ANTHONY GIDDENS Kapitalizm ve Modem Sosyal Teori

ANTHONY GIDDENS 1938'de Londra'da dodu. Hull niversilesi'ndc sosyoloji ve psikoloji renimi grd. London School o f Economicsde yksek lisans, Cambridge Oniversitesinde doktora yapt. 1961 ylndan itibaren dnyann birok lkesindeki niversitelerde ders veren Giddens. 1986 da Cambridge niversitesinde profesr oldu. Yaayan en etkili toplumsal kuramclardan olan, eitli dllerin sahibi Giddensn Trke'ye evrilmi baz kitaplar unlardr: M ahremiyetin Dnm (Aynnu, 1994); Sosyoloji: Eletirel B ir Yaklam (Birey, 1994); Max W eber Dncesinde Siyaset ve Sosyoloji (Vadi, 1996); Modernliin S onu lan (Aynnu, 1998); i leri Toplam larn S im } Yaps (Birey, 1999); Toplumun Kuruluu (Bilim ve Sanat, 1999); nc Yol-Sosyal Demokrasinin Yeniden D irilii (Birey, 2 0 0 0 ); Elimizden K ap G iden D nya (Alfa, 2 0 0 0 ); Sosyoloji (Ayra, 20 0 0 ); Modernlii Anlam landrm ak (Alfa, 2 0 0 1 ); Sa ve Solun tesinde (Metis, 2002 ); Sosyal Teorinin Tem el Problem leri (Paradigma, 2005).

Capitalism and mode m social theoryAn analysis o f the writings o f M arx, Durldieim and M ax W eber

1984 Cambridge University Press

letiim Yaynlan 1367 Politika Dizisi 74 ISBN-13: 978-975-05-0630-3 2009 letiim Yaynclk A. .1. BASKI 2009, stanbul2. BASKJ 2010, stanbul

ED/TR Kvan KoakDlZt KAPAK TASARIMI Utku LomluKAPAK Suat Aysu;UYGULAMA Hsn Ahbas DZELT! Ceren Knk BASKI ve C LT Sena OfsetLitros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11 Topkap 34010 stanbul Tel: 212 .613 03 21

letiim YaynlarBinbirdirek Meydan Sokak letiim Han No. 7 Cagalolu 34122 stanbulTel: 212 .516 22 60-61-62 Faks: 212 .516 12 58e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr

ANTHONY GIDDENS

Kapitalizm ve Modern

Sosyal TeoriMarx, Durkheim ve

Max Weberin almalarnn Bir Analizi

Capitalism and modem social theory An an alysis o f the w ritings o f M arx,

D u rkheim an d M ax W eber

e v i r e n mit Tatlcan

M.C.G. iin...

indekiler

Teekk r.............. -............ 9nsz........................................................ 11G ir i ....................................................... .17

K I S I M 1 Marx

1. Marx'in Erken Dnem Yazlar..................... .......... 272. Tarihsel Materyalizm .................................... 513. retim likileri ve Snfsal Yap............... 754. Kapitalist Gelime Teorisi. ................................................ 91

k i i m 2

Durkheim

5 . Durkheim'n Erken Dnem almalar .....................1196 . Durkheim'n Sosyolojik Yntem Anlay.......................1437. Bireycilik, Sosyalizm ve "Meslek Gruplar"...................1618. Din ve Ahlk Disiplin........................................................175

K I S I M

Max Weber

9. Protestanlk ve Kapitalizm................................. 19710. VVeber'in Metodolojik Yazlar _...........................21711. Sosyolojinin Temel Kavramlar........................................ 23512. Rasyonelleme, "Dnya Dinleri"

ve Bat Kapitalizmi.............................................................267

K I S I M 4Kapitalizm,

Sosyalizm ve Sosyal Teori

13. Marx'm Etkisi. ............................. .... ........ 29114. Din, deoloji ve Toplum.. ......................................., 31915. Toplumsal Farkllama ve blm............................... 345

Sonsz: Marx ve Modern Sosyoloji........................................... 371

K a y n a k a ............................................................................................................................. 377

Teekkr

Bu kitabn baz blmleri iin setiim makaleleri okuyan ya da yorumda bulunan aadaki kiilere minnettarlm belirtmek isterim: Joh n Barnes, Bail Bernstein, Jo h n Carrol, Percy Cohen, Norberl Elias, Geoffrey Ingham, Terry Johnson, Gavin M ackenzie, Ilya Neustadt ve Irving Zeitlin. Btn metni gzden geirenlere ise ayrca teekkr etmem gerekir: Martin Alb- row, Tom Bottom ore, David Lockwood, Steven Lukes ve John Rex. Ayrca Barbara Leonard, Laurette M ackenzie ve Brigitte Prentice; ve karm Jane Giddens'a teekkr ederim.

