebnih kulturnih identiteta u gra-đanski identitet.


ETIKA I PRAVNI POREDAK

Stanje• Utemeljenost crnogorskog pravnog poretka na vrijednostima građanske demo-

kratije, socijalne pravde, ekologije i vladavine prava nije postala suštinski kon-stitutivni element u izgradnji Crne Gore kao moderne političke zajednice.

• Postoji samo načelna i više formalna usklađenost vrijednosti pravnog poretka Crne Gore i Evropske unije.

• Nedovoljna institucionalna podrška određenim vrijednostima crnogorskog etosa i moralnih vrijednosti koje se mogu preuzeti iz nasljeđa.

Uočeni problemi• Mnoge od vrijednosti koje su pravnim poretkom proklamovane nijesu posta-

le predmet opšteg prihvatanja svih političkih subjekata u Crnoj Gori. • Na nivou proklamovanog se vrijednosti pravnih poredaka CG i EU u velikoj

mjeri podudaraju, te je pravni poredak CG dobar okvir za realizaciju evrop-skih vrijednosnih opredjeljenja.

• Vidljivo je da postoji opasnost od formalnog prihvatanja vrijednosti bez stva-ranja uslova za njihovo praktično, tj. institucionalno ostvarenje.

• Postojanje „vrijednosti” crnogorskog etosa koje su u suprotnosti sa liberalno-demokratskom praksom.

• Istraživanja pokazuju da je politička kultura u Crnoj Gori dominantno poda-nička, da postoji visok stepen očekivanja od države, kao i nedostatak demo-kratske političke kulture, te shvatanje države kao paternalističke.

• Partitokratija kao opasnost za libaralno-demokratski sistem.

Mogući pravci razvoja• Uvažavanje i jačanje osnovih vrijednosti pravnog poretka EU uz očuvanje kul-

turnih različitosti i vrijednosnih specifičnosti Crne Gore. Osnovni cilj je jača-nje pravno zaštićenih vrijednosti kroz prožimanje tradicionalnog i modernog vrijednosnog sistema.

• Implementacija osnovnih vrijednosti evropskog pravnog poretka u crnogor-skom društvu.

191

• Konstituisanje vrijednosnih orijentacija crnogorskog društva i njihova uteme-ljenost na principima evropskog pravnog poretka, što će doprinositi praved-nom funkcionisanju liberalno-demokratskih institucija. To znači nepristra-snost institucija i jednako postupanje prema svim članovima društva, njiho-vu transparentnost i responsivnost na zahtjeve pojedinaca i javnosti; integra-cija vrijednosti pravnog poretka u primarnu i sekundarnu socijalizaciju; razvoj participativne političke kulture.

• Poštovanje postojećih pravnih normi, a naročito od onih koji nose javne i po-slovne funkcije.


VJERA I DRUŠTVO

Stanje• Religioznost u Crnoj Gori je srednjeg stepena. Najmanji stepen religioznosti u

Crnoj Gori mjerimo kada je riječ o religijskom praktikovanju. U Crnoj Gori se u maloj mjeri religioznost ogleda u upražnjavanju religijskih rituala i obredi-ma.

• U samom poimanju Boga najveći broj građana/ki Crne Gore vjeruje da posto-ji neka vrsta nadempirijske duhovne stvarnosti.

• U Crnoj Gori postoji dobar osnov za međukonfesionalnu toleranciju.• U odnosu između svetog i profanog, većinom građani/ke Crne Gore smatraju

da za efikasno obavljanje javnih poslova političari ne moraju vjerovati u Boga i da se vjerske vođe ne treba da miješaju u političko odlučivanje vlasti.

• Jačanje religijskih pokreta širom svijeta i Evrope. U svijetu i Evropi danas se dešava jačanje religijskih i konzervativnih pokreta, postavljaju se ponovo za-htjevi za klerikalizacijom vlasti, a i ekstremni revindikativni zahtjevi nijesu ri-jetkost.

• Povezanost političkih partija i vjerskih institucija ugrožava duh sekularnog društva.

• Jačanje religijskih pokreta širom svijeta.

Uočeni problemi• Intenzivne veze između pojedinih političkih partija i crkve, nedostatak interre-

ligijskog dijaloga. Činjenica da pojedine političke partije u svom političkom djelovanju nijesu usvojile temeljno određenje građanske demokratije o institu-cionalnoj odvojenosti crkve i države, odnosno aktera politike i religije, vodi ja-čanju negativnih tendencija kada je riječ o uticaju politike na crkvu i obrnuto.

• Inertnost obrazovnog sistema i nepostojanje mehanizama kontrole rada na-stavnog kadra.

Mogući pravci razvoja• Konstituisati građansko društvo sa institucionalnim rješenjima odnosa izme-

đu crkve i države, primjerenim razvijenim građanskim demokratijama. Afir-

193

macija multikonfesionalnosti crnogorskog društva kao sekularnog građanskog poretka.

• Inovirati zakonsku regulativu kojom se definišu vjerske slobode i sloboda dje-lovanja svih religija i vjerskih zajednica.

• Relevantna mjerenja međureligijske tolerancije. Potrebno je imati jasne naučne i mjerljive indikatore multikonfesionalnosti na bazi istraživanja koji bi se rea-lizovala longitudinalno.

• U obrazovnom procesu djeca moraju jasno da nauče temeljne principe građan-ske demokratije koji se zasnivaju na institucionalnoj odvojenosti vjerskih in-stitucija i države. Kurikulumi treba da proaktivno afirmišu principe građan-skih vrijednosti, posebno da utiču na jačanje univerzalnih vrijednosti kao što su jednakost, pravda, solidarnost i drugih, kao i ljudskih prava.


ETIKA I BIZNIS

Stanje• Privatni sektor kao i državne firme u Crnoj Gori i biznis okruženje nedovoljno

je razvijeno sa brojnim primjerima u kojima nepostojanje etike, ili nedovoljna etičnost u poslovanju dovodi do veoma loših posljedica.

• Tranzicioni period je umnogome razorio prethodne etičke norme u biznisu.

Uočeni problemi• Nepostojanje etičkog kodeksa i moralno obavezujućih standarda poslovanja u

Crnoj Gori. • Često nepoštovanje zakonskih normi i pravila poslovanja.

Mogući pravci razvoja• Donošenje etičkog kodeksa poslovanja. Ovakav kodeks bi trebalo da ima neki

vid obavezujućeg karaktera za privredne subjekte u Crnoj Gori.• Relevantna mjerenja i kvantifikacija standarda i prakse u biznisu. Potrebna su

anketiranja radnika, anketiranja poslodavaca, sakupljanje podataka u vezi sa poslovnim procesima, analiza sadržaja i tome slično.

• Bitno je etički kodeks donijeti na nivou cijele privrede ili pojedinih privrednih grana.

• Donošenje i usvajanje relevantnih procedura, koje će osigurati etičko pona-šanje u obavljanju posla. Neophodno je na nivou cijele privrede, ili privredne grane ustanoviti set modela procedura i politika kao resurs koji bi privredna društva mogla da koriste, bez potrebe da ih sami stvaraju.

• Etičko postupanje u poslovanju i korporativna kultura su temeljni preduslov za ostvarivanje profita, pa je etičko poslovanje temelj profitabilnosti biznisa.

• U razvijenijim ekonomijama korporativna kultura je veoma bitan aspekt po-slovanja i ostvarivanja dobrih rezultata, što je potrebno postići u Crnoj Gori.

POLITIČKA KULTURA

Stanje• Crnogorski politički sistem karakteriše nesaglasje između dvije osnovne kom-

ponente – političke strukture i političke kulture. • Politička struktura od početka devedesetih godina teži da se transformiše iz

socijalističkog u liberalno-demokratsko uređenje. • Podijeljenost crnogorskog društva po pitanju samostalnosti države, prenijela se

i na ostala društvena pitanja, a posebno na političku vlast, abolirajući je u du-žem vremenskom periodu od odgovornosti kada je u pitanju izgradnja ključ-nih elemenata demokratskog uređenja.

• Politička struktura u Crnoj Gori transformiše se u liberalno-demokratsku. Ovo se posebno odnosi na izgradnju institucija po uzoru na zapadnoevropske modele razvijenih demokratija.

• Crna Gora je danas u procesu kandidovanja za članstvo u Evropskoj uniji. To znači da nominalno postoje strukturni elementi koji državu čine liberalno-de-mokratskom.

• Politička kultura u Crnoj Gori sadrži niz vrijednosti koji veoma dobro djelu-ju na izgradnju liberalno-demokratskog političkog sistema, kao što su suživot etničkih zajednica i tolerancija ka različitosti.

• Politička kultura u Crnoj Gori odgovara podaničko-participativnom tipu. • Ustanovljenje liberalno-demokratske političke strukture ne prati odgovaraju-

ći tip političke kulture.

Uočeni problemi• Slabo razvijena svijest o ulaznim funkcijama sistema. Ulazne funkcije sistema

su one koje se odnose na input društva ka vlasti u vidu političke socijalizaci-je, interesne artikulacije, interesne agregacije ili političke komunikacije. U si-stemu u kome su ove funkcije slabe javlja se neodgovornost i neresponzivnost vlasti, što obesmišljava participativnu političku strukturu oličenu u liberalno-demokratskom političkom sistemu.

• Slabo razvijena svijest o ulozi pojedinca u funkcionisanju sistema. • Paternalistička očekivanja od države da obezbijedi partikularne uslove neop-

hodne za život pojedinca. Ova očekivanja se transformišu u vrlo specifičan kli-


jentelistički odnos koji se često javlja u društvima u transformaciji. Moglo bi se reći da se radi o iskrivljeno shvaćenim funkcijama sistema, pri čemu input nije društveni, već individualni, partikularni.

• Neadekvatna uloga pojedinca u funkcionisanju i izgradnji sistema.

Mogući pravci razvoja• Konstituisanje participativne umjesto podaničke političke kulture. Treba po-

državati svako lokalno i interesno organizovanje, te približavanje građana i vlasti na opštim, a ne partikularnim osnovama. Nosioci ovog procesa trebalo bi da budu udruženja građana, nevladine organizacije, mediji i političke par-tije.

• Stvaranje političke komunikacije i političkog dijaloga u društvu koje treba da karakteriše visok stepen kulture dijaloga za šta pored političkih aktera velikim dijelom treba da budu zaslužni mediji.

• Kontrola kvaliteta u svim sferama javne vlasti. • Transparentnost odlučivanja. Ukoliko postoje mehanizmi koji donošenje od-

luka čine transparentnim i provjerljivim, klijentelističke veze gube svoju funk-ciju i akcenat se prirodno stavlja na kvalitet.

• Posebno izoštriti odgovornost nosilaca javnih funkcija, a naročito političara, u odnosu na poštovanje etičkih normi.

ETIKA I MEDICINA (BIOETIKA)

Stanje• Nizak stepen razvoja biotehnologije u Crnoj Gori uslovljava siromašnost deba-

te o bioetičkim problemima.• Institucionalni okvir za podsticaj razvoja biotehnologije i bioetike je praktič-

no nepostojeći. Crna Gora nema nacionalnu bioetičku komisiju.• Etički problemi u crnogorskoj medicini dominantno su vezani za ponašanje

zdravstvenih radnika. • Nizak stepen svijesti o značenju bioetike.

Uočeni problemi• Izostanak razvoja biotehnologije i biomedicine čime se bioetika svodi na spo-

radično razmatranje rijetkih problema koji su u vezi sa pojedinim postojećim praksama i zakonskim rješenjima u Crnoj Gori.

• Dominacija politike zavisnosti od regionalnih i evropskih centara koja može dovesti do zanemarivanja značaja razvoja nacionalnih potencijala.

• Neprepoznavanje razvojnog potencijala u ovoj oblasti od strane vlasti i obra-zovnih institucija.

Mogući pravci razvoja• Razvoj kliničke, teorijske i političke bioetike. Razvoj bioetike nužno povezati

sa razvojem biotehnologije i biomedicine. • Razvoj biotehnologije i biomedicine biće nužan uslov razvoja bioetike u Crnoj

Gori.• Usvajanje i implementacija evropskih i međunarodnih standarda, koji u etič-

kom smislu regulišu oblast biomedicine i biotehnologije.• Osnivanje nacionalne etičke komisije koja bi pratila rad na medicinskim i bio-

tehnološkim istraživanjima i njihovoj promjeni u Crnoj Gori sa stanovišta etike.

ETIKA I NAUKA

Stanje• Stanje u nauci uopšte u Crnoj Gori je veoma loše, tako da na takvom nivou ra-

zvoja nauke etičke norme i etička kodifikacija teško da može biti primijenjena.

Uočeni problemi• Zatvorenost naučnog sistema koja opstaje zahvaljujući niskim kriterijima za iz-

bor u naučna zvanja i napredovanje, posebno kada su društvene i humanistič-ke nauke u pitanju.

• Odsustvo naučne kritike.• Prenaglašena javna promocija kvazinaučnih produkcija. • Nova pravila studiranja koja s obzirom na nedostatak kapaciteta za sprovođe-

nje reforme djeluju kao otežavajući, a ne podržavajući elemenat.• Smanjivanje finansiranja naučne djelatnosti, te nepostojanje naučnih mreža i

naučne zajednice, kao i nepostojanje podsticaja ka formiranju istih.• Nepostojanje istraživanja koja kodificiraju etičke norme u savremenoj nauci.

Mogući pravci razvoja• Naučna istraživanja u cilju razvoja Crne Gore zahtijevaju i etičko ponašanje u

nauci.• Donošenje Etičkog kodeksa koji se bavi problemima nauke na nivou države. Ko-

deks treba donijeti na nivou šire naučne zajednice, kao i u institucijama nauke. • Vođenje društvene kampanje za poštovanje etičkih principa u nauci.• Zaštita prava istraživača.• Borba protiv korupcije. • Poštovanje autorskih prava.• Ostvarivanje balansa u naučnom istraživanju između prava na lično istraživa-

nje i kolektivnu bezbjednost.

ETIKA I SOCIJALNA PRAVDA

Stanje • Nedovoljno razvijena socijalno-politička misao i praksa u Crnoj Gori uzrok je

neadekvatne afirmacije socijalne pravde kao vrijednosti. • Negativno nasljeđe iz prethodnih vremena ogleda se u prevelikom opterećenju

države kao aktera socijalne politike i u ozbiljnom prisustvu takozvanih „mito-va” o socijalnoj politici koji su u razvijenim zemljama tržišne privrede odavno nestali.

• Česta su shvatanja da je socijalna politika sredstvo ekonomske politike. • Socijalna politika se orijentiše isključivo na marginalne društvene grupe i na

kraju se najčešće koriste ad hoc socijalno-političke mjere u cilju gašenja poža-ra uzrokovanih socijalnim problemima.

Uočeni problemi• Postojeći sistem socijalne zaštite prema svojoj strukturi ne zadovoljava potre-

be stanovništva. • Nefleksibilnost sistema socijalne zaštite uzrokuje nemogućnost prilagođavanja

savremenim potrebama stanovništa, pa samim tim stvara uslove za stigmati-zaciju korisnika usluga, produžava neizvijesnost njihovih situacija i ne nudi adekvatne mjere zaštite.

• Ustanove socijalne zaštite imaju problema u realizaciji svojih aktivnosti usljed nedovoljnih kapaciteta i sredstava sa kojima raspolažu.

• Usljed činjenice da je sistem do sada bio centralistički ustrojen, javljaju se proble-mi vezani za neprepoznavanje specifičnosti socijalnih pitanja na lokalnom nivou.

Mogući pravci razvoja • U Crnoj Gori načelo socijalne pravde mora biti značajan faktor socijalne ko-

hezije.• Stvaranje društvenih preduslova da se socijalna pravda, odnosno određeni nje-

ni oblici, ostvaruje u organizovanoj društvenoj zajednici, kroz djelovanje insti-tucija koje sprovode socijalne programe usmjerene na suzbijanje ekonomskih i socijalnih nejednakosti i brigu o socijalnom minimumu za sve građane.


• Model socijalne politike treba kreirati na savremenim osnovama koje podra-zumijevaju: novu ulogu države (rasterećenje države kao jedinog aktera socijal-ne politike), finansiranje na novim osnovama, proširenje suverenosti pojedin-ca, konkurenciju i pružanje pomoći siromašnim članovima društva.

• Ustanovljenje socijalnog kartona za ove građane Crne Gore.

ETIKA I LOKALNA SAMOUPRAVA

Stanje • Etički kodeks izabranih predstavnika i funkcionera i Etički kodeks lokalnih

službenika i namještenika u lokalnoj samoupravi usvojeni su u lokalnim sa-moupravama u Crnoj Gori.

• Jak uticaj političkih partija na sistem odlučivanja u lokalnoj samoupravi.

Uočeni problemi• Nedovoljna institucionalna podrška u organima lokalne samouprave u dijelu

koji se odnosi na implementaciju i poštovanje osnovnih principa i vrijednosti koje proizilaze iz etičkih kodeksa.

• Nedovoljna komunikacija i dijalog predstavnika lokalnih vlasti sa predstavni-cima lokanih i regionalnih vlasti u državama EU, u cilju razvijanja saradnje sa drugim evropskim gradovima i regijama i komparativnog uvida u primjenu etičkih standarda ponašanja.

Mogući pravci razvoja• Razvoj lokalne samouprave u Crnoj Gori u skladu sa procesom decentraliza-

cije i implementacijom moralnog kodeksa. • Lokalni menadžment trebalo bi da stvori zajedničke lokalne „istraživačke cen-

tre” i izgradi komunikacioni sistem sa evropskim gradovima i regijama, radi stvaranja zajedničkih razvojnih i planskih projekata koji će doprinositi usvaja-nju evropskih vrijednosti uz poštovanje decentralizacije, deetatizacije, demo-kratizacije, deregulacije i depolitizacije.

• Nužnost institucionalnog praćenja primjene etičkog kodeksa, što podrazumi-jeva: – poštovanje standarda u ponašanju kao što su moralni integritet, pravičnost,

odgovornost, profesionalnost, efikasnost, efektivnost, objektivnost, nepri-strasnost, politička neutralnost, poštovanje različitih uvjerenja i vrijednost svih članova zajednice kojih bi trebalo da se pridržavaju izabrani predstav-nici i funkcioneri kao i lokalni službenici i namještenici.

ČAST I POŠTENJE, ETIKA I INDIVIDUA

Stanje• Komparativna istorijska retrospekcija pokazuje da se etička problematika u Cr-

noj Gori razvijala drugačijom dinamikom nego u zapadnoevropskim društvi-ma, ali i da je crnogorska etika sačuvala svoju prepoznatljivost tokom istorije.

• U Crnoj Gori su u značajnoj mjeri reaktualizovane tradicionalne vrijednosti koje su bile zaboravljene i potisnute, a koje svoj izvor imaju u religiji i običajnoj svijesti. U savremenim uslovima stvaraju se novi kodeksi ponašanja koji nijesu do kraja prihvaćeni i utemeljeni. Takvo stanje se može okarakterisati kao kriza izbora etičkih vrijednosti što na individualnom i kolektivnom planu produku-je problem etičke dezorijentacije.

Uočeni problemi• Etička dezorijentacija se reflektuje krizom identiteta, a na globalnom, etičkom

planu decentralizacijom društva. Pod etičkom decentralizacijom podrazumi-jeva se sudaranje kvalitativno različitih vrijednosti u društvu što povlači za so-bom stvaranje nestabilne strukture društva.

• Fenomen etičke dezorijentacije, kriza tradicionalnih vrijednosti, nekritičko pri-hvatanje konzumerskih vrijednosti, nestabilna ekonomska i politička situacija, uslovile su pojavu socijalnih i moralnih devijacija u crnogorskom društvu.

Mogući pravci razvoja• Revitalizacija tradicionalnih pojmova, naročito kategorija časti i poštenja, uzi-

majući u obzir supstancijalne promjene u značenju ovih kategorija koje nasta-ju u novim društvenim okolnostima, može da posluži kao savršena formula uspješnosti i profesionalnosti u svim domenima socijalnog života danas, pa i u poslovnoj sferi, upravo zato što ona favorizuje značaj javne sfere, javnog pri-znanja.

• Institucionalno utemeljenje univerzalnih vrijednosti, uz poštovanje tradicio-nalnih moralnih pojmova, što može doprinositi slobodi da se pojedinac samo-stalno bez spoljašnjeg pritiska odluči na koji način će izgraditi svoj identitet.

203

• Napraviti kompromis između naslijeđenog etnocentrizma, univerzalnih i op-šteljudskih vrijednosti.

• Jačanje lične i kolektivne odgovornosti u formiranju autentične ličnosti gra-đanina koja se mora izgrađivati na odluci da se samostalno otkrije i artikuliše svoj identitet.

• Supstancijalno izgrađivanje identiteta treba postići kroz poštovanje prihvaće-nih vrijednosti.

• Afirmacija etike odgovornosti bi omogućila uspostavljanje komunikacije iz-među privatne i javne sfere, što bi značilo uspostavljanje komunikacije izme-đu etike inividualizma koja počiva na vrlini i univerzalnih etičkih vrijednosti zasnovanih na znanju.

• Etičke vrijednosti, čast i poštenje u njihovoj klasično-modernoj upotrebi treba da se povežu sa kategorijom dostojanstva čovjeka, koja ima dominantno mje-sto u modernom konceptu ljudskih prava.

• Etika treba da odigra vaspitnu ulogu u društvu. Etičke vrijednosti moraju da se inkorporiraju u vaspitno-obrazovni sistem jer obrazovanje treba da omogu-ći „etičko formiranje ličnosti”.

• Uvažavanje tradicionalnih vrijednosti časti i poštenja je značajan preduslov za izgradnju građansko-državnog identiteta Crne Gore.


KULTURNO OKRUŽENJE

Uobičajeno je da se kultura definiše na razne načine, a najviše su u upotrebi praktična određenja: kultura – kultura življenja, društvena kultura i kultura simboličnog karaktera. U širokom smislu riječ kultura obuhvata simboličnu

kulturu, umjetnost, religiju, politiku, privredu, komunikaciju. U istorijskom smislu kultura je baština. U osnovi kultura je sistem čovjekovog djelovanja. Kultura obuhva-ta ono što je naslijeđeno i što se dobija edukacijom. Kultura u najširem smislu obje-dinjuje napore nauke, obrazovanja i uređenja čovjekovog praktičnog djelovanja – ra-da i održanja. Ona uslovljava društveni i privredni razvoj, formira građanske osno-ve i institucionalne forme države.

U vremenu u kojem živimo svijet se suočava sa mnogim promjenama koje zna-čajno utiču na razvoj kulture, očuvanje identiteta i raznovrsnosti. Među njima naj-značajnije su:

– socijalna globalizacija što prijeti gubljenju identiteta suprotstavljajući globalnu kulturu nacionalnim kulturama;

– napredak masovne kulture koji zanemaruje tradicionalne kulturne vrijednosti; – veliko orijentisanje ka tržištu; – jezik medija; – generalno slabljenje obrazovnog procesa; – pitanje duplih standarda koji se naročito odražavaju u domenu jezika, različi-

tih tumačenja istorije, naročito II svjetskog rata; – pokušaj denacionalizacije bez razumijevanja i izazivanje konflikta.Specifično po mnogo čemu područje crnogorske kulture u svijetlu globalnih kre-

tanja i kompetitivnosti otvara mnoga pitanja. Kultura je važan elemenat prosperiteta društva u multinacionalnoj državi kakva je Crna Gora, gdje se raznolikost doživljava kao bogatstvo. Kulturni potencijal Crne Gore sadržan je kako u istorijskim, umjet-ničkim, civilizacijskim dostignućima tako i u oblastima koje se tiču velikih stvarala-ca, a trebalo bi i u funkcionisanju mreže institucija kulture, institucija kulturne edu-kacije, u objektima materijalne kulture – spomenicima pokretnim i nepokretnim, a takođe i u funkcionisanju kulturnih industrija.

Na tokove razvoja kulture u Crnoj Gori naročito će uticati njeno pridruživanje Evropskoj uniji. Pri tome treba imati na umu da Evropski parlament i Savjet Evrop-ske unije pri odlučivanju vezano za kulturu uzimaju u obzir to da je kultura sama po sebi velika vrijednost za svaki narod ponaosob, da je osnovni elemenat evropske in-tegracije i da doprinosi afirmaciji i vitalnosti evropskog društvenog modela. Raste


uloga kulture kad su u pitanju zadaci koji stoje pred Evropskom zajednicom, u koji-ma se ističu:

– raznorodnosti kultura kao značajnog činioca evropske posebnosti; – promocije stvaralaštva; – promocije kulturnog dijaloga i uzajamnog upoznavanja kultura i istorija na-

roda Evrope; – podržavanje kulturnih različitosti i razvoja novih formi kulturne ekspresije; – otvorenost kad se radi o kulturi van prostora Evropske unije; – omogućavanje brojnim društvenim grupama i pojedincima punog korišćenja

postojećih formi kulturnih aktivnosti; – problematiziranje percepcije kulture od strane mladih ljudi, a naročito gubi-

tak interesovanja za čitanje; – povećavanje mobilnosti ljudi i djela, kao i partnerske razmjene u oblasti kul-

ture; – podržavanje zajedničkog nacionalnog baštinjenja sa evropskim značenjem, ši-

renje novatorskih koncepcija, metoda i konzervatorskih tehnika; – prihvatanje kulture kao ekonomskog činioca, zatim činioca društvene i gra-

đanske integracije; – iskorišćavanje novih informacionih tehnologija za ciljeve komunikacija, glo-

balnog sporazumijevanja i stručne stvaralačke aktivnosti u oblasti kulture.

KULTURNA IDENTIFIKACIJA DRŽAVE I VALORIZACIJA

Stanje• Kulturni identitet Crne Gore obuhvata dugi predistorijsko-istorijski kontinuum

života na teritorijama koje objedinjuje današnja državna granica Crne Gore.• Prema dobro poznatim obrascima evidentirani su na crnogorskom prostoru

složeni kulturni slojevi od najstarijih vremena do danas, tako da identifikaci-ja crnogorske države zahvata sâmu državu kao kulturnu činjenicu.

• Crna Gora je izraziti primjer zemlje koja baštini iskustva granične kulture, kul-ture između različitih svjetova, kultura, religija, civilizacija, tj. različitih kul-turnih krugova: mediteranski, kontinentalni, orijentalni, vizantijski, zapadni, istočni, evropski, balkanski, jugoslovenski, ili pak, prema dominantnim religij-skim obrascima: istočnohrišćanski, zapadnohrišćanski i islamski.

• Na temelju različitosti nataloženih istorijskih identiteta, Crna Gora je izrazito multikulturna država, a njen sadašnji multikulturalizam bazično je naslonjen na baštinu tri različita religijska kruga.

• Istorijski razvoj države i njene kulture formirao je specifičan savremeni crno-gorski nacionalni i kulturni identitet.

• Crnogorci su ponosni na svoj kulturni identitet i kulturno nasljeđe.

Uočeni problemi• Najznačajniji problem koji stoji pred izazovom oblikovanja strategijskih pravaca

kulturne politike države u narednim vremenima postavlja pred Crnu Goru pitanje kako da izbjegne rastakanje sopstvenog/ih identiteta/â u velikoj globalnoj svjet-skoj mreži, a da se, istovremeno, ne odriče pozitivnih dimenzija upravo te mreže, tj. mogućnosti da se, preko njenih kanala, afirmišu lokalne identitetske naracije.

• U kontekstu otvorenog tržišta, slabije razvijene zemlje objektivno gube kon-trolu nad većinom ključnih ekonomskih dobara, pa se upravo kultura pojav-ljuje kao ekskluzivno područje iskazivanja i očuvanja nacionalnog identiteta.

Mogući pravci razvoja• Crna Gora je multikulturna i multireligijska državna zajednica koja njegova-

nje odnosa između različitih kultura i religija mora zasnivati na ideji i pojmu suživota kao principa ravnopravnosti.


• Svi pravni akti koji se odnose na kulturu treba da budu usklađeni sa odgova-rajućim evropskim zakonodavstvom i preporukama.

• Od poznatih modela ponašanja države u sferi kulturne politike za Crnu Goru, i s obzirom na sopstveno iskustvo, a i na iskustva drugih zemalja, najprimjere-niji je zapravo mješoviti model, koji nastaje sintezom dvaju od praktikovanih modela, naime, modela arhitekt i modela pokrovitelj.

• Percepcija crnogorskog kulturnog prostora kao zajedničke pozornice zgusnu-tih kulturnih dešavanja i kao platforme za lančano prezentovanje i partnersku ili koprodukcijsku realizaciju kulturnih projekata treba da predstavlja neop-hodne predispozicije za sveobuhvatnost budućih kulturnih zahvata.

• Puna otvorenost, mobilnost i fleksibilnost u razumijevanju karaktera istorij-ske baštine nalagaće kontinuirano djelovanje u kulturnom polju i prema pro-storima izvan vlastite državne teritorije i stvaranje mnoštva policentričnih di-jaloških mreža, najprije sa najbližim susjedima, a potom sve dalje, i neizbjež-no sa cijelim svijetom.

• U najvećoj mjeri u procesu integracija sačuvati i inkorporirati tradicionalne kulturne vrijednosti.

KULTURNO NASLJEĐE

Stanje• U aktuelnoj društvenoj praksi u Crnoj Gori procesi prepoznavanja, čuvanja i

korišćenja nasljeđa odvijaju se ka zadovoljenju zakonskih obaveza. Ne postoji, međutim, dovoljno dobra koordinacija između ustanova koje ispunjavaju oba-veze zakonskog minimuma i potencijalnih korisnika toga nasljeđa.

• Izraženo je nastojanje da se u obrazovanju postigne prepoznavanje vrijednosti baštine kao osnovne opštedruštvene vrijednosti.

• Afirmacija tih vrijednosti u javnom promovisanju odvija se ne uvijek u najbo-lje prilagođenim opštim modelima javne komunikacije.

• U nastojanju da afirmiše stvarne vrijednosti nasljeđivanja, Crna Gora se opre-djeljuje za obrazovanje koje bi razvilo senzibilitet za razliku između sveopšteg nasljeđa kao potencijala za održanje pamćenja i baštine kao njenog artikulisa-nog dijela.

• Ove razlike se sve više afirmišu u javnoj komunikaciji, prevashodno u obra-zovnom programu javnih servisa Crne Gore. Sistemskom promjenom obra-zovne prakse stvara se realna mogućnost da se u procesu razumijevanja zajed-ničkih vrijednosti kod svakog pojedinca stvara potreba za individualizacijom nacionalne kao sopstvene baštine.

• Odnos prema nasljeđu u programima obrazovanja je primjeren oblicima oba-veznog i osnovnog, a nedefinisan i nedovoljan u programima stručnog i speci-jalističkog obrazovanja.

• Nedovoljna briga o materijalnoj baštini u odnosu na evropske standarde.

Uočeni problemi • Razvoj trezora nacionalne baštine u sistemu njene zaštite koji će integrisati dje-

latnosti tradicionalnih ustanova – zavoda, muzeja, biblioteka, arhiva, kinote-ka, fonoteka – i uključiti nove subjekte iz područja privatne inicijative. Proces integracije usporava inertnost tradicionalnih ustanova.

• Nacionalna strategija Crne Gore u oblasti nasljeđa ostvaruje se u skladu sa pre-porukama Evropske zajednice. Ratifikacija konvencija Uneska i uključivanje preporuka referentnih organizacija u oblasti standardizacije djelatnosti zaštite, kao i izrada menadžment planova predstavljaju razvojni prioritet. Postoji ne-


dovoljna međusektorska usklađenost – problem neravnomjernog regionalnog razvoja i nedovoljno kontrolisane izgradnje u zaštićenim područjima.

• Nedovoljna materijalna podrška.

Mogući pravci razvoja• Dostupnost informacija o baštini stoji kao neophodni uslov daljeg djelovanja.

Zbog toga je od ključne važnosti za dalju sudbinu baštinjenja da se stvori stan-dardan digitalni trezor artikulisanog nasljeđa. Digitalni trezor bez jedinstve-nog informacionog sistema imao bi malo smisla. Katastar kulturnih i prirod-nih dobara preduprijedio bi devastaciju baštine.

• Urgentno izraditi programe podrške strategiji baštinjenja u strukovnim škola-ma uslužnih djelatnosti za potrebe kulturnog turizma.

• Za zaštitu kulturnog trezora mora se donijeti odluka u modelu obrazovanja kadrova za specijalnosti u djelatnosti pravne i tehničke zaštite nasljeđa.

• Potreba da se u popularizaciji i dostupnosti nasljeđa nameće proširenje progra-ma obrazovanja kadrova u javnim medijskim servisima i elektronskim medi-jima. Produkcija programa sistematskog obrazovanja na javnom servisu mora postati obaveza kojom bi se obuhvatilo svekoliko nasljeđe Crne Gore.

• Registrovati opšta kulturna dobra koja se nalaze u privatnoj svojini.• Pooštriti nadzor nad trgovinom i mobilnošću kulturnih dobara od opšteg in-

teresa.

VREDNOVANJE KULTURNOG NASLJEĐA

Stanje • U Crnoj Gori postoji zavidno izražen običajni odnos prema nasljeđu. Zbog to-

ga se sistem vrijednosti, u kome se nasljeđe doživljava, radije vezuje za roman-tičarsko shvatanje nacionalnog identiteta nego za ono što je predmet legislative.

• Crnogorsku kulturu pamćenja ne umanjuje idealizovanje materijalnih trezor-skih vrijednosti.

• Vezivanje materijalnog nasljeđa za određeno značenje presudno zavisi od društvenog sistema vrijednosti. U tradiciji nasljeđivanja u Crnoj Gori upući-valo se prije svega na društvene vrijednosti dobara.

• Običaj prihvatanja apstraktne vrijednosti kao suštine u nasljeđivanju u kultu-ri Crnogoraca dobar je osnov za prihvatanje savremenog koncepta baštinskih vrijednosti.

• Sadašnji oblici organizovanog djelovanja s ciljem da opstaje potreba za očuva-njem i korišćenjem resursa pamćenja zapravo su ostaci navika iz prethodnog sistema u kome je baština bila društveno „vlasništvo”, a briga ničija.

Uočeni problemi• Još uvijek važeća, neizmijenjena iz vremena socijalističke utopije, praksa spe-

cijalističkog, segmentiranog tretmana nosilaca baštinskih vrijednosti, otuđila je njihov stvarni značaj od savremenih baštinika. Tradicionalni sistem druš-tvene brige o nasljeđu učinio je da se jedinstveno tijelo baštine cijepa na prav-ni, tehnički i društveni segmet o kojima potom brigu vode disciplinarno ure-đene službe i tijela.

• Postoji znatan nesklad između individualnog shvatanja vrijednosti nasljeđa, nastalog iz običajne kulture, zakonske regulative, koja posmatra baštinsko ti-jelo u segmentima pravne neotuđivosti, tehničke nedodirljivosti i vrijednosne bespogovornosti, i potrebe savremenog baštinika da svoje nasljedno iskustvo koristi u svom razvoju i napredovanju.

• Neuvažavanjem nasljednog sistema vrijednosti aktuelni sistem zaštite doživ-ljava se kao kočnica brzog razvoja.

• Nedovoljna briga o materijalnim dobrima kulturnog nasljeđa.


Mogući pravci razvoja• Zakonom regulisati utvrđivanje kulturnih dobara od opšteg interesa. • Kada je u pitanju pravna zaštita, od presudne je važnosti da se djelatnosti bašti-

njenja regulišu kao rad sa javnim dobrima izuzetnog značaja. To bi prije svega značilo da se u gazdovanju baštinom primijene iste mjere državne brige kao i za druge izuzetne državne resurse. Da bi ova bila potpuna, stvarna, efikasna, mora da počiva na dobro uređenoj mreži povjereništva koja će pokrivati i sve vrste aktivnosti na teritoriji Crne Gore.

• Unaprijediti postojeći sistem dokumentovanja i proširiti ga na do sada nemu-zealizovane oblike nasljeđa (tzv. „neopipljivo”) da bi se proklamovani sistem oslanjao na pouzdanim izvorima.

• Unaprijediti tehnologiju održanja (preventivnog, kurativnog, tehničkog) kor-pusa baštine. Prevashodno uvođenjem potpune standardizacije djelatnosti, od-govarajućom politikom utvrditi podsticajni sistem sertifikacije stručne kompe-tencije, kao i razviti mrežu dostupnih servisa, državnih i privatnih, za sve po-slove u sistemu kurativne zaštite baštine, njenog dokumentovanja i njene do-stupnosti.

• Novi oblici sistematske brige o kulturnom nasljeđu mogli bi da proizađu jedi-no iz nove strategije o kulturnom nasljeđu koju će pratiti precizna pravna re-gulativa.

• Nije realno očekivati da se društvena briga razvije ako ne bude poduprta od-govarujućom „fiskalnom” politikom, politikom podrške investicajama u soci-jalnu neprofitnu sferu.

• U djelovima teritorije Crne Gore koje su predviđene za različite infrastruktur-ne i ostale radove izvršiti neophodna istraživanja neistražene kulturne baštine.

• Podsticajna fiskalna politika za investicije u obrazovanje i kulturu značajan je preduslov očuvanja i vrednovanja kulturnog nasljeđa.

OČUVANJE I USLOVI KULTURNOG OKRUŽENJA

Stanje • Potrebu za brzim prilagođavanjem promjenama u globalnim odnosima, osim

usklađivanja regulative sa novim konvencijama, nije pratilo i odgovarajuće kri-tičko čitanje svekolikog, pa i sopstvenog istorijskog nasljeđa.

• Očekivani spoj iskustva baštinjenja ostvaruje se danas nedovoljno uspješno u ustanovama zaštite i rijetki su slučajevi sistematske podrške oblicima održa-nja tradicijske kulture, običaja i proizvodnje.

• U usklađivanju ekonomskog razvoja Crne Gore sa zaštitom nasljeđa stoji nei-skorišćen resurs „eko-muzeja”.

• Primjeri „baštinskih industrija”, „eko-muzeja” i eksploatacije vjerske baštine u Crnoj Gori odvijaju se u okvirima nedovoljne zakonske definisanosti. Ona je nedovoljna i u smislu zaštite i u smislu podsticanja na korišćenje baštinskih vrijednosti.

Uočeni problemi• Slabosti sadašnjeg pravnog statusa mogu se prevazići samo korelacijom osnov-

nog zakona o nasljeđu sa svim drugim zakonima koji direktno ili indirektno utiču na nemoć i neefikasnost baštinske regulative.

• Baština kao resurs može da se izgubi ne samo lošim gazdovanjem – neutaživim investicionim apetitima već i ideološkim nasiljem. Model uvažavanja sopstve-ne baštine kao investicije u ekonomski razvoj mnogo je više od aktuelne nove forme potrošačke ekonomije, kuturnog turizma.

• Baština kao ekonomski resurs ima sve predispozicije jakog brenda. Da bi se ostvario, odnosi između pravnih osnova i ekonomskog razvoja moraju biti u harmoniji. U tom poduhvatu ključnu ulogu ima obrazovanje.

Mogući pravci razvoja• Neophodano je ustanovljavanje projekta dugoročnog sistematskog multidisci-

plinarnog izučavanja baštine.• Definisanje modela razvoja očuvanja nasljeđa, kao stvarnog trezora integralne

zaštite u formi: „eko-muzeja”, inkubatora sjećajuće kulturne produkcije, zone


prirodnina i ruralnog razvoja, urbanog održanja identiteta, industrijskog, mu-zejskog, nematerijalnog nasljeđa.

• Podršku države treba obezbijediti i u socijalnom i u ekonomskom smislu. Pre-sudna je podrška u strateškom smislu kroz potporu najboljoj regulativi, ali i dobrom obrazovanju za djelatnost zaštite i korišćenja nasljeđa. U tom smislu takozvana primarna zaštita (zakonski minimum baštinske i muzejske djelat-nosti) i u budžetu treba da ima strateški status pošto je kulturna baština neob-novljiv resurs. Svojevrsno unapređenje podrške države bilo bi kroz dugoročne strateške investicije.

• Posljedice preovlađujućeg uticaja potrošačke kulture na pretežni dio populaci-je, na bazičan način bi mogle da promijene oblike ponašanja ljudi.

• Očuvanje tradicionalnih kulturnih vrijednosti u integracionim procesima.• Veća afirmacija kulturnog nasljeđa u turističkoj aktivnosti.• Razmotriti mogućnost jedinstvenog gazdovanja materijalnim dobrima kultur-

nog nasljeđa.

KULTURA ŽIVLJENJA – SAVREMENO DRUŠTVO

Stanje• Savremena crnogorska kultura počiva na interaktivnom odnosu unutar druš-

tvenih grupa. • Crna Gora baštini kulturu različitosti oslonjenu na sopstvene tradicije. • Shvaćena je nužnost razumijevanja drugog i različitog, koja se svakodnevno

uvećava, bez čijeg poštovanja složeno društvo današnjice ne može da funkcio-niše, naročito multikulturno, kao što je crnogorsko.

• Registruje se naglašen uticaj medija na kulturu življenja, a preko njih i uticaj dru-gih kultura, a posebno se ističe uticaj masovne kulture u negativnom smislu.

• Nagla urbanizacija kao i deruralizacija i deagrarizacija, značajno utiče na kul-turu življenja.

• Savremena kultura je suzila distancu između velikih i malih kultura, dajući pojedincu brojne mogućnosti za kulturnu nadogradnju.

• Veća mobilnost građana, kao i lakše komuniciranje rezultiralo je značajnim promjenama kulture življenja.

Uočeni problemi• Izraženo neuvažavanje statusa ekološke države.• Kršenje normi i propisa u svakodnevnom načinu ponašanja.• Negativan uticaj masovnih medija na sveukupnu kulturu življenja.• Nagla urbanizacija vrši velike promjene u kulturi življenja i uzrokuje veliku ne-

prilagođenost i sukobe: savremeno – tradicionalno.• Politizacija obrazovnih i kulturnih institucija.• Nepostojanje strateških dokumenata vezanih za razvoj originalnog kulturnog

koncepta.• Socijalna izopštenost stanovnika pojedinih naselja.• Gubljenje interesa za čitanjem.

Mogući pravci razvoja• Razvijanje ponašanja da se sopstveni prihodi ulažu u kulturna dobra.


• Shvatanje opštih kulturnih dobara kao ličnog dobra i osjećanje lične obaveze u očuvanju i prezentaciji nacionalne kulturne baštine.

• Razvijanje ekološke svijesti na nivou privatnog i kolektivnog posjeda. • Kroz edukativne akcije unaprijediti saradnju između građana i lokalne samo-

uprave. • U kulturnu produkciju uključiti osobe sa posebnim potrebama. • Pokretanje akcija u kulturi u svrhe preventive različitih društvenih devijacija.• Funkcionalnije povezivanje kulturnih, sportskih i turističkih događanja. • Organizovanje različitih oblika filantropije kroz kulturna dešavanja.• Zakonskim normama podržati: kulturološko-ekološke norme ruralnog po-

dručja, kulturu stanovanja, kulturu potrošnje i eksploaticije prirodnih resur-sa, očuvanje kulturnog nasljeđa, ekološkog standarada u infrastrukturi i po-trošnji energije.

• Depolitizacija obrazovnih i kulturnih institucija u kojima treba da se konsti-tuiše nezavisna elita i njeno pravo na kritičke stavove u odnosu na određena društvena pitanja.

• Reformisati crnogorske lokalne centre za kulturu: na nivou ljudskih resursa, na nivou programske orijentacije, na nivou produkcije i koprudukcijske sarad-nje, na nivou edukacije, na nivou tehnologija, na plasmanu domaćeg stvaralaš-tva van lokalnih granica.

• Kroz arhitektonsko-urbanistička rješenja uzdizati nivo kulture življenja.

RAZNOLIKOST KULTURNOG OKRUŽENJA I TRADICIJE I HARMONIZACIJA KULTURNIH RAZLIČITOSTI

Stanje• Crna Gora je multietnička, a samim tim i multikulturna zajednica.• Multikulturalizam u Crnoj Gori svoje ishodište nalazi u istoriji i geografskom

položaju.• Presudni istorijski uticaj na razvoj crnogorskog multikultiralizma imaju veli-

ki religijski sistemi: hrišćanstvo u obje njegove varijante, islam, kao i ostaci pa-ganskih vjerovanja.

• Harmonizacija kulturnih različitosti u Crnoj Gori ima svoje istorijsko uteme-ljenje, a u novije doba se može reći da se ona nalazi na zavidnom nivou.

• U dobroj mjeri unaprijeđene su zakonske regulative, a stanje dijaloga među kulturama različitim politikama se stalno razvija.

• Kao država koja se nalazi na putu evropskih integracija Crna Gora je usvojila, ili je u procesu usvajanja mnogih dokumenata iz oblasti kulture, univerzalnih i regionalnih međunarodnih organizacija.

• Posljednji integracioni procesi unijeli su nove dimenzije u kulturnim različi-tostima.

Uočeni problemi• Crna Gora nema donesenu kulturnu politiku, niti strategiju razvoja kulture.• Do kraja nije definisana uloga države u koncipiranju kulturne politike. • Sistem finansiranja kulture nije jasno definisan. • Kad je u pitanju crnogorski multikulturalizam, najprije se može govoriti o po-

stojanju izrazito različitih kulturnih krugova.• Još uvijek postoji neusklađenost zakonodavstva sa zakonodavstvom Evropske

unije.• Institucije kulture, naročito opštinske, još nijesu doživjele transformaciju u

skladu sa savremenim standardima.• Slaba i nedifinisana materijalna baza institucija kulture.


Mogući pravci razvoja• Harmonizacija kulturnih različitosti najpreči je i stalni zadatak svih subjeka-

ta koji se bave kulturom, kulturnom politikom i donošenjem strateških doku-menata u ovoj oblasti.

• Kontinuirano njegovanje i stimulisanje kulturnih različitosti je neophodan uslov da se Crna Gora razvija u pravcu tolerantnog, demokratskog i slobod-nog društva.

• Podsticati interkulturalni dijalog kao neophodni proces harmonizacije kultur-nih različitosti.

• Sa intenzivnim interkulturnim dijalogom kulturne različitosti dobijaće na kvalitetu što će postajati prednost crnogorskog društva.

• Obaveza da se dokumenta koja definišu kulturnu strategiju i kulturnu politi-ku donesu u što kraćem periodu.

• U kreiranju dokumenta koji bi jasno definisao ulogu države, sa svim specifič-nostima crnogorskog društva, pored državnih institucija treba da učestvuju i razna udruženja, nevladin sektor i pojedinci.

• Mora se pažljivo iznijansirati odnos države i njene uloge u koncipiranju kul-turne strategije i regulacije tržišta u ovoj oblasti.

• Reorganizovati i transformisati institucije kulture od opštinskih do republič-kih, naročito u onim segmentima u kojima su njihova uloga i položaj umno-gome prevaziđeni i ne odgovaraju sadašnjosti, a pogotovo perspektivama ra-zvoja crnogorske kulture.

• Sistem finansiranja kulture uskladiti s praksom Evropske unije. • U procesima integracija tretirati kulturu različitosti kao integracioni faktor.• U traženju zajedničkih normi sa Evropskom unijom sačuvati identitet i razli-

čitosti.

KULTURA MEDIJA I KULTURA DIJALOGA I DUHOVNA KULTURA

Stanje• Crna Gora ima značajno medijsko nasljeđe u oblasti štampanih i elektronskih

medija.• Visoka tržišna koncentracija medija.• U Crnoj Gori postoji 108 medija: 15 TV stanica, 43 radio-stanice; 45 štampa-

nih medija: 3 dnevna lista, 4 on-line medija i jedna novinska agencija.• Čitanost štampanih medija je ispod evropskog prosjeka.• Gledanost TV-a je na nivou evropskog prosjeka.• U medijima su zastupljene, ali nedovoljno, na maternjim jezicima kulture ma-

njinskih naroda.• Nove medijske tehnologije (mobilni telefon i Internet) radno više koriste mla-

đe generacije (do 35 godina).• Velika razuđenost studijskih programa.

Uočeni problemi• U Crnoj Gori je nedovoljno razvijena kultura dijaloga u medijskoj sferi.• Kvantitet u medijskoj sferi je u nesrazmjeri sa kvalitetom dijaloga.• Problemi nerazvijenosti dijaloga reflektuju se i na duhovnu kulturu, otvaraju-

ći mnoge probleme i u sferi medija.• Tehnički uslovi čujnosti i gledanosti u elektronskim medijima nijesu u skladu

sa savremenim standardima.• U medijima je na nedovoljnom nivou zastupljenosti popularizacija dostignuća

u nauci, tehnici i kulturi.• Istraživačko novinarstvo nije na nivou savremenih potreba.• Mediji ne posvećuju dovoljno pažnje interkulturnom dijalogu i afirmaciji kul-

tura manjinskih naroda.• Prisutno je nepoštovanje prava na intelektualnu svojinu.• Težnja i pojava da se tekstovi objavljeni u pojedinim štampanim medijima kva-

lifikuju kao visoka profesionalna dostignuća.• Nedovoljno izvještavanje iz svijeta.


• Nedovoljna saradnja sa globalnim informacionim mrežama.• Neodgovarajuća distribucija stranih štampanih medija.• Skup Internet servis.

Mogući pravci razvoja • Proširenje kapaciteta širokopojasne mreže.• Stvaranje medijski kvalitetnijih programa iz oblasti nauke, tehnologije, umjet-

nosti i kulture uopšte.• Potpuna digitalizacija elektronskih medija i veća dostupnost i korišćenje Inter-

net servisa.• Internacionalizacija emitovanih vijesti i informacija.• Donošenje efikasne zakonske regulative.• Dograditi funkcionisanje javnog servisa.• Kvalitetnije osposobljavanje medijskog kadra i njegovo permanentno usavrša-

vanje.• Unaprijediti zaštitu intelektualne svojine.• Intenzivirati učenje i korišćenje stranih jezika, posebno engleskog u medijskoj

praksi.• Usavršiti zakonske norme u oblasti kulture dijaloga.• Globalno medijsko-komunikaciono umrežavanje.• Poštovanje profesinalnog kodeksa novinarstva.

INTERKULTURALNI DIJALOG

Stanje• Interkulturalni dijalog nije dovoljno razvijen u Crnoj Gori, iako se može kon-

statovati određeni napredak.• Dijalog do sada nije tretiran u obrazovnim, kulturnim i drugim dokumenti-

ma.• Naša stvarnost je stanje multikulturalizma, ali ne i proces interkulturalizma i

interkulturalnog dijaloga koje afirmišu svi najvažniji međunarodni dokumen-ti iz ove sfere.

• Nedovoljna umreženost pojedinih grupa u Crnoj Gori u međunarodne dija-loške asocijacije.

• U intenzivnom procesu migracija i integracija dijalog se javio kao neophodnost.• Migracioni procesi u posljednje vrijeme nametnuli su potrebu i za novim obli-

cima interkulturalnog dijaloga.

Uočeni problemi• U postojećem paralelizmu kultura još uvijek nije dovoljno razvijen interkul-

turni dijalog.• Nedovoljno se afirmiše građanski kulturni model.• U državi i u okviru lokalnih samouprava nedovoljno se afirmišu vrijednosti

interkulturnog dijaloga.• Neusklađenost u ovoj oblasti zakonskih i drugih akata sa standardima Evrop-

ske unije.

Mogući pravci razvoja• Neophodno je podstaći, ohrabriti i osnaživati dijalog između različitih civili-

zacijskih krugova, kultura, grupa, organizacija i udruženja, a naročito u tren-du savremenih globalnih procesa.

• Potrebno je preko medija, a naročito javnog servisa, unapređivati kulturu di-jaloga uvažavajući različitosti.

• Potrebno je intenzivirati kulturne veze sa crnogorskom dijasporom, u kojoj je prisutan i vešenacionalan i višereligijski supstrat.


• Povećati na javnom servisu broj i dužinu trajanja, kao i podstaći sadržajno obogaćenje i specijalizovanje emisija o manjinama, posebno na albanskom i romskom jeziku.

• Emitovanje medijskih priloga u kojima bi se njegovao interkulturalni dijalog pozivanjem na rasprave o određenim temama predstavnika svih vjerskih, na-cionalnih i kulturnih zajednica u Crnoj Gori.

• Neophodna je institucionalizacija interkulturnog dijaloga.• Usavršavati Vladine dokumente u cilju ohrabrivanja interkulturalnog dijaloga.• U državnoj strategiji predvidjeti da će se interkulturalni dijalog u budućnosti

bazirati na posljedicama migracija i integracija.• Da bi se išlo u susret globalnim procesima, potrebno je pripremiti prosvjetne

i kulturne uslove, a to znači proširiti i dopuniti nastavne sadržaje temama iz najznačajnijih svjetskih konfesija, nacija i kultura, kao i onih manjih i nedo-voljno poznatih.

• Njegovanje interkulturalnog dijaloga kao osnove za stvaranje građansko-dr-žavnog identiteta Crne Gore.

OBRAZOVANJE

Ž ivimo u okruženju koje se sve brže mijenja, što zahtijeva ne samo da mu se stalno adaptiramo već i da učestvujemo u upravljanju tim promjenama. Zbog toga su za razvoj ekonomije, socijalne kohezije i kompetitivnosti zemlje zna-

čajne sposobnosti kritičkog promišljanja, kreativnosti i inovativnosti, profesionaliz-ma, preduzetništva i inicijativnosti, komunikativnosti i kooperativnosti, etičnosti, građanske odgovornosti i interkulturalne interakcije, a povrh svega i doživotnog uče-nja, a ne sposobnosti reprodukcije nastavnih sadržaja, što je bila tradicionalna mje-ra uspjeha obrazovnog procesa.

U našem vremenu dešava se najveća revolucija u istoriji obrazovanja od otkri-vanja štamparske mašine, uslovljena naglim razvojem informaciono-komunikacio-nih tehnologija (ICT), koje omogućavaju pristup učenju bilo gdje i bilo kada. Čovjek može učiti ono što želi i iz izvora širom svijeta koje smatra najboljim i najprikladni-jim, tako da škole i udžbenici više nemaju monopol znanja i obrazovanja. ICT omo-gućavaju društvu da razvija nove metode učenja, da promoviše učenje na daljinu, da stvara virtuelne biblioteke, škole i univerzitete. Zato korišćenje ICT-a nije samo do-datak postojećem sistemu obrazovanja već stvara nov, savremen način obrazovanja.

Projekt UN The State of the Future razmatra buduće mogućnosti čovječanstva, između ostalih i one koje će obrazovanje i učenje imati na raspolaganju. Te moguć-nosti ukazuju na dramatično drugačiju viziju obrazovanja od onog kakvo je ono da-nas. Tako, predviđa se da će oko 2030. godine portabl uređaji vještačke inteligencije imati procesnu moć ljudskog mozga i da će se sa njima komunicirati govorom. Čo-vjek će imati pristup svjetskom znanju integrisanom na globalnoj mreži, pri čemu će za učenje moći koristiti stimulacije virtuelne stvarnosti prilagođene njegovim indi-vidualnim potrebama. Saznanja iz mapiranja sinapsi ljudskog mozga i korišćenje he-mijskih supstanci mogli bi dovesti do ubrzanja kognitivnog razvoja i znatnog pove-ćanja individualne inteligencije oko 2030. godine. U nešto daljoj budućnosti, mozak će biti moguće i genetički poboljšavati, a mikroorganizmi-dizajneri mogli bi učiniti da moždane ćelije funkcionišu efikasnije. Očekivana pojava kompjutera pametnijih od čovjeka zahtijevaće preispitivanje uloge i metoda obrazovanja i učenja.

Ova predviđanja, iako mnogima danas strana i teško prihvatljiva, biće vjerovatno dio životne i profesionalne stvarnosti generacija mladih koje su sada u procesu obra-zovanja. Zbog toga obrazovanje već sada treba da priprema mlade i za rad na poslo-vima koji još ne postoje, za korišćenje tehnologija koje još nijesu osvojene i za rješa-vanje problema kojih danas još nema. Zato, krucijalno pitanje za promišljanje razvo-


ja obrazovnog sistema u Crnoj Gori je: Kako, iz naše problemima bremenite sadaš-njice, doći do ostvarenja ovih vizija budućnosti?

Razvoj obrazovanja u Crnoj Gori bitno će zavisiti od toga da li će ona u narednih 10-ak godina uspjeti da otvara i jača procese kojima se uspješno vezuje za ono što su moderne tendencije obrazovanja u razvijenim zemljama Evrope, da prihvati kao svo-je obrazovne ciljeve EU i dostigne ih, ne na nivou periferije u EU, već na nivou pro-sjeka zemalja članica EU, da bi ušli u njenu maticu koja će nas zatim nositi ka vizija-ma obrazovanja XXI vijeka iz Milenijumskog projekta UN.

PODIZANJE INTELEKTUALNOG NIVOA NACIJE

Mogući pravci razvoja(ostvaruju se kao dugoročan proces koji bi trebalo započeti što prije)

• Ljudi su glavni resurs društva, a njihovo obrazovanje kritični faktor tranzici-je ka epohi znanja. Zato je imperativ održivosti i razvoja Crne Gore obrazova-ti stanovništvo sve više i sve kvalitetnije. To zahtijeva da obrazovanje postane nacionalni prioritet, te da Vlada kompetentno usmjerava razvoj obrazovnog sistema i razvoj Crne Gore zasnovan na znanju.

• Država Crna Gora ima odgovornost stvaranja nacionalnog konsenzusa o obra-zovanju, kao i da obrazovni sistem čini konzistentnu cjelinu, da ima stabilne izvore finansiranja i da ima dugoročnu stratešku viziju. Ovo nije protivurječno potrebama sve veće decentralizacije obrazovnog sistema i većeg stepena uče-šća privatnog sektora u njemu.

• Obrazovne politike Crne Gore treba izgrađivati kao dugoročne instrumente, na kojima je neophodno istrajavati, periodično ih analizirati i neprekidno una-pređivati.

• Finansijska sredstva koja se ulažu u podizanje nivoa i kvaliteta obrazovanja nacije su investicije u razvoj ekonomije i društva i tako ih treba tretirati. Nivo tih sred-stava ne smije se smanjivati ni u periodima zastoja u ekonomskom razvoju zemlje.

• Obrazovanje treba da uvažava evropske i globalne perspektive. Stoga je neop-hodno u obrazovne programe, na svim nivoima obrazovanja, uključiti teme evropskih integracija, globalnih trendova, globalnih izazova, globalnih odgo-vora i Milenijumskih ciljeva UN.

• Cjeloživotno obrazovanje je temeljni princip za uspješno prilagođavanje ubr-zanom ritmu promjena u XXI vijeku. Formalno obrazovanje i neformalno i informalno učenje treba uvezivati u cjelovit sistem obrazovanja, koji polazi od toga da je stalni preplet učenja, rada i obuke neophodan za uspješno suočava-nje sa novim i neočekivanim izazovima budućnosti.

• U savremenom svijetu posebno mjesto pripada imaginaciji i kreativnosti, te ih treba posebno podsticati. Djecu učiti da misle slobodno, nekonvencionalno, kritički i kreativno.

• Problemi svakodnevnog života sve više će zahtijevati šire vizije i multidiscipli-narna znanja, dok je formalno obrazovanje još uvijek organizovano kroz me-


đusobno nedovoljno povezane nastavne predmete. Važan je zadatak otklanja-nje tih barijera i pomoć učenicima da holistički pristupaju sagledavanju poja-va i problema i stiču integrisana znanja.

• Obrazovanje u Crnoj Gori mora brže da izlazi iz neke vrste samoizolacije, ko-risteći različite mogućnosti internacionalnih umrežavanja. Ozbiljna prepreka tom cilju je nedovoljno znanje engleskog i drugih jezika, čemu je neophodno nalaziti brza i efikasna rješenja. Iz razloga prostorne i kulturne bliskosti i slič-nosti razvojnih ciljeva, posebne mogućnosti pruža nam obrazovno poveziva-nje u regionu međusobno razumljivih jezika.

• Crna Gora će u bliskoj budućnosti postati član EU, što nameće obavezu pri-hvatanja i njenih standarda. Stoga se već sada strateški izazovi, ciljevi i ključ-ne kompetencije evropske obrazovne politike do 2020. godine moraju smatra-ti i našim ciljevima.

• Strateški cilj Crne Gore ne bi smio biti samo kvantitativno postizanje obrazov-nih ciljeva EU već i istovremeno dostizanje kvaliteta obrazovanja u EU. Ovo je posebno važno kod visokoškolskog obrazovanja koje formira društvenu i pro-fesionalnu elitu.

• Ubrzani razvoj ICT-a, u sadejstvu sa nano i biotehnologijama, mogao bi već do sredine ovog vijeka dovesti do promjena u učenju koje su danas teško i zami-slive. Zato je izuzetno važno sve veće korišćenje u našem obrazovnom sistemu novih mogućnosti koje nude ICT, što je temeljni osnov i za uspješnu upotrebu ICT-a u svim sferama rada i života u Crnoj Gori.

• Već u narednoj deceniji očekuje se pojava novih transformativnih tehnologija koje bi imale potencijal da promijene način naših života, što nameće potrebu podizanja obrazovnog nivoa nacije u STEM oblastima (prirodne nauke, teh-nologija, inženjerstvo, matematika). U cilju naučnotehnološkog napretka Crne Gore, kreiranja i primjene novog znanja, novih tehnologija i inovacija, neop-hodno je zaustaviti opadanje interesovanja mladih za STEM oblasti, kroz sti-mulativne mjere sa nivoa države, popularizaciju tih oblasti i poboljšanje kva-liteta i integrisanosti njihove nastave.

• Značaj znanja za društvo, a time i podizanja intelektualnog nivoa nacije, tre-ba sve više javno promovisati, u čemu značajnu ulogu imaju mas-mediji. Mas-mediji u Crnoj Gori treba da šire poruke da je učenje centralno zanimanje u životu.

OBRAZOVANJE MLADE POPULACIJEPREDŠKOLSKO, OSNOVNO I SREDNJE OBRAZOVANJE

Stanje• Reforma preduniverzitetskog obrazovanja je pokrenuta 2001. godine donoše-

njem Knjige promjena kao krovnog reformskog dokumenta. Nakon toga done-seni su odgovarajući zakoni, strategije, podzakonska i druga akta u cilju imple-mentacije reformskih rješenja. Sva ova dokumenta generalno dobro prate sa-vremena rješenja u uglednim vaspitno-obrazovnim sistemima, tako da je naš sistem, sa konceptualnog stanovišta, postao uporediv sa obrazovnim sistemi-ma razvijenih evropskih zemalja.

• Obuhvat djece do 7 godina života predškolskim institucijama je u prosjeku 21%, dok je na sjeveru Crne Gore svega 5-14%. Učešće djece od 6 do 14 godina koja pohađaju osnovnu školu u odnosu na ukupan broj djece te dobi je 99,7%, a stopa završetka osnovne škole 99,0%. U gimnazijama se školuje 31%, a po pro-gramima stručnih škola 69% srednjoškolske populacije. U odnosu na ukupan broj djece u sistemu vaspitanja i obrazovanja, 3% ih je sa posebnim obrazov-nim potrebama.

• Nema interesovanja učenika za programe nižeg stručnog obrazovanja, a inte-resovanje za trogodišnje programe je sve manje.

• U Crnoj Gori nema privatnih osnovnih i srednjih stručnih škola. Postoje pri-vatni vrtići i 2 privatne gimnazije, od kojih jedna na albanskom jeziku.

• Inkluzivno obrazovanje se uglavnom svodi na uključivanje djece sa teškoća-ma/ smetnjama u razvoju u redovni obrazovni sistem.

Uočeni problemi• Nedovoljna je obuhvatnost i pouzdanost statističkih i drugih podataka veza-

nih za obrazovni sistem. • Inicijalno obrazovanje nije adekvatno pripremilo učiteljski kadar i predmetne

nastavnike za zahtjeve reformisane škole.• Postoji nedostatak školske infrastrukture na svim nivoima obrazovnog siste-

ma, a opremljenost značajnog broja škola nije adekvatna savremenim zahtje-vima.


• Nastavni planovi i programi su još uvijek preobimni, a u nastavi se i dalje veća pažnja poklanja sadržajima nego ciljevima. Kod stručnih škola obrazovni pro-grami nijesu otvorenog tipa, pa nema prostora za uticaj lokalne zajednice i škole.

• Polazna osnova nastave/učenja i dalje se definiše na osnovu prosječnog učeni-ka, a ne na osnovu individualnih i stvarnih potreba svakog učenika ponaosob.

• Brojni problemi prate inkluziju djece sa teškoćama u razvoju u naš obrazovni sistem: mali obuhvat, nejasno postavljeni kriterijumi kategorizacije djece, ne-dovoljno razvijena socijalna inkluzija, nedovoljno jasan metodološki okvir za izradu odgovarajućih nastavnih planova i programa, neodgovarajući prilazi školama i učionicama, nepostojanje programa asistencije, nedostatak volon-terske prakse i dr.

• Nedovoljno posvećivanje pažnje vaspitnoj ulozi obrazovanja i preduzimanju mjera za sprečavanje agresivnog ponašanja učenika i svih oblika nasilja u školi.

Mogući pravci razvojaU kratkoročnom periodu • Stvaranje sve boljih uslova rada u školama, smanjenjem broja učenika u odje-

ljenju, opremanjem škola adekvatnom opremom i učilima, posebno u kabine-tima za eksperimentalnu nastavu. Imati u vidu da će se uskoro otvoriti pita-nje obrazovanja i školskih prostora za stanovništvo migranata u Crnu Goru sa drugih jezičkih područja i blagovremeno pripremati odgovarajuća rješenja.

• Relaksiranje još uvijek preobimnih nastavnih planova i programa, u cilju ra-sterećenja učenika od memorisanja činjenica, a u korist sticanja funkcionalnih znanja. Diversifikacija izvora učenja i praktikovanje tipa nastave koji kod uče-nika podstiče radoznalost, razvija sposobnost zapažanja i upoznaje ih sa ek-sperimentalnim i istraživačkim pristupom učenju.

• U uslovima sve veće internacionalizacije obrazovanja i korišćenja u nastavi ICT-a i Interneta, od posebnog značaja je dalje utemeljenje učenja stranih jezi-ka na svim nivoima obrazovanja, počevši od predškolskog.

• Formiranje elitnih škola. Izgrađivanje efikasnog sistema otkrivanja nadarene djece i kreiranje posebnih, individualnih programa za njih, koji bi omoguća-vali adekvatan razvoj njihovih talenata i brže završavanje nivoa obrazovanja. Angažovanje eksperata za pojedine nastavne oblasti, koji bi na principu ma-ster class radili sa posebno talentovanim učenicima.

• Promovisanje predškolskog obrazovanja putem mas-medija u cilju podizanja op-šteg nivoa svijesti o njegovom značaju. Povećanje obuhvata djece predškolskim obrazovanjem do 60% (sadašnji minimalni evropski standard). Regulisanje sta-tusa privatnih predškolskih institucija i njihovo integrisanje u obrazovni sistem.

• Definisanje novih, mjerljivih i uzrastu učenika prilagođenih standarda znanja, vještina i kompetencija u osnovnom obrazovanju.

• Otklanjanje slabosti u organizaciji izbornih predmeta u osnovnim školama i gimnazijama i povećanje kvalitetne ponude takvih predmeta, posebno iz pri-rodnih nauka.

229

• Uvođenje izučavanja pojedinih predmeta u gimnaziji na dva nivoa, osnovnom i višem, u cilju omogućavanja boljim učenicima da stiču dublja i kvalitetnija znanja iz određenih oblasti. Uvođenje međunarodne mature u naš sistem gi-mnazijskog obrazovanja.

• Prilagođavanje mreže i obrazovnih profila stručnih škola dugoročnim razvoj-nim potrebama i specifičnostima privrede lokalnih zajednica. Ustanovljavanje i realizacija programa višeg stručnog obrazovanja.

• Izmjene programa stručnih škola da bi bili otvorenog tipa. Prevazilaženje sla-be međusobne povezanosti opšteobrazovnog područja, stručno-teorijskog po-dručja i praktične nastave. Praktično obrazovanje u što većoj mjeri realizova-ti kod poslodavaca.

• Donošenje nacionalnog programa za sprečavanje napuštanja stručne škole pri-je sticanja prve kvalifikacije, kao i za rad sa licima koja su napustila školu pri-je sticanja kvalifikacije.

• U okviru redovnog obrazovnog sistema razvijati fleksibilne nastavne planove i programe za učenike sa smetnjama u razvoju. Razvijati i programe djelimič-ne inkluzije, koji bi se dijelom odvijali u posebnim, a dijelom u redovnim obra-zovnim institucijama.

U dugoročnom periodu (koji se ostvaruju kao dugoročan proces koji bi trebalo započeti što prije)

• Pored hitne potrebe da se naš obrazovni sistem statistički prati na način kako se to čini u EU, neophodno je i da se, na osnovu toga, kao i rezultata istraživa-nja i testiranja, stalno unapređuje, prilagođava razvojnim potrebama društva i strateški promišlja.

• Širenje mreže obrazovnih institucija i povećanje broja školskih objekata, kako bi se obezbijedio evropski standard da škole rade u jednoj smjeni, da bi imale mogućnosti za organizovanje vannastavnih aktivnosti, obrazovanje odraslih, različite oblike neformalnog obrazovanja itd.

• Dalja demokratizacija i decentralizacija sistema obrazovanja, u cilju oslobađa-nja kreativnih snaga, jačanja odgovornosti, poboljšanja kvaliteta odlučivanja, stimulacije lokalnih zajednica, pojedinaca i opšte participacije, od ogromne je važnosti za razvoj obrazovanja u Crnoj Gori.

• Kreiranje fleksibilnih obrazovnih programa, koji se lakše prilagođavaju novim potrebama i razvoju društva. U tom cilju nastavne programe činiti postupno sve otvorenijim, uz osposobljavanje nastavnika da otvoreni dio kurikuluma u praksi koriste na kreativan način, u skladu sa opštim ciljevima nastave i potre-bama pojedinca, škole, lokalne sredine i društva.

• Neophodno je stalno raditi na podizanju kvaliteta obrazovanja manjinskih na-roda i manjinskih zajednica u Crnoj Gori, na afirmaciji njihovog jezika, isto-rije, kulture i tradicije. U tom cilju posebne, a nedovoljno iskorišćene moguć-nosti pruža otvoreni dio nastavnog plana i programa.

Mehanizmi za postizanje kompetitivnosti – Obrazovanje


• Usklađivanje vaspitno-obrazovnog procesa sa tempom napredovanja u učenju svakog učenika ponaosob, kako bi mu učenje bilo izazov i omogućavalo brz i pun napredak.

• Povećanje broja predškolskih institucija i ravnomjerniji regionalni razvoj siste-ma predškolskog vaspitanja i obrazovanja. Osnivanje dnevnih centara za bri-gu o djeci i različitih vrsta igraonica, čiji bi osnivači bili organi lokalne uprave, nevladine organizacije, preduzeća.

• Obezbjeđivanje potpune obuhvatnosti populacije osnovnim obrazovanjem. Donošenje posebnih programa za učenike koji se „osipaju”, kako nijedna mla-da osoba ne bi ostala bez osnovnog obrazovanja.

• Kreiranje dinamičnog i fleksibilnog sistema stručnog obrazovanja. Unapređi-vanje socijalnog partnerstva, kako bi stručno obrazovanje odgovorilo na za-htjeve poslodavaca i tržišta rada, a socijalni partneri više uticali na njegovo pla-niranje, organizaciju i realizaciju.

• Razvoj stručnih škola u pravcu modernih centara za obuku i postepeno jača-nje njihovog učešća u neformalnom obrazovanju stanovništva.

• Obezbjeđivanje neophodne dodatne finansijske podrške implementaciji inklu-zivnog modela. Podsticanje istraživanja o inkluzivnom obrazovanju, kao i re-gionalne i međunarodne saradnje i razmjene iskustava u ovoj oblasti.

• Jačanje vaspitne uloge škole kroz programe koji doprinose smanjenju predra-suda i nerazumijevanja između pojedinaca i grupa, koji utiču na izgradnju od-nosa povjerenja u školi i rješavanju konflikata na miran način.

• Unutrašnja demokratizacija škole i stvaranje odnosa uzajamnog povjerenja, poštovanja i otvorenosti između svih učesnika nastavnog procesa, posebno iz-među nastavnika i učenika, što je neophodno za skladan intelekualni i emo-cionalni razvoj učenika.

• Kroz obrazovni sistem svakog pojedinca uputiti na participaciju u demokrat-skim procesima i učiti ga građanskoj odgovornosti. Razvijati osjećaj slobode po-jedinca kao uslov za slobodu drugih. Njegovati i visoko vrednovati duh kritič-nosti i preispitivanja i naročito provjeravanja autoriteta, ideologije, opšte istine.

• U vaspitno-obrazovnom procesu mladi treba da upoznaju kulture i tradicije svih naroda i manjinskih zajednica koje žive u Crnoj Gori, da nauče da uvaža-vaju njihove specifičnosti i vrijednosti i da razvijaju svijest o pripadanju Crnoj Gori kao svojoj državi. Obavezni kurikulumi treba da uključuju nastavne sa-držaje iz istorija, kultura i tradicija manjinskih naroda, a te sadržaje treba una-pređivati uz aktivno učešće predstavničkih tijela manjina.

VISOKOŠKOLSKO OBRAZOVANJE

Stanje• Visoko obrazovanje u Crnoj Gori krajem prve decenije XXI vijeka karakteri-

šu ekspanzija broja studenata, visokoškolskih ustanova i studijskih programa, kao i mandatorna primjena principa Bolonjske deklaracije. Na visokoškolske

231

ustanove u Crnoj Gori upisalo se u školskoj 2009/10. godini 80% svršenih sred-njoškolaca u Crnoj Gori.

• Pozitivan aspekt ekspanzije visokoškolskih institucija i programa je stvaranje poželjne dinamike i konkurencije, a negativan da je neplanska (na regional-nom i na programskom nivou), nije plod strategije i neusaglašena je sa potre-bama razvoja Crne Gore i tržišta rada.

• Osnivanje privatnih univerziteta unijelo je poželjnu konkurenciju. Otvoreno je pitanje finansiranja studenata putem vaučera.

• Izostale su stimulativne mjere za kvalitetnije visoko obrazovanje.

Uočeni problemi• U reformu visokog obrazovanja u Crnoj Gori ušlo se bez prethodne kritičke

analize Bolonjskog procesa, bez ulaganja posebnih budžetskih sredstava i bez nacionalne strategije razvoja visokog školstva, koja ni do danas nije usvojena.

• Nema istraživanja o rezultatima primjene Bolonjskog procesa, ali je u dijelu akademske javnosti prisutno mišljenje da je njegova implementacija smanjila kvalitet visokog obrazovanja. Internacionalna provjera pokazuje da su bolonj-ski principi kod nas tehnički, normativno i organizaciono adekvatno imple-mentirani, a da su ključne slabosti finansiranje, nepostojanje adekvatnog siste-ma obezbjeđenja kvaliteta i nedovoljna mobilnost studenata i nastavnika.

• Savjet za visoko obrazovanje, kao centralno tijelo u ovoj oblasti, nije ostvario punu autonomiju i ulogu projektovanu zakonom. Ustanove visokoškolskog obrazovanja nijesu ostvarile institucionalno povezivanje i saradnju, kako bi se što bolje pozicionirale na domaćoj i internacionalnoj sceni.

• Ustanove visokog obrazovanja u Crnoj Gori primarno su orijentisane na dise-minaciju znanja, a zapostavlja se istraživanje i kreiranje novog znanja.

• Velika je nesrazmjera broja studenata na grupaciji društvenih i humanističkih nauka u odnosu na grupaciju prirodnih nauka, matematike i inženjerstva, sa trendom daljeg smanjenja interesovanja srednjoškolaca za ove druge.

• Akademske trogodišnje studije još nije prepoznalo tržište rada zbog neusagla-šenosti važećeg sistema kvalifikacija sa reformskim promjenama u visokoškol-skom obrazovanju.


• Strateški pristup razvoju visokog obrazovanja u Crnoj Gori je urgentna potre-ba. Strategija treba da uključi sljedeće ciljeve: stimulativno finansiranje, otvo-renost sistema visokog obrazovanja, poboljšanje kvaliteta i efikasnosti, razvoj istraživanja, povećanje mobilnosti i usklađenosti sa tržištem rada.

• Dopuniti kurikulume ključnim kompetencijama i vještinama od naročite važ-nosti za društvo znanja. Tehnička znanja studenata nadgraditi poslovnim i preduzetničkim vještinama, a ekonomska znanja osnovama tehnoloških pro-



cesa. U programe ugraditi projektne zadatke koji razvijaju sposobnosti za tim-ski rad na multidisciplinarnim problemima. Naglašavati potrebu izgradnje i njegovanja profesionalne etike. Promovisati evropske dimenzije kroz razvija-nje modula i kurikuluma, kao i kroz uključivanje u mreže univerziteta i razvi-janje šema mobilnosti.

• Promijenjeno okruženje traži da se značajno zaoštri konkurencija i politika iz-bora nastavnika, da poslijedoktorat bude preduslov za izbor u nastavno zvanje. Promovisati praksu sabbatical semestra ili godine, tokom kojih bi se nastavnik bavio naučnoistraživačkim radom na drugom univerzitetu.

• U određenim interdisciplinarnim oblastima, fleksibilnom koncentracijom naj-boljih domaćih naučnih kadrova (uz angažovanje i naučne dijaspore), opreme i javno-privatnih sredstava, započeti stvaranje istraživačko-obrazovnih centara izvrsnosti koji bi imali regionalnu i evropsku prepoznatljivost.

• Crnogorski sistem visokoškolskog obrazovanja učiniti atraktivnim i otvore-nim za studente iz regiona i drugih djelova svijeta. U tom cilju na našim uni-verzitetima potrebno je: – nastavnom osoblju omogućiti internacionalno iskustvo, vršiti razmjenu na-

stavnika i privući naše profesore iz inostranstva u stalni ili povremeni rad-ni odnos;

– nastavnicima i studentima omogućiti besplatan elektronski pristup časopi-sima i drugim naučnim i stručnim publikacijama;

– razvijati studijske programe koji se realizuju na engleskom jeziku; – omogućiti studiranje na daljinu; – ustanoviti informativne centre za privlačenje stranih studenata.

U dugoročnom periodu (koji bi trebalo započeti što prije)

• Kompleksnost Bolonjskog procesa zahtijeva kontinuirano ažuriranje pravnog okvira, koji mora biti elastičan (deregulativan). Legislativa i regulativa treba da usvoje norme i standarde koji promovišu kvalitet i jednakost, kao i povjerenje zasnovano na zajedničkim vrijednostima, kulturi i tradiciji.

• Obezbjeđenje kvaliteta je centralna potreba visokoškolskog obrazovanja u Cr-noj Gori i preduslov za uspješno uključivanje u evropski akademski prostor i evropsko tržište rada. Neophodno je realizovati ga na institucionalnom, naci-onalnom i internacionalnom nivou. Kod uspostavljanja nacionalnog sistema kvaliteta ostvariti povezivanje na regionalnom nivou i saradnju sa ENQA (Eu-ropean Association for Quality Assurance in Higher Education).

• Model finansiranja visokoškolskog obrazovanja treba bazirati na principima: shvatanju da se radi o investicijama u razvoj; uvažavanju i podsticanju kvali-teta i kompetitivnosti; podsticanju programa koji odgovaraju prioritetima ra-zvoja Crne Gore.

233

• Ostvarivanje što većeg stepena harmonizacije našeg sistema visokoškolskog obrazovanja sa regionalnim i evropskim okruženjem, što je pretpostavka i ve-će mobilnosti studenata i nastavnika.

• Omogućavanje pristupa obrazovanju različitim generacijama kroz programe cjeloživotnog i indvidualizovanog obrazovanja. Ovaj cilj ostvarivati na bazi partnerstva između javnog i privatnog sektora. Iako se ove veze uspostavlja-ju u ambijentu tržišta i konkurencije, univerzitetima treba sačuvati prostor za kritičko mišljenje, bazična istraživanja i rad iz naučne radoznalosti.

• Modernizacija nastavnog procesa kroz implementaciju koncepta ishoda učenja i uvođenje ICT-a važna je dimenzija povećanja kvaliteta. Modernizacija podra-zumijeva i veću zastupljenost interaktivne i praktične nastave, simulacije u na-stavi i razvijanje drugih nastavnih metoda.

• Uspostavljanje i njegovanje veza fakulteta sa svojim diplomiranim studentima, u cilju uspješnijeg ostvarivanja sprege sa društvenim i privrednim okruženjem i tržištem rada.


OBRAZOVANJE I PROFESIONALNI RAZVOJ NASTAVNIKA

Stanje• Najkrupnije promjene u inicijalnom obrazovanju nastavnog kadra desile su se

u obrazovanju vaspitača, koje je uzdignuto na visokoškolski nivo, te u uteme-ljenju studijskih programa za pedagogiju i za psihologiju. Promjene u obra-zovanju učiteljskog kadra i predmetnih nastavnika više se tiču prekompozici-je starih nastavnih planova i programa, nego njihove suštinske izmjene i una-pređenja.

• Zavod za školstvo i Centar za stručno obrazovanje, svako u svom domenu, rea-lizuju seminare za obuku nastavnika i uprava škola. Realizuje se i sistem profe-sionalnog razvoja na nivou vrtića i škola. Međutim, sistem viših zvanja nastav-nika, zamišljen kao motivacioni faktor za profesionalni razvoj, još nije funkci-onalan.

• U obuku nastavnika uključene su i međunarodne organizacije, koje je realizu-ju u skladu sa svojim programima, najčešće kompatibilnim sa potrebama te-kuće obrazovne reforme, ali ne i prioritetnim u određenom trenutku. Fakul-teti ne nude programe usavršavanja zaposlenim nastavnicima i nedovoljno su uključeni u njihov profesionalni razvoj.

Uočeni problemi• Neadekvatan i demotivišući materijalni i društveni status nastavničke profesije.• Promjena nastavničkih uloga je složen proces i zahtijeva sinhronizovani rad na

više nivoa: inicijalnom obrazovanju nastavnika, pripremi za obavljanje nastav-ničke profesije kroz pripravnički staž i u profesionalnom razvoju tokom radne karijere.

• Reforma inicijalnog obrazovanja nastavnog kadra ne odvija se lako.• Odsustvo pedagoško-psihološko-didaktičkog obrazovanja uže-stručnog na-

stavnog kadra u srednjim stručnim školama.• Nastavnici početnici često ne prolaze kroz jednogodišnji pripravnički staž.• Nedovoljna podrška nastavnicima u samoj školi u primjeni obukom stečenih

znanja.

235


• Usklađivanje inicijalnog obrazovanja nastavnog kadra sa potrebama reformi-sanog obrazovnog sistema i podizanje nivoa njegovog kvaliteta, sa naglaskom na unapređenju savremenih pedagoško-psiholoških i didaktičkih znanja i vje-ština, na komunikološkim znanjima i sposobnostima, kao i na interkultural-noj dimenziji obrazovanja.

• Veća usmjerenost programa inicijalnog obrazovanja nastavnika na primjenu određenih metoda, strategija i oblika rada u okviru struke koju će nastavnici da predaju.

• Razvoj posebnog oblika inicijalnog obrazovanja nastavnog kadra za rad u in-kluzivnim odjeljenjima i školama na različitim nivoima obrazovnog sistema.

• Obezbijediti da budući nastavnici tokom inicijalnog obrazovanja ovladaju zna-njem engleskog jezika i korišćenja ICT-a, posebno Interneta, na utvrđenom standardnom nivou.

• Ustanovljavanje nacionalnih standarda kvaliteta rada nastavnika, te standarda kvaliteta rada trenera i mentora. Uvođenje licenciranja nastavnika na određe-ni period. Uvesti kontinuirani profesionalni razvoj nastavnika kao obaveznu, pravno regulisanu aktivnost.

• Uvođenje u praksu sistema viših zvanja nastavnika. Koristiti i druge mehaniz-me motivacije nastavnika za stručno usavršavanje i kvalitetniji rad.

• Podsticanje fakulteta koji obrazuju nastavnike da izrađuju i sprovode kurseve obuke za zaposlene nastavnike i njihovo povezivanje sa školama u cilju uzaja-mne podrške i razmjene iskustava.


• Savremenom obrazovnom sistemu potreban je novi tip nastavnika, koji je vi-še vodič i facilitator, nego instruktor, vaspitač koji stvara ambijent intelektual-nog podsticaja i emocionalne podrške svakom učeniku ponaosob.

• Promovisanje značaja i uloge kvalitetnog nastavnog kadra u društvu orijenti-sanom ka znanju. Unapređivanje društvenog i materijalnog statusa nastavnič-ke profesije i razvoj sistema motivisanja kvalitetnijih srednjoškolaca za izbor nastavničkog poziva.

• Osposobljavanje nastavnog kadra za istraživanja u obrazovnom sistemu, u ci-lju podizanja nivoa kvaliteta vaspitno-obrazovnog procesa.


CJELOŽIVOTNO OBRAZOVANJE

Stanje• Crna Gora ima savremena strateška dokumenata koja uređuju oblast obrazo-

vanja odraslih. Evidentan je i integralni pristup, koji uključuje kako obrazova-nje za svijet rada tako i ono koje je vezano za vrijednosti demokratskog druš-tva i lični razvoj.

• Definisano je socijalno partnerstvo u pojedinim aktivnostima; osnovano Udru-ženje provajdera obrazovanja odraslih i vrši se njihovo licenciranje i akreditaci-ja programa; kreiran Program andragoškog osposobljavanja i održan niz obu-ka kadra; implementiran niz projekata i urađene brojne evaluacione studije.

• Donesen je Zakon o nacionalnim stručnim kvalifikacijama, usaglašen sa Evropskim kvalifikacionim okvirom.

• Nedostaje cjelovitije bavljenje obrazovnim potrebama starijeg i stanovništva u trećem životnom dobu. Nema ni jasnog isticanja žena kao jedne od priori-tetnih ciljnih grupa, niti konkretnih mjera za puno ostvarivanje rodne ravno-pravnosti u obrazovanju odraslih.

• Nijesu jasno definisani nosioci andragoškog osposobljavanja i nedovoljno je urađeno na unošenju ovog obrazovanja u sistem. Nedostatak je što se univer-ziteti ne pojavljuju kao značajni akteri ovih aktivnosti.

Uočeni problemi• Strateški ciljevi obrazovanja odraslih „trpe” od nedostatka jasne vizije razvo-

ja Crne Gore, prije svega ekonomskog, sa prioritetima i jasno definisanim no-siocima promjena.

• Problem, koji postoji i u EU, je dihotomija između planova i realnosti. Bez pro-pisima konkretizovanih mjera i mehanizama, jasnije definisanih uloga i obave-za (naročito finansijskih) aktera i nadležnih, sistem obrazovanja odraslih ostaje u najvećoj mjeri netaknut onim što konceptualno izgleda kao izvanredno rješenje.

• U obrazovanje i obuku zaposlenih malo se ulaže, kako od strane poslodavca tako i individualno. Samo 6,8% zaposlenih je u 2008. godini prošlo neki vid obuke – pretežno kratke i za jednostavne poslove u trgovini i ugostiteljstvu.

• Ukoliko se srednje stručne škole ne transformišu u moderne centre za obrazo-vanje i obuku i odraslih, zadržaće se tendencija „školarizacije” stručnog obra-zovanja odraslih.

237


• Sveobuhvatna primjena koncepta cjeloživotnog učenja, kao i jasnije određiva-nje koncepta društva znanja i operacionalizacija mehanizama kojima se cjelo-životno učenje stavlja u funkciju njegovog ostvarivanja.

• Ustanovljenje upravnog tijela koje će garantovati ostvarivanje postavljenih ci-ljeva u domenu obrazovanja odraslih. Razvoj sistema indikatora i ciljeva za ukupnu oblast obrazovanja odraslih i pojedine njegove segmente, koristeći in-dikatore i ciljeve koje je postavila EU.

• Razvijanje centara za cjeloživotno učenje u školama i na fakultetima. Podrška nevladinim organizacijama i medijima kao važnim resursima za obrazovanje odraslih.

• Ugovori o zaposlenju između kompanija i radnika trebalo bi da sadrže i potre-bu i obavezu obuke radnika tokom posla. Poslodavac po pravilu snosi troško-ve usavršavanja, uz odgovarajuće poreske stimulacije za investiranje u ljud-ski kapital.


• Monitoring reformi i aktivnosti u oblasti obrazovanja odraslih, sa jasnijim kri-terijumima i u čvrstoj vezi sa drugim oblastima društvenog i ekonomskog ra-zvoja Crne Gore. U tom cilju potrebno je: proširenje vrste i broja podataka i ve-ća frekvencija njihovog prikupljanja (po Eurostat metodologiji); ukrštanje po-dataka o siromaštvu, nepismenosti, ekonomskim trendovima i stručnom obra-zovanju; detaljniji podaci o ženama, starima, napuštanju školovanja.

• Podrška istraživanjima u oblasti cjeloživotnog učenja i obrazovanja odraslih, kako onih koja bi se bavila analizama andragoške stvarnosti tako i onih koja bi nudila praktična rješenja za reformska pitanja i probleme.

• Ustanoviti koncept po kome je neophodno prelaženje sa posla na obuku, a za-tim ponovo na posao, i to tako da tržište rada bude dovoljno fleksibilno da to omogući, a da pri tome odgovarajuća socijalna zaštita obezbijedi sigurnost po-jedincu (flexicurity).

• Stručno obrazovanje odraslih mora pratiti savremene tendencije i jače reflekto-vati dinamiku ekonomskog razvoja. Izuzetno je važno imati dinamičan i flek-sibilan sistem stručnog obrazovanja i ne dozvoliti usku profilizaciju ili fokusi-ranje na određeni tip institucija, vrste obuka, tipove programa.

• Organizovati posebne oblike cjeloživotnog obrazovanja penzionera i omogu-ćiti im pohađanje redovnih programa univerzitetske nastave iz oblasti njiho-vog interesovanja (bez obaveze polaganja ispita).


OBRAZOVANJE NACIJE ZA IC TEHNOLOGIJE

Stanje• Oko 90% učeničke populacije je u osnovnim i srednjim školama u kojima ima

pristup računarima i Internetu, ali po broju učenika na jedan računar Cr-na Gora i dalje značajno zaostaje za evropskim standardima. U osnovnim i srednjim školama uveden je po jedan obavezni predmet čiji sadržaji pokrivaju osnove informatičke pismenosti. Uvedeni su i izborni informatički predmeti, koji omogućavaju sticanje dodatnih znanja.

• Ministarstvo prosvjete i nauke i Ministarstvo za informaciono društvo Crne Gore donijeli su niz dobrih strateških dokumenata i projekata u oblasti uvo-đenja ICT-a. Međutim, neostvarivanje ili ozbiljno kašnjenje u realizaciji nekih od ciljeva ovih strategija usporavaju izgradnju Crne Gore kao informacionog društva.

• Neformalno obrazovanje za rad na računarima je u Crnoj Gori u porastu, na-ročito kroz zahtjevima tržišta inicirane obuke zaposlenih i lica na birou rada.

Uočeni problemi• Generalno niska obučenost nastavnog kadra i uprava škola za korišćenje ICT-a

je ključna prepreka stvarnom inkorporiranju ICT-a u obrazovni sistem. • Integralni informacioni sistem za potrebe obrazovnih institucija još nije u

funkciji. • Ne postoji temeljan uvid u stepen aktivne primjene ICT-a u nastavnom pro-

cesu, što je neophodno za vođenje politike unapređivanja integracije ICT-a u obrazovni sistem.

• U upotrebi je veliki broj neautorizovanih softvera i nebrendiranih računara.


• Obrazovanje djece za ICT, kroz igru i zabavu, započeti još u predškolskom uzrastu.

• Obezbjeđivanje kvalitetne ICT obuke nastavnika i uprava škola, ne samo za osnovni rad na računaru već i za pripremu nastavnog materijala u elektron-

239

skom obliku i interaktivnu komunikaciju sa kolegama i učenicima. Za napred-nije nivoe korišćenja ICT-a uspostaviti i sve više koristiti on-line obuku.

• Umrežavanje naših obrazovnih institucija sa odgovarajućim institucijama u razvijenim zemljama i učestvovanje u evropskim i drugim razvojnim progra-mima korišćenja ICT-a u obrazovanju i obuci.

• Univerziteti imaju posebnu ulogu, i posebnu odgovornost, u razvoju znanja koja su potrebna za uspješnu implementaciju, inovativnu upotrebu i razvoj IC tehnologija. Neophodno je povećati broj visokokvalifikovanih stručnjaka i istraživača u oblastima ICT-a. Za pojedine strateški važne oblasti, kao bezbjed-nost informacionih sistema i e-obrazovanje, omogućiti efikasan sistem usavr-šavanja kroz odgovarajuće poslijediplomske i specijalističke studije i kurseve inovacije znanja.

• Povećanjem korišćenja ICT-a, škole i fakultete razvijati i u centre za otvoreno učenje, preduzeća u organizacije za učenje, a opštine u sredine koje podržava-ju učenje.

• Putem medija propagirati koristi koje ICT donose u svim sferama života, kao i za veću participaciju građana u javnom životu (e-demokratija), za kontinuiran i fleksibilan lični razvoj (e-učenje) i sl. Organizovati raznovrsne akcije (poželj-no za učesnike besplatne) neformalne informatičke edukacije što većeg dijela odrasle populacije i među njima pojedinih ciljnih grupa. U tom pravcu pod-sticati djelovanje civilnog sektora.

• Unapređenje svijesti o značaju ICT-a za razvoj preduzetništva i ekonomije. Smanjenje poreza na IC opremu i njegovo ukidanje za opremu koja se koristi u obrazovanju i istraživanjima.


• Konstantno prilagođavanje svih nivoa i oblika sistema obrazovanja i obuke di-gitalnoj kulturi, brzom razvoju i rastućoj obrazovnoj primjeni ICT-a.

• Stalno podizanje standarda informatičke pismenosti i digitalne kompetentno-sti koje treba ostvariti kroz školski sistem, u skladu sa potrebama razvoja mo-dernog društva.


INTERNET I OBRAZOVANJE

Stanje• Osim na predmetima informatike, elektronski materijali se veoma malo kori-

ste u nastavi. Komunikacija nastavnik-učenik ostvaruje se samo u školi, a ne i on-line putem izvan učionice i termina nastave.

• U Crnoj Gori još nema jasne strategije uvođenja učenja na daljinu, standarda, niti pružanja obrazovnih usluga on-line.

• Nedovoljno je urađeno na informatičkom obrazovanju lica sa posebnim potre-bama, od kojeg bi ona mogla imati posebno velike koristi.

• Internet i kod nas postaje sve važniji izvor saznanja izvan formalnog obrazo-vanja.

Uočeni problemi• Kvalitativni rezultati integracije novih tehnologija u obrazovni proces na svim

nivoima, uključujući i univerzitetski, nijesu zadovoljavajući.• Na fakultetima za obrazovanje nastavnika nedovoljno se izučavaju metodolo-

gije za kreiranje procesa nastave koje uključuju mogućnosti digitalnog doba. • Nedostaje kvalitetan nastavni materijal u elektronskom obliku, što je uzroko-

vano prije svega neshvatanjem potrebe za njim.


• Nabavka i razvoj didaktičkog materijala i softvera za podršku e-obrazovanju.• Mlade naučiti kako da vrše selekciju informacija sa Interneta, kako da vred-

nuju njihovu ispravnost i pouzdanost izvora, kako da procjenjuju vrijedno-sne pretpostavke koje informacije sadrže, da prepoznaju predrasude. Posebno osnovce učiti o rizicima i opasnostima sa Interneta.

• U srednjem obrazovanju učenicima omogućiti i praćenje pojedinih nastavnih predmeta na inostranim školama, u cilju poređenja njihovog znanja sa onim koje imaju vršnjaci iz drugih zemalja i povećanja znanja stranog jezika.

• U visokom obrazovanju koristiti otvorene obrazovne digitalizovane resurse (OER).

241

• Za nastavnike organizovati magistarske i specijalističke studije za e-obrazova-nje, koje bi ih osposobile za realizaciju nastave na daljinu iz predmeta za koje su stekli fakultetske diplome. Na fakultetima formirati i kurseve inovacije zna-nja u oblasti primjene ICT-a u obrazovanju.

• Razvijati obrazovne portale i uspostavljati on-line usluge.


• Obezbjeđenje mogućnosti učenja na daljinu. Za potrebe osmišljavanja, stan-dardizacije i praćenja organizovanja učenja na daljinu formirati Nacionalni sa-vjet, koji bi imao i mandat verifikacije i akreditacije ovakvog sistema učenja. Nastavni materijali za učenje na daljinu morali bi odgovarati visokim evrop-skim standardima i biti prilagođeni odgovarajućim uzrastima.

• Univerziteti da nude on-line studije, zasnovane na visokom stepenu interakci-je studenata i profesora, elektronskom nastavnom sadržaju i testiranju posred-stvom Interneta, kao i da nude e-learning programe obuke različitim ciljnim grupama.

• Priprema za uvođenje profesija voditelja i koordinatora on-line učenja i virtu-elnog okruženja za učenje.


OBRAZOVANJE KAO FAKTOR RAZVOJA

Stanje• Tokom posljednjih decenija u Crnoj Gori je stvoren značajan kapital obrazo-

vanja. Visoka sklonost ka ulaganju u obrazovanje predstavljala je najznačajni-ju razvojnu mogućnost, koja nije na pravi način iskorišćena.

• Tržište rada karakterišu velika neusklađenost ponude i tražnje, mala profesi-onalna i prostorna mobilnost radne snage i dominacija ponude radnih mjesta za niskoobrazovane.

Uočeni problemi• Indirektni uticaj obrazovanja na rast BDP-a u protekloj dekadi bio je zane-

marljiv. • Sektori privrede u kojima je znanje dominantan input, kao što su ICT, bioin-

ženjering, nanotehnologije, robotika i drugi sektori visokih tehnologija, uglav-nom nemaju još ni svoje začetke u Crnoj Gori.

• Nedovoljno korišćenje i vrednovanje domaćeg znanja u projektovanju razvoja.• Sadržaj stručnog obrazovanja i obuke nije dovoljno usklađen sa potrebama

malih i srednjih preduzeća, kojima je potrebna radna snaga sa znatno druga-čijim znanjima i kompetencijama od onih koje je tražila klasična industrija.

• Sistem obrazovanja ne podstiče kreativnost.

Mogući pravci razvoja(ostvarivati ih kroz dugoročan proces koji bi trebalo započeti što prije)

• Obrazovanje projektovati kao sistem koji je kompatibilan regionalnom i evrop-skom okruženju, ali koji je u funkciji nacionalnih potreba i ciljeva. Obrazova-nje, a posebno visoko, predstavlja uslov razvoja i prestiža Crne Gore, njenog napretka i opstanka.

• Transfer u ekonomiju zasnovanu na znanju ne može se ostvariti bez kvantita-tivnog i kvalitativnog skoka u obrazovanju.

• Posebno je važno obezbijediti pristup obrazovanju cijeloj populaciji, a sve šira participacija na svim nivoima obrazovanja nužno zahtijeva dodatno finansira-nje. Ovaj cilj ostvarivati na bazi partnerstva između javnog i privatnog sektora.

243

• Crnu Goru karakteriše izuzetno visoka stopa prinosa na ulaganje u obrazova-nje, posebno visoko i više, koji su osnov brze difuzije tehnologija sa većom pro-duktivnošću. Visoka sklonost ka ulaganju u obrazovanje mogla bi biti jedna od naših glavnih komparativnih prednosti, na kojoj bi se morao bazirati budući razvoj. Da bi obrazovanje zaista postalo razvojna šansa Crne Gore, potrebno je obezbijediti njegov bolji kvalitet i uskladiti obrazovnu ponudu sa preferira-nom (nastajućom) privrednom strukturom.

• Zapošljavanje diplomiranih studenata mora biti važan cilj ustanova visokog obrazovanja, kroz koji se potvrđuje njihova efikasnost. To zahtijeva veću flek-sibilnost studijskih programa, kao i širu ponudu obrazovnih mogućnosti (mo-duli, kursevi inovacije znanja itd.).

• Obezbijediti visok stepen povezanosti istraživanja, visokog obrazovanja i pri-vrede.

• Razvijati veze između univerziteta s jedne, inkubatora i istraživačko-razvojnih jedinica s druge strane, kako bi se na što je moguće bolji način iskoristile mo-gućnosti aplikativnih istraživanja za razvoj ekonomije.

• Podsticanje razvoja sektora ekonomije i preduzeća kojima su imanentne na-predne tehnologije i inovacije, u kojima je znanje dominantan input, a koje šte-de na prirodnim resursima i kapitalu.

• Neophodna su sistematska i detaljna istraživanja radne snage i zapošljavanja u Crnoj Gori, posebno dugoročnih perspektiva zapošljavanja i novih zanima-nja. Na osnovu takvih istraživanja kreirati upisnu politiku u sistemu obrazo-vanja i sistem obuke. Različitim metodama i instrumentima stimulisati upis u one škole i fakultete za čijim kadrom postoji tražnja, a ograničavati upis gdje postoji višak i gdje se predviđa manja tražnja u budućnosti.

• Ne smije se dopustiti da najveći broj radnika koji kao tehnoekonomski višak ostanu bez posla pođe u ranu penziju, jer je to gubitak dragocjenog ljudskog kapitala. Racionalnije je ulagati sredstva i napore da kroz stručnu (do- i pre-)obuku što veći broj njih ostane radno aktivan.


INDIVIDUALNO OBRAZOVANJE

Stanje i uočeni problemi • Individualno obrazovanje se ne može standardizovati ni po oblicima ni po me-

todama učenja, jer zavisi od spontane spremnosti i lične motivacije pojedinca. Ono je, za razliku od formalnog obrazovanja, direktno uslovljeno/povezano sa konkretnim životnim situacijama i potrebama pojedinca u datom trenutku.

• Što je čovjek obrazovaniji to više osjeća potrebu za samoorganizovanim uče-njem tokom čitavog života i ima bolju samoorijentaciju u takvom učenju (ko-rišćenje raznovrsnijih izvora znanja, bolja procjena kvaliteta izvora informa-cija i sl.).


• Kreiranje interaktivnog obrazovnog portala u Crnoj Gori, koji bi nudio obilje obrazovnih programa, sadržaja i tema različitih akreditovanih domaćih po-nuđača, kao i linkove prema pouzdanim inostranim izvorima znanja iz razli-čitih oblasti.

• Sistemski omogućiti onima koji to žele da svoje znanje stečeno individualnim, tj. samoorganizovanim učenjem sertifikuju i formalizuju u cilju korišćenja za bolji sopstveni plasman na tržištu rada.


• Povećanjem životnog standarda stanovništva i informatičke pokrivenosti te-ritorije Crne Gore, sve većem broju ljudi činiti dostupnim različite savremene izvore individualnog učenja (TV, Internet, ICT i sl.).

• Podizanje nivoa obrazovanja stanovništva – posebno informatičke i tehnološ-ke pismenosti, kao i nivoa poznavanja stranih jezika – posebno engleskog.

OBRAZOVANJE I ZDRAVLJE

Stanje• U osnovnim i srednjim školama se zdravstveno obrazovanje dobija segmentar-

no kroz različite nastavne predmete. U svojoj cjelovitosti ono se obrađuje samo kroz jednogodišnji izborni predmet Zdravi stilovi života, u završnim razredi-ma osnovne škole.

• Neformalno obrazovanje u oblasti zdravlja je posljednjih godina u usponu, ia-ko je još uvijek znatno ispod nivoa stvarnih potreba i mogućnosti. Teme zdrav-lja značajno su zastupljene i u elektronskim medijima.

• Zdravstveni sistem nedovoljno praktikuje edukaciju stanovništva.• Novije nacionalne strategije u oblasti zdravstva Crne Gore prepoznaju veliki

potencijal koji obrazovni sistem ima u razvijanju zdravih životnih stilova kod djece i mladih.

Uočeni problemi• Teme zdravlja zahtijevaju korelacije u nastavi mnogih predmeta, a međupred-

metne korelacije i kroskurikularni pristup učenju još uvijek teško ulaze u prak-su naših škola.

• Crnogorske škole nijesu uključene u Evropsku mrežu škola koje promovišu zdravlje.

• I pored jasne kauzalne veze između obrazovanja i zdravlja, politike u ovim oblastima se posmatraju uglavnom međusobno nepovezano.


• Zdravstveno obrazovanje školske populacije sprovoditi integralno kroz cjelinu školskog kurikuluma, obezbjeđujući kroskurikularni pristup pojedinim temama.

• Uvođenje izbornih predmeta zdravstvenog obrazovanja i u srednje škole.• Uključivanje što većeg broja naših škola u Evropsku mrežu škola koje promo-

višu zdravlje.• Intenzivnija i raznovrsnija saradnja resornih ministarstava prosvjete i zdravlja

u cilju izgradnje zdravih životnih stavova i navika djece i omladine, uz razno-


vrsne aktivnosti koje će povezivati stečena znanja iz nastave sa životom škole i šire zajednice. Ustanoviti nacionalni plan i budžet za zdravstveno obrazova-nje u školama.


• Graditi čvršće veze između formalnog, neformalnog i informalnog učenja o zdravlju da bi se obezbijedilo što bolje zdravstveno obrazovanje i kultura sta-novništva.

• S obzirom na velike potencijale informalnog obrazovanja za zdravstveno pro-svjećivanje stanovništva, neophodno je da zdravstveni sistem ostvaruje edu-kativnu ulogu koja će biti dostupna što široj populaciji (interaktivni Internet sajtovi po pojedinim aktuelnim temama i oblastima medicine; stalne rubrike u elektronskim i štampanim medijima, posebna izdanja i časopisi i sl.).

• Podsticanje rasta i profesionalnog razvoja nevladinih organizacija i njihovih aktivnosti u oblasti zdravstvenog prosvjećivanja djece i odraslih.

OBRAZOVANJE I KULTURA

Stanje• Reformom obrazovanja stvara se savremena demokratska škola, koja će, kroz

principe interkulturalnosti i poštovanja pluralizma kultura, čuvati našu kul-turnu prepoznatljivost i tradiciju.

• Elementi obrazovanja u kulturi uvode se kroz redovne i izborne predmete, kao i vannastavne aktivnosti učenika, a nastoje se afirmisati različiti načini reali-zacije sadržaja iz kulture. U vannastavnim aktivnostima učestvuje i nevladin sektor, a posebno su značajni programi koji se pokreću na nivou Evrope.

• Škola učenicima nudi i nekonfesionalni predmet Istorija religije, koji omogu-ćava sticanje znanja o svjetskim religijama, pri čemu se religija shvata kao kul-turni fenomen, kao pogled na svijet i sistem izgradnje vrijednosti.

Uočeni problemi• Stvaranje demokratske i otvorene škole je proces povezan sa teškoćama koje

prate izgradnju demokratskog društva i prevazilaženja otpora prema novom i drugačijem.

• Sukobi na prostorima bivše zajedničke države, tokom i nakon njenog raspada, ostavili su posljedice koje otežavaju proces vaspitanja i obrazovanja mladih za društvo interkulturalnosti i socijalne kohezije.


• Afirmisanje kulturnih vrijednosti kroz interdisciplinarne programe, vanna-stavne aktivnosti i ukupan život škole.

• Kroz obrazovni sistem izgrađivati građansko-državni identitet. • Uključivanje učenika u kulturne aktivnosti škole, lokalne i šire zajednice, kako

bi učenici gradili odnos prema kulturi kao aktivni njeni korisnici i učesnici.• Povezivanje obrazovanja i različitih sektora kulture. Saradnja resornih mini-

starstava prosvjete i kulture u kreiranju politike obrazovanja i iskazivanju mla-dih u kulturi.


• Znatno veće korišćenje ICT-a, TV-a i multimedijalnih sredstava za podizanje nivoa i kvaliteta obrazovanja u kulturi cijele populacije, kao i za afirmisanje kulturne raznolikosti, kulturne baštine i njene veće valorizacije.


• Kroz sve oblike obrazovanja graditi Crnu Goru kao interkulturalno društvo, uz istovremeno poštovanje i afirmaciju njenih multikulturalnih vrijednosti i razvijanje osjećanja sopstvenog nacionalnog i kulturnog identiteta svakog po-jedinca.

• Razvijati kod učenika i građanstva kulturu poštovanja prema školi kao mje-stu obrazovanja, kao i prema samom obrazovanju i znanju kao vrijednostima bez kojih nema ličnog integriteta, demokratije, mira, tolerancije, ekonomskog prosperiteta, ličnog i opšteg blagostanja.

• Formirati javne biblioteke specijalizovane za pojedine oblasti stvaralaštva, ko-je bi bile u funkciji podizanja obrazovnog i kulturnog nivoa stanovništva.

NAUKA I TEHNOLOGIJA

P oslije četiri stotine generacija od kada se pamti istorija, svjedoci smo vrtogla-vog razvoja nauke i tehnologije. Nauka mijenja naše živote i navike, način na koji se hranimo, proizvodimo, putujemo, učimo ili se zabavljamo. Bez Inter-

neta i mobilnog telefona teško možemo zamisliti život. Mi smo posljednje pokoljenje koje će pamtiti vrijeme bez njih, a za očekivati je da će nove inteligentne mašine, ro-boti i kompjuteri sve više zamjenjivati čovjeka. Stvorene su i prve sintetičke, dosko-ro u prirodi nepoznate, žive ćelije i vjeruje se da će one uskoro pomagati u pročišća-vanju vazduha, proizvodnji goriva, kreiranju personalizovanih ljekova, itd. Predviđa se da će većina matičnih ćelija biti otkrivena u toku sljedeće decenije, zahvaljujući če-mu bi se u in vitro uslovima mogla produkovati jednostavna ljudska tkiva, a očeku-je se i da će sinergija informacionih, nano- i biotehnologija i kognitivnih nauka dati odgovore na mnoge globalne izazove.

Uloga nauke u budućnosti biće još veća, jer nauka nije samo način da se bolje shvati svijet oko nas već i moćno sredstvo ekonomskog razvoja. Ekonomska snaga država danas zavisi od vladanja novim znanjima i tehnologijama.

Krajem XV vijeka u Crnoj Gori štampane su knjige, čak 3500 studenata pošlo je za znanjem u svijet u periodu 1848-1918. godine, prve fabrike su građene u XIX vi-jeku, ali je uprkos bogatoj istoriji, prva naučna institucija (Centar za suptropske kul-ture u Baru) osnovana tek 1937. godine. Proces konstituisanja naučne zajednice zao-kružen je osnivanjem Crnogorske akademije nauka i umjetnosti (1973. godine) i Uni-verziteta „Veljko Vlahović” (1974. godine). Danas, četiri decenije kasnije, pokazuje se da naučnoistraživački sektor karakteriše slaba infrastruktura, mali broj naučnih ra-dova u međunarodnim časopisima, zanemarljiv broj patenata i inovacija, nedovolj-ni ljudski resursi (svega 313 istraživača u punom radnom vremenu), slaba poveza-nost akademskog i poslovnog sektora, mala ulaganja u istraživanja (Monstat, 0.095% bruto domaćeg proizvoda – 2008. godine), slaba međunarodna saradnja i mobilnost istraživača, mali broj doktoranata, kao i veoma ograničen pristup međunarodnim bazama podataka. Crna Gora je neslavan rekorder i po zastupljenosti istraživača na fakultetima (90%), dok je u svijetu – 60-70% u privredi, 10% u nacionalnim labora-torijama, 20% na univerzitetima. Uz to, pojačana komercijalizacija visokog obrazo-vanja i njegovo usmjeravanje isključivo na nastavni proces, smanjenje broja istraži-vačkih instituta, tranzicijski nestanak industrije, nizak nivo naučne pismenosti po-pulacije, limitirani stručni kapaciteti, odsustvo ozbiljne posvećenosti političke kla-se pitanjima nauke i neprepoznavanje nauke kao jednog od ključnih faktora razvoja i društvenih ambicija – nauku su dodatno marginalizovali.


Prihvatajući dugoročnu viziju Crne Gore kao društva znanja, neophodno je us-postaviti jedinstveni, integrisani, efikasni nacionalni inovacioni sistem (NIS) za ge-nerisanje, difuziju i primjenu naučnih i tehnoloških znanja. NIS, kao kompleksan si-stem institucija, preduzeća, univerziteta, istraživačko-razvojnih instituta, profesio-nalnih društava, informaciono-komunikacionih struktura, finansijskih institucija, državnih agencija, tehnoparkova, inkubatora, centara za difuziju i transfer tehnolo-gija i drugih organizacija, predstavlja savremeni instrument za implementaciju nauč-noistraživačke politike. Crnoj Gori su potrebni kreativnost i inovativnost, novi pro-izvodi i tehnologije, nove usluge i materijali, nove organizacione forme i svijest o ne-ophodnosti permanentnog usavršavanja i jasno određenje strateških razvojnih pri-oriteta. Da bi se fokus naučne politike pomjerio od „fasadne” uloge nauke u druš-tvu ka aktiviranju razvojnih potencijala i čvršćoj vezi akademske zajednice i privre-de, neophodna je radikalna transformacija ukupnog naučnoistraživačkog sektora i promjena svijesti o značaju nauke i kod samih naučnika, kao i privrednika, držav-nih službenika, političara, bankara, novinara i drugih.

Smatrajući da se mala zemlja, kakva je Crna Gora, pored korišćenja domaćeg znanja i iskustva, najlakše i najbrže može razvijati kao društvo znanja kroz partner-stvo sa razvijenim zemljama, neophodna je saradnja ne samo sa regionom i EU već, po mogućnosti, i sa SAD, Rusijom, Japanom, Kinom, Izraelom, Turskom i dr., uklju-čujući i crnogorsku naučnu dijasporu, kao naš najbolji most sa razvijenim svijetom. Potrebne promjene na planu nauke neće dati odgovarajući rezultat ako je to posljedi-ca samo sporadičnog pritiska spoljnog faktora (briselska administracija u kontekstu EU integracija), već je od presudnog značaja unutrašnja redefinicija državne i uku-pne politike prema koncepciji naučnog razvoja Crne Gore.

Prateći trendove savremene nauke, uz poštovanje svjetskih standarda i kriteriju-ma u ocjeni kvaliteta naučnih rezultata, snažeći doktorske i poslijedoktorske studije kao centralni dio naučnoistraživačkog sektora, njegujući cirkulaciju ljudi i ideja, mo-že se vjerovati da će Crna Gora sredinom XXI stoljeća dostići nivo koji će joj omo-gućiti da bude ne samo ekološka oaza i evropski model održivog razvoja već i regio-nalni naučni centar atraktivan i za istraživače iz svijeta.

INFRASTRUKTURA I UPRAVLJANJE NAUKOM

Stanje i uočeni problemi • Naučnoistraživački rad u Crnoj Gori pravno je regulisan:

– Zakonom o naučnoistraživačkoj djelatnosti Crne Gore iz 2005. godine; – Zakonom o visokom obrazovanju (2003. godina); – Zakonom o Crnogorskoj akademiji nauka i umjetnosti (1994. godina); – određenim brojem podzakonskih akata.

• Nadležno je Ministarstvo prosvjete i nauke (MPIN) u Vladi Crne Gore, u okvi-ru kojeg postoji Sektor za nauku, istraživanje i tehnološki razvoj.

• U Crnoj Gori, gruba šema organizacije nauke može se predstaviti kao: – politički nivo (donošenje zakonske regulative) Skupština i Vlada; – operativni nivo – MPIN; – realizatori istraživanja – najvećim dijelom Univerzitet Crne Gore (UCG) i

CANU.• U oblasti finansiranja istraživanja i razvoja (IR), situacija u Evropi i svijetu bit-

no je drugačija (tj. značajno veća ulaganja u IR u poslovnom sektoru).• Infrastruktura nije dovoljno razvijena, a uglavnom se nalazi na UCG.• Ne postoje poslijedoktorske studije.• Izrade razvojnih planova su sporadične, neusklađene sa trendovima i uslovlje-

ne nizom faktora: – uglavnom zastarjela oprema (u oblasti eksperimentalnih nauka); – nedovoljno i nesigurno finansiranje uz nizak budžet za UCG i fakultete; – ograničen pristup inoformacijama (baze podataka, časopisi…).

• Univerzitetski nastavnici su uglavnom bez IR projekata.• Ne postoji strategija razvoja visokog obrazovanja. • Ne postoji strategija ekonomskog/tehnološkog razvoja CG.• Postoji jasna potreba da se u sektor IR ulaže više novca.

Mogući pravci razvoja• Ciljno finansirati u ključna područja nauke i tehnologije koja su važna za bu-

dućnost.


• Izmijeniti i donijeti zakonsku regulativu (Zakon o naučnoistraživačkoj djelat-nosti /NID/, Zakon o inovacionoj djelatnosti, Zakon o visokom obrazovanju), u skladu sa pozitivnom praksom evropskih zemalja.

• Formirati Fond za nauku i tehnološki razvoj – kao institucionalno rješenje za finansiranje baznih i primijenjenih istraživanja.

• Finansirati NID na projektnom principu.• Izgraditi inovacionu infrastrukturu (tehnoparkovi, inkubatori, spin-off kom-

panije, centri za difuziju i transfer tehnologija…).• Formirati centralnu biblioteku naučne i tehničke dokumentacije (Moguće

transformisati biblioteku CANU u takvu instituciju).

LJUDSKI RESURSI

Stanje1 i uočeni problemi• 1.462 zaposlena u IR organizacijama, ili 0.88% od zaposlenih u CG.• 313 istraživača sa punim radnim vremenom (full-time equivalent /FTE/).• Oko 1.7 FTE istraživača na 1000 zaposlenih (10.7 u Japanu, 9.3 u SAD).• Oko 0.44 FTE istraživača na 1000 stanovnika. • Na doktorskim studijama se nalazi oko 300 studenata, pri čemu 40% na druš-

tvenim, 37% na medicinskim, 15% na inženjerskim i 4% na prirodnim nauka-ma. Nema poslijedoktorskih studija.

• Udio stanovnika sa tercijarnim obrazovanjem u populaciji starosti od 25 do 64 godine je ~ 9.5% (u EU 27 ~ 22.5%).

• Godišnje se u Crnoj Gori odbrani 0.16 PhD teza na 1000 stanovnika starosti 25-34 godine. Prosjek u EU je ~ 1.5.

• Prema popisu iz 2003. godine, broj državljana Crne Gore sa tercijarnim obra-zovanjem koji borave u inostranstvu je 1028. Prema procjenama MPIN među njima je oko 50 osoba sa nekim naučnim zvanjem, odnosno statusom istraži-vača/naučnika. Mali broj univerzitetskih nastavnika.

• Nedovoljan broj, nepovoljne strukture i niska iskorišćenost naučnog potencijala. • Crna Gora nema definisanu strategiju angažovanja potencijala akademske di-

jaspore. Ne postoje statističke procjene o veličini, kao ni o profilima akadem-ske dijaspore. Neadekvatan je odgovor države i univerziteta na iskazanu spre-mnost stručnjaka za povratak ili aktivniju saradnju.

Mogući pravci razvoja• Povećati broj odbranjenih PhD teza na 1000 stanovnika starosti 25-34 godine

do evropskog prosjeka.• Napraviti bazu podataka o istraživačima u dijaspori.• Definisati specijalni program za angažovanje istaknutih istraživača i specija-

lista iz dijaspore za rad na projektima od posebnog interesa za državu.• Stimulisati veće upošljavanje doktora nauka u privredi.• Intenzivirati mobilnost naučnog kadra.• Intenzivirati saradnju naučnih institucija i privrednih subjekata.

1 Svi podaci prema Montstatu

FINANSIJE

Stanje i uočeni problemi Finansiranje naučnoistraživačke aktivnosti u Crnoj Gori 2008-2009. godine.• CG GBAORD kao %BDP-a iznosio je 0.05% (podatak za EU 27=0.74%)• CG GBAORD kao % budžeta iznosio je 0.14% (podatak za EU 27=1.62%)• CG GERD kao %BDP-a iznosio je 0.09% (podatak za EU 27=1.84%)• Nema pouzdanih podataka o izdvajanju privrednih preduzeća za IR.• Metodologija koju koristi Monstat nije usaglašena sa EU standardima.

Mogući pravci razvoja• Bitne promjene u budućoj raspodjeli fondova za IR, uz veće ulaganje u infra-

strukturu.• U procesu finansiranja neophodna je jača kontrola trošenja sredstava i ekster-

no ocjenjivanje projekata.• „Projektno” finansiranje IR programa, uz prethodno definisanje nacionalnog

plana razvoja naučne i/ili tehnološke djelatnosti.• Primjenjivanje dobijenih rezultata istraživanja kroz npr. formiranje spin-off

kompanija i sl. • Pojačati razvoj tehnologija, prisustvo na internacionalnom tržištu znanja, me-

nadžment intelektualne svojine i podsticanje kreativnosti. • Podići nivo tehnološke kulture i tehnologija uopšte – kao preduslov privlače-

nja stranih investicija.• Strateško partnerstvo istraživačkih institucija i privrede; zajedničke istraživač-

ke jedinice i programi istraživanja i obuke – komercijalizovanje istraživanja.• Dostići GERD 1% BDP-a i realizovati proporciju finansiranja do 2025. godine:

– 60% država (budžet); – 30% poslovni sektor i– 10% iz vanjskih izvora, prije svega iz fondova EU.

KORIST OD NAUKE

Stanje i uočeni problemi• Neodgovarajuća i sa evropskim standardima neusaglašena metodologija pra-

ćenja intenziteta NID; nizak nivo većine indikatora NID.• Mali broj istraživača (FTE) – 313 (2008); GERD (IR troškovi, pokazatelj inten-

ziteta IR) 2008. godine: 0.095% BDP-a (Monstat). • Nedovoljna mobilnost istraživača.• Nerazvijena infrastruktura. • Neprepoznavanje uloge i važnosti znanja i njegove primjene. • Nedovoljno korišćenje (i koordinacija) intelektualnog potencijala. • Nestimulisanje naučne izvrsnosti. • Neefikasno korišćenje informacija i mogućnosti informaciono-komunikacio-

nih tehnologija. • Nedefinisan odnos i plan saradnje sa naučnom dijasporom; mali broj uspješ-

nih privrednih kompanija.

Mogući pravci razvojaDa bi se poboljšao kvalitet života, konkurentnost privrede i korišćenje resursa,

neophodno je:


• Upravljanje naučnoistraživačkim radom usaglasiti sa evropskim standardima.• U sistemu douniverzitetskog obrazovanja više pažnje posvetiti prirodno-mate-

matičkim naukama i tehnologijama, a broj istraživača u ovim oblastima zna-čajno povećati, kao i broj multidisciplinarnih istraživanja (od kojih mnoga uključuju i društvene i humanističke nauke).

• Obezbijediti infrastrukturu za kreiranje i korišćenje naučnog i tehnološkog znanja.

• Preduzeti aktivnosti sa ciljem da stanovništvo, poslovni sektor i javni sektor prepozna značaj nauke i znanja uopšte.

• Kreirati ambijent u kome je znanje dostupno širokoj populaciji (jedna od mje-ra – besplatni Internet na cijeloj teritoriji Crne Gore).


• Istraživačke institucije maksimalno otvoriti prema privrednim i ostalim su-bjektima društva.

• Formirati centar koji će istraživačima pomagati u pripremi kvalitetnih među-narodnih predloga projekata.


• Uspostaviti funkcionalan nacionalni inovacioni sistem.• Ulaganje u IR i ljudske resurse dovesti do nivoa prosjeka EU. • Konkurentnost privrede zasnivati na znanju. • Evaluaciju naučnoistraživačkog rada u najvećoj mjeri vršiti vrednovanjem pri-

mjenljivosti rezultata istraživanja u privredi.• Aktivno učestvovati u Evropskom i drugim međunarodnim istraživačkim

prostorima. • Institucionalno pratiti globalne trendove razvoja čovječanstva (moguće pri

CANU).• Ustanoviti mjerljivost uticaja novog znanja na rast BDP-a, generalno i po sek-

torima.

UTICAJ ZNANJA NA RAZVOJ

Stanje i uočeni problemi• Privreda razvijenog svijeta se sve više zasniva na inovacijama koje počivaju na

novom znanju. • Crna Gora nema dovoljno kapaciteta za uspostavljanje društva znanja, a skro-

mne resurse nefunkcionalno koristi.• Nema dovoljno osvajanje novog znanja i njegove primjene. • Zanemarljiv broj inovacija/patenata.• Nijesu raspoloživi podaci niti se praktikuje izračunavanje doprinosa tehnološ-

kih promjena rastu BDP-a.

Mogući pravci razvoja • Povećanje ulaganja u nauku, kako bi se osigurao i maksimalno iskoristio njen

doprinos dugoročnom ekonomskom razvoju. • Da nauka, u uzajamnom odnosu, unaprijedi obrazovanje, nivo znanja, tehno-

logije i privredne procese kojima će se povećati ukupna privredna aktivnost zemlje i rast standarda.

• Podsticanje naučne aktivnosti i omogućavanje prenosa znanja i rezultata na-učnih otkrića i dostignuća sa fakulteta, naučnoistraživačkih instituta, inova-cionih centara – na privredu (sa naglaskom na preduzetništvu), čime bi se po-većala konkurentnost i stvorio održivi rast i produktivnost, a samim tim una-prijedio čitav društveni razvoj.

• Stimulisati inovativnost putem otvaranja klastera.• U najvećoj mogućoj mjeri aktivirati i valorizovati „domaću” pamet.


• Razviti sistem cjeloživotnog obrazovanja.• Kreirati strateški pristup naučnoistraživačkim i inovativnim aktivnostima.• Naučna istraživanja skoncentrisati ka strateškim pravcima razvoja.• Naučna istraživanja finansirati iz budžeta i sredstvima kompanija, posred-

stvom projektnog finansiranja.• Započeti intenzivno finansiranje naučnoistraživačke infrastrukture.


• Ojačati nivo i kapacitet Crne Gore, kao informatičkog društva.

U dugoročnom periodu (do i nakon 2025. godine)

• Imati integralni pristup razvoju naučnoistraživačke djelatnosti: naučnih insti-tucija, kompanija, javnih institucija, pojedinca.

• Uspostaviti nacionalni inovacioni sistem i centre naučnotehnološke izvrsnosti.

KLJUČNI PRAVCI I INTERDISCIPLINARNOST

Stanje i uočeni problemi • U Strategiji razvoja naučnoistraživačke djelatnosti Crne Gore 2008-2016. godi-

ne navode se funkcionalni prioriteti u godišnjoj raspodjeli sredstava (40% pri-rodno-matematičkim naukama i oko 15% društvenim i humanističkim nau-kama), ali ne postoje definisani tematski naučnoistraživački prioriteti.

• Postoji samo marginalna povezanost naučnoistraživačkog sistema Crne Gore sa ekonomijom i društvom u cjelini.

• Naučni i sektor visokog obrazovanja uključuju se samo ad hoc u kreiranje po-litika i strategija razvoja države.

Mogući pravci razvoja• Aktivnosti koje su važne za razvoj i funkcionisanje NID Crne Gore u XXI vi-

jeku: – formiranje i razvoj ljudskih resursa potrebnih za naučnoistraživačke aktiv-

nosti; – izgradnja naučnoistraživačke infrastrukture; – međunarodna naučnoistraživačka saradnja.

• Interdisciplinarna i ključna istraživanja u Crnoj Gori treba usmjeriti: – na proizvodnju hrane i energetiku; – na kulturno nasljeđe; – na društvene odnose; – sve u duhu razvoja Crne Gore kao ekološke države.

ODLUČIVANJE KOJE POČIVA NA ZNANJU

Stanje i uočeni problemi• Pri organima državne uprave postoje tijela koja donose strateška i razvojna

dokumenta (Nacionalni savjet za održivi razvoj, Savjet za naučnoistraživačku djelatnost, Savjet za visoko obrazovanje, itd.).

• Pored predstavnika resornih ministarstava, u savjetodavna tijela uključeni su i predstavnici naučnoistraživačkih institucija, ali donošenju strateških doku-menata obično ne prethodi ozbiljan istraživački rad i analiza alternativnih rje-šenja. Proces je nerijetko netransparentan i površan.

• Ne postoji jedinstven prilaz izučavanju stanja u oblasti nauke i tehnologije u Crnoj Gori.

• Veoma ograničen pristup informacijama (međunarodne baze podataka, časo-pisi…).

• Nedovoljan broj domaćih think-tank grupa i često angažovanje inostranih konsultanata.

• Osim utilitarnih predizbornih poruka, crnogorska politička klasa do sada ni-je uspjela da se na ozbiljniji način identifikuje sa idejom o društvu znanja ili kompetitivnoj državi zasnovanoj na inovacijama.

Mogući pravci razvoja• Uz reformu metodologije praćenja naučnoistraživačke djelatnosti u Crnoj

Gori, organizaciju i upravljanje IR sektorom usaglasiti sa evropskim stan-dardima.

• Pokretati „foresight” cikluse u Crnoj Gori (uključujući i izradu modela nauč-notehnološkog i ukupnog razvoja kao složenog dinamičkog sistema) za pripre-mu strateških odluka.

• Širiti servis e-vlade, podizati stepen informacione integracije kompanija i in-stitucija, uz kontinuirano unapređivanje ICT infrastrukture i informatičke pi-smenosti stanovništva, kao platforme za široko korišćenje baza znanja i demo-kratizacije procesa donošenja odluka.

• Umrežiti se u međunarodne baze znanja, uz jačanje međunarodne multilate-ralne i bilateralne naučne saradnje sa istaknutim naučnim centrima.

261

• Podići opšti ekspertski nivo značajnim jačanjem naučne infrastrukture, sa po-sebnim fokusom na doktorske i poslijedoktorske studije.

• Široko korišćenje ekspertskih i sistema za podršku odlučivanju u Vladinim ti-jelima, naučnoistraživačkim ustanovama, kompanijama.

• Profesionalizacija nacionalnih savjeta uz moguće učešće inostranih eksperata.

Mehanizmi za postizanje kompetitivnosti – Nauka i tehnologija

UTICAJ ZNANJA NA INOVATIVNOST I ZAPOŠLJAVANJE

Stanje i uočeni problemi• Inovativnost je ključni element društvenog i ekonomskog razvoja savremenog

svijeta.• Crna Gora se, u okviru indeksa kompetitivnosti 2009-2010. godine nalazi na

62. mjestu.• Inovativni i sofisticirani faktor indeksa kompetetivnosti – Crna Gora se nala-

zi na 68, Slovenija na 30, a Srbija na 94. mjestu.• Zanemarljiv broj patenata i inovacija.• Nerazvijena industrija.• Nepostojanje filozofije inovativnosti.• Visok nivo nezaposlenosti.• Vlada, društvo i privreda ne prepoznaju značaj inovativosti za stvaranje novih

radnih mjesta i njihovog kvaliteta.


• Razvoj prioritetnih sektora ekonomije i društva mora se trajno bazirati na ino-vativnosti.

• Kreiranje podsticajnog ambijenta za razvoj inovativnosti (mjere i programi): – stimulisati inovativnost; – takmičenje za najbolju tehnološku inovaciju; – pozivi za istraživačke i razvojne projekte preduzeća; – bolja i brža komercijalizacija tehnologija; – stimulisanje obrazovanja u preduzetništvu i menadžmentu, promovisanje

preduzetništva u širem smislu, kao načina života i razmišljanja, uključiva-nje preduzetništva u nastavne programe neekonomskih disciplina visokog obrazovanja.

263


• Nacionalni inovacioni sistem – generator razvoja prioritetnih sektora u Crnoj Gori.

• Funkcionalni tehnološki parkovi i tehnološki inkubatori koji će omogućiti da se rezultati istraživanja komercijalizuju na tržištu.

• Procenat tzv. inovativnih preduzeća podići na nivo 30%.• Formirati centre izvrsnosti.


BAZNE I PRIMIJENJENE NAUKE

Stanje• Bazna i/ili primijenjena istraživanja u Crnoj Gori ostvarivana su i ostvaruju

se na skromnom nivou u mnogim oblastima – ali se uglavnom radi o slabo fi-nansiranim projektima realizovanim u uslovima nedovoljno razvijene infra-strukture i skromnih ljudskih kapaciteta.

Uočeni problemi• Ne postoje sistematizovani podaci o izdvajanju iz državnog budžeta za IR o

učešću i realizaciji baznih i primijenjenih istraživanja, kao i publikacijama, inovacijama i patentima…

• Često mišljenje da istraživanje, osobito fundamentalno, nije potrebno. • Nedovoljno ulaganje i države i privrede u bazna i primijenjena istraživanja.• Nezadovoljavajući laboratorijski i bibliotečki kapaciteti; slab pristup međuna-

rodnim naučnim bazama podataka.• Nekonkurentnost istraživača. • Slaba međunarodna naučna saradnja i saradnja sa naučnom dijasporom. • Sve veća usmjerenost univerziteta ka (isključivo) njihovoj nastavnoj funkciji. • Mali broj doktoranata, a naročito poslijedoktoranata, u oblastima prirodnih

nauka, inženjeringa i tehnologija. • Nepostojanje poslijedoktorskih studija. • Veze između istraživačkih institucija i privrede pojedinačne su, sporadične i

nedovoljno jake.

Mogući pravci razvoja U aktuelnom periodu

• Usaglasiti metodologiju praćenja NID sa evropskim standardima kako bi se dobili egzaktni pokazatelji intenziteta IR.

• Razraditi prioritetne teme u okviru prethodno definisanih ključnih pravaca razvoja naučnoistraživačke djelatnosti.

265


• Unaprijediti infrastrukturu (koristeći, između ostalog, evropske fondove), or-ganizaciju i upravljanje NID.

• Fiskalnim olakšicama stimulisati realizovanje ključnih pravaca nauke.• Sprovesti izmjene u sistemu douniverzitetskog obrazovanja i donijeti stimula-

tivne mjere u cilju poboljšanja položaja prirodnih nauka i tehnologija. • Formirati i realizovati poslijedoktorske studije u ovim oblastima. • Bazna i primijenjena istraživanja ispravno pozicionirati u odnosu na priorite-

te razvoja. • Uspostaviti djelotvornu saradnju sa naučnom dijasporom. • Povećati broj aplikacija u FP, kao i njihovu uspješnost; aktivnije se uključiti u

ERA, uspostaviti saradnju sa zemljama u regionu i EU; ostvariti saradnju sa naučnoistraživačkim institucijama koje su u prioritetnim oblastima za Crnu Goru vodeće u svijetu.


• Istraživanja u oblastima genomike autohtonih sorti poljoprivrednih kultura, ljekovitih biljaka i gljiva; stvaranja banke genoma; energetski efikasnih tehno-logija i sl., očuvanja i prezentacije kulturnog nasljeđa, socioekonomskog razvo-ja itd.


• Promijeniti strukturu istraživačkih resursa (u korist prirodnih nauka, inženje-ringa i tehnologija).

• Uspostaviti stabilne veze između privrede i istraživačkih institucija.• Posebno podržavati grupe i institucije koje su obezbijedile liderske pozicije u

evropskim projektima i projektima od globalnog značaja. • Istraživanja u oblastima napredne zdravstvene informatike, izazova i politika

u globalizovanom svijetu, nove generacije informacionih sistema, bezbjednog informatičkog prostora, uspostavljanja i unapređenja urbane infrastrukture.


ODNOS PRIRODNIH, DRUŠTVENIH I HUMANISTIČKIH NAUKA

Stanje • Broj istraživača 2008. godine: prirodne nauke – ukupno 76 (FTE-39), društve-

ne nauke – ukupno 168 (FTE-56), humanističke nauke – ukupno 237 (FTE-105); ogroman nesrazmjer između broja studenata koji studiraju društvene i humanističke nauke i onih koji studiraju prirodne nauke.

Uočeni problemi• Nedovoljno ulaganje u istraživačku djelatnost. • Malo je multidisciplinarnih istraživanja u kojima učestvuju istraživači iz pri-

rodnih nauka, sa jedne strane, i istraživači iz oblasti društvenih i humanistič-kih nauka, sa druge strane.

• Nedostatak poslijedoktorskih studija. • Mali broj istraživača (u EU 5.6 FTE na 1000 zaposlenih, u Crnoj Gori – oko 1.7

na 1000 zaposlenih).• Nizak nivo većine indikatora NID, posebno u oblasti društvenih i humanistič-

kih nauka. • Nedovoljno se izučavaju prirodne nauke.• Stanovništvo nije dovoljno informisano o značaju i karakteru prirodnih nau-

ka, inženjeringa i tehnologija.


• Podatke o naučnoistraživačkom radu (i rezultatima) sakupiti, sistematizovati (CRIS) i učiniti dostupnim.

• Insfrastrukturu za prirodne nauke značajno poboljšati. • Povećati sistematičnost i koordinisanost i pojačati intenzitet istraživanja u

oblastima prirodnih i (posebno) društvenih i humanističkih nauka, kao i mul-tidisciplinarnih istraživanja.

267

• Učiniti da doktorske i poslijedoktorske studije imaju vitalnu ulogu u naučno-istraživačkom sektoru, a da stvaranje novog znanja kroz naučna i tehnološka istraživanja bude ključna komponenta nacionalnog inovacionog sistema.


• Broj istraživača u oblastima prirodnih nauka, inženjeringa i tehnologija treba da bude veći od njihovog broja u društvenim i humanističkim naukama.

• Kroz saradnju sa dijasporom i podsticanje (i realizaciju) multidisciplinarnih istraživanja jačati istraživački potencijal – na nivou institucija i na nivou druš-tva u cjelini.

• Promociju ideja, otkrića i inovacija iz Crne Gore vršiti kroz regionalnu i širu međunarodnu naučnu saradnju.

• Formirati multidisciplinarne timove, centre izvrsnosti i grupe koje imaju me-đunarodni kredibilitet i nastupaju na internacionalnom nivou, obezbjeđujući konkurentnost i višestruku korist za Crnu Goru i njeno stanovništvo.

• Evaluaciju rezultata naučnih istraživanja prioritetno vršiti kroz njihov impakt u privredi.

• Razmotriti mogućnost da se državne institucije koje se bave istraživanjem (HMZ, GZ i drugi) aktivnije uključe u rad CANU.


INFORMACIONE I KOMUNIKACIONE TEHNOLOGIJE

Stanje ICT indikatora (Crna Gora, jun 2009. godine)• Internet penetracija (% ukupne populacije) 41.3%.• Informatizacija domaćinstava 34%.• Informatizacija kompanija 23%.• Penetracija mobilne telefonije 186%.• E-Vlada status indikator <20%.• Tehnoparkovi – nema /inkubatori – 1. • Broj ICT studenata 750 +.

Uočeni problemi• Niska stopa Internet penetracije i informatizacije. • Internet je još uvijek privilegija. • Mali broj aktiviranih e-government servisa. • Nedovoljan broj ICT specijalista.• Nerazvijena ICT infrastruktura.• Nedovoljno razvijena ICT industrija.• Rastući jaz između generacija.


• Napredna ICT infrastruktura, visoka informatička pismenost stanovništva.• Besplatan Internet na cijeloj teritoriji Crne Gore.• Elektronska Crna Gora – učenje na daljinu, telemedicina i ostalo.


• Razvoj IT industrije i Cyber infrastrukture (mreže, Internet, podrška, hardver, softver, virtuelizacija i ostalo).


• Razvoj naprednog informatičkog društva prosperiteta i znanja.

269

• Da bi se stvorili uslovi za izgradnju i razvoj društva znanja, potrebno je una-prijediti i proširiti informatičke aktivnosti u svim sektorima javnog poslova-nja, a posebno u sljedećim oblastima: – infrastruktura i poslovna okolina; – obrazovanje; – nauka i istraživačko-razvojne aktivnosti u oblasti ICT-a; – poreski i investicioni mehanizmi (za pribavljanje i korišćenje ICT proizvo-

da i usluga); – razvoj i upotreba domaćeg ICT proizvoda/tržišta; – saradnja sa firmama iz inostranstva na razvoju softvera i hardvera; – marketing ICT industrije; – različitost ICT industrije.


POLJOPRIVREDA I BIOLOŠKA ISTRAŽIVANJA JADRANSKOG MORA

POLJOPRIVREDA Stanje i uočeni problemi

• Naučnoistraživačka djelatnost se najvećim dijelom realizuje u okviru Bioteh-ničkog fakulteta, neznatno u privrednim subjektima.

• Ukupan broj istraživača je nešto više od 80, od čega 57 na Biotehničkom fakul-tetu.

• Dominiraju istraživači iz oblasti voćarstva, vinogradarstva i vinarstva, a ne-dovoljno su zastupljeni istraživači iz oblasti stočarstva, veterine, agroekonomi-je i dr. Broj domaćih istraživača uključenih i međunarodne projekte, u periodu 2004-2008. godine, bio je 19, a broj inostranih uključenih u domaće projekte 37.

• Na Biotehničkom fakultetu se trenutno realizuje 7 međunarodnih i 15 nacio-nalnih projekata (1 – FP 7).

• Značajno su unaprijeđeni uslovi rada u laboratorijama za kontrolu i bezbjed-nost hrane u okviru Biotehničkog fakulteta.


• Obezbijediti sigurno finansiranje. • Jača saradnja sa privredom. • Trajno učešće u međunarodnim programima.• Usklađenost studijskih programa sa zahtjevima tržišta. • Model stalno otvorenog javnog poziva za finansiranje nacionalnih programa,

usklađenih sa prioritetima.• Razviti agro-biotehnološki park u Podgorici, čije jezgro bi sačinjavale Plantaže

13. jul i Biotehnički fakultet. • Prioritetne teme: bezbjednost hrane; organska poljoprivreda; genetički resur-

si u biljnoj i stočarskoj proizvodnji; razvoj novih tehnologija i proizvoda bazi-ranih na tradicionalnim proizvodima; ekonomski, socijalni i politički aspekti poljoprivredne proizvodnje, standardizacije kvaliteta; održivo gazdovanje re-sursima, bezbjednost hrane, ruralni razvoj.

271


• Naglasak na primijenjenim istraživanjima, u funkciji: – očuvanja proizvodne supstance poljoprivrede; – efikasnog upravljanja poljoprivrednim zemljištem; – povećanja iskorišćenosti proizvodnih faktora; – podrške formiranju tržišno orijentisanih porodičnih poljoprivrednih gaz-

dinstava; povećanja tržišne konkurentnosti agrobiznis sektora.

BIOLOŠKA ISTRAŽIVANJA JADRANSKOG MORA

Stanje i uočeni problemi • Jedina ustanova – Institut za biologiju mora u Kotoru, sa 5 laboratorija.• Naučna saradnja sa institutima na Jadranu i Mediteranu i participacija u pro-

jektima FAO, EU.• Nedostaje moderna istraživačka oprema kao i brod. • Nedovoljno finansiranje nacionalnih programiranih istraživanja i mladih

istraživača.• Nepostojanje studijskih programa o biologiji mora (dodiplomskih i poslijedi-

plomskih). • Nedovoljno intenzivna saradnja sa privredom i ostalim državnim institucija-

ma.• Nedovoljno razvijena marikultura, kao i uzgoj ribe na otvorenom moru i u

slatkim vodama.


• Integrisati Institut sa privredom i biznis sektorom.• Organizovati studijske programe iz oblasti marinske biologije i ribarstva.• Intenzivirati međunarodnu saradnju u okviru Mediteranskih i EU programa. • Kroz razvoj istraživačkih programa omogućiti prijem novih istraživača.• Kavezni uzgoj riba na otvorenom moru i u jezerima.• Značajno povećati uzgoj ribe.


• Institut za biologiju mora razvijati i organizovati kao regionalni naučni centar izvrsnosti za biologiju mora.


INTEGRISANJE U ERA I DRUGI OBLICI MEĐUNARODNE SARADNJE

Stanje i uočeni problemi• Crna Gora ima predstavnike u organima ERA koji se netransparentno biraju:

CREST, ESFRI, SFIC, SGHRM, SCAR. • U periodu 2008-2010. godine, Crna Gora je uplatila oko 652.000 eur (dok

250.000 vraća u budžet kroz pomoć iz pretpristupnog fonda IPA), a naučnoi-straživačke institucije su za realizaciju 20 projekata iz FP 7 programa u istom periodu dobile (ili će dobiti, u zavisnosti od trajanja projekata) oko 2.2 milio-na eur; ukupno 20 FP 7 projekata, ali niti jedan u oblasti ideja, kao ni u obla-sti LJUDI (za usavršavanje kadrova); SEE-ERA. NET (6 projekata), SEE-ERA. NET PLUS, WBC – INCO. NET.

• Lisabonski cilj (potrošnja na IR – 3% BDP-a) preambiciozan je i za mnoge ze-mlje članice EU.

• Crna Gora je 2008. godine pristupila i jednoj od komponenti CIP programa EU – EIP.

• Započet je proces priključenja inicijativi EUREKA (panevropska mreža za tr-žišno orijentisano istraživanje).

• Crna Gora ima predstavnike u brojnim međunarodnim komitetima i forumi-ma i to u: JRC Government Board, CREST, SCAR i ESBN.

• Crna Gora je uključena u NATO naučni program za mir i bezbjednost.• Od regionalnih naučnoistraživačkih programa Crna Gora učestvuje u Jadran-

sko-jonskoj inicijativi, Centralnoevropskoj inicijativi; kroz IPA program do-stupni su sljedeći programi saradnje koji između ostalog daju podršku i za na-učnoistraživačku aktivnost: programi prekogranične saradnje sa Albanijom, Hrvatskom, Bosnom i Hercegovinom i Srbijom, MED program, SEE program i Jadranski program.

• MPIN ima pet potpisanih bilateralnih sporazuma sa zemljama regiona i 10 sporazuma koji su ušli u diplomatsku proceduru usaglašavanja, CANU – 25 bilateralnih sporazuma o naučnoj saradnji sa nacionalnim akademijama nau-ka (i umjetnosti) i član je desetak međunarodnih naučnih organizacija; UCG – 54 ugovora o saradnji sa univerzitetskim i naučnim centrima u svijetu; Uni-verzitet Mediteran – 11 ugovora o saradnji sa univerzitetima (i osam sa akade-

273

mijama, fakultetima i institutima), Univerzitet Donja Gorica – četiri ugovora o saradnji sa univerzitetima (i četiri sa fakultetima); na bilateralnoj osnovi, re-alizuju se projekti na UCG i u CANU.

• Sporazumi o saradnji se slabo koriste; neadekvatan je nivo kapaciteta (infra-struktura i ljudski resursi) za uključivanje u međunarodne istraživačke pro-jekte; nedostaje stimulativno okruženje i za međunarodnu naučnu saradnju i za nauku uopšte.

• Često nedovoljna infrastruktura za uključivanje u međunarodnu saradnju.


• Aktivno učestvovati u radu organa ERA i pripremiti se za naredni okvirni pro-gram (FP 8).

• Pristupiti i uzeti učešće u programu i projektima COST ESF; pristupiti i osta-lim komponentama CIP programa EU (ICT-PSP), IEE i drugim.

• Intenzivirati mobilnost istraživača i bilateralnu naučnu i tehnološku saradnju (potpunije koristiti postojeće sporazume o saradnji).

• Povećati broj prijavljenih i realizovanih međunarodnih projekata, koji bi omo-gućili i jačanje naučne infrastrukture u zemlji.

• Formirati međunarodni centar za seminare, konferencije i ljetnje škole u inter-disciplinarnim oblastima.

• Razmotriti mogućnost saradnje sa EIT.


• Postojeći Institut za biologiju mora u Kotoru transformisati u internacionalni centar, koji bi razvijao marinske ekološke i molekularno-biološke discipline, uključujući genomiku.

• Crnu Goru uspješno pozicionirati na međunarodnom tržištu znanja i inovacija.• Imati mobilnost istraživača i naučnotehnološku saradnju sa razvijenim ze-

mljama svijeta u skladu sa definisanim prioritetima, ali i oblastima nauke i tehnologije od čijeg razvoja zavisi rješavanje globalnih problema.


ETIKA U NAUCI I RIZICI

Stanje i uočeni problemi• Ratifikovana UN Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima i bioetici. • Etički komiteti ne postoje na univerzitetima i naučnoistraživačkim instituti-

ma; postoje u CANU, KC CG; Sud časti na UCG i Komisija za etička pitanja u Ljekarskoj komori čije aktivnosti su nedovoljne.

• U nedostatku adekvatne naučnoistraživačke infrastrukture, u Crnoj Gori se ne vrše kompleksna istraživanja čija bi sadržina mogla biti predmet analize sa etičkog stanovišta, ali bi predmet ove analize moglo biti ponašanje istraživača.

Mogući pravci razvoja• Osnovati etičke komitete na univerzitetima i istraživačkim institutima i zavo-

dima.• Učiniti zajednicu istraživača otvorenim sistemom, slobodnim da istražuje i

inovira, konkuriše drugim istraživačkim zajednicama.• Usvojiti konvencije prema međunarodnim obavezama i nacionalnim potrebama.• Ustanoviti etički komitet na nivou države.

NAUKA I MLADI

Stanje i uočeni problemi• Ne postoji definisana strategija otkrivanja i praćenja talenata od najranijih

uzrasta. Međutim, postoje primjeri dobre prakse (ljetnje škole fizike, biologije i hemije, zimski seminari fizike, olimpijade znanja u zemlji i inostranstvu…).

• Prosječni rezultat crnogorskih učenika iz naučne pismenosti je značajno is-pod prosjeka OECD-a. Loši rezultati učenika na međunarodnim takmičenji-ma znanja.

• Nakon reforme douniverzitetskog obrazovanja učenicima osnovne škole i gi-mnazije u Crnoj Gori, organizuje se značajno manje časova prirodnih nauka; biologija, hemija i fizika nijesu obavezni predmeti u IV razredu srednje škole, čak ni u gimnaziji.

• Opremljenost školskih kabineta prirodnih nauka najčešće izostaje ili je izuzet-no loša.

• U medijima se ne promovišu rezultati naučnih istraživanja koja se sprovode u Crnoj Gori. Kada su u pitanju štampani mediji, nijedna od tri dnevne novine nema naučnu redakciju, iako povremeno objavljuju novosti iz nauke.

• Ne postoji dovoljno programa promovisanja i popularizacije nauke. Ipak, po-stoje primjeri dobre prakse – Festival nauke u Crnoj Gori, prvi put održan sep-tembra 2009. godine.

• Osnovan Centar mladih naučnika CANU.• Ne postoji strateški pristup za razvoj mobilnosti studenata i mladih istraživa-

ča; neinformisanost; nedostatak finansijske podrške; komplikovane admini-strativne procedure; jezička barijera; loša adaptibilnost u novim uslovima…

Mogući pravci razvoja• Uraditi, donijeti i po etapama realizovati Strategiju predmeta prirodnih nau-

ka u douniverzitetskom obrazovanju Crne Gore; podići nivo naučne pismeno-sti mladih.

• Stvarati uslove da se talenti razvijaju i zadržavaju u Crnoj Gori; unaprijediti takmičenja iz prirodnih, društvenih i humanističkih nauka, prije svega u do-menu pripreme; oformiti Centar za razvoj istraživačkih kapaciteta mladih, ko-ji će biti resursni centar za istraživačke projekte srednjoškolaca.


• Realizovati kampanje popularizacije nauke; podržavati rad medija, institucija i manifestacija koje promovišu nauku; pospješivati učešće mladih u centrima izvrsnosti;

• Izgraditi Muzej nauke i podržavati njegov rad (moguće pri CANU).• Povećati kvalitet, kvantitet i dostupnost informacija koje se tiču mobilnosti (od

relevantnih institucija) i pružiti različite vrste podrške vezane za mobilnost studentima i istraživačima; pojednostaviti administrativne procedure i obu-čavati kandidate za prijavljivanje na međunarodne programe i projekte.

• Pojačati administrativnu i finansijsku podršku međunarodnim organizacijama za razmjenu studenata i realizaciju stručnih praksi; uvesti mogućnost dodjelji-vanja kredita (ECTS) za programe stručnih praksi i stručnih ljetnjih škola.

• Obezbijediti uslove za vrhunsko obrazovanje talentovanih.

SADRŽAJI MONOGRAFIJA POTPROJEKATA

• Životna sredina i održivi razvoj• Ekonomski razvoj • Integracija u evropske i evroatlantske strukture• Izgradnja i funkcionisanje države• Populacioni aspekti• Energija• Pitanja vrijednosti• Kulturno okruženje • Obrazovanje • Nauka i tehnologija

ŽIVOTNA SREDINA I ODRŽIVI RAZVOJ

1. Mihailo Burić, UVOD

2. Ljubiša Perović, Bosiljka Vuković, ORGANIZACIONA I PRAVNA OSNOVA2. 1. Životna sredina i održivi razvoj: važnost potprojekta2. 2. Najvažnija međunarodna dokumenta iz oblasti životne sredine i održivog

razvoja2. 2. 1. Globalni okvir

2. 2. 1. 1. Dokumenta sa Zemaljskog samita u Rio de Žaneiru2. 2. 1. 2. Dokumenta sa Svjetskog samita u Johanesburgu

2. 2. 2. Evropsko usmjerenje2. 2. 3. Mediteranske odrednice

2. 3. Nacionalne postavke 2. 3. 1. Strateška dokumenta

2. 3. 1. 1. Začeci ekološke države2. 3. 1. 2. Konkretizacija principa i postulata ekološke države2. 3. 1. 3. Ispunjavanje međunarodnih obaveza

2. 3. 2. Institucionalni sistem održivog razvoja2. 3. 2. 1. Nacionalni savjet za održivi razvoj2. 3. 2. 2. Kancelarija za održivi razvoj2. 3. 2. 3. Nacionalna strategija održivog razvoja Crne Gore

2. 4. Zaključak2. 4. 1. Životna sredina i održivi razvoj – bilans stanja i sagledavanje da-

ljeg rada2. 4. 1. 1. Održivost razvoja Crne Gore – trendovi 2. 4. 1. 2. Preporuke i vizije za dalji razvoj

Kratkoročni pravci razvoja Srednjoročni pravci razvoja Dugoročni pravci razvoja

Literatura

3. Miodrag Burzan, PROSTOR3. 1. Uvod3. 2. Opšti principi i polazišta načela prostornog uređenja

Ciljevi prostornog uređenja


„Prostorna uporišta”Metodologija izvještaja o globalnoj kompetitivnosti

3. 3. Ocjena stanja3. 3. 1. Geografski položaj3. 3. 2. Crna Gora u okruženju3. 3. 3. Osnova fizičkog razvoja države3. 3. 4. Stanovništvo

3. 3. 4. 1. Stalno stanovništvo3. 3. 4. 2. Privremeni (povremeni) korisnici teritorije Crne Go-

re3. 3. 4. 3. Problemi

3. 3. 5. Kvantifikacija osnovnih prostornih fondova3. 3. 5. 1. Poljoprivredno zemljište3. 3. 5. 2. Naselja, površine izgrađenih struktura 3. 3. 5. 3. Ambijentalne zone

3. 3. 6. Globalna i regionalna kompetitivnost životne sredine Crne Gore3. 3. 6. 1. U odnosu na države Evropske unije (EU–27) i okru-

ženja (SEE–8)3. 3. 7. Rezime stanja životne sredine3. 3. 8. Infrastruktura

3. 3. 8. 1. Uporedni pokazatelji zavisnosti opšte uspješnosti (GCI) država EU–27 i njihove infrastrukturne opre-mljenosti

3. 3. 8. 2. Uporedni pokazatelji zavisnosti opšte uspješnosti (GCI) država SEE–8 i njihove infrastrukturne opre-mljenosti

3. 3. 8. 3. Kvantifikacija infrastrukturnih kapaciteta u Crnoj Gori

3. 3. 8. 4. Vodoprivreda i hidrotehnički sistemi 3. 3. 8. 5. Ograničenja infrastrukturnog razvoja3. 3. 8. 6. Rezime stanja prostorne infrastrukture

3. 4. Organizacija i mreža naselja3. 5. Dostignuti nivo urbanizacije

3. 5. 1. Urbana područja3. 5. 2. Kvantifikacija izgrađene suprastrukture

Stanovanje Ugostiteljski i turistički kapaciteti

3. 5. 3. Opremljenost urbanim servisima3. 5. 4. Ruralna naselja

3. 6. SWOT analiza3. 7. Pravci razvoja

3. 7. 1. Dugoročni model razvoja – ciljni optimum3. 7. 2. Stanovništvo, mogući pravci razvoja

3. 7. 2. 1. Smjernice

281

3. 7. 3. Pravci prostornog razvoja3. 7. 3. 1. Teritorijalni kapital3. 7. 3. 2. Prostorni princip3. 7. 3. 3. Osnovni ciljevi3. 7. 3. 4. Ograničenja prostornog razvoja3. 7. 3. 5. Smjernice

3. 7. 4. Ekološka politika3. 7. 5. Planiranje u savremenim tržišnim uslovima

Dodatna državna intervencija3. 7. 6. Infrastruktura

3. 7. 6. 1. Pravci razvoja3. 7. 6. 2. Razvojni principi3. 7. 6. 3. Sektorski ciljevi

3. 8. ZaključakLiteratura

4. Drago Marić, Jelena Rakočević, BIODIVERZITET4. 1. Uvod4. 2. Biodiverzitet u Crnoj Gori

4. 2. 1. Stanje biodiverziteta u Crnoj Gori 4. 2. 2. Centri biodiverziteta u Crnoj Gori4. 2. 3. Područja koja su značajna za rijetke, endemične i ugrožene vrste4. 2. 4. Analiza zakonskih propisa, strateških i planskih dokumenata i

sektorskih politika4. 2. 4. 1. Zakonski okvir u Crnoj Gori4. 2. 4. 2. Strategije/Planovi u Crnoj Gori4. 2. 4. 3. Problemi u oblasti zakonskih propisa, strateških i

planskih dokumenata i sektorskih politika 4. 2. 5. Veza biodiverziteta i životne sredine4. 2. 6. Veza biodiverziteta i održivog razvoja i analiza održivosti4. 2. 7. Preporuke i smjernice u cilju zaštite i održivog korišćenja biodi-

verziteta4. 2. 8. Predlozi mogućih pravaca razvoja u Crnoj Gori


5. Milosav Anđelić, ŠUME I ŠUMARSTVO CRNE GORE 5. 1. Uvod5. 2. Prikaz stanja – položaj, vrste, karakteristike, bilansi5. 3. Analiza zakonskih propisa, strateških i planskih dokumenata i sektorskih

politika5. 3. 1. Opšti međunarodni propisi5. 3. 2. Politka i legislativa EU 5. 3. 3. Ministarske konferencije o zaštiti evropskih šuma

Sadržaji monografija potprojekata


5. 4. Problemi i ograničenja (tehnička, tehnološka, ekonomska, kadrovska, eko-loška)

5. 5. Šume i životna sredina 5. 5. 1. Šume i ublažavanje klimatskih promjena5. 5. 2. Nedrvni šumski proizvodi

5. 6. Šumarstvo i održivi razvoj5. 6. 1. Procjena održivosti gazdovanja šumama u Crnoj Gori

5. 7. Predlozi mogućih pravaca razvoja (kratkoročni, srednjoročni i dugoročni) 5. 8. Zaključna razmatranja Literatura

6. Ivana Bajković, VODE6. 1. Uvod6. 2. Prikaz stanja

6. 2. 1. Vode Crne Gore – prirodni resursi6. 2. 2. Vodoprivreda – snabdijevanje vodom

6. 2. 2. 1. Snabdijevanje stanovništva vodom6. 2. 2. 2. Snabdijevanje industrije vodom

6. 2. 3. Vodoprivreda – korišćenje vodne snage za energetiku 6. 2. 4. Vodoprivreda – brane i akumulacije6. 2. 5. Vodoprivreda – navodnjavanje zem ljišta6. 2. 6. Vodoprivreda – ribarstvo

6. 2. 6. 1. Slatkovodno ribarstvo6. 2. 6. 2. Morski ribolov i marikultura

6. 2. 7. Vodoprivreda – plovidba6. 2. 8. Vodoprivreda – rekreacija6. 2. 9. Zaštita od voda

6. 2. 9. 1. Regulacija vodnih tokova6. 2. 9. 2. Uređenje bujica i zaštita od erozije6. 2. 9. 3. Odvodnjavanje zem ljišta

6. 2. 10. Zaštita voda6. 3. Osvrt na zakonske propise, strateška i planska dokumenta i sektorske po-

litike6. 4. Problemi u oblasti voda 6. 5. Vodni resursi i životna sredina6. 6. Zaključak – vodni resursi i razvoj

Kratkoročni razvoj Srednjoročni razvoj Dugoročni razvoj

Literatura i drugi izvori

7. Budimir Fuštić, ZEMLJIŠTE7. 1. Uvod7. 2. Opšte karakteristike pedološkog pokrivača7. 3. Struktura korišćenja zem ljišta

283

7. 3. 1. Struktura korišćenja poljoprivrednog zem ljišta7. 3. 2. Zemljišni potencijali i agroekološki uslovi za razvoj poljoprivrede7. 3. 3. Navodnjavanje7. 3. 4. Odvodnjavanje

7. 4. Ugroženost zem ljišta7. 5. ZaključciLiteratura

8. Marko Pajović, Slobodan Radusinović, MINERALNE SIROVINE CRNE GORE8. 1. Uvod8. 2. Geološka građa i stanje mineralnih sirovina u Crnoj Gori

8. 2. 1. Geološka građa Crne Gore8. 2. 1. 1. Geološki sastav8. 2. 1. 2. Tektonska građa Crne Gore

8. 2. 2. Stanje mineralnih resursa u Crnoj Gori8. 2. 2. 1. Metalične mineralne sirovine8. 2. 2. 2. Nemetalične mineralne sirovine8. 2. 2. 3. Energetske mineralne sirovine

8. 2. 2. 3. 1. Ugalj Pljevaljski basen Beranski basen8. 2. 2. 3. 2. Nafta i gas

8. 3. Analiza zakonskih propisa i strateških dokumenata u vezi sa mineralnim resursima8. 3. 1. Zakonski propisi8. 3. 2. Strateška dokumenta

8. 3. 2. 1. Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine8. 3. 2. 2. Nacionalna strategija održivog razvoja8. 3. 2. 3. Strategija razvoja energetike Crne Gore do 2025. go-

dine8. 3. 2. 4. Nacrt strategije razvoja građevinarstva u Crnoj Gori

do 2020. godine8. 3. 2. 5. Prostorni plan područja posebne namjene za morsko

dobro8. 3. 2. 6. Strategija razvoja saobraćaja u Crnoj Gori

8. 4. Ograničenja u vezi sa korišćenjem mineralnih resursa8. 4. 1. Strategija geoloških istraživanja8. 4. 2. Eksploatacija i prerada mineralnih sirovina8. 4. 3. Mineralna ekonomija8. 4. 4. Kadrovi geološke i rudarske struke

8. 5. Životna sredina i mineralni resursi8. 5. 1. Povezanost geološke građe tla i životne sredine8. 5. 2. Životna sredina i aktivnost na valorizaciji mineralnih resursa

8. 6. Održivi razvoj i mineralni resursi



8. 7. Zaključci sa predlozima pravaca razvoja8. 8. Predlog pravaca, mjera i aktivnosti na planu razvoja

1. Kratkoročni plan aktivnosti i mjera2. Srednjoročni plan aktivnosti i mjera3. Dugoročni plan aktivnosti mjera

Literatura

9. Milan Marković, Biljana Lazović, Božidarka Marković, OBEZBJEĐIVANJE HRANE9. 1. Prethodne napomene9. 2. Značaj proizvodnje hrane 9. 3. Stanje primarne poljoprivredne proizvodnje

9. 3. 1. Raspoloživi resursi u poljoprivredi 9. 3. 1. 1. Prirodni uslovi9. 3. 1. 2. Poljoprivredno zemljište 9. 3. 1. 3. Poljoprivredno stanovništvo

9. 3. 2. Biljna proizvodnja9. 3. 3. Stočarska proizvodnja

Osnovne karakteristike pojedinih grana stočarstva 9. 4. Stanje prehrambene industrije 9. 5. Uvoz i izvoz poljoprivredno-prehrambenih proizvoda9. 6. Ograničenja i mogućnosti u razvoju poljoprivrede

SWOT analiza poljoprivrede9. 7. Pravni i strateški okvir za razvoj poljoprivrede i ruralnih područja9. 8. Predviđanja i prognoze budućih razvojnih trendova

9. 8. 1. Globalni okvir za razvoj poljoprivrede9. 8. 2. Perspektive razvoja poljoprivrede Crne Gore

9. 8. 2. 1. Biljna proizvodnja9. 8. 2. 2. Stočarska proizvodnja

9. 9. Pretpostavke za održivi razvoj poljoprivrede 9. 9. 1. Uloga države9. 9. 2. Poljoprivredni proizvođači 9. 9. 3. Tržište 9. 9. 4. Crnogorska poljoprivreda i okolina9. 9. 5. Razvoj i pored nekih negativnih trendova 9. 9. 6. Prioritetni zadaci u razvoju poljoprivrede

Literatura

10. Biljana Đurović, CO2 I DRUGI GASOVI SA EFEKTOM STAKLENE BAŠTE10. 1. Uvod10. 2. Prikaz stanja

10. 2. 1. Nacionalni inventar gasova sa efektom staklene bašte10. 2. 2. Efekti mjera za smanjenje GHG emisija

10. 3. Analiza zakonskih propisa, strateških i planskih dokumenata i sektorskih politika

285

10. 4. Problemi i ograničenja 10. 5. Klimatske promjene i životna sredina10. 6. Klimatske promjene i održivi razvoj10. 7. Predlozi mogućih pravaca razvoja Literatura

11. Danijela Šuković, Vanja Asanović, Biljana Damjanović-Vratnica, Mirjana Ra-dulović, KVALITET ŽIVOTNE SREDINEUmjesto uvoda11. 1. VODE

11. 1. 1. Uvod11. 1. 2. Prikaz stanja

11. 1. 2. 1. Kvalitet voda11. 1. 2. 2. Kvalitet voda u 2008. godini

11. 1. 2. 2. 1. Površinski vodotoci11. 1. 2. 2. 2. Podzemne vode Zetske ravnice11. 1. 2. 2. 3. Jezera11. 1. 2. 2. 4. Obalno more

11. 1. 2. 3. Stanje morskog ekosistema Crne Gore 11. 1. 2. 4. Otpadne vode11. 1. 2. 5. Vode za piće

11. 1. 3. Analiza zakonskih propisa, strateških i planskih dokumenata i sektorskih politika11. 1. 3. 1. Zakonodavni okvir11. 1. 3. 2. Evropsko zakonodavstvo u oblasti voda11. 1. 3. 3. Strateška dokumenta iz oblasti kvaliteta voda

11. 1. 3. 3. 1. Nacionalna strategija održivog razvoja Crne Gore

11. 1. 3. 3. 2. Pravci razvoja Crne Gore ekološke dr-žave

11. 1. 3. 3. 3. Prostorni plan Crne Gore do 2020. go-dine

11. 1. 3. 3. 4. Nacionalna strategija integralnog upravljanja obalnim područjem Crne Gore

11. 1. 4. Problemi11. 1. 5. Zaključak

Kratkoročni prioriteti Srednjoročni prioriteti Dugoročni prioriteti

Literatura11. 2. VAZDUH




11. 2. 2. 1. Program kontrole kvaliteta vazduha11. 2. 2. 1. 1. Ocjena kvaliteta vazduha u Crnoj Gori

11. 2. 2. 2. Rezultati emisijskih mjerenja na izvoru Komentar emisijskih mjerenja Željezare

11. 2. 3. Analiza zakonskih propisa, strateških i planskih dokumenata i sektorskih politika11. 2. 3. 1. Zakonodavni okvir11. 2. 3. 2. Status transpozicije 11. 2. 3. 3. Strateška dokumenta iz oblasti kvaliteta vazduha

11. 2. 3. 3. 1. Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine 11. 2. 3. 3. 2. Nacionalna strategija integralnog

upravljanja obalnim područjem Crne Gore

11. 2. 3. 3. 3. Nacionalna strategija održivog razvoja Crne Gore


Kratkoročni prioriteti Srednjoročni prioritetiDugoročni prioriteti

Literatura11. 3. ZEMLJIŠTE


Nikal (ni)Hrom (cr)Olovo (pb)Arsen (as)Kadmijum (cd)

11. 3. 3. Analiza zakonskih propisa, strateških i planskih dokumenata i sektorskih politika11. 3. 3. 1. Zakonodavni okvir11. 3. 3. 2. Evropsko zakonodavstvo iz oblasti zagađenja zem-

ljišta11. 3. 4. Strateška dokumenta iz oblasti kvaliteta zem ljišta

11. 3. 4. 1. Nacionalna strategija održivog razvoja Crne Gore11. 3. 4. 2. Pravci razvoja Crne Gore ekološke države11. 3. 4. 3. Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine


Kratkoročni prioriteti Srednjoročni prioriteti Dugoročni prioriteti

Literatura

287

12. Dragan Asanović, OTPAD12. 1. Otpad

12. 1. 1. Uvod 12. 1. 2. Stanje

12. 1. 2. 1. Pregled postojećeg stanja u Crnoj Gori i šire, sa osvr-tom na strateška dokumenta

12. 1. 2. 2. Odgovornosti institucija u upravljanju otpadom12. 1. 2. 3. Stanje

12. 1. 2. 3. 1. Količine otpada u Crnoj Gori Komunalni otpad Industrijski i opasni otpad Medicinski otpad

12. 1. 3. Uočeni problemi12. 1. 4. Otpad i održivi razvoj12. 1. 5. Predlozi mogućih pravaca razvoja

KratkoročnoSrednjoročnoDugoročno

12. 1. 6. ZaključakLiteratura

Skraćenice i stručni pojmovi Saradnici na potprojektu „Životna sredina i održivi razvoj”Pregled aktivnosti na potprojektuProjekat „Crna Gora u XXI stoljeću – u eri kompetitivnosti”


EKONOMSKI RAZVOJ

I SINTEZA ISTRAŽIVANJA Veselin Vukotić, SINTEZA ISTRAŽIVANJA

A) OPŠTE INFORMACIJE I METODOLOŠKA PITANJA1. Potprojekat: Ekonomski razvoj 2. Šta je ideja sinteze istraživanja?3. Šta je metodološka osnova projekta?4. Kako je stukturirana sinteza istraživanja? 5. Ključne poruke potprojekta Ekonomski razvoj 6. Šta je ključna trajektorija za shvatanje i razvoj ovih poruka?

B) SINTEZA ISTRAŽIVAČKIH NALAZA1. Cilj dugoročnog ekonomskog razvoja u Crnoj Gori: rast bogatstva svakog

pojedinca i na njemu zasnovanog sistema vrijednosti2. Ekonomija i održivost

2. 1. Odnosni okvir 2. 2. Globalni i okvir Evropske unije

3. Ključni problem održivosti ekonomije3. 1. Tekući problemi održivosti ekonomije u Crnoj Gori

3. 1. 1. Budžetski deficit3. 1. 2. Javni dug3. 1. 3. Penzioni fond3. 1. 4. Pad nivoa i stuktura investicija3. 1. 5. Pad zaposlenosti 3. 1. 6. Kriza tržišta kapitala

4. Bruto domaći proizvod – mjera održivosti tržišne ekonomije5. Problem održivosti tržišne ekonomije u dugom roku – uticaj strukture na

ukupan dohodak u Crnoj Gori5. 1. Struktura GDP-a po djelatnostima5. 2. Veličina i broj preduzeća i visina GDP-a 5. 3. Odnos raspodjele između države i biznisa 5. 4. Odnos između broja stanovnika i veličine teritorije i upravljanje

prostorom kao uslov održivosti razvoja6. Definisanje razvojnih problema održivosti tržišne ekonomije

289

7. Kriterijumi izbora strategije održive tržišne ekonomije8. Kako od održive tržišne ekonomije ka održivosti integralnog razvoja?

8. 1. Održivost tržišne ekonomije i integralni unutrašnji razvoj Crne Gore9. Otvorenost i privredni rast

9. 1. Otvorenost i održivost tržišne ekonomije u Crnoj Gori u kratkom i srednjem roku 9. 1. 1. Konkurentnost crnogorske ekonomije9. 1. 2. Radna snaga – kvalitet i kvantitet9. 1. 3. Regionalne razlike 9. 1. 4. Socijalne nejednakosti

9. 2. Otvorenost i održivost tržišne ekonomije u dugom roku (održivost razvoja nakon ulaska u EU)9. 2. 1. Definisanje problema9. 2. 2. Najznačajnije očekivane razvojne tendencije XXI vijeka9. 2. 3. Tehnologija i globalizacija i shvatanje ekonomije9. 2. 4. Šta je ekonomski kvant – matična ćelija ekonomskog razvoja?9. 2. 5. Ambijent neophodan za razvoj ekonomskog kvanta

1. Država i politika2. Institucije i kompetitivnost institucionalnog sistema3. Svojina i pravna zaštita svojine4. Kultura i ekonomski razvoj5. Zdravlje i ekonomski razvoj6. Sport i razvoj samopouzdanja svakog pojedinca

10. Rizik – tačka sudara lokalnog i globalnog mišljenja11. Potencijalna stopa rasta crnogorske ekonomije12. Koja su strateška pitanja rasta i razvoja?

II AUTORSKI PRILOZI1. Veselin Vukotić, FILOZOFIJA EKONOMSKOG RAZVOJA CRNE GORE U

ERI KOMPETITIVNOSTI1. 1. Opšta napomena1. 2. Čemu treba da služe preporuke ovog projekta?1. 3. Predrasude koje razvijaju strah od ovog cilja

1. 3. 1. Siromaštvo je vrlina? 1. 3. 2. Da li logika bogatstva i (li) prosperiteta (razvoja)?

1. 4. Razvojno zaostajanje – vremensko određenje1. 5. Vizija – strategija ili plan? 1. 6. Istraživanje budućnosti 1. 7. Najznačajnije razvojne tendencije XXI vijeka1. 8. Preduzetničko-inovacijska, odnosno kvantna ekonomija 1. 9. Rizik – tačka sudara našeg lokalnog i globalnog mišljenja 1. 10. Kojem konceptu ekonomskog razvoja treba da teži Crna Gora?

A. Koncept stabilizacije



B. Koncept kvantne ekonomije – to bi bila ekonomija skokova1. 11. Šta je ekonomski kvant (ćelija ekonomskog razvoja)?1. 12. Uticaj ekonomskog kvanta na politiku i državu1. 13. Pokazatelji razvoja važni za dnevno upravljanje razvojem Literatura

2. Nevenka Glišević, CRNA GORA U ERI KOMPETITIVNOSTI2. 1. Polazište2. 2. Vizija2. 3. Cilj razvoja2. 4. Zadaci koje treba ostvariti 2. 5. Makro i mikrouslovi konkurentnosti 2. 6. Ključni pokretači razvoja i resursi ekonomije 2. 7. Nosioci konkurentnosti 2. 8. Umjesto zaključkaLiteratura

3. Vladimir Gligorov, PRIVREDA CRNE GORE, BALKAN I EVROPSKA UNIJA3. 1. Uvod3. 2. Otvorenost i privredni rast3. 3. Rast i razvoj3. 4. Specijalizacija i izvori rasta3. 5. Strateška i pitanja privredne politike3. 6. ZaključakReferentna istraživanja

4. Besim Ćulahović, KVALITET EKONOMSKOG RASTA I RAZVOJA C. GORE4. 1. Uvod4. 2. Faktori blagostanja i ekonomskog rasta

4. 2. 1. Procesi i dimenzije novih teorija ekonomskog rasta i razvoja4. 2. 2. Ekonomsko blagostanje i održivost4. 2. 3. Implikacije koncepta održivosti na razvojne paradigme

4. 3. Nova razvojna paradigma4. 3. 1. Potrebe za novom paradigmom razvoja4. 3. 2. Dejstva koja se kod koncipiranja modela razvoja Crne Gore ne

smiju zaobilaziti4. 4. ZaključciLiteratura

5. Milorad Katnić, FISKALNA POLITIKA I EKONOMSKI RAZVOJ CRNE GORE5. 1. Uvod5. 2. Fiskalna politika i ekonomski razvoj5. 3. Fiskalne karakteristike Crne Gore5. 4. Fiskalna politika u funkciji ekonomskog razvoja Crne GoreLiteratura

291

6. Kosta Josifidis, RASPRAVA O POSTOJEĆEM I BUDUĆEM: KRAH ILI PRE-DAH NEOLIBERALIZMA6. 1. Prvi okvir – preteča6. 2. Drugi okvir – samo okvir (i) scenariji6. 3. Treći okvir – Crna Gora Literatura

7. Maja Baćović, DEMOGRAFSKI PROBLEMI I NJIHOVE IMPLIKACIJE – KVALITET LJUDSKOG ČINIOCA U RAZVOJU7. 1. Polazište7. 2. Međuzavisnost između demografskih kretanja i ekonomskog rasta7. 3. Kvalitativna obilježja stanovništva

7. 3. 1. Humani kapital 7. 4. Kultura – definicija i prisutnost u ekonomskoj analizi

7. 4. 1. Kultura kao determinanta humanog progresa7. 4. 2. Kulturni faktori i njihov uticaj na ekonomski progres7. 4. 3. Uticaj povjerenja na ekonomsku efikasnost


8. Maja Drakić, SVOJINA I EKONOMSKI RAZVOJ8. 1. Polazište8. 2. Zašto je svojina važna?

8. 2. 1. Značaj uspostavljanja formalnih svojinskih prava i njihove zaštite8. 2. 2. Institucija svojine8. 2. 3. Svojinska ovlašćenja

8. 3. Učenje od prošlosti8. 3. 1. Svojina i ekonomski sistem8. 3. 2. Privatna svojina – ambijent za razvoj ekonomskih sloboda8. 3. 3. Posljedice ugrožavanja svojinskih prava – smanjenja ekonomskih

sloboda8. 4. Intelektualna svojina

8. 4. 1. Šta je intelektualna svojina? 8. 4. 2. Zašto je intelektualna svojina važna?8. 4. 3. Filozofija zaštite intelektualne svojine 8. 4. 4. Praktična pitanja zaštite intelektualne svojine

8. 5. Izazovi zaštite svojinskih prava u XXI vijeku8. 5. 1. Svojinska demokratija 8. 5. 2. Osvajanje svemira

8. 6. Ekonomske slobode i razvoj Crne Gore8. 6. 1. Ekonomske slobode i razvoj8. 6. 2. Ekonomske slobode u Crnoj Gori 8. 6. 3. Izazovi dalje afirmacije koncepta ekonomskih sloboda u Crnoj

Gori



8. 6. 4. Povećanje ekonomskih sloboda: povećanje bogatstva svakog po-jedinca8. 6. 4. 1. Nastavak privatizacije svih ekonomskih aktivnosti8. 6. 4. 2. Aktivnosti usmjerene ka smanjenju javne potrošnje 8. 6. 4. 3. Aktivnosti usmjerene ka poboljšanju biznis okruženja8. 6. 4. 4. Vladavina prava

Literatura

9. Janko Radulović, PROBLEMATIKA REGIONALNOG RAZVOJA CRNE GOREUmjesto zaključkaLiteratura

10. Milica Vukotić, ZDRAVSTVENI SISTEM I ODRŽIVI RAZVOJ10. 1. Uvod10. 2. Teorijski okvir

10. 2. 1. Pojednostavljeni mikroekonomski pogled na zdravlje10. 2. 2. Zdravstvena zaštita na makronivou

10. 3. Zdravstveni sistem Crne Gore10. 3. 1. Pregled stanja u zdravstvenom sektoru10. 3. 2. Zdravstveni kapaciteti10. 3. 3. Zdravstveno stanje populacije10. 3. 4. Izvori finansiranja zdravstvenog sistema10. 3. 5. Zdravstvena potrošnja u Crnoj Gori

10. 4. Aktivnosti koje je potrebno preduzeti10. 5. ZaključakLiteratura

11. Danilo Šuković, SOCIJALNI ASPEKTI EKONOMSKOG RAZVOJA CRNE GORE11. 1. Uvod11. 2. Siromaštvo i društvena izopštenost u Crnoj Gori

11. 2. 1. Siromaštvo u Crnoj Gori11. 2. 2. Društvena izopštenost (social exclusion)

11. 3. Socijalna politika u fokusu razvoja11. 4. Umjesto zaključkaLiteratura

12. Besim Ćulahović, KULTUROLOŠKO-SOCIJALNE OSNOVE NOVE VIZIJE RAZVOJA CRNE GORE12. 1. Uvod12. 2. Kulturološke osnove razvoja

12. 2. 1. Definicija kulturoloških osnova12. 2. 2. Determinante kulture12. 2. 3. Religije i etnički sistemi

12. 3. Socijalni kapital i ekonomski razvoj12. 3. 1. Socijalni kapital kao veoma bitan faktor razvoja Crne Gore

293

12. 3. 2. Glavni elementi socijalnog kapitala12. 3. 3. Oblici socijalnog kapitala12. 3. 4. Izvori socijalnog kapitala12. 3. 5. Determinante socijalnog kapitala12. 3. 6. Kultura, socijalni kapital, državne politike i ekonomske perfor-

manse12. 3. 7. Kulturološka homogenost i socijalni kapital12. 3. 8. Razvoj socijalnog kapitala u kontekstu nove razvojne filozofije

Crne Gore12. 4. ZaključciLiteratura

13. Nevenka Glišević, LJUDSKI KAPITAL I KONKURENTNOST CRNE GORE U ERI KOMPETITIVNOSTI 13. 1. Uvod13. 2. Razvijanje svijesti o važnosti ljudskog kapitala 13. 3. Razvoj ljudskog kapitala 13. 4. Korišćenje ljudskog kapitala13. 5. Ljudski kapital u Crnoj Gori13. 6. Umjesto zaključkaLiteratura

14. Maja Baćović, TRŽIŠTE RADA U CRNOJ GORI14. 1. Polazište14. 2. Aktuelni problemi u Crnoj Gori

14. 2. 1. Stanje na tržištu radne snage u Crnoj Gori14. 2. 2. Ocjene tržišta radne snage u Crnoj Gori od strane poslodavaca14. 2. 3. Produktivnost radne snage u Crnoj Gori

14. 3. Kvantitet radne snage – demografska komponenta tržišta rada 14. 4. Kvalitet radne snage – investiranje u humani kapital

14. 4. 1. Investicije u humani kapital14. 4. 1. 1. Specijalističko obrazovanje i obuka14. 4. 1. 2. Konceptualna rješenja sistema stručnih treninga14. 4. 1. 3. Trendovi specijalističkog obrazovanja u zemljama EU

14. 4. 2. Motivi investiranja u humani kapital14. 4. 3. Institucionalni faktori koji utiču na alokaciju resursa u pravcu

uvećanja humanog kapitala14. 4. 4. Ekonomski ambijent i investicije u humani kapital i znanje

14. 5. Regulativa tržišta radne snage14. 5. 1. Strukturalna nezaposlenost14. 5. 2. Diskriminacija

14. 6. Nacionalna strategija zapošljavanja i razvoja ljudskih resursa u Crnoj Go-ri za period 2007-2011. godinePovećanje zaposlenosti i smanjenje nezaposlenostiPovećanje produktivnosti i kvaliteta rada



Jačanje socijalne kohezije14. 7. Mjere i rashodi za politike na tržištu rada u zemljama EU14. 8. Projekcije zaposlenosti i produktivnosti u Crnoj Gori u periodu 2009-

2030. godine14. 9. Zaključci i preporukeLiteratura

15. Gordana Radojević, STRUKTURA BRUTO DOMAĆEG PROIZVODA CRNE GORE15. 1. Uvod

15. 1. 1. Vrijednost BDP-a u Crnoj Gori 2002-2008. 15. 1. 2. Struktura bruto domaćeg proizvoda Crne Gore15. 1. 3. Učešće poljoprivrede, industrije i šumarstva u BDP-u15. 1. 4. Učešće uslužnih djelatnosti u BDP-u15. 1. 5. Struktura BDP-a po preduzećima

15. 2. ZaključciLiteratura

16. Ivana Vojinović, EKONOMIJA CRNE GORE U SVIJETLU GLOBALNE EKO-NOMSKE KRIZE16. 1. Uvod16. 2. Kanali prenosa globalne krize na ekonomiju Crne Gore 16. 3. Integracija Crne Gore sa globalnim tržištem

16. 3. 1. Neto tokovi investicija 16. 3. 2. Bankarski tokovi 16. 3. 3. Trgovinski tokovi

16. 4. Održivost sistema javnih finansija 16. 5. Zaduženost ekonomije Crne Gore16. 6. Priliv investicija

16. 6. 1. Priliv kapitala u kontekstu EU integracija 16. 6. 2. Priliv investicija identifikovanih u državnim strategijama


Saradnici na potprojektu „Ekonomski razvoj”Pregled aktivnosti na potprojektuProjekat „Crna Gora u XXI stoljeću – u eri kompetitivnosti”

INTEGRACIJA U EVROPSKE I EVROATLANTSKE STRUKTURE

Gordana Đurović, UVOD

I SINTEZA ISTRAŽIVANJA

INTEGRACIJA U EVROPSKE I EVROATLANTSKE STRUKTURE1. Kompatibilnost EU i NATO u sistemu kolektivne bezbjednosti, regionalne sta-

bilnosti i ekonomske perspektive i mogućnosti integrisanja Crne Gore1. 1. NATO u novom svjetskom poretku – transformacija NATO-a 1. 2. NATO na Balkanu 1. 3. Odnos NATO – UN – OSCE – EU: stanje i pravci razvoja odnosa1. 4. Regionalne bezbjednosne inicijative

2. Pretpristupni dijalog za punopravno članstvo – EU2. 1. Pravci razvoja: pretpristupni dijalog u narednih pet godina – kratki rok

3. Pretpristupni dijalog za punopravno članstvo – NATO3. 1. Partnerstvo za mir i MAP 3. 2. Nacionalni sistem bezbjednosti Crne Gore 3. 3. Preporuke za jačanje i razvoj nacionalnog sistema bezbjednosti

4. Ekonomski efekti integracija Crne Gore u EU i NATO4. 1. Evropska unija4. 2. NATO

5. Postpristupne obaveze u Evropskoj uniji5. 1. Lisabonski ugovor – Unija za XXI stoljeće 5. 2. Razvojna strategija EU5. 3. Pravci razvoja

6. Postpristupne obaveze Crne Gore u NATO-u7. Punopravno članstvo u EU i saradnja Crne Gore sa institucijama EU8. Regionalizacija i tržište (WTO i CEFTA)9. Jedinstveno tržište EU i pozicioniranje crnogorske ekonomije (slobodan pro-

tok roba, ljudi, usluga i kapitala)10. Međunarodne vladine i nevladine organizacije


II INTEGRACIJA U EVROPSKE I EVROATLANTSKE STRUKTURE1. INTEGRACIONI CILJEVI – EKONOMSKA I BEZBJEDNOSNA vs POLITIČ-

KA INTEGRACIJA1. 1. Gordana Đurović, EVROPSKA UNIJA

1. 1. 1. Proces evropskih integracija kroz prizmu politike proširenja1. 1. 2. Potreba unutrašnje konsolidacije i institucionalne reforme EU

1. 2. Lidija Čehulić-Vukadinović, NATO

2. KOMPATIBILNOST EU I NATO-a U SISTEMU KOLEKTIVNE BEZBJEDNO-STI I REGIONALNE STABILNOSTI

2. 1. Lidija Čehulić-Vukadinović, EVROPSKI BEZBJEDNOSNI I ODBRAM-BENI IDENTITET

2. 2. Lidija Čehulić-Vukadinović, OBLIKOVANJE ZAJEDNIČKE EVROPSKE I BEZBJEDNOSNE POLITIKE

2. 3. Lidija Čehulić-Vukadinović, EVROPSKI USTAV, LISABONSKI UGOVOR I ZAJEDNIČKA ODBRAMBENA I BEZBJEDNOSNA POLITIKA EU2. 3. 1. Koncept Evropske odbrambene i bezbjednosne politike – ESDP2. 3. 2. Donošenje odluka o zajedničkoj bezbjednosnoj i odbrambenoj

politici2. 3. 3. Finansiranje zajedničke bezbjednosne i odbrambene politike2. 3. 4. Trajna strukturalna saradnja, klauzula solidarnosti i kolektivna

odbrana 2. 4. Lidija Čehulić-Vukadinović, NATO U NOVOM SVJETSKOM PORETKU

– TRANSFORMACIJA NATO-a 2. 4. 1. Redefinisanje vlastite strukture, ciljeva i konkretnih operativnih

snaga2. 4. 2. Sprovođenje tzv. „out-of area” operacija2. 4. 3. Primanje u punopravno članstvo novih država2. 4. 4. Definisanje odnosa s glavnim dojučerašnjim suparnikom, na-

sljednicom SSSR, Rusijom2. 4. 5. Uspostavljanje odnosa partnerstva, multilateralne suradnje

2. 5. Mehmedin Tahirović, NATO NA BALKANU 2. 5. 1. NATO u Bosni i Hercegovini 2. 5. 2. NATO na Kosovu2. 5. 3. NATO u Makedoniji

2. 6. Lidija Čehulić-Vukadinović, ODNOS NATO – UN – OSCE – EU2. 6. 1. Odnos NATO – Ujedinjene nacije2. 6. 2. Odnos NATO i OSCE2. 6. 3. Odnos NATO – EU

2. 7. Mehmedin Tahirović, REGIONALNE BEZBJEDNOSNE INICIJATIVE 2. 7. 1. Proces saradnje u Jugoistočnoj Evropi – SEECP (South-East Eu-

rope Cooperation Process)

297

2. 7. 2. Inicijativa za Jugoistočnu Evropu – SEEI (South-East Europe Ini-tiative)

2. 7. 3. Američko-jadranska povelja – A 5 (U. S – Adriatic Charter)2. 7. 4. Saradnja ministara odbrane Jugoistočne Evrope – SEDM (South

Eastern Defence Ministerial)2. 7. 5. Inicijativa za pomoć zemljama Jugoistočne Evrope – SEEC (Sou-

theast Europe Clearinghouse)2. 7. 6. Centar za bezbjednosnu saradnju RACVIAC (Regional Arms

Control Verification and Implementation Assistance Centre)2. 7. 7. Regionalni centar za borbu protiv prekograničnog kriminala – SE-

CI (Regional Center for the Combathing of Transbording Crime)2. 7. 8. Inicijativa za spremnost i prevenciju katastrofa za Jugoistočnu

Evropu – DPPI SEE (Disaster Preparednes and Prevention Initi-ative for South-Eastern Europe)

2. 7. 9. Regionalna antikorupcijska inicijativa – RAI (Regional Antico-ruption Intiative)

2. 7. 10. Konvencija o policijskoj saradnji u Jugoistočnoj Evropi – PCC SEE (Police Cooperation in South-Eastern Europe)

2. 7. 11. Udruženje šefova policija zemalja Jugoistočne Evrope – SEPCA (Southeast European Police Chiefs Association)

3. PRETPRISTUPNI DIJALOG ZA PUNOPRAVNO ČLANSTVO3. 1. Gordana Đurović, EVROPSKA UNIJA

3. 1. 1. Usvajanje i sprovođenje evropskog Acquis-a kao osnova pristup-nog dijaloga 3. 1. 1. 1. Evropski Acquis Communitaire3. 1. 1. 2. Izvori prava EU3. 1. 1. 3. Osnovni principi pravnog poretka EU3. 1. 1. 4. Službena baza pravnih propisa EU3. 1. 1. 5. Obim sekundarnih izvora prava u Acquis Communa-

itaire-u3. 1. 1. 6. Mjerenje efekata EU regulacije3. 1. 1. 7. Proces harmonizacije zakonodavstva sa pravom EU –

dosadašnja iskustva3. 1. 1. 8. Prenošenje pravnih akata EU u crnogorsko zakono-

davstvo3. 1. 1. 9. Prevođenje Acquis-a

3. 1. 2. Iskustva petog proširenja3. 1. 2. 1. Ekonomski efekti 3. 1. 2. 2. Naučene lekcije

3. 1. 3. Proces stabilizacije i pridruživanja i Zapadni Balkan3. 1. 4. Status zemlje kandidata

3. 1. 4. 1. Upitnik EK3. 1. 4. 2. Pripeme za pregovore o pristupanju

3. 1. 5. Finansijska podrška Evropske unije



3. 1. 5. 1. Finansijska perspektiva i programski prioriteti3. 1. 5. 2. Programi Zajednice 3. 1. 5. 3. Finansijska podrška za zemlje u procesu pridruživa-

nja Uniji3. 1. 6. Pristupni pregovori

3. 1. 6. 1. Pregovaračka poglavlja3. 1. 6. 2. Administrativni i pravosudni kapaciteti za sprovođe-

nje Acquis-a3. 1. 6. 3. Državljanstvo EU i prilagođavanje izbornog zakono-

davstva 3. 1. 6. 4. Finansijski aranžmani3. 1. 6. 5. Dužina trajanja pristupnih pregovora i postizanje

„unutrašnje spremnosti” za članstvo3. 1. 7. Lobiranje u Evropskoj uniji

3. 1. 7. 1. Regulatorni okvir za lobiranje u EU3. 1. 7. 2. Kanali uticaja na procese političkog odlučivanja u EU3. 1. 7. 3. Značaj lobiranja u procesu pridruživanja

3. 2. Mehmedin Tahirović, NATO 3. 2. 1. Partnerstvo za mir i MAP

3. 2. 1. 1. Crna Gora u Partnerstvu za mir3. 2. 1. 2. Mehanizmi PzM3. 2. 1. 3. Aktivnosti Crne Gore u Partnerstvu za mir3. 2. 1. 4. Javnost Crne Gore i evroatlantske integracije3. 2. 1. 5. Crna Gora i Akcioni plan za članstvo – MAP (Mem-

bership Action Plan)3. 2. 2. Nacionalni sistem bezbjednosti Crne Gore – nastanak i perspek-

tive razvoja 3. 2. 2. 1. Razvoj sistema bezbjednosti Crne Gore3. 2. 2. 2. Savremena rješenja sistema bezbjednosti Crne Gore3. 2. 2. 3. Strategija nacionalne bezbjednosti Crne Gore3. 2. 2. 4. Struktura i upravljanje sistemom bezbjednosti Crne

Gore3. 2. 2. 5. Snage bezbjednosti Crne Gore

3. 2. 2. 5. 1. Vojska Crne Gore, nastanak i razvoj3. 2. 2. 5. 2. Savremeni oblik organizacije i upotre-

be Vojske Crne Gore3. 2. 2. 5. 3. Policija Crne Gore, nastanak i razvoj3. 2. 2. 5. 4. Savremeni oblik organizacije i upotre-

be Policije Crne Gore3. 2. 2. 6. Problemi i pravci razvoja sistema i snaga bezbjedno-

sti Crne Gore3. 3. KORISTI I TROŠKOVI PRISTUPANJA CRNE GORE U EU I NATO –

INTEGRALNI PRISTUP3. 3. 1. Gordana Đurović, EVROPSKA UNIJA

299

3. 3. 1. 1. Makroekonomski učinci prije i nakon pristupanja EU 3. 3. 1. 2. Liberalizacija, spoljnotrgovinska politika i institucio-

nalne reforme3. 3. 1. 3. Učinci pristupanja na kretanje cijena3. 3. 1. 4. Finansijski učinci i uticaj na državni budžet3. 3. 1. 5. Slobodno kretanje kapitala: liberalizacija kapitalnog

računa bilansa plaćanja3. 3. 1. 6. Slobodno kretanje kapitala: liberalizacija tržišta ne-

kretnina3. 3. 1. 7. Tržište rada, mobilnost radne snage i migracije3. 3. 1. 8. Državna pomoć3. 3. 1. 9. Mala i srednja preduzeća3. 3. 1. 10. Turizam3. 3. 1. 11. Poljoprivreda i razvoj ruralnih područja3. 3. 1. 12. Ribarstvo3. 3. 1. 13. Zaštita životne sredine i kvalitet života3. 3. 1. 14. Nauka i istraživanje3. 3. 1. 15. Visoko obrazovanje3. 3. 1. 16. Zaštita potrošača3. 3. 1. 17. Uvođenje vanjske granice EU

3. 3. 2. Mehmedin Tahirović, NATO

4. POSTPRISTUPNE OBAVEZE4. 1. Gordana Đurović, POSTPRISTUPNE OBAVEZE U EU

4. 1. 1. Lisabonski ugovor – Unija za XXI stoljeće4. 1. 2. Razvojna strategija EU

4. 1. 2. 1. Brzi razvoj 4. 1. 2. 2. Održivi razvoj4. 1. 2. 3. Sveobuhvatni razvoj4. 1. 2. 4. Unija može uspjeti

4. 2. Mehmedin Tahirović, POSTPRISTUPNE OBAVEZE CRNE GORE U NATO-u

5. Danijela Jaćimović, PUNOPRAVNO ČLANSTVO U EU I SARADNJA CRNE GORE SA INSTITUCIJAMA EU5. 1. Evropski parlament

5. 1. 1. Odnos Evropskog parlamenta i Crne Gore u procesu pridruživanja5. 1. 2. Crna Gora kao punopravni član Evropskog parlamenta

5. 2. Evropski savjet i Savjet (ministara)5. 3. Evropska komisija kao nezaobilazan partner u procesu integracija 5. 4. Ostale institucije i specijalizovane agencije

5. 4. 1. Odnos Suda pradve EU i Revizorskog suda sa Crnom Gorom5. 4. 2. Značaj finansijskih institucija u procesu izgradnje i transforma-

cije Crne Gore5. 4. 3. Uloga Ekonomsko-socijalnog komiteta i Komiteta regiona



6. Nikola Milović, REGIONALIZACIJA I TRŽIŠTE6. 1. WTO (World Trade Organization)

6. 1. 1. WTO kao subjekt savremenog multilateralnog sistema6. 1. 2. Prednosti trgovinskog sistema WTO6. 1. 3. Crna Gora i WTO6. 1. 4. Status pregovora Crne Gore sa članicama WTO 6. 1. 5. Bilateralni pregovori sa Ukrajinom

6. 1. 5. 1. Pristup tržištu roba6. 1. 5. 2. Pristup tržištu usluga

6. 1. 6. Postpristupne obaveze u WTO6. 2. CEFTA (Central European Free Trade Agreement)

6. 2. 1. Značaj jedinstvenog sporazuma o slobodnoj trgovini6. 2. 2. Struktura trgovinskih tokova CEFTA zemalja6. 2. 3. Predsjedavanje Crne Gore CEFTA 2006 sporazumom tokom

2009. godine6. 2. 4. Budućnost CEFTA 2006 sporazuma

6. 3. Jedinstveno tržište EU – slobodan protok roba, ljudi, usluga i kapitala 6. 3. 1. Slobodno kretanje roba u Privremenom sporazumu Crne Gore i

EU6. 3. 2. Slobodan protok ljudi6. 3. 3. Sloboda vršenja usluga i kretanja kapitala

6. 4. Pozicioniranje male otvorene ekonomije u strateškim ekonomskim inte-gracijama i savremenim međunarodnim ekonomskim odnosima

7. Danijela Jaćimović, MEĐUNARODNE VLADINE I NEVLADINE ORGANI-ZACIJE7. 1. Specijalizovane ustanove UN i njihov odnos s Crnom Gorom7. 2. Međunarodne finansijske organizacije i uticaj na finansijski sistem Crne

Gore7. 3. Neke regionalne organizacije od interesa za Crnu Goru 7. 4. Odnos Crne Gore sa ostalim regionalnim integracijama 7. 5. Međunarodne nevladine organizacije u različitim područjima i saradnja

Crne Gore s njima Literatura

SkraćeniceAbstract: Integration in European and Euro-Atlantic StructuresSaradnici na potprojektu „Integracija u evropske i evroatlantske strukture”Pregled aktivnosti na potprojektuProjekat „Crna Gora u XXI stoljeću – u eri kompetitivnosti”

IZGRADNJA I FUNKCIONISANJE DRŽAVE CRNE GORE

Mijat Šuković, PREDGOVOR

I TEORIJSKA STANOVIŠTA O ULOZI I FUNKCIJAMA DRŽAVE U USLOVIMA GLOBALIZACIJE

1. Mijat Šuković, TEORIJSKA STANOVIŠTA O ULOZI, FUNKCIJAMA I OD-GOVORNOSTI DRŽAVA U USLOVIMA GLOBALIZACIJE, OSNOVNI PRINCIPI I KLJUČNI PRAVCI IZGRADNJE DRŽAVE CRNE GORE U NA-REDNIM DECENIJAMA (JEDNA MOGUĆA VIZIJA)1. 1. Država Crna Gora sada, stanje i problemi1. 2. Metodološki pristup obradi tematike1. 3. Teorijska stanovišta o ulozi, funkcijama i odgovornosti države u uslovima

globalizacije1. 4. Crna Gora država regija, buduća članica Evropske unije i širih zajednica

država, umrežena na širem prostoru1. 5. Uloga, funkcije i odgovornost države Crne Gore u narednim decenijama

– koncept i model države1. 5. 1. Konkretnije o sadržini funkcije države da reguliše pristup tržiš-

nom poslovanju i okvir djelovanja slobodnog tržišta1. 5. 2. Šta čini ekonomske slobode i kako ih razumjeti?1. 5. 3. Nigdje u svijetu ne postoji pravo vlasnika firmi da raspolaže cje-

linom profita koji one ostvare1. 5. 4. Funkcija so ci jal ne prav de utemeljena na nužnosti i vrijednostima

prihvaćenim u društvu1. 6. Osnovni principi izgradnje države Crne Gore u narednim decenijama

1. 6. 1. Država sa racionalnim i profesinalno jakim aparatom1. 6. 2. Jedinstvena država sa razvijenom lokalnom samoupravom 1. 6. 3. Država vladavine prava1. 6. 4. Pravno i institucionalno obezbjeđivanje ostvarivanja ljudskih

prava i sloboda i jačanje sistema njihove zaštite1. 6. 5. Crna Gora građanska država. Sistemski, institucionalno i radno

operativno uvećavati i učvršćivati svojstva građanske države1. 6. 6. Crna Gora demokratska država. Uvećavati i učvršćivati demo-

kratske sadržaje u društvu i državi


1. 6. 7. Obezbjeđivati razvijanje i jačanje ekološke svijesti i zaštitu život-ne sredine

1. 6. 8. Činioci izgradnje demokratije, svojstava građanske i ekološke dr-žave i države socijalne pravde, zasnovane na vladavini prava

1. 6. 9. Slobodno tržište sa okvirnom pravnom regulativom 1. 6. 10. Sistemski učvrstiti izvršavanje principa da država obezbjeđuje

ravnomjerni razvoj njenih područja 1. 6. 11. Princip „Slobodno je sve što Ustavom i zakonom nije zabranjeno” u

Ustavu Crne Gore zamijeniti principom „Slobodno je činiti sve što ne škodi drugome i poštuje pravni poredak i moralne vrijednosti”

1. 7. Pravci unapređivanja i modernizacije institucija sistema vlasti države Cr-ne Gore 1. 7. 1. Parlamentarni sistem po mjeri potreba Crne Gore i izazova vre-

mena1. 7. 2. Donijeti, bez odlaganja, tri zakona: o Skupštini, Vladi i o upravi

moderniji od sadašnjih1. 7. 3. Pravci unapređivanja i modernizovanja Skupštine Crne Gore1. 7. 4. Unapređenje i modernizacija uprave1. 7. 5. Obezbjeđivati jačanje nezavisnosti sudija i sudova i sve kvalitet-

niji njihov sveukupni rad1. 7. 6. Snažiti Državno tužilaštvo1. 7. 7. Dograditi ustavna određenja o Ustavnom sudu

1. 8. Obrazovati instituciju koja će naučnim metodama kontinuirano izučava-ti tematiku izgradnje države Crne Gore

1. 9. Zašto državu Crnu Goru ne izgrađivati ni kao „makro” ni kao „mikrodr-žavu”?

2. Saša Popović, FUNKCIJE DRŽAVE CRNE GORE U OBLASTI EKONOMIJE I FINANSIJA U NAREDNIM DECENIJAMA – EKSPERTSKA VIZIJA – 2. 1. Uvod2. 2. Šest globalnih trendova, pokretača promjena

2. 2. 1. Eksplozija svjetske populacije2. 2. 2. Klimatske promjene i životno okruženje2. 2. 3. Energetska kriza koja se nazire2. 2. 4. Širenje globalizacije2. 2. 5. Eksponencijalni tehnološki razvoj2. 2. 6. Prevencija bolesti i produženje životnog vijeka ljudi

2. 3. Karakteristike malih zemalja u kontekstu globalnih trendova2. 4. Država i/ili tržište kao generatori razvoja Crne Gore2. 5. Potencijalni problemi vezani za budući ekonomski razvoj Crne Gore2. 6. Mogući pravci razvoja Crne Gore u narednim decenijama2. 7. ZaključakLiteratura

303

3. Nikola Fabris, ULOGA I FUNKCIJA DRŽAVE I CENTRALNE BANKE CR-NE GORE U OBLASTI EKONOMIJE U NAREDNIM DECENIJAMA – EKS-PERTSKA VIZIJA –3. 1. Pojam i uloga države

3. 1. 1. Uvod – Teorijske koncepcije o ulozi države3. 1. 1. 1. Kejnzijanska koncepcija državnog intervencionizma3. 1. 1. 2. Monetaristička koncepcija liberalizma

3. 1. 2. Kakvu ekonomsku politiku vode savremene države3. 1. 3. Uloga države i ekonomske politike u Crnoj Gori3. 1. 4. Zaključna razmatranja

3. 2. Uloga Centralne banke Crne Gore3. 2. 1. Uvodne napomene – pojam i ciljevi savremenih centralnih banaka3. 2. 2. Ciljevi i funkcije Centralne banke Crne Gore

3. 2. 2. 1. Cilj Centralne banke Crne Gore3. 2. 2. 2. Funkcije Centralne banke Crne Gore3. 2. 2. 3. Nezavisnost i kredibilitet Centralne banke Crne Gore3. 2. 2. 4. Ostale oblasti od značaja

3. 2. 3. ZaključakLiteratura

4. Ivana Jelić, KLJUČNI PRAVCI OBEZBJEĐIVANJA INTEGRISANJA NACIO-NALNIH I ETNIČKIH MANJINA U KULTURNI, EKONOMSKI I POLITIČ-KI ŽIVOT CRNE GORE – VIZIJA ZA NAREDNE DECENIJE4. 1. Uvod4. 2. Integracija nacionalnih i etničkih manjina

4. 2. 1. Pravci i područja integrisanja 4. 2. 2. Uloga države4. 2. 3. Uloga nacionalnih i etničkih manjina


II PARLAMENTARNI SISTEM, UNAPREĐENJE I MODERNIZACIJA SKUPŠTINE CRNE GORE

5. Marijana Pajvančić, PARLAMENTARIZAM U CRNOJ GORI U DRUŠTVU KOMPETITIVNOSTI – EKSPERTSKA VIZIJA –5. 1. Uvod

5. 1. 1. Polazne osnove i okvir analize5. 2. Glavni tekst

5. 2. 1. Opšte determinante statusa Skupštine Crne Gore u ustavnom si-stemu

5. 2. 2. Statusna pitanja koja određuju položaj Skupštine u ustavnom si-stemu5. 2. 2. 1. Skupština kao reprezentativno tijelo



5. 2. 2. 2. Standardi i principi na kojima počiva ustavni položaj Skupštine i njena unutrašnja organizacija

5. 2. 3. Osnovne nadležnosti koje determinišu status Skupštine u parla-mentarnom sistemu5. 2. 3. 1. Skupština kao zakonodavac 5. 2. 3. 2. Kontrolna uloga Skupštine


6. Olivera Vučić, USTAVNI SUD I SKUPŠTINA CRNE GORE U IZGRADNJI I OBEZBJEĐIVANJU PRAVEDNOG PRAVA – EKSPERTSKA VIZIJA –6. 1. Uvodna razmatranja o razlozima nastanka i pretpostavkama postojanja

ustavnog sudstva6. 2. O prirodi Ustavnog suda i njegovom odnosu prema demokratiji6. 3. Odnos Ustavnog suda i narodnog predstavništva6. 4. Ustavni sud Crne Gore u svjetlosti teorijskih dostignuća i izazova savre-

mene prakse6. 4. 1. Donošenje ustava kao čin uspostavljanja i oblikovanja Ustavnog

suda 6. 4. 2. Sastav Ustavnog suda i izbor sudija 6. 4. 3. Nadležnost Ustavnog suda

6. 5. Zaključna razmatranja

7. Veselin Pavićević, IZBORNI SISTEM U CRNOJ GORI – U TRAGANJU ZA EFIKASNOM I STABILNOM INSTITUCIJOM –7. 1. Izborni sistem na nivou države

7. 1. 1. Osnovni strukturni elementi izbornog sistema – modela7. 1. 1. 1. Broj i veličina izbornih jedinica7. 1. 1. 2. Metod preračunavanja glasova u mandate7. 1. 1. 3. Način glasanja

7. 1. 2. Verifikacija mandata / zakonodavni akt ili akt primjene prava?7. 2. Izborni sistem na nivou lokalne zajednice – opštine7. 3. Sistem izbora predsjednika države7. 4. ZaključakLiteratura

8. Jelena Popović, UNAPREĐENJE I MODERNIZACIJA SKUPŠTINE8. 1. Parlamentarni sistem8. 2. Odnos poslanik – građanin8. 3. Ojačati ulogu odbora8. 4. Unapređivati nadzornu funkciju Skupštine8. 5. Donijeti Zakon o Skupštini8. 6. Međunarodne obaveze SkupštineLiteratura

305

III SUDSTVO9. Momčilo Grubač, PERSPEKTIVE SUDSKE NEZAVISNOSTI U ERI KOMPE-

TITIVNOSTI – EKSPERTSKA VIZIJA – 9. 1. Uvod9. 2. Jačanje nezavisnosti i samostalnosti sudstva u Crnoj Gori9. 3. Preporuke

10. Miraš Radović, KLJUČNI PRAVCI UNAPREĐENJA PRAVOSUDNOG SISTE-MA U CRNOJ GORI, U SADA SAGLEDIVOJ BUDUĆNOSTI10. 1. Uvod10. 2. Nezavisnost i samostalnost sudstva i samostalnost državnog tužilaštva10. 3. Efikasnost i efektivnost

10. 3. 1. Racionalna sudska i državnotužilačka mreža10. 3. 2. Skraćivanje trajanja postupaka za rješavanje sporova10. 3. 3. Alternativno rješavanje sporova10. 3. 4. Sudska uprava i rasterećenje sudija od administracije u predme-

tima10. 3. 5. Efikasna međunarodna pravna saradnja10. 3. 6. Ujednačena sudska praksa10. 3. 7. Informacione tehnologije u pravosuđu

10. 4. Dostupnost pravosuđa građanima10. 5. Jednakost svih pred zakonom10. 6. Profil nosioca pravosudne funkcije10. 7. Zaključak

11. Boris Bastijančić, PRAVCI UNAPREĐENJA SUDSKE VLASTI U CRNOJ GORI11. 1. Uvodna razmatranja11. 2. Pravci unapređenja rada sudova i sudija u Crnoj Gori

11. 2. 1. Nezavisnost sudova i sudija11. 2. 2. Sastav Sudskog savjeta, izbor i obuka sudija 11. 2. 3. Efikasnost sudova i kvalitet pravde

11. 3. Povratak javnog povjerenja u pravosuđe11. 4. Zaključna razmatranjaLiteratura

IV UNAPREĐENJE I MODERNIZACIJA JAVNE UPRAVE12. Stevan Lilić, PRAVCI UNAPREĐENJA DRŽAVNE UPRAVE CRNE GORE –

EKSPERTSKA VIZIJA –12. 1. Uvod12. 2. Oblasti reformskih aktivnosti

12. 2. 1. Oblast državne uprave12. 2. 2. Oblast lokalne samouprave12. 2. 3. Oblast javnih službi12. 2. 4. Oblast zaštite prava pojedinaca u odnosu prema upravi



12. 3. Evropski okviri unapređenja uprave Crne Gore12. 3. 1. Upravna reforma u Crnoj Gori u kontekstu evropskog upravnog

prostora12. 3. 2. Principi evropskog upravnog prostora kao osnova upravne reforme

12. 3. 2. 1. Pouzdanost i predvidljivost – pravna sigurnost12. 3. 2. 2. Otvorenost i transparentnost12. 3. 2. 3. Odgovornost12. 3. 2. 4. Efikasnost i djelotvornost

12. 3. 3. SIGMA indikatori za analizu upravne reforme12. 3. 3. 1. Indikatori vezani za pravni okvir opšteg upravnog

djelovanja12. 3. 3. 2. Indikatori vezani za finansijsku kontrolu javnog sek-

tora12. 3. 3. 3. Indikatori vezani za spoljnu kontrolu12. 3. 3. 4. Indikatori vezani za upravljanje budžetom i javnim

rashodima12. 4. Zaključna razmatranjaLiteratura i pravni izvori

13. Dragan Pejanović, KLJUČNI PRAVCI UNAPREĐIVANJA JAVNE UPRAVE U CRNOJ GORI U SADA SAGLEDIVOJ BUDUĆNOSTI13. 1. Uvod13. 2. Upravljanje ili vladanje – „governance” or „government”13. 3. Modeli i ključne oblasti reforme javne uprave

13. 3. 1. Modeli reforme javne uprave13. 3. 2. Ključne oblasti reforme javne uprave

13. 4. Pretpostavke za uspješan razvoj javne uprave: srednjoročno i dugoročno13. 4. 1. Ključni resursi za razvoj javne uprave: znanje i raspoloživost in-

formacija13. 4. 2. Stvaranje pretpostavki za uvođenje biznis principa u javnu upravu13. 4. 3. Kreiranje fleksibilnih institucija i metoda rada u upravi

13. 5. Trenutno stanje i tendencije razvoja javne uprave u zemljama Zapadnog Balkana13. 5. 1. Evropski administrativni prostor13. 5. 2. Razvoj javne uprave u zemljama Zapadnog Balkana

13. 6. Javna uprava u Crnoj Gori – pogled na mogućnosti daljeg razvoja13. 6. 1. Država socijalne pravde i/ili tržišne ekonomije i preduzetništva13. 6. 2. Dalja regulacija ili deregulacija13. 6. 3. Korišćenje informaciono-komunikacionih tehnologija13. 6. 4. Novi organizacioni i upravljački okvir13. 6. 5. Odnos različitih nivoa i pojedinih grana vlasti


307

14. Dražen Cerović, UNAPREĐENJE I MODERNIZACIJA REGULATIVE I DJE-LOVANJA UPRAVE U CRNOJ GORI U SADA SAGLEDIVOJ BUDUĆNOSTI14. 1. Uvod14. 2. Pravci djelovanja14. 3. ZaključakLiteratura

V ZAVRŠNI SAŽETAKMijat Šuković, ZAVRŠNI SAŽETAK

I – Država Crna Gora sada, stanje i problemiII – Teorijska stanovišta o ulozi i funkcijama države u doba globalizacijeIII – Ambijent i uslovi u kojima će se Crna Gora izgrađivati u narednim dece-

nijamaIV – Uloga i funkcije države Crne Gore u narednim decenijamaV – Osnovni principi na kojima izgrađivati državu Crnu Goru u narednim de-

cenijamaVI – Pravci unapređivanja i modernizacije institucija sistema vlasti države Cr-

ne Gore1. Parlamentarni sistem po mjeri potreba Crne Gore i izazova vremena2. Donijeti, bez odlaganja, zakone o Skupštini i Vladi i modernije od sa-

dašnjih zakone iz oblasti uprave3. Pravci unapređivanja i modernizovanja Skupštine Crne Gore4. Unapređenje i modernizacija uprave5. Obezbjeđivati jačanje nezavisnosti sudija i sudova i sve kvalitetniji nji-

hov sveukupni rad 6. Snažiti Državno tužilaštvo7. Dograditi ustavna određenja o Ustavnom sudu

VII – Obrazovati instituciju koja će naučnim metodama kontinuirano izučava-ti tematiku izgradnje države Crne Gore

Saradnici na potprojektu „Izgradnja i funkcionisanje države Crne Gore”Pregled aktivnosti na potprojektuProjekat „Crna Gora u XXI stoljeću – u eri kompetitivnosti”


POPULACIONI ASPEKTI

Petar Vlahović, UVODNI OSVRT

I DEMOGRAFSKA KRETANJA1. Radovan Bakić, Dragica Mijanović, Miroslav Doderović, DEMOGRAFSKA

KRETANJA1. 1. Tendencije kod apsolutnog i relativnog kretanja1. 2. Tendencije kod prirodnog kretanja stanovništva1. 3. Tendencije kod mehaničkog kretanja stanovništva1. 4. Projekcije migracionih kretanja1. 5. Tendencije kod gustine naseljenosti

1. 5. 1. Ciljevi i projekcije kretanja stanovništva i gustina naseljenosti1. 6. Tendencije kod kretanja starosne strukture stanovništva

1. 6. 1. Promjene starosne strukture ukupnog stanovništva Crne Gore1. 6. 2. Promjene starosne strukture po regionima1. 6. 3. Stanovništvo regiona po velikim starosnim grupama (0–19, 20–

59 i 60 i više)1. 6. 4. Promjene starosne strukture po opštinama

1. 7. Ciljevi i projekcije starosne strukture1. 8. Tendencije kod kretanja obrazovne strukture stanovništva1. 9. Ciljevi i projekcije obrazovne strukture 1. 10. Tendencije kod ekonomske strukture

1. 10. 1. O odnosima kretanja između aktivnog, stanovništva sa ličnim prihodom i izdržavanog stanovništva

1. 10. 2. Kretanje aktivnog stanovništva po glavnim sektorima djelatno-sti.

1. 10. 3. Ispoljene tendencije kod kretanja poljoprivrednog stanovništva1. 11. Ciljevi i projekcije ekonomske strukture1. 12. Tendencije kod kretanja urbanizacije

1. 12. 1. Kretanje gradskog stanovništva Crne Gore1. 12. 2. Demografsko-populacioni aspekti urbanizacije u Crnoj Gori

1. 12. 2. 1. Ciljevi demografskog razvoja1. 12. 3. Funkcionalni aspekti kretanja urbanizacije Crne Gore po regija-

ma i opštinama, stanje problemi i mjere

309

1. 12. 3. 1. Značaj posebnih funkcija i proces urbanizacije1. 12. 3. 2. Mreža i sistem naselja Crne Gore

1. 12. 4. Savremeni društveno-ekonomski procesi razvoja naselja Crne Gore1. 12. 4. 1. Razvoj procesa u primorskoj regiji

1. 12. 5. Razvoj savremenih procesa u središnjoj regiji1. 12. 6. Razvoj savremenih procesa u sjevernoj regiji1. 12. 7. Razvoj savremenih procesa u sjeveroistočnoj regiji1. 12. 8. Relacija urbanizacija i održivi razvoj1. 12. 9. Ekonomski i komunalni aspekti kretanja urbanizacije, po regija-

ma i opštinama, stanje problemi i mjere1. 12. 9. 1. Urbanizacija i opremljenost naselja Crne Gore1. 12. 9. 2. Urbanizacija i opremljenost naselja primorske regije1. 12. 9. 3. Urbanizacija i opremljenost naselja središnje regije1. 12. 9. 4. Urbanizacija i opremljenost naselja sjeverne i sjevero-

istočne regije1. 12. 10. Urbanizacija i ograničenja u razvoju 1. 12. 11. Razvoj saobraćaja i urbanizacija 1. 12. 12. Ekonomski aspekt i urbanizacije

1. 12. 12. 1. Mjere za podršku razvojne strategije turizma i urba-nizacije

1. 12. 13. Ublažavanje regionalnih razlika i urbanizacija 1. 12. 14. Urbanizacija i konflikti u korišćenju prostora1. 12. 15. Urbanizacija i društvene djelatnosti1. 12. 16. Održivi gradovi u Crnoj Gori u XXI vijeku

1. 12. 16. 1. Naselja u Crnoj Gori, površine izgrađenih struktura i planirane površine

1. 12. 16. 2. Mreža naselja i prostorni procesi u Crnoj Gori1. 12. 16. 3. Gradovi i održivi razvoj1. 12. 16. 4. Umjesto zaključka

1. 13. Ciljevi i projekcije urbanizacije1. 14. Tendencije kod kretanja razmještaja stanovništva u prostoru1. 15. Redistributivna demografsko-populaciona politika

1. 15. 1. Neravnomjernost u razmještaju stanovništva Crne Gore na po-četku trećeg milenijuma

1. 15. 2. Neki pokušaji primjene redistributivne demografsko-populacio-ne politike

1. 15. 3. Redistributivna populaciona politika kao komponenta prostorne politike

1. 15. 4. Mogući model redistributivne populacione politike u Crnoj GoriLiteratura

II PRIRODNE PROMJENE I ZDRAVLJE I ŽIVLJENJE2. Božidar Bojović, PRIRODNE PROMJENE STANOVNIŠTVA

2. 1. Kratka demografska istorija Crne Gore



2. 2. Pregled kretanja stanovništva od 1523. do 2003. godine2. 2. 1. Indeks porasta stanovništva u Crnoj Gori

2. 3. Prirodne promjene stanovništva2. 3. 1. Rađanje – natalitet

2. 3. 1. 1. Kretanje i projekcije nataliteta u svijetu 2. 3. 1. 2. Kretanje i perspektive nataliteta u Crnoj Gori 2. 3. 1. 3. Živorođeni u braku i van braka2. 3. 1. 4. Živorođeni uz stručnu pomoć2. 3. 1. 5. Rađanje djece sa malom tjelesnom težinom2. 3. 1. 6. Projekcija nataliteta u Crnoj Gori

2. 3. 2. Plodnost – fertilitet2. 3. 2. 1. Kretanje i projekcija fertiliteta u svijetu2. 3. 2. 2. Kretanje i perspektive fertiliteta u Crnoj Gori2. 3. 2. 3. Karakteristike starosnog modela fertiliteta2. 3. 2. 4. Prosječna starost žena pri rađanju2. 3. 2. 5. Živorođeni po redu rođenja2. 3. 2. 6. Projekcija fertiliteta u Crnoj Gori

2. 3. 3. Umiranje – mortalitet 2. 3. 3. 1. Mortalitet u Crnoj Gori

2. 3. 4. Prirodni priraštaj2. 3. 4. 1. Prirodni priraštaj u Crnoj Gori 2. 3. 4. 2. Vitalni indeks 2. 3. 4. 3. Projekcija prirodnog priraštaja u Crnoj Gori

2. 3. 5. Pokazatelji bračnosti stanovništva2. 3. 5. 1. Bračna struktura stanovništva Crne Gore2. 3. 5. 2. Sklopljeni brakovi2. 3. 5. 3. Nivo razvedenosti brakova2. 3. 5. 4. Porodica prema tipu i broju djece u Crnoj Gori

2. 3. 6. Zbirni pregled pokazatelja prirodnih promjena stanovništva sa projekcijom do 2050. godineOsnovne karakteristike porodice

2. 3. 7. Suštinski problemi u kretanju prirodnih promjena stanovništva Crne Gore 1948–2008. 2. 3. 7. 1. Negativne tendencije prirodnih kretanja2. 3. 7. 2. Pozitivne tendencije u prirodnim kretanjima 2. 3. 7. 3. Identifikacija faktora (uzroka) koji su uticali na pri-

rodne promjene stanovništva2. 3. 7. 4. Zaključak

2. 3. 8. Program demografskog oporavka 2. 3. 8. 1. Glavni ciljevi2. 3. 8. 2. Mjere oporavka

Literatura

311

3. Novo Vujošević, SOCIOEKONOMSKI UZROCI SMANJENJA (POVEĆANJA) NATALITETA 3. 1. Metodološke napomene (metodološka polazišta)

3. 1. 1. Održivi razvoj3. 1. 2. Jasno određenje prioriteta u razvoju3. 1. 3. Demografski razvoj i populaciona politika3. 1. 4. Usklađivanje mjera ekonomske, socijalne i populacione politike3. 1. 5. Neophodnost posmatranja nataliteta u procesu promjena3. 1. 6. Identifikacija uzroka

3. 2. Patrijarhalno društvo u Crnoj Gori i njegov odnos prema natalitetu3. 2. 1. Društveno-srodničko grupisanje u patrijarhalnom društvu3. 2. 2. Uticaj patrijarhalnog grupisanja na natalitet, na reprodukciju sta-

novništva3. 3. Transformacija patrijarhalnog u savremeno

3. 3. 1. Slabljenje patrijarhalnog „omotača” porodice3. 3. 2. Redukcija porodičnih funkcijа

3. 3. 2. 1. „Atomizacija” porodice (domaćinstva)3. 4. Stavovi ispitanika o broju djece u porodici3. 5. Planska porodica (planiranje poroda)3. 6. Emancipacija žene i natalitet

3. 6. 1. Emancipacija u porodici3. 6. 2. Zapošljavanje žene kao vid njene emancipacije

3. 7. Migracije i natalitet3. 7. 1. Odlazak u inostrane zemlje3. 7. 2. Regionalne migracije3. 7. 3. Migracije selo – grad

3. 8. Devijantna ponašanja3. 9. Društvena kriza i natalitet3. 10. Socijalno raslojavanje3. 11. Ostaci patrijarhalne svijesti

3. 11. 1. Negativno trošenje slobodnog vremena3. 12. Sumiranje uzroka3. 13. Kreiranje adekvatnih mjera u cilju prevazilaženja negativnih uticaja na na-

talitet3. 13. 1. Ravnomjerni regionalni razvoj3. 13. 2. Revitalizacija sela i poljoprivrede3. 13. 3. Činjenička podloga mjera socijalne i populacione politike3. 13. 4. Pretpostavke zdravog društva3. 13. 5. Kako zaustaviti i preusmjeriti neke negativne tendencije u pravil-

nosti promjenaLiteratura

4. Miloš Banićević, UTICAJ MATERIJALISTIČKE KULTURE NA STANjE PO-RODICE I RAZVITAK STANOVNIŠTVALiteratura



5. Saša Raičević, REPRODUKTIVNO ZDRAVLJE5. 1. Planiranje porodice i kontrola rađanja 5. 2. Kontracepcija ritma ili periodična apstinencija

5. 2. 1. Prekinut odnos (coitus interuptus)5. 2. 2. Barijerne metode5. 2. 3. Hormonska oralna kontracepcija

5. 3. Abortus5. 4. Reproduktivno zdravlje u Crnoj Gori5. 5. ZaključakLiteratura

6. Novica Vujošević, ZDRAVLJE I ŽIVLJENJE 6. 1. Determinante zdravlja

6. 1. 1. Broj i rast stanovništva, polna i dobna struktura6. 1. 2. Dobna struktura6. 1. 3. Očekivano trajanje života6. 1. 4. Bračno stanje6. 1. 5. Natalitet6. 1. 6. Fertilitet ženskog stanovništva6. 1. 7. Smrtnost6. 1. 8. Smrtnost odojčadi 6. 1. 9. Prirodni priraštaj6. 1. 10. Nacionalna i vjerska pripadnost6. 1. 11. Pismenost i obrazovni nivo6. 1. 12. Zaposlenost i zarade6. 1. 13. Zaštita životne sredine6. 1. 14. Voda za piće6. 1. 15. Kontrola zdravstvene ispravnosti životnih namirnica i predmeta

opšte upotrebe6. 1. 16. Obolijevanje stanovništva

6. 2. Bolnička služba6. 3. Stomatološka zdravstvena zaštita 6. 4. Zdravstvene ustanove i zdravstveni radnici

6. 4. 1. Zdravstveni radnici i zdravstveni saradnici6. 5. Finansiranje6. 6. Zdravlje i življenje u budućnosti6. 7. Strateške smjernice na unapređenju zdravlja i življenja6. 8. Ciljevi u unapređenju zdravlja i življenja6. 9. ZaključakLiteratura

313

III POPULACIJA I POJEDINAC U DRUŠTVENOM SISTEMU TEHNOLOGIJE VLASTI

7. Slobodan Vukićević, KOMPETITIVNOST I TEHNOLOGIJA VLASTI SA STANOVIŠTA POLOŽAJA POJEDINCA I PORODICE I CRNOGORSKOM DRUŠTVU7. 1. Teorijski pristup: sociološki pojam kompetitivnosti7. 2. Progres, demokratija i kompetitivnost7. 3. Institucije – ključna varijabla razvoja7. 4. Tržište i kompetitivnost7. 5. Moralna kontrola i kompetitivnost7. 6. Socijalni kapital i kompetitivnost7. 7. Društvena patologija i kompetitivnost7. 8. Demografski razvoj u kontekstu društvenog razvoja7. 9. Populacija i pojedinac u društvenom sistemu tehnologije vlasti u Crnoj Gori7. 10. Društvo-porodica u stavovima građana7. 11. Završna analiza – preporukeLiteratura

8. Goran Ćeranić, FENOMEN SOCIJALNE ISKLJUČENOSTI I KARAKTER KOMPETITIVNOSTI DRUŠTVENOG SISTEMA CRNE GORELiteratura

9. Ljiljana Vujadinović, FENOMEN I POLITIKA STANOVANJA I KOMPETI-TIVNOST DRUŠTVENOG SISTEMA9. 1. Pregled broja stanova za Crnu Goru i opštine: Podgorica, Nikšić, Bijelo Po-

lje i Budva 9. 2. Politika stanovanja u Crnoj Gori9. 3. Prostorni resursi i javna dobra u eri kompetitivnostiLiteratura

10. Tatjana Vujović, KOMPETITIVNOST DRUŠTVENOG SISTEMA I SOCIOPA-TOLOŠKE POJAVE10. 1. Uvod10. 2. Adolescenti kao rizična grupacija u Crnoj Gori10. 3. Porodični faktori rizika za nastanak sociopatoloških pojava10. 4. Maloljetnička delinkvencija u Crnoj Gori10. 5. Epidemiološka slika samoubistava u Crnoj Gori10. 6. Epidemiološka slika upotrebe, zloupotrebe i zavisnosti od psihoaktivnih

supstanci u Crnoj Gori10. 7. Društveni kontekst krize obrazovnog sistema i oblici školskog nasilja10. 8. Epidemiološka slika rasprostranjenosti nasilja u školama u Crnoj Gori10. 9. Mjere prevencije i suzbijanja sociopatoloških pojava10. 10. ZaključakLiteratura



11. Slobodan Zečević, KONFESIONALNA STRUKTURA CRNOGORSKOG DRUŠTVA KAO SOCIJALNI KAPITAL SA STANOVIŠTA KOMPETITIV-NOSTI DRUŠTVENOG SISTEMA CRNE GORE11. 1. Uvod11. 2. Kompetitivnost i socijalni kapital11. 3. Tehnologija vlasti11. 4. Metodološke postavke11. 5. Izvori i analiza podataka11. 6. ZaključakLiteratura

IV URBANIZACIJA, RURALIZACIJA, OBEZ BJE ĐE NJE HRA NE, VO DE MUL TI NA CIO NALNA I MULTI KONFE SI O NAL NA DRŽAVA, OD-NOS PO LO VA I PO LO ŽAJ ŽE NE U CR NOJ GO RI; IDEN TI FI KA CI-JA STANOV NI Š TVA I KUL TUR NI IDEN TI TET; MI GRA CI JE SE LO – GRAD I TRA DI CIO NAL NA AR HI TEK TU RA I ULO GA U SA VRE ME-NOM DOBU

12. Petar Vlahović, NEKE ETNOLOŠKO-ANTROPOLOŠKE ODREDNICE12. 1. Urbanizacija

12. 1. 1. Uvod12. 1. 2. Stanje12. 1. 3. Problemi12. 1. 4. Preporuke

12. 2. Ruralizacija12. 2. 1. Uvod12. 2. 2. Stanje12. 2. 3. Problemi12. 2. 4. Preporuke

12. 3. Etika multinacionalne i multikonfesionalne države12. 3. 1. Uvod12. 3. 2. Stanje12. 3. 3. Problemi12. 3. 4. Preporuke

12. 4. Obezbjeđenje hrane i vode12. 4. 1. Uvod12. 4. 2. Hrana

12. 4. 2. 1. Stanje 12. 4. 2. 2. Problemi12. 4. 2. 3. Preporuke

12. 4. 3. Voda12. 4. 3. 1. Uvod12. 4. 3. 2. Stanje12. 4. 3. 3. Problemi12. 4. 3. 4. Preporuke

315

12. 5. Odnos polova i zapošljavanje 12. 5. 1. Uvod12. 5. 2. Stanje12. 5. 3. Problemi12. 5. 4. Preporuke

12. 6. Položaj žene12. 6. 1. Uvod12. 6. 2. Stanje12. 6. 3. Problemi12. 6. 4. Preporuke

13. Lidija Vujačić, IDENTIFIKACIJA I PROJEKCIJA STANOVNIŠTVA NA KUL-TUROLOŠKOM I ANTROPOLOŠKOM PLANU (ODNOS LOKALNOG, RE-GIONALNOG I GLOBALNOG)13. 1. Uvod13. 2. Kulturni identitet, region (alizacija) i globalizacija, kultura svijeta – teorij-

ski okvir procesa 13. 2. 1. Kulturni (nacionalni) identitet13. 2. 2. Region (onalizacija)13. 2. 3. Globalizacija13. 2. 4. Kultura svijeta

13. 3. Postoji li evropski kulturni identitet? 13. 4. Crna Gora i Evropska unija

13. 4. 1. Stanje i razvojne pretpostavke 13. 4. 2. Mogući problemi13. 4. 3. Mogući pravci razvoja

13. 5. Crna Gora i proces (kulturne) globalizacije13. 5. 1. Stanje i razvojne pretpostavke13. 5. 2. Mogući problemi13. 5. 3. Mogući pravci razvoja

13. 6. Kulturni (nacionalni) identitet u funkciji turističkog imidža Crne Gore13. 6. 1. Stanje i razvojne pretpostavke13. 6. 2. Mogući problemi 13. 6. 3. Perspektive razvoja

13. 7. ZaključakReferenceLiteratura i izvori

14. Simeun Raonić, MIGRACIJE SELO – GRAD I MOGUĆI PRAVCI RAZVOJA BRDSKO-PLANINSKIH NASELjA14. 1. Uvodne napomene14. 2. Migracije selo – grad

14. 2. 1. Demografske posljedice14. 2. 2. Socijalne posljedice14. 2. 3. Ekonomske posljedice14. 2. 4. Prostorne posljedice



14. 3. Ekonomski faktor – primarni faktor raslojavanja i strukturne mijene seo-skog društva14. 3. 1. Deruralizacija14. 3. 2. Deagrarizacija14. 3. 3. Polutani

14. 4. Ruralizacija gradova u drugoj polovini XX vijeka14. 5. Neke karakteristike tranzicionog razdoblja14. 6. Mogući pravci razvoja brdsko-planinskih naselja

14. 6. 1. Infrastrukturna obnova 14. 6. 2. Kadrovi i kvalitet 14. 6. 3. Demografska revitalizacija14. 6. 4. Poljoprivreda i turizam – osnova razvoja brdsko-planinskih naselja

14. 7. Umjesto zaključkaLiteratura Analizirana dokumentacijaStatistička građa

15. Vladislav Ivanović, CRNOGORSKA TRADICIONALNA ARHITEKTURA I NJENA ULOGA U SAVREMENOM DOBU15. 1. Uvod15. 2. Regionalizacija teritorije Crne Gore u kontekstu teme

15. 2. 1. Tipologija tradicionalne varoške i seoske kuće i elementi arhitek-ture15. 2. 1. 1. Tipologija i elementi arhitekture u okviru južne regije15. 2. 1. 2. Tipologija i elementi arhitekture u okviru središnje

regije15. 2. 1. 3. Tipologije i elementi arhitekture u okviru sjeverne regije

15. 3. Stanje i problemi zaštite graditeljskog nasljeđa u Crnoj Gori15. 4. Savremene realizacije i preporuke za građenje

15. 4. 1. Opšte smjernice za gradnju15. 4. 1. 1. Smjernice za zone nove gradnje

15. 4. 2. Pozitivni primjeri odnosa prema kontekstu kao preporuke za gra-đenje15. 4. 2. 1. Realizacije sa prostora primorja (južna regija)15. 4. 2. 2. Realizacije sa prostora središnje regije (karstna oblast

i Zetsko-bjelopavlićka ravnica)15. 4. 2. 3. Realizacije i projekti sa prostora visokih planina (sje-

verna regija) 15. 5. ZaključakLiteratura

Saradnici na potprojektu „Populacioni aspekti”Pregled aktivnosti na potprojektuProjekat „Crna Gora u XXI stoljeću – u eri kompetitivnosti”

ENERGIJA

Ilija Vujošević, PREDGOVOR

1. Vladimir Komnenić, Slobodan Jovanović, NEKI PUTEVI KA ENERGETSKOJ ODRŽIVOSTI1. 1. Uvod1. 2. Uticaj energetike na klimatske promjene i perspektive1. 3. Izdvajanje i skladištenje CO2

1. 3. 1. Fizički postupci1. 3. 2. Hemijski postupci1. 3. 3. Biološki postupci

1. 4. Nuklearna energija1. 4. 1. Tehnički aspekti1. 4. 2. Ekonomski aspekti1. 4. 3. Ekološki aspekti1. 4. 4. Javno mnjenje i politički aspekti1. 4. 5. Nuklearni reaktori danas i sjutra1. 4. 6. Crna Gora i nuklearna opcija

1. 5. Biogoriva1. 6. Vodonična ekonomija1. 7. Sistemi za skladištenje električne energije

1. 7. 1. Baterije1. 7. 2. Elektrohemijski kondenzatori

1. 8. Elektrohemijska industrija u Crnoj Gori i procjena energetskih potreba1. 9. Crna Gora u XXI vijekuLiteratura

2. Goran Sekulić, MOGUĆNOST KORIŠĆENJA HIDROENERGETSKOG PO-TENCIJALA CRNE GORE U NJENOM DALJEM RAZVOJU2. 1. Stepen iskorišćenosti HE potencijala u svijetu i njegov energetski, vodo-

privredni i drugi značaj2. 1. 1. Hidroenergija kao najznačajniji obnovljivi oblik energije u svijetu

2. 2. HE potencijal u Crnoj Gori i njegova energetska valorizacija u velikim i malim HE2. 2. 1. Uvod


2. 2. 2. Teorijski hidroenergetski potencijal glavnih vodotoka2. 2. 3. Tehnički iskoristivi potencijal glavnih vodotoka2. 2. 4. Tehničko iskoristivi potencijal pritoka izučavanih na nivou stu-

dija za izgradnju malih hidroelektrana 2. 2. 5. Tehničko iskoristivi potencijal (Eti) neizučavanih pritoka 2. 2. 6. Preostali tehničko iskoristivi hidroenergetski potencijal na glav-

nim vodotocima i pritokama u Crnoj Gori2. 2. 7. Tehničko iskoristivi potencijal koji se može realizovati sa HE

objektima van granica Crne Gore2. 3. Scenariji izgradnje novih velikih HE do 2025. godine, sa dugoročnom vizi-

jom do kraja XXI vijeka, uključujući i koncept prevođenja dijela voda Ta-re u Moraču2. 3. 1. Uvod 2. 3. 2. Rijeka Piva 2. 3. 3. Rijeka Tara 2. 3. 4. Rijeka Lim 2. 3. 5. Rijeka Ćehotina 2. 3. 6. Rijeka Ibar2. 3. 7. Rijeka Morača2. 3. 8. Integralna rješenja u gornjem slivu Drine

2. 4. Projekcija izgradnje malih HE po vodotocima do 2025. godine, sa dugo-ročnom vizijom do kraja XXI vijeka2. 4. 1. Uvod2. 4. 2. Tehnički – neto iskoristivi potencijal koji se može iskoristiti kod

malih hidroelektrana2. 4. 3. Realno iskoristivi (ostvarivi) potencijal2. 4. 4. Postojeće stanje izgrađenosti malih hidroelektrana2. 4. 5. Perspektiva razvoja malih hidroelektrana

2. 5. Uticaj izgradnje novih HE na sigurnost snabdijevanja električnom energijom 2. 5. 1. Uvod2. 5. 2. Sigurnost snabdijevanja – velike ili male hidroelektrane, dilema

koja to nije2. 5. 3. Mogućnosti izvoza električne energije iz HE2. 5. 4. Zaključak o uticaju izgradnje novih HE na sigurnost snabdijeva-

nja električnom energijom2. 6. Zaključci i preporuke o hidroenergetskom potencijalu Crne Gore Literatura

3. Mićko Radulović, VIŠENAMJENSKO KORIŠĆENJE POSTOJEĆIH I PLANI-RANIH AKUMULACIJA3. 1. Uvod3. 2. Postojeće brane i akumulacije i njihove osnovne karakteristike

3. 2. 1. Brana i akumulacija „Krupac”3. 2. 2. Brana i akumulacija „Slano”3. 2. 3. Brana i akumulacija „Vrtac”

319

3. 2. 4. Brana i akumulacija „Liverovići”3. 2. 5. Brana i akumulacija „Grahovo”3. 2. 6. Brana i akumulacija „Grančarevo” (Bilećko jezero)3. 2. 7. Brana i akumulacija „Mratinje” (Pivska akumulacija)3. 2. 8. Brana i akumulacija „Otilovići”

3. 3. Korišćenje postojećih akumulacija i ocjena funkcionalnog stanja3. 3. 1. Elektroenergetika3. 3. 2. Vodosnabdijevanje

3. 4. Korišćenje projektovanih akumulacija3. 4. 1. Brana i akumulacija za HE „Komarnica”3. 4. 2. Brane i akumulacije za HE na „Morači”

3. 5. Uticaj izgradnje novih velikih i malih hidroelektrana na životnu sredinu3. 5. 1. Velike hidroelektrane (na Morači i Komarnici)

3. 5. 1. 1. Uticaj akumulacija na sociopsihološka ponašanja i or-ganizaciju življenja stanovništva

3. 5. 1. 2. Uticaj akumulacija na promjenu mikroklime3. 5. 1. 3. Uticaj akumulacija na poljoprivredno zemljište i sao-

braćajnice3. 5. 1. 4. Uticaj akumulacija na izmjenu kvaliteta vode3. 5. 1. 5. Uticaj na promjene ekosistema i zaštićene objekte pri-

rode3. 5. 1. 6. Uticaj akumulacija na izmjenu režima podzemnih i

površinskih voda3. 5. 1. 7. Uticaj akumulacija na formiranje klizišta i odrona3. 5. 1. 8. Uticaj akumulacija na kulturno-istorijsko nasljeđe3. 5. 1. 9. Uticaj akumulacija na indukovanu seizmičnost3. 5. 1. 10. Uticaj akumulacija na prostorno-urbanističke namje-

ne u aktuelnim prostornim i urbanističkim planovima3. 5. 1. 11. Uticaj akumulacija na privredni razvoj regiona

3. 5. 2. Male elektrane3. 6. ZaključakLiteratura

4. Ratomir Stanić, Veselin Kovačević, MJESTO I ULOGA FOSILNIH GORIVA U SVIJETU I CRNOJ GORI U XXI VIJEKU4. 1. Uvod4. 2. Kratak pregled sadašnjeg stanja i perspektive energetike uglja u svijetu do

kraja XXI vijeka4. 2. 1. Osnovne karakteristike uglja i podjela4. 2. 2. Rezerve uglja u svijetu4. 2. 3. Proizvodnja uglja4. 2. 4. Tržište uglja

4. 3. Energetski potencijal uglja u Crnoj Gori4. 3. 1. Ležište uglja u pljevaljskom području



4. 3. 2. Kvalitet uglja4. 3. 3. Energetski potencijal Pljevaljskog ugljenog basena sa gravitiraju-

ćim basenima i basena Maoče4. 3. 4. Mogućnost proizvodnje toplotne energije – očekivani efekti4. 3. 5. Potrebe daljih istraživanja4. 3. 6. Beranski ugljeni basen4. 3. 7. Nalazišta treseta

4. 4. Postojeći i planirani kapaciteti proizvodnje uglja u Crnoj Gori4. 4. 1. Postojeći i planirani kapaciteti u pljevaljskom ugljenom područ-

ju4. 4. 2. Ekološki aspekti eksploatacije uglja4. 4. 3. Analiza štetnih uticaja na okolinu 4. 4. 4. Kapaciteti u Beranama

4. 5. Postojeće TE i dugoročne procjene novih TE kapaciteta sa procjenom po-tencijalne gradnje do kraja XXI vijeka

4. 6. Perspektive primjene tehnologija „čistog uglja”4. 7. Kratak pregled sadašnjeg stanja i perspektiva energetike nafte i gasa u svi-

jetu do kraja XXI vijeka4. 8. Potencijalne rezerve nafte i gasa u Crnoj Gori

4. 8. 1. Procijenjene rezerve nafte i gasa4. 9. Projekcija potrošnje nafte i naftnih derivata po sektorima potrošnje (indu-

strija, saobraćaj, ostale kategorije)4. 10. Projekcije uvođenja i potrošnje gasa (prirodni gas, LNG i LPG) do 2025.

godine i dugoročno do kraja XXI vijeka4. 11. Postojeći i planirani skladišni kapaciteti za naftu i gas 4. 12. ZaključakLiteratura

5. Igor Vušanović, Radoje Vujadinović, CRNA GORA U XXI STOLJEĆU U ERI KOMPETITIVNOSTI – ENERGIJA 6–3, 6–3 A5. 1. Proizvodnja toplotne energije u Crnoj Gori5. 2. Projekcije potrošnje toplote do 2025. godine i vizija do kraja XIX vijeka5. 3. Postojeća TE i dugoročne projekcije5. 4. Ekološki aspekti proizvodnje toplote u Crnoj Gori5. 5. Kogeneracija, svijet i dugoročne projekcije do 2030. godine5. 6. Perspektive kogeneracije za snabdijevanjem toplotom u Crnoj Gori

5. 6. 1. Male i mikrokogeneracije5. 7. Uticaj termoenergetike na klimatske promjene

5. 7. 1. Stanje emisija GHG u Crnoj Gori5. 8. Snabdijevanje tečnim gorivima u saobraćaju i ostalim sektorima potrošnje

5. 8. 1. Sadašnje stanje5. 8. 2. Projekcije do 2025. godine5. 8. 3. Vizija do kraja XXI vijeka5. 8. 4. Ekološki aspekti

321

5. 9. Snabdijevanje tečnim naftnim gasom (TNG), tečnim prirodnim gasom (TPG) i prirodnim gasom (PG) u svim sektorima potrošnje5. 9. 1. Sadašnje stanje5. 9. 2. Projekcije do 2025. godine5. 9. 3. Vizija do kraja XXI vijeka5. 9. 4. Kapaciteti za skladištenje i mogući dobavni pravci5. 9. 5. Ekološki aspekti

5. 10. Potencijal i ekonomičnost novih OIE i procjene iskorišćenja do 2025.5. 10. 1. Svjetski trendovi i EU direktive5. 10. 2. Energija sunčevog zračenja5. 10. 3. Energija vjetra5. 10. 4. Biomasa i komunalni otpad5. 10. 5. Geotermalni izvori i korišćenje toplote zemlje

5. 11. Potencijal energetske efikasnosti (EE) u Crnoj Gori5. 11. 1. Indikatori potrošnje energije u Crnoj Gori5. 11. 2. Barijere za poboljšanje EE i potencijali EE po sektorima


6. Zoran Miljanić, ENERGETSKI BILANSI, DISTRIBUTIVNE I PRENOSNE MREŽE, STANJE I PROJEKCIJE RAZVOJA6. 1. Uvod6. 2. Energetski bilansi

6. 2. 1. Opšte o izradi energetskih bilansa6. 2. 2. Bilansi energije u svijetu6. 2. 3. Bilansi energije u Crnoj Gori6. 2. 4. Proizvodnja i potrošnja energije6. 2. 5. Transformacije energije i gubici u prenosu umreženih energenata6. 2. 6. Specifični pokazatelji proizvodnje i potrošnje energije

6. 3. Projekcije energetskog bilansa Crne Gore6. 3. 1. MEDEE metodologija za planiranje energetskih potreba6. 3. 2. Scenariji privrednog i demografskog rasta6. 3. 3. Scenariji rasta potrošnje finalne energije po sektorima do 2025.

godine6. 3. 4. Projekcije potrošnje električne energije do 2025. godine

6. 3. 4. 1. Projekcije snage do 2025. godine6. 3. 4. 2. Napajanje električnom energijom

6. 3. 5. Procjene energetskih bilansa do kraja XXI vijeka6. 4. Stanje i perspektivni razvoj prenosnih i distributivnih mreža do 2025. go-

dine6. 4. 1. Prenosna mreža

6. 4. 1. 1. Stanje prenosne mreže6. 4. 1. 2. Razvoj prenosne mreže

6. 4. 2. Distributivne mreže6. 4. 2. 1. Stanje distributivne mreže



6. 4. 2. 2. Razvoj distributivne mreže6. 4. 3. Modernizacija električnih mreža

6. 4. 3. 1. Prednosti pametnih mreža6. 4. 3. 2. Izazovi pred razvojem pametnih mreža


7. Biljana Đurović, ENERGIJA, ŽIVOTNA SREDINA I KLIMATSKE PROMJENE7. 1. Energija, životna sredina i klimatske promjene

7. 1. 1. Uvod7. 2. Analiza zakonodavstva iz oblasti zaštite životne sredine i klimatskih pro-

mjena vezana za sektor energetike7. 2. 1. Međunarodno zakonodavstvo

7. 2. 1. 1. Konvencija o prekograničnom zagađivanju vazduha na velikim udaljenostima

7. 2. 1. 2. Aktivnosti na sprovođenju Konvencije i Protokola u Crnoj Gori

7. 2. 1. 3. Okvirna konvencija UN o klimatskim promjenama7. 2. 1. 4. Kopenhagenski sporazum7. 2. 1. 5. Aktivnosti na sprovođenju Konvencije, Protokola i

Kopenhagenskog sporazuma u Crnoj Gori7. 2. 1. 6. Konvencija Ujedinjenih nacija o biodiverzitetu7. 2. 1. 7. Konvencija o procjeni uticaja u prekograničnom kon-

tekstu (Espoo konvencija) sa pratećim protokolima7. 2. 1. 8. Ostale međunarodne konvencije

7. 2. 2. Zakonodavstvo Evropske unije7. 3. Međunarodni ugovor o Energetskoj zajednici7. 4. Pregled domaćeg zakonodavstva7. 5. Uticaj Kyoto protokola, post Kyoto klimatskog režima i sistema trgovanja

emisijama CO2 na razvoj elektroenergetskog sektora7. 6. Mogući pravci razvoja Literatura

8. Momir Škopelja, INTEGRACIJA CRNE GORE U ENERGETSKA TRŽIŠTA8. 1. Kratak osvrt na principe funkcionisanja tržišta u različitim energetskim

sektorima8. 2. Reforma elektroenergetskog sektora u Evropi8. 3. Osvrt na privatizacije elektroprivreda u Evropi, a posebno u državama Ju-

goistočne Evrope8. 4. Stanje zakonskih i institucionalnih reformi energetskog, a posebno elek-

troenergetskog sektora Crne Gore8. 5. Strateški značaj javnih usluga u energetskom sektoru i regulativa na po-

dručju zaštite potrošača8. 6. Uloga regulatornog tijela u Crnoj Gori i iskustvo u dosadašnjem funkcio-

nisanju

323

8. 7. Rezultati regulatornog tijela u regulisanju mrežnih usluga i razvoju poten-cijala novih obnovljivih izvora energije

8. 8. Stepen integrisanosti Crne Gore u regionalna tržišta u kontekstu Spora-zuma o formiranju Energetske zajednice

8. 9. Vizija mogućih pravaca daljih energetskih reformi Literatura

Skraćenice i akronimiSaradnici na potprojektu „Energija”Pregled aktivnosti na potprojektuProjekat „Crna Gora u XXI stoljeću – u eri kompetitivnosti”


PITANJA VRIJEDNOSTI

1. Sonja Tomović-Šundić, UVOD

2. Miloš Bešić, PORODICA I PORODIČNE VRIJEDNOSTI U CRNOJ GORI NA-KON PRVE DECENIJE XXI VIJEKA2. 1. Konačna analiza i preporuke

2. 1. 1. Stanje2. 1. 2. Ciljevi

2. 1. 2. 1. Indikatori ostvarenja cilja2. 1. 2. 2. Mjere i instrumenti za ostvarivanje cilja2. 1. 2. 3. Prepreke u ostvarivanju ciljeva

Literatura

3. Bojan Spaić, ETIKA I GRAĐANIN3. 1. Uvodne napomene3. 2. Građanstvo: određenja i teorijske nedoumice3. 3. Tipovi građanstva3. 4. Građanstvo u Crnoj Gori3. 5. Građanska država3. 6. Građanski identitet3. 7. Građanske vrijednosti3. 8. Zaključak

3. 8. 1. Stanje3. 8. 2. Cilj (mogući pravci razvoja)

3. 8. 2. 1. Indikatori ostvarenja cilja3. 8. 2. 2. Mehanizmi za ostvarenje cilja3. 8. 2. 3. Prepreke u realizaciji cilja

Literatura

4. Dušan Krcunović, FILOZOFSKI PRAVCI I XXI VIJEK ETIKA U VREMENU4. 1. Problemsko-istorijski uvod4. 2. Filozofija subjektivnosti

4. 2. 1. Ishodište, razvoj i etičke implikacije pojma subjektivnosti u mo-dernoj filozofiji

4. 2. 2. Prevazilaženje kartezijanskog modela subjektivnosti u savreme-noj filozofiji

325

4. 3. Etika u vremenu4. 3. 1. Etika vrline kao etika u vremenu4. 3. 2. Kako objediniti socijalni kontekst i univerzalnu perspektivu?4. 3. 3. Etika u vremenu i političkom kontekstu


5. Miloš Bešić, CRNA GORA IZMEĐU POSTKOMUNISTIČKE SVJETOVNE RELIGIOZNOSTI, POSTTRANZICIONE RELIGIJSKE RETRADICIONALI-ZACIJE I DEMOKRATSKE DESAKRALIZACIJE5. 1. Uvod5. 2. Istorijski kontekst5. 3. Religija i vrijednosti – evropski kontekst5. 4. Religioznost u Crnoj Gori5. 4. Konačna analiza i preporuke

5. 4. 1. Stanje5. 4. 2. Ciljevi5. 4. 3. Indikatori ostvarivanja cilja5. 4. 4. Mjere i instrumenti za ostvarivanje cilja5. 4. 5. Prepreke u ostvarivanju cljeva

Literatura

6. Pavle Gegaj, BIZNIS ETIKA6. 1. Uvod6. 2. Stanje6. 3. Ciljevi6. 4. Indikatori ostvarenja ciljeva6. 5. Mehanizmi za ostvarenje ciljeva6. 6. Prepreke u realizaciji ciljeva

7. Bojan Spaić, ETIKA I PRAVNI POREDAK7. 1. Uvodne napomene7. 2. Etika, pravni poredak i vrijednosti – metodološke napomene7. 3. Vrijednosti i vrijednosne orijentacije7. 4. Vrijednosti i vrijednosna opredjeljenja7. 5. Temeljne vrijednosti pravnog poretka Crne Gore7. 6. Vrijednosne orijentacije u Crnoj Gori

8. Ivan Vuković, TEMELJNE VRIJEDNOSTI PRAVNOG PORETKA EVROP-SKE UNIJE 8. 1. Uvodna razmatranja8. 2. Problem definisanja evropskog identiteta8. 3. Evropa građana8. 4. Zaključak




8. 4. 2. 1. Indikatori ostvarenja cilja8. 4. 2. 2. Mehanizmi za ostvarenje cilja8. 4. 2. 3. Prepreke u realizaciji cilja

Literatura

9. Olivera Komar, POLITIČKA KULTURA U CRNOJ GORI – POLITIČKO OD-LUČIVANJE GRAĐANA –9. 1. Uvod9. 2. Konceptualni okvir9. 3. Tip političke kulture u Crnoj Gori9. 4. Indeks demokratske kulture9. 5. Zaključak: Vizije razvoja

9. 5. 1. Stanje9. 5. 2. Cilj9. 5. 3. Prepreke u realizaciji cilja

Literatura

10. Aleksandra Leković, ETIKA I POLITIKA10. 1. Uvod10. 2. Etika i politika10. 3. ZaključakLiteratura

11. Olivera Komar, ETIKA I NAUKA11. 1. Uvod11. 2. Osnovni standardi etičkog ponašanja u nauci11. 3. Nauka u Crnoj Gori11. 4. Neophodni uslovi za razvoj nauke u Crnoj Gori11. 5. Zaključak: Vizije razvoja11. 6. Prepreke u realizaciji ciljaLiteratura

12. Uglješa Janković, SOCIJALNA PRAVDA U CRNOJ GORI12. 1. Uvodne napomene12. 2. Socijalna pravda u Crnoj Gori12. 3. Socijalna zaštita12. 4. Prava iz oblasti socijalne zaštite12. 5. Materijalno obezbjeđenje (socijalna pomoć)12. 6. Perspektiva socijalne pomoći (materijalnog obezbjeđenja)12. 7. Korisnici usluga u sistemu socijalne zaštite12. 8. Ustanove socijalne zaštite 12. 9. Reforma sistema socijalne zaštite Crne Gore12. 10. ZaključakLiteratura

327

13. Nataša Ružić, ETIČKI PRINCIPI U CRNOGORSKIM MEDIJIMA – UTOPI-JA ILI OSTVARLJIVA REALNOST?13. 1. Uvod13. 2. Etički principi u crnogorskim medijima13. 3. ZaključakLiteratura

14. Bojan Spaić, BIOETIKA (ETIKA I MEDICINA)14. 1. Uvodne napomene14. 2. Problemi primijenjene etike14. 3. Primijenjena etika u Crnoj Gori14. 4. Bioetika14. 5. Javna politika i biotehnologija14. 6. Pasivnost javnosti u vezi sa problemima bioetike14. 7. Pojedini bioetički problemi14. 8. Transhumanizam (posthumanizam)14. 9. Abortus14. 10. Eutanazija14. 11. Naučni eksperimenti na ljudskom zametku14. 12. Genetski modifikovana hrana14. 13. Ostale oblasti bioetike14. 14. Zaključak


Literatura

15. Gordana Krcunović, ETIKA ČASTI I POŠTENJA15. 1. Uvod15. 2. Pojmovno određenje časti15. 3. Prelaz sa etike časti na etiku individualizma u zapadnoevropskoj kulturi 15. 4. Etika časti u Crnoj Gori u periodu konstituisanja državnosti: moral, obi-

čajno pravo i građansko pravo 15. 5. Marksistička etika u Crnoj Gori; Zamjena herojske priče komunističkom

pričom15. 6. Etička decentralizacija moralne svijesti savremenog crnogorskog društva 15. 7. PreporukеLiteratura

Saradnici na potprojektu „Pitanja vrijednosti”Pregled aktivnosti na potprojektuProjekat „Crna Gora u XXI stoljeću – u eri kompetitivnosti”


KULTURNO OKRUŽENJE

1. Nenad Vuković, KULTURNO OKRUŽENJE

2. Petar Ćuković, KULTURNA IDENTIFIKACIJA DRŽAVE2. 1. Prethodno razmatranje2. 2. Raščaravanje globalnog horizonta; Uvođenje u dinamiku međusobnih de-

terminacija2. 3. Kultura u pogonu identitetskih naracija2. 4. Putevi „modernizacije” crnogorske kulture – između tradicije i modernosti2. 5. Kultura u kontekstu raspada zajedničke države, tranzicijskih procesa i glo-

balizacije2. 6. Umjesto zaključka: perspektiveLiteratura

3. Dragan Bulatović, KULTURNO NASLJEĐE3. 1. Određenje u odnosu na glavni projekat3. 2. Pojam i svojstva baštinstva3. 3. Snimak stanja3. 4. Uzroci sadašnjeg stanja i predlozi mjera3. 5. Nauk za predupređenje 3. 6. Baština vs fetišLiteratura

4. Dragan Bulatović, OČUVANJE I USLOVI KULTURNOG OKRUŽENJA4. 1. Strategija očuvanja i korišćenja baštine 4. 2. Sistematska briga o nasljeđu

4. 2. 1. Obaveze uređenog društva 4. 2. 2. Socijalna praksa

4. 3. Resurs4. 4. Baština kao „zaštićeni proizvod”4. 5. Baština i identiteti4. 6. Predlozi „eksploatacije” baštine: edukativne, ekonomskeLiteratura

5. Dragan Bulatović, VREDNOVANJE KULTURNOG NASLJEĐA5. 1. Shvatanje nasljeđa kao vrijednosti

329

5. 2. Snimak stanja5. 3. Predlozi mjera za rješenje slabosti5. 4. Javno dobro, državna briga i uloga pojedinca5. 5. Mapiranje postojećeg sistema brige o baštini 5. 6. Predlozi projekcijeLiteratura

6. Isidora Damjanović, KULTURA ŽIVLJENJA – SAVREMENA KULTURA6. 1. Uvod6. 2. Sistem kulture 6. 3. Kultura pojedinca 6. 4. Ekonomija individualnog vremena 6. 5. Primarni instrumenti revitalizovanja sistema kulture6. 6. Decentralizacija kulture6. 7. Eko-kultura i kreativna industrija6. 8. ZaključakLiteratura:

7. Ranko Vuković, RAZNOLIKOST KULTURNOG OKRUŽENJA I TRADICIJA – HARMONIZACIJA KULTURNIH RAZLIČITOSTI7. 1. Uvod7. 2. Multikulturna zajednica – osnovni pojmovi

7. 2. 1. Kultura7. 2. 2. Multikulturalizam

7. 3. Crna Gora kao multikulturna zajednica7. 4. Međunarodni standardi u kulturi i saradnja7. 5. Harmonizacija kulturnih različitosti

7. 5. 1. Kulturna politika 7. 5. 2. Elementi kulturne strategije7. 5. 3. Prioriteti u strategiji


8. Goran Sekulović, INTERKULTURALNI DIJALOG 8. 1. Uvod8. 2. Ideja i pretpostavke interkulturalnog dijaloga8. 3. Istorijski razvoj multikulturalizma i interkulturalizma u Crnoj Gori8. 4. Raniji pristupi kulturnoj raznolikosti8. 5. Diverzifikacija nacionalno-konfesionalno-kulturne scene u Crnoj Gori8. 6. Institucionalni okvir omogućavanja, zaštite i podsticanja interkulturalnog

dijaloga u Crnoj Gori8. 7. Programski sadržaji u štampanim i elektronskim medijima u Crnoj Gori

namijenjeni manjinama8. 8. Prostor za interkulturalni dijalog8. 9. Sugestije



8. 9. 1. Kratkoročnog karaktera8. 9. 2. Srednjoročnog karaktera8. 9. 3. Dugoročnog karaktera


9. Zvezdan Vukanović, KULTURA MEDIJA I KULTURA DIJALOGA9. 1. Uvod9. 2. Kratak razvoj crnogorskih medija i komunikacija iz istorijske perspektive9. 3. Interdisciplinarno i holističko pozicioniranje termina i koncepta medijske

kulture, komunikacije, kulture dijaloga i primjena kulture javnog komu-niciranja i dijaloga u medijskoj sferi9. 3. 1. Medijska kultura9. 3. 2. Komunikacija9. 3. 3. Kultura dijaloga9. 3. 4. Primjena kulture javnog komuniciranja i dijaloga u medijskoj sferi

9. 4. Strateško i globalno pozicioniranje ICT konkurentnosti Crne Gore9. 5. Analiza najznačajnijih medijskih parametara potrebnih za konkurentno

funkcionisanje medija u Crnoj Gori9. 5. 1. Podizanje nivoa medijske pismenosti9. 5. 2. Digitalizacija medijskog emitovanja, proizvodnje i distribucije

programa, usluga i proizvoda9. 5. 3. Liberalizacija (deregulacija) medijskog tržišta putem stvaranja

strateških alijansi i green-field investicija poznatih svjetskih me-dija u cilju postizanja veće konkurentnosti i inovativnosti

9. 5. 4. Povećanje tržišne koncentracije u cilju ostvarivanja većeg udjela u tržištu medijskih kompanija

9. 5. 5. Efikasnija umreženost medija, potrošača, korporacija, biblioteka i edukativnih insititucija u Crnoj Gori u odnosu na zemlje okru-ženja i evroatlantski region

9. 5. 6. Intenzivnije korišćenje engleskog jezika u poslovnoj i svakodnev-noj komunikaciji

9. 5. 7. Veće ulaganje u naučnoistraživački rad i medijsko obrazovanje kao i bolja obučenost upravljačkog, PR i novinarskog kadra

9. 5. 8. Uspostavljanje kvalitetnijeg i savremenijeg visokog obrazova-nja u oblasti medija uvođenjem dodatnih medijskih programa na magistarskim i doktorskim studijama, kao i mogućnošću da se predmeti o medijskim studijama, teoriji medija i komunikaci-jama izučavaju u srednjim školama

9. 5. 9. Povećanje prisutnosti međunarodne štampe, stručnih i akadem-skih publikacija u Crnoj Gori

9. 5. 10. Prilagođavanje zakonske medijske regulative svjetskim standar-dima koji podstiču deregulaciju i liberalizaciju medijskog tržišta

9. 5. 11. Insistiranje na stvaranju inovativnijeg, savremenijeg, kvalitet-nijeg programa iz oblasti nauke, kulture, umjetnosti, tehnologi-

331

je, ekologije, smanjenju repriziranja emisija, internacionalizaciji emitovanih vijesti i informacija

9. 5. 12. Razrješenje kompleksne finansijske situacije i efikasno menad-žmentsko i poslovno prestrukturiranje u nekim od najvećih me-dija u Crnoj Gori (RTCG i dnevni list „Pobjeda”)

9. 5. 13. Razvijati programski sadržaj, korišćenje sistema distribucione in-frastrukture u IPTV i kablovskih TV operatera

9. 6. Zaključna razmatranja: Najznačajniji prioriteti za efikasan, uspješan, odr-živ i savremen razvoj kulture medija i dijaloga

Literatura

Saradnici na potprojektu „Kulturno okruženje”Pregled aktivnosti na potprojektuProjekat „Crna Gora u XXI stoljeću – u eri kompetitivnosti”


OBRAZOVANJE

Perko Vukotić, PREDGOVOR

I SINTEZA / KLJUČNE PORUKE1. PODIZANJE INTELEKTUALNOG NIVOA NACIJE 2. OBRAZOVANJE MLADE POPULACIJE

2. 1. Predškolsko, osnovno i srednje obrazovanje 2. 2. Visokoškolsko obrazovanje

3. OBRAZOVANJE I PROFESIONALNI RAZVOJ NASTAVNIKA 3. 1. Inicijalno obrazovanje nastavnika3. 2. Profesionalni razvoj nastavnika

4. CJELOŽIVOTNO OBRAZOVANJE5. OBRAZOVANJE NACIJE ZA IC TEHNOLOGIJE6. INTERNET I OBRAZOVANJE7. OBRAZOVANJE KAO FAKTOR RAZVOJA8. INDIVIDUALNO OBRAZOVANJE9. OBRAZOVANJE I ZDRAVLJE10. OBRAZOVANJE I KULTURA

II AUTORSKI PRILOZI 1. Saša Milić, ZNAČAJ I SPECIFIČNA ULOGA RANOG OBRAZOVANJA

1. 1. Evropska/globalna dimenzija ranog obrazovanja1. 2. Pedagoški značaj razvoja ranog obrazovanja

1. 2. 1. Moralni argumenti 1. 2. 2. Istraživački argumenti1. 2. 3. Ekonomski argumenti

1. 3. Stanje ranog obrazovanja u Crnoj Gori1. 4. Zaključak – okvirne preporukeLiteratura

2. Željko Jaćimović, OSNOVNO OBRAZOVANJE U CRNOJ GORI I MOGUĆI PRAVCI BUDUĆEG RAZVOJA2. 1. Uvod2. 2. Karakteristike osnovnog obrazovanja u Crnoj Gori

333

2. 3. Kontrola kvaliteta obrazovanja i postignuća pojedinca2. 4. Pravci budućeg razvojaLiteratura

3. Vidosava Kašćelan, PROMJENE U GIMNAZIJSKOM OBRAZOVANJU3. 1. Uvod3. 2. Ciljevi promjena u gimnazijskom obrazovanju3. 3. Koncept opšte gimnazije3. 4. Implementacija koncepta opšte gimnazije3. 5. Gimnazije u evropskim zemljama

3. 5. 1. Organizacija i sadržaj maturskog ispita3. 5. 2. Međunarodna matura

3. 6. Zaključna razmatranja3. 7. Zaključci i preporukeLiteratura

4. Zora Bogićević, STRUČNO OBRAZOVANJE U CRNOJ GORI4. 1. Uvod

4. 1. 1. Definisanje koncepta promjena stručnog obrazovanja u Crnoj Gori

4. 1. 2. Ciljevi promjena4. 2. Stručno obrazovanje u Crnoj Gori

4. 2. 1. Institucionalni okvir i organizacija4. 2. 2. Kvalifikacije u stručnom obrazovanju4. 2. 3. Standardi zanimanja4. 2. 4. Obrazovni programi

4. 2. 4. 1. Nastavni planovi 4. 2. 4. 2. Ispiti na završetku obrazovanja4. 2. 4. 3. Praktično obrazovanje

4. 2. 5. Obezbjeđivanje kvaliteta u stručnom obrazovanju4. 2. 6. Udžbenici i nastavna sredstva4. 2. 7. Nastavnici i uprave škola

4. 3. Obrazovanje u Evropskoj uniji4. 4. Zaključci

4. 4. 1. Rezultati reforme stručnog obrazovanja 4. 4. 2. Teškoće 4. 4. 3. Preporuke

Literatura

5. Dragan Radonjić, TRENDOVI I IZAZOVI U VISOKOŠKOLSKOM OBRAZO-VANJU U XXI STOLJEĆU 5. 1. Kontekst5. 2. Savremeni izazovi i trendovi u visokoškolskom obrazovanju

5. 2. 1. Preispitivanje ideje univerziteta i pritisak utilitarističkih ideja 5. 2. 2. Ekspanzija visokoškolskog obrazovanja



5. 2. 3. Tehnološke inovacije i implikacije na visokoškolsko obrazovanje5. 2. 4. Brzina i globalni karakter promjena 5. 2. 5. Internacionalizacija, evropeizacija i globalizacija5. 2. 6. Mobilnost5. 2. 7. Standardizacija, evaluacija i rekognicija

5. 3. Stanje i trendovi u razvoju visokoškolskog obrazovanja u Crnoj Gori5. 3. 1. Istorija i karakteristike reforme visokog obrazovanja u Crnoj Go-

ri u prvoj dekadi XXI vijeka5. 3. 2. Regulatorni okvir i institucionalna infrastruktura 5. 3. 3. Elementi sistema visokog obrazovanja u Crnoj Gori 5. 3. 4. Karakteristični trendovi u visokoškolskom obrazovanju u Crnoj

Gori 5. 3. 5. Implementacija i kritika Bolonjskog procesa u Crnoj Gori

5. 4. Preporuke za unapređenje visokoškolskog obrazovanja u Crnoj Gori5. 4. 1. Kompatibilnost konceptu razvoja5. 4. 2. Strateški pristup razvoju visokog obrazovanja5. 4. 3. Povećanje dostupnosti visokog obrazovanja5. 4. 4. Povećanje i obezbjeđenje kvaliteta5. 4. 5. Povećanje harmonizacije i mobilnosti5. 4. 6. Povećanje usklađenosti sa tržištem rada5. 4. 7. Fleksibilnost kao komparativna prednost

Literatura

6. Ramo Šendelj, OBRAZOVANJE I INFORMACIONO-KOMUNIKACIONE TEHNOLOGIJE6. 1. Značaj informaciono-komunikacionih tehnologija 6. 2. Primjena ICT-a u obrazovanju

6. 2. 1. Uticaj ICT-a na obrazovni proces6. 3. Stanje i trendovi promjene ICT-a u obrazovanju u svijetu6. 4. Integracija ICT-a u obrazovni sistem

6. 4. 1. Integracija ICT-a u osnovno obrazovanje6. 4. 2. Integracija ICT-a u srednje škole6. 4. 3. Integracija ICT-a u sistem visokog obrazovanja6. 4. 4. Integracija ICT-a u obrazovni sistem osoba sa posebnim potrebama6. 4. 5. Integracija ICT-a u neformalno i informalno obrazovanje

6. 5. Stepen integracije ICT-a u obrazovni sistem Crne Gore6. 5. 1. Realizacija ciljeva definisanih strategijom uvođenja ICT-a iz 2003.

i 2009. godine6. 5. 2. Odnos stepena integracije ICT-a u obrazovni sistem Crne Gore

prema evropskim standardima6. 6. Pretpostavke za budući razvoj i primjenu ICT-a u obrazovanju

6. 6. 1. Web 17.06. 6. 2. Personalizovano i elektronsko učenje6. 6. 3. Uvijek dostupno znanje6. 6. 4. Elektronsko podučavanje

335

6. 7. Pravci primjene ICT-a u obrazovnom sistemu Crne Gore6. 8. ZaključakLiteratura

7. Dušanka Popović, INDIVIDUALIZACIJA U NASTAVI7. 1. O individualizaciji 7. 2. Individualizacija vaspitno-obrazovnog procesa u Crnoj Gori – mogućno-

sti i stvarna primjena7. 2. 1. Obrazovni programi za devetogodišnju osnovnu školu i opštu gi-

mnaziju 7. 2. 2. Proces učenja/nastave 7. 2. 3. Izborni predmeti u trećem ciklusu i fakultativna nastava7. 2. 4. Obuka nastavnika za primjenu reformskih rješenja (princip indi-

vidualizacije)7. 3. Iskustva drugih zemalja7. 4. Zaključci i preporuke

7. 4. 1. PreporukeLiteratura

8. Vidosava Kašćelan, INKLUZIVNO OBRAZOVANJE KAO VODEĆI PRINCIP OBRAZOVANJA ZA SVE8. 1. Uvod8. 2. Inkluzivno obrazovanje 8. 3. Inkluzivna škola8. 4. Globalni kontekst inkluzivnog obrazovanja8. 5. Inkluzivno obrazovanje u Crnoj Gori

8. 5. 1. Konceptualni kontekst8. 5. 2. Implementacija inkluzivnog obrazovanja

8. 6. Zaključci i preporukeLiteratura

9. Tatjana Novović, POLOŽAJ I PERSPEKTIVE DJECE SA SMETNJAMA/TEŠ-KOĆAMA U RAZVOJU U REDOVNOM OBRAZOVNOM SISTEMU9. 1. Uvod9. 2. Principi inkluzivnog obrazovanja9. 3. Inkluzivno obrazovanje u drugim sredinama 9. 4. Naša dosadašnja iskustva (1998–2008)9. 5. Strategija inkluzivnog obrazovanja u Crnoj Gori (2008–2012)

9. 5. 1. Šta sadrži Strategija?9. 5. 2. Od vizije ka konkretnim koracima, ili šta je od projektovanog re-

alizovano i započeto9. 6. Izazovi i prepreke9. 7. Zaključci i preporukeLiteratura



10. Saša Milić, INICIJALNO OBRAZOVANJE NASTAVNOG KADRA U CRNOJ GORI10. 1. Evropska i globalna dimenzija visokoškolskog obrazovanja nastavnog kadra10 2. Teorijski značaj visokoškolskog obrazovanja nastavnog kadra10. 3. Visokoškolsko obrazovanje nastavnog kadra u Crnoj Gori10. 4. Zaključak 10. 5. Okvirne preporuke za visokoškolsko obrazovanje nastavnog kadra

Kratkoročni zadaci Dugoročni zadaci

Literatura

11. Dušanka Popović, PROFESIONALNI RAZVOJ I PROMIJENJENE ULOGE NASTAVNIKA11. 1. O profesionalnom razvoju i ulogama nastavnika 11. 2. Profesionalni razvoj nastavnika u Crnoj Gori

11. 2. 1. Sistem profesionalnog razvoja nastavnika u Crnoj Gori11. 3. Profesionalni razvoj nastavnika – iskustva drugih zemalja11. 4. Zaključci i preporukeLiteratura

12. Zorica Minić, PSIHOLOŠKI ASPEKTI UČENJA/NASTAVE12. 1. Uvod12. 2. Predškolsko vaspitanje i obrazovanje12. 3. Škola

12. 3. 1. Položaj onoga koji uči 12. 3. 2. Položaj onih koji podučavaju

12. 4. „Duh vremena”12. 5. Razvoj kritičkog mišljenja12. 6. Zaključci i preporukeLiteratura

13. Katarina Popović, POLITIKA I STRATEGIJA OBRAZOVANJA ODRASLIH U CRNOJ GORI I EVROPSKE RAZVOJNE TENDENCIJE13. 1. Uvod13. 2. Kontekst – reforme i aktuelno stanje u oblasti obrazovanja odraslih u Cr-

noj GoriLegislativa i nadležnosti, uključujući i finansiranjeDokumenta, propisi, planoviSocijalno partnerstvoInstitucije-provajderiProfesionalizacija i kadroviRealizovani projekti i primjeri dobre prakseEvaluacije, studije13. 2. 1. Strateško-politički okvir

337

13. 2. 1. 1. Knjiga promjena obrazovnog sistema Republike Crne Gore (2001)

13. 2. 1. 2. Zakon o obrazovanju odraslih iz 2002. godine i Op-šti zakon o obrazovanju i vaspitanju

13. 2. 1. 3. Strategija obrazovanja odraslih za Crnu Goru 2005–2015. godine

13. 2. 1. 4. Plan obrazovanja odraslih za 2006–2010. godinu13. 2. 1. 5. Strategija razvoja stručnog obrazovanja u Crnoj Gori

2010–2014. godine13. 3. Obrazovanje odraslih u EU – strateško-politički okvir

13. 3. 1. Komunikacija EU komisije – obrazovanje odraslih: Nikada nije kasno za učenje (2006)

13. 3. 2. Akcioni plan EU za učenje odraslih; Uvijek je dobro vrijeme za učenje (2007)

13. 3. 3. Lisabonska strategija (2000)13. 3. 4. Strategija „EU 2020” (2009/2010)13. 3. 5. Confintea VI – Belemski okvir za akciju (2009)

13. 4. Metodološki pristup13. 5. Obrazovanje odraslih – Crna Gora i EU 13. 6. Kontekst i polazne osnove13. 7. Koncepcija i filozofija cjeloživotnog učenja i obrazovanja odraslih13. 8. Principi obrazovanja odraslih i cjeloživotnog učenja13. 9. Cilj, zadaci i prioriteti obrazovanja odraslih13. 10. Pojedini aspekti i područja obrazovanja odraslih13. 11. Rezimiranje osnovnih rezultata komparacije13. 12. PreporukeLiteratura

14. Vlado A. Lubarda, AMERIČKI SISTEM OBRAZOVANJA I KARAKTERISTI-KE NJEGOVOG RAZVOJA, SA PREPORUKAMA ZA OBRAZOVANJE U CR-NOJ GORI DO 2030. 14. 1. Uvod14. 2. Predškolsko obrazovanje14. 3. Osnovno obrazovanje

14. 3. 1. Osnovna škola14. 3. 2. Niža srednja škola14. 3. 3. Neformalno obrazovanje14. 3. 4. Obrazovanje djece sa posebnim potrebama

14. 4. Srednje obrazovanje14. 4. 1. Nastavni program14. 4. 2. Srednje stručno obrazovanje14. 4. 3. Vanškolske aktivnosti14. 4. 4. Priprema za koledž

14. 5. Više obrazovanje



14. 6. Visoko obrazovanje14. 6. 1. Državni i privatni univerziteti14. 6. 2. Konkurisanje na univerzitet14. 6. 3. Izbor fakulteta14. 6. 4. Stipendije i studentsko izdržavanje14. 6. 5. Studentski smještaj14. 6. 6. Studenti sa posebnim potrebama14. 6. 7. Programi studija14. 6. 8. Studentska praksa14. 6. 9. Povezanost sa tržištem rada14. 6. 10. Akreditacija fakulteta14. 6. 11. Rangiranje univerziteta14. 6. 12. Nastavni i naučni rad profesora14. 6. 13. Izborna procedura univerzitetskih nastavnika

14. 7. Poslijediplomsko usavršavanje14. 7. 1. Magistarske i doktorske studije14. 7. 2. Postdoktorske studije14. 7. 3. Studije medicine, stomatologije, farmacije, prava i biznisa

14. 8. Doživotno obrazovanje 14. 9. Strateški pravci i ciljevi američkog obrazovanja14. 10. Preporuke za razvoj obrazovanja u Crnoj Gori do 2030. godine

14. 10. 1. Primarno i sekundarno obrazovanje14. 10. 2. Tercijarno obrazovanje14. 10. 3. Poslijediplomsko obrazovanje14. 10. 4. Cjeloživotno učenje

Literatura

15. Milenko Popović, OBRAZOVANJE I PRIVREDNI RAZVOJ CRNE GORE 15. 1. Uvod 15. 2. Uticaj napretka znanja na rast privrede 15. 3. Uticaj obrazovanja na rast privrede

15. 3. 1. Uticaj obrazovanja na stopu rasta privrede Crne Gore 15. 3. 2. Paradoks slabe međuzavisnosti napretka primijenjenog znanja i

nivoa obrazovanja u Crnoj Gori 15. 3. 3. Paradoks nepodudaranja strukture ponude i tražnje kod srednjeg

obrazovanja 15. 4. Kapital obrazovanja i njegova efikasnost 15. 5. Obrazovanje, tri inteligencije i život izvan bruto domaćeg proizvoda 15. 6. Razvoj i obrazovanje za razvoj Literatura

16. Božidar Šišević, OBRAZOVANJE I TRŽIŠTE RADA16. 1. Uvod 16. 2. Opšti pristup obrazovanju i tržištu rada

16. 2. 1. Značaj ljudskog faktora i obrazovanja za razvoj

339

16. 2. 2. Veza između obrazovanja i obuke, tržišta rada i zapošljavanja 16. 2. 3. Kuda idu reforme u obrazovanju u EU i drugim modernim tržiš-

nim privredama?16. 2. 4. Reforme obrazovanja u zemaljama Centralne i Jugoistočne Evrope

16. 3. Tržište rada i obrazovanje u Crnoj Gori – opšte karakteristike i najveći iza-zovi16. 3. 1. Niska zaposlenost i visoka nezaposlenost stanovništva16. 3. 2. Strukturne neusklađenosti ponude i tražnje radne snage16. 3. 3. Očekivane potrebe za radnom snagom i budući izazovi tržišta ra-

da i obrazovanja16. 3. 4. Ekonomija bazirana na znanju – šta to znači u konkretnim crno-

gorskim prilikama16. 4. Zaključak

17. Željko Jaćimović, Zora Bogićević, POVEZIVANJE FORMALNOG OBRAZO-VANJA I NEFORMALNOG I INFORMALNOG UČENJA U CRNOJ GORI17. 1. Uvod17. 2. Formalno obrazovanje i neformalno i informalno učenje17. 3. Obrazovna struktura stanovništva u Crnoj Gori17. 4. Validacija neformalnog i informalnog učenja u Crnoj Gori17. 5. Preporuke

17. 5. 1. Kratkoročni i srednjoročni ciljevi 17. 5. 2. Dugoročni ciljevi

Literatura

18. Zorica Kotri, KULTUROLOŠKI OKVIR NAŠEG OBRAZOVNOG SISTEMA18. 1. Uvod18. 2. Neki aspekti političke kulture 18. 3. Religijska kultura18. 4. Rod i ravnopravnost18. 5. Ekologija u ekološkoj državi18. 6. ZaključakLiteratura

19. Vidosava Kašćelan, OBRAZOVANJE ZA DEMOKRATSKO GRAĐANSTVO I RAZVOJ DEMOKRATSKIH VRIJEDNOSTI19. 1. Uvod19. 2. Evropska i globalna dimenzija obrazovanja za demokratsko građanstvo19. 3. Status predmeta i obrazovanja za demokratsko građanstvo u našem obra-

zovnom sistemu19. 4. Ciljevi nastave/učenja građanskog vaspitanja i obrazovanja19. 5. Implementacija programa građanskog vaspitanja/obrazovanja u naš obra-

zovni sistem19. 6. Evaluacija nastave/učenja građanskog vaspitanja i obrazovanja

19. 6. 1. Eksterna evaluacija stranih eksperata (2008)



19. 6. 2. Istraživanje „Stavovi prema Građanskom vaspitanju/obrazovanju u Crnoj Gori”19. 6. 2. 1. Stavovi nastavnika19. 6. 2. 2. Stavovi učenika19. 6. 2. 3. Stavovi roditelja

19. 6. 3. Istraživanje „Građansko obrazovanje u Jugoistočnoj Evropi”19. 7. Demokratske vrijednosti u školi19. 8. Interkulturalno obrazovanje19. 9. Zaključna razmatranja19. 10. PreporukeLiteratura

20. Perko Vukotić, OBRAZOVANJE I ZDRAVLJE STANOVNIŠTVA20. 1. Uticaj obrazovanja na zdravlje20. 2. Zdravstveno obrazovanje u Crnoj Gori20. 3. Globalne dugoročne perspektive zdravstvene zaštite20. 4. PreporukeLiteratura

Saradnici na potprojektu „Obrazovanje”Pregled aktivnosti na potprojektuProjekat „Crna Gora u XXI stoljeću – u eri kompetitivnosti”

NAUKA I TEHNOLOGIJA

Jovan Mirković, NAUKOM U BUDUĆNOSTGlobalni izazoviNauka u Crnoj Gori Metodologija Teme Inicijative potprojektaDrugi značajni rezultati projektaPerspektive razvojaUmjesto zaključka

I POČECI I RAZVOJ NAUČNOISTRAŽIVAČKIH INSTITUCIJA U CRNOJ GORI

1. Milica Kostić, NAUČNE I NAUČNOISTRAŽIVAČKE RAZVOJNE INSTITU-CIJE CRNE GORE U ISTORIJSKOM TRAJANJU 1. 1. Uvod 1. 2. Hronologija osnivanja i trajanja naučnih i naučnoistraživačkih razvojnih

institucija1. 3. ZaključakLiteratura

II KORIST OD NAUKE1. Nevenka Antović, KORIST OD NAUKE

1. 1. Uvod1. 2. Značaj nauke i koristi koje obezbjeđuje

1. 2. 1. Proces nauke1. 3. Znanje kao ključni resurs razvoja

1. 3. 1. Stanje u Crnoj Gori1. 3. 1. 1. Uočeni problemi

1. 3. 2. Šta učiniti da u Crnoj Gori bude opšteprihvaćen značaj nauke, tehnologije i inovacija?1. 3. 2. 1. Nekoliko mehanizama dostizanja ciljeva



III UTICAJ ZNANJA NA RAZVOJ1. Đuro Kutlača, Ana Radunović-Šebek, Sandra Tinaj, UTICAJ ZNANJA NA RA-

ZVOJ1. 1. Uvod1. 2. Ekonomski rast, strukturne promjene, firma

1. 2. 1. Klasične teorije ekonomskog rasta i strukturne promjene1. 2. 2. Moderne teorije rasta i strukturne promjene

1. 3. Rast i strukturne promjene1. 4. Uloga nauke i tehnologije, preduzetništvo1. 5. Uloga države, razvojne politike1. 6. Dugi talasi1. 7. Otvorena pitanja za nove teorije ekonomskog rasta i strukturne promjene1. 8. Mjerenje tehnološke promjene analizom proizvodne funkcije

1. 8. 1. Ugrađena i neugrađena tehnološka promjena1. 8. 2. Kapitalna opremljenost i zaposlenost – faktori ulaza u analizi teh-

nološke promjene1. 9. Društvo znanja i intelektualni kapital

1. 9. 1. Uvod1. 9. 2. Društvo znanja1. 9. 3. Intelektualni kapital kao indikator uspostavljanja društva znanja

1. 10. Nauka kao izvor znanja1. 10. 1. Obrazovanje i razvoj1. 10. 2. Istraživanje i razvoj i inovacije

Literatura

IV KLJUČNI PRAVCI I INTERDISCIPLINARNOST1. Đuro Kutlača, Jovan Mirković, Sandra Tinaj, KLJUČNI PRAVCI I INTERDIS-

CIPLINARNOST1. 1. Uvod1. 2. Ključni pravci1. 3. Interdisciplinarnost

V BAZNE I PRIMIJENJENE NAUKE1. Nevenka Antović, BAZNE I PRIMIJENJENE NAUKE

1. 1. Uvod1. 2. Bazne i primijenjene nauke – u svijetu

1. 2. 1. Finansiranje istraživanja1. 2. 2. Prioriteti, mjere podrške 1. 2. 3. Ljudski resursi

1. 3. Bazne i primijenjene nauke – u Crnoj Gori1. 3. 1. Prije devedesetih 1. 3. 2. Nakon 2000. godine

1. 3. 2. 1. Finansiranje, istraživački projekti

343

1. 3. 2. 2. Ljudski resursi1. 3. 2. 3. Nekoliko elemenata IR profila Crne Gore

1. 4. Istraživanje kao pokretač razvoja Crne Gore1. 4. 1. Uočeni problemi1. 4. 2. Kako usmjeriti razvoj

1. 4. 2. 1. Mehanizmi dostizanja ciljeva1. 5. ZaključakLiteraturaPrilozi

2. Ognjen Jovićević, IZAZOVI NAUČNOISTRAŽIVAČKOG RADA U MEDICINI2. 1. Uvod2. 2. Finansiranje naučnoistraživačkog rada u medicini u Crnoj Gori2. 3. Prostorni kapaciteti za IR u medicini u Crnoj Gori2. 4. Tehničko-tehnološki kapaciteti2. 5. Ljudski resursi2. 6. Problemi vezani za usavršavanje ljekara2. 7. Indikatori intenziteta naučnoistraživačkog rada2. 8. Međunarodna naučna saradnja2. 9. ZaključakLiteratura

3. Nikša Tadić, PERSPEKTIVE RAZVOJA VISOKIH TEHNOLOGIJA U CRNOJ GORI U XXI VIJEKU3. 1. Uvod3. 2. Nanotehnologije – značaj, trendovi i ciljevi3. 3. Strategija razvoja nanotehnologija na globalnom nivou3. 4. Aktuelno stanje integrisanih poluprovodničkih tehnologija u Crnoj Gori3. 5. Prijedlog osnovnih postulata strategije razvoja visokih tehnologija u Cr-

noj Gori3. 6. ZaključakLiteratura

VI UKLJUČIVANJE CRNE GORE U ERA I DRUGI OBLICI MEĐUNARODNE NAUČNE SARADNJE

1. Bogdan Ašanin, UKLJUČIVANJE CRNE GORE U ERA I DRUGI OBLICI ME-ĐUNARODNE NAUČNE SARADNJE1. 1. Uvod 1. 2. Evropski istraživački prostor1. 3. ZaključakLiteratura

VII UTICAJ ZNANJA NA INOVATIVNOST I ZAPOŠLJAVANJE1. Đuro Kutlača, Sandra Tinaj, NAUKA, INOVATIVNOST I ZAPOŠLJAVANJE

1. 1. Uvod



1. 2. Inovativnost i njen značaj 1. 3. Uticaj inovativnosti na zapošljavanje1. 4. Indeks kompetitivnosti1. 5. Inovativnost i zaposlenost u Crnoj Gori1. 6. Mjere i preporuke za doprinos inovativnosti povećanju zaposlenosti u Cr-

noj Gori1. 7. ZaključakLiteratura

2. Anđelko S. Lojpur, DA LI JE PROBLEM KONKURENTNOSTI SHVAĆEN NA PRAVI NAČIN U OKVIRU „NOVE” RAZVOJNE EKONOMSKE PARADI-GME CRNE GORE?2. 1. Uvodne napomene2. 2. Značaj postizanja i razumijevanja sadržaja konkurentske prednosti za na-

cionalnu ekonomiju 2. 3. Faktori konkurentnosti – nužnost pomjeranja fokusa pažnje2. 4. Iskazivanje i razvojne faze nacionalne konkurentnosti 2. 5. Pregled dostignutog nivoa nacionalne konkurentnosti po zemljama 2. 6. ZaključakLiteratura

3. Dragana Radević, PREDUZETNIČKI UNIVERZITET3. 1. Uvod3. 2. Preduzetništvo i preduzetnik – pojam3. 3. Preduzetništvo kao ključna kompetencija 3. 4. Preduzetničko učenje3. 5. Stvaranje preduzetničkog univerziteta3. 6. Šta je potrebno uraditi?3. 7. Studija slučaja: Univerzitet Arkanzas – kreiranje preduzetničke kulture na

Univerzitetu3. 8. Preduzetnički univerzitet u Crnoj Gori – od sna do jave?3. 9. Zaključak i preporukeLiteratura

VIII ODLUČIVANJE KOJE POČIVA NA ZNANJU1. Jovan Mirković, ODLUČIVANJE BAZIRANO NA ZNANJU

1. 1. Uvod1. 2. Baze znanja 1. 3. Sistemi za podršku odlučivanju (DSS) i ekspertni sistemi (ES)

1. 3. 1. Upotreba ekspertnih sistema1. 3. 2. Primjeri upotrebe ekspertnih sistema1. 3. 3. Zaključak

1. 4. Think-tank centri za podršku u procesu donošenja odluka1. 5. Odlučivanje i nauka u Crnoj Gori

345

1. 5. 1. Naučna pismenost stanovništva kao osnova za racionalno odlu-čivanje

1. 5. 2. IKT kao platforme za transfer znanja i odlučivanje1. 5. 3. Poslovni sektor1. 5. 4. Istraživački centri1. 5. 5. Odlučivanje u organima državne uprave

1. 6. Centar za razvojne politike (CRP) – novo institucionalno rješenje1. 6. 1. Istraživanja za potrebe upravljanja razvojem1. 6. 2. Karakter i područja istraživanja1. 6. 3. Osnivanje, organizacija i funkcionisanje CRP

1. 7. Preporuke 1. 8. ZaključakLiteratura

2. Valerij Borisovič Kudrjavcev, Biljana Stamatović, MODEL UPRAVLJANJA SLOŽENIM DINAMIČKIM SISTEMIMA2. 1. Uvod2. 2. Modeliranje funkcionisanja složenih upravljačkih dinamičkih sistema

2. 2. 1. Model SU pri lokalnom karakteru funkcionisanja2. 2. 2. Model SU pri sistemskom karakteru funkcionisanja2. 2. 3. Model SU pri opštem karakteru funkcionisanja

2. 3. Stanje u Crnoj Gori2. 4. PreporukeLiteratura

3. Rade Bojović, NAUKA I POLITIKA3. 1. Osvrt na prošlost

3. 1. 1. Nedostižna nauka3. 1. 2. Nepoželjna nauka3. 1. 3. Afirmacija i marginalizacija nauke

3. 2. Konfuzna sadašnjost i iskušenja budućnosti 3. 2. 1. Politička klasa i nauka3. 2. 2. Futuristička politika

IX INFRASTRUKTURA I UPRAVLJANJE NAUKOM1. Kemal Delijić, INFRASTRUKTURA I UPRAVLJANJE NAUKOM

1. 1. Uvodne napomene1. 2. Infrastruktura, upravljanje i organizacija nauke1. 3. Mogući put razvoja infrastrukture i upravljanja naukom Literatura

X ETIKA U NAUCI I RIZICI1. Bogdan Ašanin, ETIKA U NAUCI I RIZICI

1. 1. Uvod



1. 2. Etika u nauci1. 3. Zaključak Literatura

2. Dušan Krcunović, NAUKA, TEHNOLOGIJA I ETIKA 2. 1. Uvod2. 2. Fa (c)tum nauke i tehnologije

2. 2. 1. Od prometejskog dara… 2. 2. 2. …preko Bekona, do faustovskog pak ta…

2. 3. Subverzija u strukturi moći u doba tehnologije i nauke: antropološke i etičke implikacije2. 3. 1. Kako je tehnologija postala čovjekova „druga priroda”

2. 4. Savremena tehnonauka i tradicionalne etike2. 4. 1. Preispitivanje tradicionalnih etika

2. 5. Pokušaj rješenja: filozofsko-etičko „raščaravanje” svijeta tehnonauke2. 5. 1. Naučnotehnološki „avanturizam” i etika od govornosti

2. 6. ZaključakNapomeneLiteratura

XI FINANSIRANJE1. Kemal Delijić, FINANSIRANJE

1. 1. Uvodne napomene1. 2. Finansiranje

1. 2. 1. Osnovne informacije o finansiranju naučnoistraživačke djelat-nost u EU i svijetu

1. 2. 2. Izvori finansiranja naučnoistraživačke djelatnosti1. 2. 3. Finansiranje naučnoistraživačke aktivnosti u Crnoj Gori

1. 3. Preporuke i zaključciLiteratura

XII LJUDSKI RESURSI1. Kemal Delijić, LJUDSKI RESURSI

1. 1. Uvodne napomene1. 2. Ljudski resursi1. 3. Crnogorski ljudski resursi u nauci i tehnologiji1. 4. Zaključci i preporukeLiteratura

2. Vladimir Božović, KAKO ISKORISTITI POTENCIJAL AKADEMSKE DIJAS-PORE?2. 1. Uvod2. 2. Kako spriječiti ili ublažiti efekte „odliva mozgova”?2. 3. Nacionalna strategija za ublažavanje posljedica odliva stručnjaka

347

2. 3. 1. Uočeni problemi2. 3. 2. Kratkoročni i srednjoročni ciljevi2. 3. 3. Dugoročni ciljevi


XIII ODNOS PRIRODNIH, DRUŠTVENIH I HUMANISTIČKIH NAUKA1. Nevenka Antović, ODNOS PRIRODNIH, DRUŠTVENIH I HUMANISTIČ-

KIH NAUKA1. Odnos prirodnih, društvenih i humanističkih nauka1. 1. Uvod1. 2. Klasifikacija nauka1. 3. Prirodne nauke vs društvene i humanističke nauke – u svijetu

1. 3. 1. Finansiranje i prioriteti1. 3. 2. Ljudski resursi

1. 4. Društvene i humanističke nauke vs prirodne nauke – u Crnoj Gori1. 4. 1. Finansiranje, istraživački projekti1. 4. 2. Institucije i ljudski resursi

1. 4. 2. 1. Institucije na kojima se vrše istraživanja iz oblasti pri-rodnih, društvenih i humanističkih nauka

1. 4. 2. 2. Ljudski resursi za razvoj prirodnih, društvenih i hu-manističkih nauka

1. 4. 3. Objavljeni naučni radovi1. 5. Kako popraviti zabrinjavajuće loš položaj prirodnih nauka u Crnoj Gori

1. 5. 1. Uočeni problemi1. 5. 2. Uravnotežen odnos između prirodnih, društvenih i humanistič-

kih nauka1. 5. 2. 1. Ključni mehanizmi za dostizanje ciljeva


XIV INFORMACIONE I KOMUNIKACIONE TEHNOLOGIJE1. Srđan Kadić, INFORMACIONE I KOMUNIKACIONE TEHNOLOGIJE

1. 1. Uvod1. 2. Informaciono-komunikacione tehnologije (IKT)1. 3. IKT – Mjerenje doprinosa razvoju ekonomije i društva

1. 3. 1. IKT – peta uspješna industrijska revolucija1. 3. 2. Doprinos IKT-a rastu bruto društvenog proizvoda1. 3. 3. IKT i pismenost u XXI vijeku1. 3. 4. Zaključna razmatranja o doprinosu IKT-a rastu BDP-a

1. 4. Analiza stanja IKT-a u Crnoj Gori1. 4. 1. Mobilna telefonija1. 4. 2. Internet i upotreba računara



1. 4. 3. e-Vlada1. 4. 4. IKT inkubatori

1. 5. Strateški ciljevi razvoja IKT-a u Crnoj Gori1. 5. 1. Uočeni problemi – razvojna šansa1. 5. 2. Strateški ciljevi 1. 5. 3. Mehanizmi ostvarenja ciljeva


XV POLJOPRIVREDA I BIOLOŠKA ISTRAŽIVANJA JADRANSKOG MORA

1. Miomir Jovanović, POLJOPRIVREDA I HRANA U ERI KOMPETITIVNOSTI1. 1. Uvod1. 2. Ocjena stanja i ciljevi poljoprivrede u periodu do 2015. godine1. 3. Ocjena stanja u oblasti biotehnologije 1. 4. Ciljevi razvoja poljoprivrede u periodu do 2025. godine1. 5. ZaključakLiteratura

2. Aleksandar Joksimović, BIOLOŠKA ISTRAŽIVANJA JADRANSKOG MORA, STANJE, PERSPEKTIVE I PRAVCI RAZVOJA2. 1. Uvod2. 2. Ribarstveno-biološki resursi Crne Gore

2. 2. 1. Morsko ribarstvo2. 2. 2. Marikultura

2. 3. Pravci razvoja do 2015. godine i dalje2. 4. ZaključciIndikatoriLiteratura

XVI BIOTEHNOLOGIJA1. Sergej Đuranović, BIOTEHNOLOGIJA U XXI VIJEKU

1. 1. Uvod1. 2. Nastavak razvoja započetog krajem XX vijeka1. 3. Genomski inženjering kao osnov za dalji razvoj1. 4. Zaključak Literatura

2. Miodrag Grbić, GENOMIKA I MOLEKULARNA BIOLOGIJA KAO OSNOVA ZA TEHNOLOGIJE BUDUĆNOSTI: MOGUĆNOSTI RAZVOJA I GLOBAL-NA PERSPEKTIVA2. 1. Uvod2. 2. Perspektive razvoja genomike u Crnoj Gori2. 3. Uočeni problemi i načini njihovog rješavanja

349

2. 4. Zaključak i preporuke

3. Ivana Đuretić, CRNA GORA KAO MEĐUNARODNI CENTAR BIOMEDI-CINSKIH NAUKA U XXI VIJEKU 3. 1. Uvod3. 2. Stanje i pravci biomedicinskih istraživanja u svijetu3. 3. Plan razvoja biomedicinskih istraživanja u Crnoj Gori

3. 3. 1. Izgradnja akademskih i naučnih ljudskih resursa3. 3. 2. Privlačenje strane farmaceutske industrije3. 3. 3. Izgradnja modernog instituta za biomedicinska istraživanja na

crnogorskom području3. 4. Zaključak

XVII NAUKA I MLADI1. Radovan Ognjanović, NASTAVNI PREDMETI PRIRODNIH NAUKA U

OSNOVNOJ ŠKOLI I GIMNAZIJI1. 1. Uvod1. 2. Status predmeta prirodnih nauka1. 3. Opremljenost školskih kabineta prirodnih nauka1. 4. Strategija nastavnih predmeta prirodnih nauka1. 5. PrijedloziLiteratura

2. Ivana Vujović, NAUKA I MLADI U ERI KOMPETITIVNOSTI2. 1. Uvod2. 2. Analiza stanja

2. 2. 1. Analiza pravnog okvira – Zakonodavni okvir za unapređenje da-rovitosti i nadarenosti

2. 2. 2. Analiza rezultata PISA istraživanja2. 2. 2. 1. Rezultati PISA testa pokazuju da su naši srednjoškol-

ci u domenu naučne i tehničke pismenosti, nažalost, među posljednjima u Evropi.

2. 2. 2. 2. Rezultati na državnim i međunarodnim takmičenjima2. 2. 3. Analiza formalnog sistema naučnog obrazovanja

2. 2. 3. 1. Problemi u infrastrukturi i organizaciji2. 2. 3. 2. Pad interesovanja mladih za prirodne nauke2. 2. 3. 3. Smanjenje fonda časova2. 2. 3. 4. Odliv mozgova

2. 2. 4. Analiza vannastavnih oblika naučnog opismenjavanja2. 2. 4. 1. Vannastavni oblici edukacije mladih2. 2. 4. 2. Nauka u medijima2. 2. 4. 3. Nauka u društvu

2. 2. 5. Analiza rezultata Flesh Eurobarometra za Crnu Goru2. 2. 5. 1. Buduće zanimanje



2. 2. 5. 2. Interes za nauku i tehnologiju2. 2. 5. 3. Mišljenje o nauci i tehnologiji2. 2. 5. 4. Upoznatost sa novim istraživanjima i zabrinutost za

zdravstvene rizike2. 3. Zaključak i prijedlog mjera za unapređenje PreporukeLiteratura

3. Ivana Živaljević, MEĐUNARODNA MOBILNOST MLADIH ISTRAŽIVAČA I STUDENATA3. 1. Uvod3. 2. Stanje i perspektive

3. 2. 1. Informisanost studenata o aktuelnim stipendijama3. 2. 2. Finansijska sredstva3. 2. 3. Podrška ili pomoć od strane matičnog fakulteta3. 2. 4. Vizne procedure3. 2. 5. Jezička barijera3. 2. 6. Komplikovane administrativne procedure3. 2. 7. Otuđenje

3. 3. Zaključak

4. Aleksandar Dajković, MEĐUNARODNE ORGANIZACIJE I MOBILNOST MLADIH ISTRAŽIVAČA I STUDENATA4. 1. Uvod4. 2. IAESTE Crna Gora4. 3. MoMSIC4. 4. EESTEC LC Podgorica4. 5. ELSA Crna Gora4. 6. Zaključak

XVIII NAUKA I TEHNOLOGIJA – REZIMENauka i tehnologija – Rezime

Izvodi iz foto-dokumentacijeLista akronimaSaradnici na potprojektu „Nauka i tehnologija”Pregled aktivnosti na potprojektuProjekat „Crna Gora u XXI stoljeću – u eri kompetitivnosti”

PREGLED AKTIVNOSTI NA PROJEKTU

• Autorski tim

• Po potprojektima– Životna sredina i održivi razvoj– Ekonomski razvoj – Integracija u evropske i evroatlantske strukture– Izgradnja i funkcionisanje države– Populacioni aspekti– Energija– Pitanja vrijednosti– Kulturno okruženje – Obrazovanje – Nauka i tehnologija

AUTORSKI TIMRasprave autorskog tima: – 21. novembar 2008. godine– 14. januar 2009. godine– 18. februar 2009. godine– 23. mart 2009. godine– 29. april 2009. godine– 3. jun 2009. godine– 1. jul 2009. godine– 2. septembar 2009. godine– 7. oktobar 2009. godine– 2. novembar 2009. godine– 2. decembar 2009. godine– 29. decembar 2009. godine– 3. februar 2010. godine– 15. i 23. februar 2010. godine (proširena sa saradnicima na Projektu)– 3. mart 2010. godine– 1. april 2010. godine– 9. i 10. maj 2010. godine– 5. i 6. jun 2010. godine– 26. i 27. jun 2010. godine– 25. avgust 2010. godine

Javna rasprava o radnoj verziji dokumenta Crna Gora u XXI stoljeću – u eri kom-petitivnosti:

– 7. jul 2010. godine

POTPROJEKTI

ŽIVOTNA SREDINA I ODRŽIVI RAZVOJRasprave saradničkog tima na potprojektu: – 27. maj 2009. godine– 2. jul 2009. godine– 4. septembar 2009. godine– 14. septembar 2009. godine – 23. oktobar 2009. godine– 18. decembar 2009. godine – 28. januar 2010. godine – 31. mart 2010. godine– 16. april 2010. godine – 26. april 2010. godine

Uvodna javna rasprava: – 21. septembar 2009. godine

Završna javna rasprava: – 7. april 2010. godine

EKONOMSKI RAZVOJRasprave saradničkog tima na potprojektu: – 2. jun 2009. godine– 15. avgust 2009. godine– 29. septembar 2009. godine– 29. oktobar 2009. godine– 16. decembar 2009. godine– 19. februar 2010. godine– 6. april 2010. godine

Uvodna javna rasprava: – 15. jul 2009. godine

355


INTEGRACIJA U EVROPSKE I EVROATLANTSKE STRUKTURERasprave saradničkog tima na potprojektu: – 8. jul 2009. godine– 24. jul 2009. godine– 24. avgust 2009. godine– 25. septembar 2009. godine– 30. oktobar 2010. godine– 23. novembar 2010. godine– 27. januar 2010. godine – 5. februar 2010. godine– 12. februar 2010. godine– 22. februar 2010. godine– 1. mart 2010. godine– 8. mart 2010. godine– 15. mart 2010. godine– 22. mart 2010. godine– 29. mart 2010. godine– 5. april 2010. godine– 12. april 2010. godine– 19. april 2010. godine– 26. april 2010. godine


Završna javna rasprava: – 30. mart 2010. godine

IZGRADNJA I FUNKCIONISANJE DRŽAVE CRNE GORERasprave saradničkog tima na potprojektu: – 12. jun 2009. godine– 2. jul 2009. godine – 17. septembar 2009. godine– 23. oktobar 2009. godine– 4. decembar 2009. godine– 14. decembar 2009. godine– 21. decembar 2009. godine– 25. januar 2010. godine

Pregled aktivnosti na projektu


– 30. januar 2010. godine– 17. mart 2010. godine– 6. april 2010. godine



POPULACIONI ASPEKTIRasprave saradničkog tima na potprojektu: – 20. maj 2009. godine– 2. jul 2009. godine– 7. oktobar 2009. godine – 2. decembar 2009. godine– 3. februar 2010. godine

Okrugli sto – prezentacija priloga saradnika: – 4. mart 2010. godine



ENERGIJARasprave saradničkog tima na potprojektu: – 8. jun 2009. godine– 6. jul 2009. godine– 28. septembar 2009. godine– 7. decembar 2009. godine– 1. april 2010. godine

Uvodna rasprava: – 6. jul 2009. godine

Završna rasprava: – 1. april 2010. godine

357

PITANJA VRIJEDNOSTIRasprave saradničkog tima na potprojektu: – 8. jun 2009. godine– 26. novembar 2009. godine – 28. januar 2010. godine– 12. februar 2010. godine– 2. mart 2010. godine– 1. april 2010. godine – 3. maj 2010. godine



KULTURNO OKRUŽENJERasprave saradničkog tima na potprojektu: – 15. jun 2009. godine– 31. avgust 2009. godine– 30. septembar 2009. godine– 20. oktobar 2009. godine – 29. oktobar 2009. godine – 5. novembar 2009. godine – 24. novembar 2009. godine – 8. decembar 2009. godine– 25. decembar 2009. godine – 19. januar 2010. godine– 26. januar 2010. godine – 4. februar 2010. godine – 9. februar 2010. godine – 16. februar 2010. godine – 25. februar 2010. godine – 9. mart 2010. godine – 18. mart 2010. godine– 6. april 2010. godine– 20. april 2010. godine

Uvodna javna rasprava: – 19. jun 2009. godine




OBRAZOVANJERasprave saradničkog tima na potprojektu: – 7. maj 2009. godine– 19. maj 2009. godine– 26. maj 2009. godine – 9. jun 2009. godine– 22. jun 2009. godine– 7. jul 2009. godine– 3. septembar 2009. godine – 24. septembar 2009. godine– 21. oktobar 2009. godine – 11. novembar 2009. godine – 25. novembar 2009. godine– 9. decembar 2009. godine– 16. decembar 2009. godine– 23. decembar 2009. godine– 24. decembar 2009. godine– 13. januar 2010. godine– 21. januar 2010. godine– 22. januar 2010. godine– 5. februar 2010. godine– 11. februar 2010. godine– 4. mart 2010. godine– 12. mart 2010. godine– 21. april 2010. godine


Tematske javne rasprave: – 24. decembar 2009. godine– 21. januar 2010. godine– 11. februar 2010. godine– 4. mart 2010. godine


NAUKA I TEHNOLOGIJARasprave saradničkog tima na potprojektu: – 15. jun 2009. godine – 3, 4. jul 2009. godine

359

– 28, 29. jul 2009. godine– 30. jul–3. avgust 2009. godine– 4, 5. septembar 2009. godine– 9. septembar 2009. godine– 24. septembar 2009. godine– 21. oktobar 2009. godine– 25. novembar 2009. godine– 27. novembar 2009. godine – 3. decembar 2009. godine– 10. decembar 2009. godine– 28. decembar 2009. godine– 20. januar 2010. godine – 25. januar 2010. godine – 1. februar 2010. godine – 4. februar 2010. godine – 15. februar 2010. godine – 19. februar 2010. godine – 26. mart 2010. godine – 3, 4. april 2010. godine – 23. april 2010. godine – 24, 25. april 2010. godine – 20. maj 2010. godine



Seminar: Ide li Crna Gora ka društvu znanja? – MPIN, 29. 7. 2009. godine

Seminar: Kako uraditi strategiju? Teorija vs. Praksa, – Petrovac, 2. 8. 2010. godine

International Workshop on Science and Society, – Miločer, 4–5. 9. 2009. godine


UČESNICI U PROJEKTU

• Autorski tim• Saradnici na potprojektima

AUTORSKI TIM

• Akademik Momir Đurović, rukovodilac i koordinator Projekta• Prof. dr Mihailo Burić, rukovodilac potprojekta Životna sredina i održivi razvoj• Prof. dr Gordana Đurović, rukovodilac potprojekta Integracija u evropske i evro-

atlantske strukture• Prof. dr Jovan Mirković, rukovodilac potprojekta Nauka i tehnologija• Akademik Mijat Šuković, rukovodilac potprojekta Izgradnja i funkcionisanje

države• Prof. dr Sonja Tomović-Šundić, rukovodilac potprojekta Pitanja vrijednosti• Akademik Petar Vlahović, rukovodilac potprojekta Populacioni aspekti• Prof. dr Ilija Vujošević, rukovodilac potprojekta Energija • Akademik Perko Vukotić, rukovodilac potprojekta Obrazovanje • Prof. dr Veselin Vukotić, rukovodilac potprojekta Ekonomski razvoj • Prof. dr Nenad Vuković, rukovodilac potprojekta Kulturno okruženje

SARADNICI NA POTPROJEKTIMA

Dr Milosav Anđelić, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Crne Gore, Podgorica, ŽSIOR1

Dr Nevenka Antović, vanredni profesor, Prirodno-matematički fakultet, Uni ver zitet Crne Gore, Podgorica, [email protected], NIT2

Dragan Asanović, dipl. inž. metalurgije, Agencija za zaštitu životne sredine, Podgorica, ŽSIOR

Prof. dr Vanja Asanović, Metalurško-tehnološki fakultet, Uni ver zitet Crne Gore, Podgorica, ŽSIOR

Prof. dr Bogdan Ašanin, Medicinski fakultet, Podgorica, [email protected], NIT

Dr Maja Baćović, docent, Ekonomski fakultet, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, [email protected], ER3

Ivana Bajković, dipl. inž. građevine, Republički zavod za urbanizam i pro jektovanje, Podgorica, ŽSIOR

Prof. dr Radovan Bakić, Filozofski fakultet, Nikšić, Univerzitet Crne Gore, PA4

Prim. dr sci med. Todor Baković, viši naučni savjetnik, ERProf. dr Miloš Banićević, Institut za zaštitu majke i deteta RS, Beograd, PAMr Boris Bastijančić, saradnik u nastavi, Fakultet pravnih nauka,

Univerzitet Donja Gorica, Podgorica, [email protected], IIFDCG5

1 Životna sredina i održivi razvoj2 Nauka i tehnologija3 Ekonomski razvoj4 Populacioni aspekti5 Izgradnja i funkcionisanje države Crne Gore

365

Dr Miloš Bešić, docent, Fakultet političkih nauka, Univerzitet Crne Gore, [email protected], PV6

Zora Bogićević, samostalni savjetnik, Ministarstvo prosvjete i nauke Crne Gore, Podgorica, [email protected], O7

Dr Božidar Bojović, vanredni professor, Medicinski fakultet, Podgorica, zma [email protected], PA

Mr Rade Bojović, MEDIA DOO, Podgorica, [email protected], NITDr Zoran B. Bojović, specijalista interne medicine, Dom zdravlja Žabljak,

zi [email protected], PADr Vladimir Božović, docent, Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet

Crne Gore, Podgorica, [email protected], NIT

Dr Dragan J. Bulatović, docent, Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu, [email protected]; [email protected], KO8

Miodrag Burzan, dipl. inž. arhitekture, Podgorica, ŽSIORDr Dražen Cerović, docent, Pravni fakultet, Univerzitet Crne Gore,

Podgorica, [email protected], IIFDCGMr Goran Ćeranić, saradnik u nastavi, Filozofski fakultet, Nikšić,

Univerzitet Crne Gore, [email protected], PAMr Petar Ćuković, istoričar umjetnosti, Podgorica, [email protected],

KOProf. dr Besim Ćulahović, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Sa rajevu,

besim. [email protected], ERAleksandar Dajković, IAESTE Crna Gora, Podgorica,

adajkovic@yahoo. com, NITDr Biljana Damjanović- docent, Metalurško-tehnološki fakultet, Univerzitet-Vratnica, Crne Gore, Podgorica, ŽSIORMr Isidora Damjanović, Centar savremene umjetnosti Crne Gore, Podgorica,

[email protected], KOProf. dr Kemal Delijić, Metalurško-tehnološki fakultet, Univerzitet Crne

Gore, Podgorica, [email protected], NITDr Miroslav Doderović, docent, Filozofski fakultet, Nikšić, Univerzitet Crne

Gore, PA

6 Pitanja vrijednosti7 Obrazovanje8 Kulturno okruženje

Učesnici u projektu


Dr Maja Drakić, docent, Fakultet za međunarodnu ekonomiju, finansije i biznis, Univerzitet Donja Gorica, Podgorica, [email protected], ER

Dr Sergej Đuranović, Howard Hughes Medical Institute, and Department of Molecular Biology and Genetics Johns Hopkins University School of Medicine, Baltimore, MD 21205, USA, [email protected], NIT

Dr Ivana Đuretić, New York University School of Medicine, New York, USA, [email protected], NIT

Biljana Đurović, dipl. fiziko-hemičar, Ministarstvo uređenja prostora i zaštite životne sredine Crne Gore, Podgorica, [email protected], ŽSIOR, E9

Dr Nikola Fabris, vanredni profesor, Ekonomski fakultet, Uni verzitet u Beogradu, Centralna banka Crne Gore, Podgorica, [email protected], IIFDCG

Dr Budimir Fuštić, viši naučni saradnik, Podgorica, ŽSIORMr Pavle Gegaj, Bull and Bear, [email protected], PVProf. dr Vladimir Gligorov, Bečki institut za međunarodne ekonomske studije,

Rahlgasse 3, Beč, Austrija, [email protected], ERProf. dr Nevenka Glišević, Ekonomski fakultet, Univerzitet Crne Gore,

Podgorica, [email protected], ERDr Miodrag Grbić, vanredni professor, University of Western Ontario,

Department of Biology, London On N6A 5B7, Canada, [email protected], NIT

Prof. dr Momčilo Grubač, Pravni fakultet, Univerzitet „Union” u Beogradu, [email protected], IIFDCG

Vladislav Ivanović, muzejski savjetnik, JU Muzeji i galerije Podgorice, vladi. [email protected], PA

Dr Danijela Jaćimović, vanredni profesor, Ekonomski fakultet, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, [email protected], IUEIES10

Prof. dr Željko Jaćimović, Tehnološko-metalurški fakultet, Uni verzitet Crne Gore, Podgorica, direktor Ispitnog centra Crne Gore, [email protected], O

9 Energija10 Integracija u evropske i evroatlantske strukture

367

Mr Uglješa Janković, saradnik u nastavi, Fakultet političkih nauka, Univerzitet Crne Gore, [email protected], PV

Dr Ivana Jelić, docent, Pravni fakultet i Fakultet političkih nauka, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, [email protected], IIFDCG

Dr Aleksandar Joksimović, naučni saradnik, Institut za biologiju mora, Kotor, [email protected], NIT

Dr Miomir Jovanović, viši naučni saradnik, Biotehnički fakultet, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, [email protected], NIT

Dr Ognjen Jovićević, Klinički centar Crne Gore, Kruševac, Podgorica, [email protected], NIT

Prof. dr Slobodan Jovanović, Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, [email protected], E

Prof. dr Kosta Josifidis, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Novom Sadu, Novi Sad, [email protected], ER

Dr Srđan Kadić, docent, Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, [email protected], NIT

Vidosava Kašćelan, samostalni savjetnik, Zavod za školstvo, Podgorica, [email protected], O

Dr Milorad Katnić, docent, Ministarstvo finansija Vlade Crne Gore; Fakultet za međunarodnu ekonomiju, finansije i biznis, Univerzitet Donja Gorica, Podgorica, [email protected], ER

Mr Olivera Komar, saradnica u nastavi, Fakultet političkih nauka, Univerzitet Crne Gore, [email protected], PV

Prof. dr Vladimir Komnenić, Metalurško-tehnološki fakultet, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, [email protected], E

Akademik Milica Kostić, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Podgorica, [email protected], NIT

Zorica Kotri, dipl. sociolog, Zavod za školstvo, Podgorica, OVeselin Kovačević, dipl. inž. geofizike, Jugopetrol Kotor,

[email protected], EDr Dušan Krcunović, Filozofski fakultet, Nikšić, Univerzitet Crne Gore,

[email protected], PVMr Gordana Krcunović, saradnica u nastavi, Filozofski fakultet, Nikšić,

[email protected], PV



Akademik Valerij Katedra MaTIS, Mehaniko matematicheski fakultet,Borisovich Kudrjavcev, Moskovski Gosudarstveni Universitet im. M. V.

Lomonosov, Vorobyevi Gori, 119899 Moskva, Rusija, [email protected], NIT

Prof. dr Đuro Kutlača, naučni savjetnik, Institut „Mihailo Pupin”, Beograd, Srbija, [email protected], NIT

Dr Biljana Lazović, viši naučni saradnik, Biotehnički fakultet, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, ŽSIOR

Mr Aleksandra Leković, Skupština Crne Gore, Podgorica, [email protected], PV

Prof. dr Stevan Lilić, Pravni fakultet, Univerzitet u Beogradu, pravni ekspert Evropske komisije i SIGMA programa za oblast javne uprave, [email protected], IIFDCG

Prof. dr Anđelko Lojpur, Ekonomski fakultet, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, andjelko@ac. me, NIT

Akademik Vlado Lubarda, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, redovni profesor, UCSD, Kalifonija, USA, [email protected], O

Prof. dr Drago Marić, Prirodno-matematički fakultet, Studijski program Biologija, Univerziet Crne Gore, Podgorica, ŽSIOR

Dr Božidarka Marković, naučni saradnik, Biotehnički fakultet, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, ŽSIOR

Dr Milan Marković, naučni saradnik, Biotehnički fakultet, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, ŽSIOR

Dr Dragica Mijanović, docent, Filozofski fakultet, Nikšić, Univerzitet Crne Gore, [email protected], PA

Dr Saša Milić, vanredni profesor, Filozofski fakultet, Nikšić, Univerzitet Crne Gore, [email protected], O

Mr Nikola Milović, saradnik u nastavi, Ekonomski fakultet, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, [email protected], IUEIES

Mr Zoran Miljanić, saradnik u nastavi, Elektrotehnički fakultet, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, [email protected], E

Zorica Minić, Ispitni centar, Podgorica, [email protected], ODr Tatjana Novović, docent, Filozofski fakultet, Nikšić, Univerzitet Crne

Gore, [email protected], ORadovan Ognjanović, dipl.fizičar, Zavod za školstvo, Podgorica,

[email protected], NITDr Marko Pajović, Republički zavod za geološka istraživanja, Podgorica,

ŽSIOR

369

Prof. dr Marijana Pajvančić, Pravni fakultet, Univerzitet u Novom Sadu, [email protected], IIFDCG

Dr Veselin Pavićević, vanredni profesor, Ekonomski fakultet i Fakultet političkih nauka, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, [email protected], IIFDCG

Dragan Pejanović, pomoćnik ministra unutrašnjih poslova, MUP Crne Gore, Podgorica, IIFDCG

Ilija Perić, identity.co.me, Podgorica, [email protected], NITLjubiša Perović, šef Kancelarije za održivi razvoj, Podgorica, ŽSIORDr Dušanka Popović, Zavod za školstvo, Podgorica, [email protected], OMr Jelena Popović, saradnica u nastavi, Fakultet pravnih nauka,

Univerzitet Donja Gorica, Pod gorica, [email protected], IIFDCG

Dr Katarina Popović, docent, Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu, [email protected], O

Prof. dr Milenko Popović, vanredni profesor, Fakultet za poslovne studije „Montenegro Business School”, Univerzitet Mediteran, Podgorica, [email protected], O

Dr Saša Popović, vanredni profesor, Ekonomski fakultet, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, [email protected], IIFDCG

Dr Dragana Radević, docent, Fakultet za međunarodnu ekonomiju i biznis Univerzitet Donja Gorica, Podgorica, Centar za preduzetništvo i ekonomski razvoj, [email protected], NIT

Mr Gordana Radojević, Monstat i Institut za strateške studije i projekcije, Podgorica, [email protected], ER

Akademik Dragan Radonjić, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Pravni fakultet, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, [email protected], O

Miraš Radović, ministar pravde u Vladi Crne Gore, IIFDCGProf. dr Janko Radulović, Univerzitet Mediteran, Podgorica,

[email protected], ERProf. dr Mićko Radulović, Građevinski fakultet, Univerzitet Crne Gore,

Podgorica, [email protected], EDr Mirjana Radulović, docent, Biotehnički fakultet, Univerzitet Crne Gore,

Podgorica, ŽSIOR



Mr Ana Radunović, Regal Impex GH, Podgorica, ana.radunovic@t-com. me, NIT

Slobodan Radusinović, dipl. inž. geologije, Republički zavod za geološka istraživanja, Podgorica, ŽSIOR

Prim. dr sc. Saša Raičević, specijalista ginekologije i akušerstva, Klinički centar Crne Gore, Podgorica, [email protected], PA

Dr Jelena Rakočević, docent, Prirodno-matematički fakultet, Studijski program Biologija, Univerziet Crne Gore, Podgorica, ŽSIOR

Mr Simeun Raonić, Ambasada Crne Gore u Republici Srbiji, [email protected], PA

Mr Nataša Ružić, saradnica u nastavi, Fakultet političkih nauka, Univerzitet Crne Gore, [email protected], PV

Dr Goran Sekulić, docent, Građevinski fakultet, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, [email protected], E

Dr Goran Sekulović, „Pobjeda”, Podgorica, [email protected], KOMr Bojan Spaić, saradnik u nastavi, Fakultet političkih nauka,

Univerzitet Crne Gore, [email protected], PVDr Biljana Stamatović, vanredni profesor, Fakultet za informacione sisteme

i tehnologije, Univerzitet Donja Gorica, Podgorica, [email protected], NIT

Dr Ratomir Stanić, naučni saradnik, Rudarsko-geološki fakultet, Univerzitet u Beogradu, Rudnik uglja Pljevlja, [email protected], E

Dr Ramo Šendelj, docent, Fakultet za inovacione tehnologije, Univerzitet Mediteran, Podgorica, [email protected], O

Mr Božidar Šišević, samostalni savjetnik, Zavod za zapošljavanje Crne Gore, Podgorica, [email protected], O

Momir Škopelja, dipl. el. inž., Regulatorna agencija za energetiku, Podgorica, [email protected], E

Danijela Šuković, spec. toks. hemije, JU Centar za ekotoksikološka ispitivanja, Podgorica, ŽSIOR

Prof. dr Danilo Šuković, Institut društvenih nauka, Beograd, [email protected], ER

Dr Nikša Tadić, vanredni profesor, Elektrotehnički fakultet, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, [email protected], NIT

371

Mr Mehmedin Tahirović, šef Odsjeka za NATO u Ministarstvu odbrane Crne Gore, Podgorica, [email protected], IUEIES

Mr Sandra Tinaj, Univerzitet Donja Gorica, Podgorica, [email protected], NIT

Mr Ivana Vojinović, Institut za strateške studije i projekcije, Crnogorskih serdara, Podgorica, [email protected], ER

Dr Olivera Vučić, vanredni profesor, Pravni fakultet, Univerzitet u Beogradu, sudija Ustavnog suda Republike Srbije, [email protected], IIFDCG

Dr Lidija Vujačić, docent, Filozofski fakultet, Nikšić, Univerzitet Crne Gore, [email protected], PA

Mr Ljiljana Vujadinović, saradnica u nastavi, Filozofski fakultet, Nikšić, Univerzitet Crne Gore, PA

Dr Radoje Vujadinović, docent, Mašinski fakultet, Univerzitet Crne Gore, Džordža Vašingtona bb, Podgorica, [email protected], E

Prof. dr sci. Novica Vujošević, Fakultet primijenjene fizioterapije, Igalo, Univerzitet Crne Gore, [email protected], PA

Dr Novo Vujošević, naučni savjetnik, [email protected], PAIvana Vujović, Fondacija za promovisanje nauke PRONA, Podgorica,

[email protected], NITMr Tatjana Vujović, saradnica u nastavi, Filozofski fakultet, Nikšić,

Univerzitet Crne Gore, PAProf. dr Lidija Čehulić- Sveučilište u Zagrebu, Fakultet političkih znanosti, -Vukadinović, Za greb, Hrvatska; Fakultet političkih

nauka, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, [email protected], IUEIES

Dr Zvezdan Vukanović, docent, Fakultet za međunarodnu ekonomiju, finansije i biznis i Fakultet za informacione sisteme i tehnologije, Univerzitet Donja Gorica, Podgorica, [email protected], KO

Prof. dr Slobodan Vukićević, Filozofski fakultet, Nikšić, Univerzitet Crne Gore, [email protected], PA

Dr Milica Vukotić, docent, Fakultet za informacione sisteme i tehnologije, Univerzitet Donja Gorica, Podgorica, [email protected], ER

Mr Bosiljka Vuković, Kancelarija za održivi razvoj, Podgorica, [email protected], ŽSIOR

Mr Ranko Vuković, Centar za kulturu Danilovgrad, [email protected], KO



Mr Ivan Vuković, saradnik u nastavi, Fakultet političkih nauka, Univerzitet Crne Gore

Dr Igor Vušanović, vanredni profesor, Mašinski fakultet, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, [email protected], E

Mr Slobodan Zečević, saradnik u nastavi, Filozofski fakultet, Nikšić, Univerzitet Crne Gore, [email protected], PA

Ivana Živaljević, WUS Austria, Podgorica, [email protected], NIT

SKRAĆENICE

AC Alternating current – Naizmjenična struja ACT Accelerating Technology Scenario – Ubrzani tehnološki

scenario AD Akcionarsko društvoAFET Komitet za spoljne poslove AIDS Acquired Immune Deficiency Syndrome – Sindrom steče-

nog imunološkog deficitaANP Annual National Programme – Godišnji nacionalni pro-

gramASEAN The Association of Southeast Asian Nations – Udruženje ze-

malja Jugoistočne AzijeBAT Best Available Techniques – Najbolje raspoložive tehnikeBATNEC Best Available Technology Not Entailing Excessive Cost –

Najbolja raspoloživa tehnologija koja ne zahtijeva dodatne troškove

BDP Bruto društveni proizvodBiCMOS Bipolar Complementary Metal Oxide Semiconductor – Bi-

polarni komplementarni metal-oksidni poluprovodnikBRIC Brazil, Russia, India, China (Brazil, Rusija, Indija, Kina)C Ugljenik CANU Crnogorska akademija nauka i umjetnostiCAO Coordinated auction office – Kancelarija za koordinisane

aukcije CAP Common Agricultural Policy – Zajednička poljoprivredna

politikaCATI Computer-Assisted Telephone Interviewing – Kompjuter-

ski asistirano telefonsko anketiranjeCBCG Centralna banka Crne GoreCBD Convention on Biological Diversity – Konvencija o biološ-

koj raznovrsnosti CCS Carbon Capture and Storage – Izdvajanje i uskladištenje CO2 CD Compact Disc – Kompakt diskCDM Clean Development Mechanism – Mehanizam čistog razvoja CEATS Central European Air Traffic Services – Centralnoevropski

sistem avio-saobraćaja


CEFTA Central European Free Trade Agreement – Sporazum o slo-bodnoj trgovini zemalja Centralne Evrope

CEI Centralnoevropska inicijativa CERN European Organisation for Nuclear Research – Evropska

organizacija za nuklearno istraživanjeCFSP Common Foreign and Security Policy – Zajednička spoljna

i bezbjednosna politikaCG Crna GoraCHP Cogeneration of Heat and Power – Kogeneracija CIP Competitiveness and Innovation Framework Programme –

Okvirni program za konkurentnost i inovativnostCITES Convention on International Trade in Endangered Species

of Wild Fauna and Flora – Konvencija o međunarodnoj tr-govini ugroženim vrstama divlje faune i flore

CMOS Complementary Metal Oxide Semiconductor – Komple-mentarni metal-oksidni poluprovodnik

CNT Centar za praćenje stanja u nauci i tehnologiji CO2 Ugljen-dioksidCONST Commission for Constitutional Affairs, European Gover-

nance and the Area of Freedom, Security and Justice – Ko-misija za ustavna pitanja, upravljanje Evropom, slobode, bezbjednost i pravosuđe

COPA-COGECA Committee of Professional Agricultural Organisations – General Committee for Agricultural Cooperation in the European Union – Udruženje poljoprivrednika i njihovih zadruga u Evropskoj uniji

CoR Committee of Regions – Komitet regionaCO-REACH Coordination of Research between Europe and China – Ko-

ordinacija istraživanja između Evrope i KineCOST European Cooperation in Science and Technology – Evrop-

ska saradnja u nauci i tehnologijiCOTER Commission for Territorial Cohesion Policy – Komisija za

pitanja teritorijalne kohezije CREST Center for Research in Economics and Statistics – Centar

za ekonomska istraživanja i statistikuCRIS Current Research Information System – Istraživački infor-

macioni sistemCRP Centar za razvojne politikeCS Complex system – Kompleksni sitemCSDP Common Security and Defence Policy – Zajednička bez-

bjednosna i odbrambena politikaDBP Društveni bruto proizvod DC Direct Current – Jednosmjerna struja DEVE Committee on Development – Komisija za razvoj

377

DG PRES Directorate-General for the Presidency – Direktorat Evrop-skog parlamenta za odnose sa nacionalnim parlamentima

DIS Decentralised Implementation System – Decentralizovani sistem za sprovođenje IPA programa

DPPISEE Disaster Preparedness and Prevention Initiative for Southe-ast Europe – Inicijativa za spremnost i prevenciju katastro-fa za Jugoistočnu Evropu

DSS Decision Support System – Sistem za podršku odlučivanjuDVD Digital Versatile Disc – Optički prenosni diskEAGGF European Agricultural Guidance and Guarantee Fund –

Evropski poljoprivredni garantni fond EBRD European Bank for Reconstruction and Development –

Evropska banka za obnovu i razvojEC SET EC Strategic Energy Technology Plan – Strategijski energet-

ski tehnološki plan Evropske komisijeECTS European Credit Transfer and Accumulation System –

Evropski sistem prenosa i akumuliranja kreditaEC European Commission – Evropska komisija ECB European Central Bank – Evropska centralna bankaED ElektrodistribucijaEE Energetska efikasnostEEAS European External Action Service – Služba za spoljne po-

slove EUEEn Električna energijaEES Elektroenergetski sistemEESTEC Electrical Engineering Students’ European Association –

Udruženja studenata elektrotehnike EvropeEEZ Economic Exlusive Zone – Ekonomska isključiva zonaEFI European Forest Institute – Evropski šumarski institut EIA Environmental Impact Assessment – Procjena uticaja na

okolinu EIA-USDoE Energy Information Administration US Department of

Energy – Informaciona administracija za energiju Mini-starstva za energiju SAD

EIB European Investment Bank – Evropska investiciona bankaEIP Entrepreneurship and inovation Programme – Program za

preduzetništvo i inovacijeEIT European Institute of Inovations and Technology – Evrop-

ski institut za inovacije i tehnologijuEK Evropska komisijaELSA European Law Students’ Association – Evropsko udruženje

studenata pravaEMBL European Molecular Biology Laboratory – Evropska mole-

kularna biološka laboratorija

Skraćenice


EMBO European Molecular Biology Organization – Evropska or-ganizacija za molekularnu biologiju

EMERALD MREŽA Područja od posebnog interesa za zaštitu, radi očuvanja evropskih staništa i vrsta

ENEKO Institut za energiju i ekologiju u CANUENO European Northern Observatory – Evropska sjeverna op-

servatorijaEP European Parliament – Evropski parlamentEPCG Elektroprivreda Crne GoreEPO European Patent Office – Evropska kancelarija za patenteERA European Research Area – Evropski istraživački prostorERDF European Regional Development Fund – Fond za evropski

regionalni razvoj ES Expert System – Ekspertski sistemESA European Space Agency – Evropska svemirska agencijaESBN European Soil Bureau Network – Evropska mreža ustano-

va za istraživanja tlaESCB European System of Central Banks – Evropski sistem cen-

tralnih banakaESDI European Security and Defence Identity – Evropski be-

zbjednosni i odbrambeni identitetESDP European Spatial Development Perspective – Perspektiva

prostornog razvoja Evropske unije ESDP European Security and Defence Policy – Evropska bezbjed-

nosna i odbrambena politikaESF European Science Foundation – Evropska naučna fondacijaESF European Social Fund – Evropski socijalni fondESFRI European Strategic Forum for Research Infrastructure –

Evropski strateški forum za istraživačku infrastrukturuESK Ekonomsko-socijalni komitet – Economic and Social Com-

mitteeESO European Southern Observatory – Južna evropska opserva-

torijaESOC Economic and Social Committee – Komisija za ekonomsku

i socijalnu politikuEspoo Convention on Environmental Impact Assessment in a

Transboundary Context – Konvencija o procjeni uticaja na životnu sredinu u prekograničnom kontekstu

ETF Elektrotehnički fakultetEU European Union – Evropska unija EULEX The European Union Rule of Law Mission in Kosovo – Mi-

sija Evropske unije za vladavinu prava na KosovuEUPM European Union Police Mission to BiH – Policijska misija

EU u BiH

379

EURATOM European Atomic Energy Community – Evropska zajedni-ca za atomsku energiju

EUREKA European Businesses through Technology – Cooperation between European Firms and Research Institutes in the fi-eld of Advanced Technologies – Evropska agencija za koo-ordinisanje istraživanja i podršku transfera tehnologije ka biznisu

EurEnDel European Energy Delfi Study – Evropska energetska Delfi studija

EUROPARK Europarc Federation – Međunarodna organizacija nacionalnihFEDERACIJA parkova i ekoloških udruženja EUROSTAT European statistics – Evropska statistika EZ Evropska zajednica FAO The Food and Agriculture Organizations of the United Na-

tions – Agencija Ujedinjenih nacija za ishranu i poljopri-vredu

FAO Global Forest Resources Assessment – Globalna procjena šumskih resursa

FE Finalna energijaFIDIC Fédération Internationale Des Ingénieurs-Conseils – Me-

đunarodna federacija inženjera konsultanataFLEG The Forest Law Enforcement and Governance Process –

Sanktpeterburška ministarska Deklaracija o sprovođenju zakona o šumama i upravljanju šumama u Evropi i Sjever-noj Aziji

FP 7 The Seventh Framework Programme – Sedmi okvirni pro-gram za istraživanje

FSC Forest Stewardship Council – Savjet za nadzor u šumarstvuFTE Full-Time Equivalent – Ekvivalent punog radnog vremenaG 7 Ekonomska i politička grupa 7 najvećih industrijalizovanih

zemalja (Francuska, Njemačka, Italija, Japan, Velika Brita-nija, SAD i Kanada)

GBAORD Government Budget Appropriations or Outlays on Resear-ch and Development – Budžetska izdvajanja za istraživanja i razvoj

GCI Global Competitiveness Index – Indeks globalne konkuren-tnosti

GDP Gross Domestic Product – Bruto domaći proizvod (BDP)GERD Gross Domestic Expenditure on Research and Development

– Ukupni unutrašnji izdaci za istraživanja i razvoj GHG Greenhouse Gas – Gasovi staklene bašte GIS Geografsko-informacioni sistemGLEEM Plan Global-Local Energy Environment Marshall Plan – Global-

no-lokalni energetski i ekološki Maršal plan

Skraćenice


GRECO Group of States Against Corruption – Grupa država protiv korupcije, Savjet Evrope

GSK Glaxo-Smith-Kline GTZ Deutsche Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit –

Njemačka organizacija za tehničku saradnjuGZ Geološki zavodHACCP Hazard Analysis and Critical Control Points Systems – Si-

stemi za analizu hazarda i kritične tačke kontroleHE HidroelektranaHIPC Heavily Indepted Poor Countries – Prezadužene siromašne

zemljeHIV Human Immunodeficiency Virus – Virus humane imuno-

deficijencijeHMZ Hidrometeorološki zavod IAESTE International Association for the Exchange of Students for

Technical Experience – Međunarodno udruženje za raz-mjenu studenata za sticanje tehničkog iskustva

IBM Institut za biologiju moraIBRD International Bank for Reconstruction and Development –

Međunarodna banka za obnovu i razvojICAO International Civil Aviation Organization – Međunarodna

organizacija za civilnu avijacijuICSID International Centre for Settlement of Investment Disputes

– Međunarodni centar za rješavanje investicionih sporovaICSU International Council of Scientific Unions – Međunarodni

savjet za nauku ICT Information and Communication Technologies – Informa-

ciono-komunikacione tehnologijeICT-PSP Information Communication Technologies Policy Support

Programme – Program podrške politici informaciono-ko-munikacionih tehnologija

ID Intensified Dialogue – Intenzivirani dijalogIDA International Development Association – Međunarodna

asocijacija za razvoj IEA International Energy Agency – Međunarodna agencija za

energiju IEE Inteligent Energy Europe Programme – Evropski program

inteligentne energijeIFC International Finance Corporation – Međunarodna finan-

sijska korporacija IIASA International Institutе for Applied System Analysis – Me-

đunarodni institut za primijenjene analize sistema u BečuIKT Informaciono-komunikacione tehnologije

381

ILO International Labour Organization – Međunarodna orga-nizacija rada

IMF International Monetary Fund – Međunarodni monetarni fond

INTAS International Association for the Promotion of Cooperati-on with Scientists from the New Independent States of the Former Soviet Union – Međunarodno udruženje za promo-ciju saradnje sa naučnicima iz novih nezavisnih država biv-šeg Sovjetskog Saveza

IPA Instrument for Pre-acession Assistance – Instrument pret-pristupne podrške

IPAP Individual Partnership Action Plan – Individualni partner-ski akcioni plan

IPARD Instrument for Pre-Accession Assistance for Rural Develop-ment – Pretpristupni program Evropske unije za period 2007–2013. godine

IPCC Intergovernmental Panel on Climate Change – Međuvladin panel o klimatskim promjenama

IPF Intergovernmental Panel on Forests – Međuvladin panel o šumama

IPP Individual Partnership Programme – Individualni program partnerstva

IPPC Integrated Pollution Prevention Control – Integralna pre-ventivna kontrola zagađenja

IR Istraživanje i razvojISI Institute for Scientific Information – Institut za naučne in-

formacijeISO Independent System Operator – Nezavisni operator sistema ISO 9000 i ISO 14000 Sistemi upravljanja kvalitetom i životnom sredinomISTC International Science and Technology Center – Međuna-

rodni centar za nauku i tehnologijuIT Informacione tehnologijeIUCN The International Union for Conservation of Nature – Svjet-

ska unija za očuvanje prirode i prirodnih izvora JCCs Joint Consultative Committee – Zajednički konsultativni

komitet JIE Jugoistočna EvropaJJI Jadransko-jonska inicijativaJRC Joint Research Centre – Zajednički istraživački centarKAP Kombinat aluminijuma PodgoricaKBC Kliničko-bolnički centar Crne GoreKCCG Klinički centar Crne GoreKoR Komitet regiona KOR Kancelarija za održivi razvoj

Skraćenice


LCA Life Cycle Analysis – Projektovanje u konceptu cjelovitog bilansiranja

MAP Membership Action Plan – Akcioni plan za članstvoMAP Mediterranean Action Plan (UNEP/MAP) – Mediteranski

akcioni plan (Program zaštite okoline Ujedinjenih nacija)MCPFE Ministerial Conference on the Pretection of Forests in Eu-

rope – Ministarska konferencija o zaštiti šuma u Evropi MED Mediterranian Programme – Mediteranski programmHE Mala hidroelektranaMIGA Multilateral Investment Guarantee Agency – Agencija za

multilateralno garantovanje investicija MIT Massachusetts Institute of Technology – Institut za tehno-

logiju MasačusecMM Matematički modelMMF Međunarodni monetarni fond MnNTR Ministarstvo nadležno za nauku i tehnološki razvojMNTR Ministarstvo nauke i tehnološkog razvojaMoMSIC Montenegrin Medical Students’ International Committee –

Međunarodni komitet crnogorskih studenata medicineMonstat Zavod za statistiku Crne Gore MPIN Ministarstvo prosvjete i naukeMSOR Mediteranska strategija održivog razvojaMSP Mala i srednja preduzećaMSY Maximum Sustainable Yield – Maksimalno dozvoljeni bi-

ološki nivo korišćenja MTF Metalurško-tehnološki fakultetNAFTA North American Free Trade Agreement – Sjevernoamerič-

ki sporazum o slobodnoj trgoviniNASA National Aeronautics and Space Administration – Nacio-

nalna agencija za aeronautiku i svemirska istraživanjaNATO North Atlantic Treaty Organisation – Organizacija Sjever-

noatlantskog ugovoraNATURA 2000 Mreža posebnih područja očuvanja odnosno zaštite evrop-

ski značajnih staništa i vrsta, koja se proglašavaju na osno-vu Direktive Savjeta Evropske unije, br. 43/92 o očuvanju prirodnih staništa divlje flore i faune (1992) i Direktive Sa-vjeta Evropske unije, br. 409/79 o očuvanju divljih ptica

NCCRD National Council for Civilian Research and Development – Međunarodni savjet za civilno istraživanje i razvoj

NDP National Development Programme – Nacionalni razvojni program

NE Nuklearna elektranaNESTI National Experts for Science and Technology Indicators –

Nacionalni eksperti za naučne i tehnološke indikatore

383

NID Naučnoistraživačka djelatnostNIS Nacionalni inovacioni sistemNM Nautička miljaNP Nacionalni parkNPI Nacionalni program za integracijuNRF NATO Response Forces – NATO snage za odgovorNSIP NATO Security Investment Programme – NATO bezbjed-

nosni investicioni programNSIUOP Nacionalna strategija integralnog upravljanja obalnim po-

dručjemNSOR CG Nacionalna strategija održivog razvoja Crne GoreNVO Nevladina organizacijanZEC Near Zero Emission Coal Nulta – (blizu nule) emisija uglje-

nika OECD Organization for Economic Co-operation and Development

– Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj OEIC OptoElectronic Integrated Circuit – Opto-elektronsko in-

tegrisano koloOIE Obnovljivi izvori energijeOSCE Organization for Security and Cooperation in Europe – Or-

ganizacija za bezbjednost i saradnju u EvropiPARP Planning and Revue Process – Proces planiranja i revizijePCCSEE Police Cooperation Convention for Southeast Europe –

Konvencija o policijskoj saradnji u Jugoistočnoj EvropiPE Primarna energijaPEBLDS Pan-European Biologiocal and Landscape Diversity Strate-

gy – Panevropska strategija biološkog i reljefnog diverziteta PISA Programme for International Student Assessment – Pro-

gram za međunarodno testiranje učenikaPMF Prirodno-matematički fakultetPPCG Prostorni plan Crne GorePPS Purchasing Power Standard – Standard kupovne moćiPSP Proces stabilizacije i pridruživanjaPzM Partnerstvo za mirR&D Research and Development – Istraživanja i razvoj RACVIAC Regional Arms Control Verification and Implementation

Assistance Center – Regionalni centar za pomoć u sprovo-đenju Sporazuma o kontroli naoružanja

RAI Regional Anticorruption Initiative – Regionalna antikorup-cijska inicijativa

RCC Regional Cooperation Council – Regionalni savjet za sa-radnju

Skraćenice


RELEX Commission for External Relations and Decentralised Co-operation – Komisija za spoljne poslove i decentralizovanu kooperaciju

SAD Sjedinjene Američke DržaveSB Svjetska banka SBA Small Business Association – Udruženje u malom biznisu SBIR Small Business Innovation Research – Inovativno istraživa-

nje u malom biznisu SEDM South-Eastern Europe Defence Ministerial – Proces mini-

stara odbrane zemalja Jugoistočne EvropeSCAR Committee for Agricultural Research – Komitet za poljo-

privredna istraživanjaSCG Srbija i Crna Gora SDI Strane direktne investicijeSEA Strategic Environmental Assessment – Strateška procjena

uticaja na životnu sredinu SECI Southeast Europe Cooperation Initiative – Inicijativa za sa-

radnju u Jugoistočnoj EvropiSEEC Southeast Europe Clearinghouse – Forum za pomoć zem-

ljama Jugoistočne EvropeSEECP Southeast Europe Cooperation Process – Proces saradnje u

Jugoistočnoj EvropiSEEI Southeast Europe Initiative – Inicijativa za Jugoistočnu

EvropuSEEIC South East European Investment Committee – Jugoistočni

investicioni savjetSEES Southeast European Space – Prostor Jugoistočne EvropeSEE ERANET Southeast European ERA. NET – Program integracije ze-

malja Jugoistočne Evrope u Evropski istraživački prostorSEPCA Southeast Europe Police Chiefs Association – Udruženje še-

fova policija zemalja Jugoistočne EvropeSFIC Strategic Forum for International Cooperation – Strateški

forum za međunarodnu saradnju SFM Sustainable Forest Management – Održivo gazdovanje šu-

mama SGHRM Steering Group for Human Resources and Mobility – Nad-

zorna grupa za ljudske resurse i mobilnostSIDA Syndrome Immuno Deficitare Acquis – Sindrom stečene

imunodeficijencije SIZ Samoupravna interesna zajednicaSMO Mala i srednja preduzećaSNV Netherlands Development Organisation – Holandska orga-

nizacija za razvoj SPV Specijalna prava vučenja

385

SRE 2025 Strategija razvoja energetike CG do 2025. godineSSP Solar Space Power – Solarna vasionska elektrana SSP Sporazum o stabilizaciji i pridruživanjuSTEM Science, Technology, Engineering and Mathematics – Nau-

ka, tehnologija, inženjering i matematikaSTO Svjetska trgovinska organizacija SU Sistem upravljanjaSZO Svjetska zdravstvena organizacijaSWOT S – Strenghts (Jačina), W – Weaknesses (Slabosti), O –

Opportunities (Šanse), T – Threats (Prijetnje)t Тona TE Termoelektranaten Тona ekvivalentne nafteTEN-T Trans-European Network for Transport – Transevropska

transportna mrežaTNG Tečni naftni gasTS Transformatorska stanicaUCG Univerzitet Crne GoreUDG Univerzitet Donja GoricaUN United Nations – Ujedinjene nacijeUNCED United Nations Conference on Environment and Develo-

pment – Konferencija o životnoj sredini i razvoju Ujedinje-nih nacija

UNDP United Nations Development Programme – Program Uje-dinjenih nacija za razvoj

UNECE United Nations Economic Commission for Europe – Eko-nomska komisija Ujedinjenih nacija za Evropu

UNEP United Nations Enviromental Programme – Agencija za za-štitu životne sredine

UNESCO United Nations Educational, Scientific and Cultural Orga-nization – Organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu

UNFF United Nations Forum on Forests – Forum Ujedinjenih na-cija za šume

UNFCCC United Nations Framework Convention on Climate Chan-ge – Okvirna konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama

UNHCR United Nations High Commissioner for Human Rights – Visoki komesarijat Ujedinjenih nacija za izbjeglice

UNICEF United Nations Children’s Fund – Dječiji fond Ujedinjenih nacija

UNMIK UN Mission to Kosovo – Misija Ujedinjenih nacija na Ko-sovu

US United States – Sjedinjene Države

Skraćenice


US$ United States Dollar – Američki dolarUSD United States Dollar – Američki dolarUSPTO United States Patent and Trademark Office – Kancelarija za

patente i robne marke SADWB World Bank – Svjetska bankaWBC INCO. NET Co-ordination of Research Policies with the Western Bal-

kan Countries – Projekat u cilju integracije zemalja Zapad-nog Balkana u Evropski istraživački prostor

WEC World Energy Council – Svjetski savjet za energijuWEF World Economic Forum – Svjetski ekonomski forumWHO The World Health Organization – Svjetska zdravstvena or-

ganizacijaWorld Bank (MIDAS) Svjetska bankaWTO The World Trade Organization – Svjetska trgovinska orga-

nizacijaWWF World Wide Fund for Nature – Svjetski fond za priroduZAMTES Zavod za međunarodnu naučnu, prosvjetno-kulturnu i teh-

ničku saradnju

C R N O G O R S K А А K А D E M I J А N А U K А I U M J E T N O S T I


LektoriDаnijelа RistićJelenа Bаšаnović

Kompjuterskа pripremаBojаn R. PopovićMedeon – Podgoricа

Tirаž600 primjerаkа

ŠtаmpаGrafo BalePodgorica

CIP – Каталогизација у публикацијиЦентрална народна библиотека Црне Горе, Цетиње

316.42(497.16)“20”

CRNA Gora u XXI stoljeću – u eri kompetitivnosti / urednik Momir Đurović. – Podgorica : Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, 2010 (Podgorica : Grafo Bale). – 390 str. ; 24 cm. – (Posebna izdanja : (monografije i studije) / Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Podgorica ; knj. 73 ; sv. 1)

Na spor. nasl. str.: Montenegro in the XXI Century – in the Era of Competitiveness. – Tiraž 600. – Skraćenice: str. 375-386.

ISBN 978-86-7215-251-71. Ђуровић, Момир [уредник]a) Друштвени развој – Црна Гора – 21 вCOBISS.CG-ID 16465680

Documents

Crna Gora u XXI Stoljecu - u Eri Kompetitivnosti-cover