9

nsz

Die Vernunft hat immer existiert, nur nicht immer in der vernnftigen Form.

M a r x *

Bu kitap, sosyologlar arasnda yaygn bir kan olan, ada sosyal teorinin kkl bir revizyona ihtiyac olduu gr etrafnda yazlm tr. Byle bir revizyon m odem sosyolojinin temel referans erevelerini oluturan yazarlarn almalaryla balamaldr. Bu balamda zellikle yazar nem kazanr: Marx, Drkheim ve W eber. Bu kitapta iki temel amacm var: lk olarak, bu yazarn sosyolojik dncelerinin titiz, ancak kapsaml bir analizini yapmak; ikinci olarak, Marxm karakteristik grleri ile dier iki yazarn grleri arasndaki baz temel farkllklar incelemek. Marksist sosyoloji ve burjuva sosyolojisi ilikisi zerine genel bir deerlendirme yapmay dnmyorum. Ancak kitabn, bu konudaki tartmalar kuatan, olduka dolambal iddialar ve kar-iddialan akla kavuturmaya yardmc olacak hazrlk niteliinde bir grevi baaracan umuyorum. Yakn dnem bilim sel almalarda bu yazarn yazlarnn temel boyudan aydnlatlsa bile, analizimin bu alanda yaplm baz almalardan byk lde farkl olduuna inanyorum.

Kukusuz, bu kitapta incelenen yazarlann almalannn sosyolojide vcut kazanm toplumsal dnce akm lannn en

( * ) Akl her zaman var oldu, fakat her zaman makul tarzda deil - .n.

11

nemlileri olduklarm iddia etmiyorum. Aksine, 1820-1920 yllan arasndaki yz yllk dnemde toplumsal dncenin en belirgin karakteristik zellii, pek ok farkl sosyal teori biiminin gelitirilmi olmasdr. Marxm adalan Tocqueville, Comte ve Spencer gibi isimlerin almalan modem sosyolojinin problemleriyle ilikisini belirli lde srdrmektedir ve onlan bu kitapta ayrntl bir tartma konusu olarak almak muhtemelen daha mantkl olacakt. Ksmen yer darl yznden, ksmen de Marxin gnmzdeki etkisinin bu yazarlarnkinden ok daha kapsaml olmas (daha dorusu, Marxin almalarnn daha geni bir entelektel ierie sahip olmas) nedeniyle byle bir karara vardm. Aynca egemen modem sosyal teori alanlan- nn ou, ciddi ara deiiklikler ve eklemeler yaplsa da, sonuta kitapta odaklandm bu yazara gtrlebilir. Marxm almalar aka ada neo-Marksist anlaylarn temel kaynadr. Durkheimm yazlan yapsal-ilevselciligin egemen ilham kayna olarak alnabilir. En azndan modem fenomenoloji trlerinin kaynaklan dondan veya dolayl olarak Max W eberin yazlarna kadar gtrlebilir. Ayrca sosyal tabakalama, din sosyolojisi gibi ok zel sosyoloji alanlarnda Marx, Durkheim ve W eberin etkisi temel nemde olmutur.

D urkheim n, arkada ve m eslekta Ham elinle b irlikte Kant zerine yazd kitabnn giriinde belirttii gibi, farkl bir dnemin fikir adamlarnn dncelerini betimsel olarak ortaya koymak isteyen biri belirli bir ikilemle kar karyadr. Ya yazann almalarndaki terminolojiyi kullanr ya da onun terimlerini bilinli olarak modernletirir ve bylece analizinin ilgili yazarn fikirlerini dora olarak yanstmamas riskiyle kar karya kalr. Bu ikilem M arx, Durkheim ve W eberin toplum sal dncelerinin gnm zle ilik isin i analiz ederken ciddi problemler yaratmad. Bu tr sorunlarn yaand durumlarda asl deyimleri olduu gibi brakmay tercih ettim. Ancak bu kitapta almalar analiz edilen yazarlar rneinde, yaanan temel glkler kltrel olarak Almanca veya Franszcaya zg terimlerin ngilizce kullanmlaryla ilgiliydi. Geist ya da reprsentation collective gibi terimlerin tn-

12

gilizcede tam karlklar yoktur ve bu terimler ilgili dnemde Britanya, Almanya ve Fransa arasndaki baz gelime farkllklarn yanstr. Bu sorunlar, asl metinlerde yer alan zel anlam farkllklarna gereken dikkati gstererek ve alntlar yaparken mevcut ngilizce evirilerde ska dzeltmeler yaparak zmeye altm.

Elinizdeki kitap eletirel deil aklayc ve karlatrm al bir almadr. Mmkn olduu lde imdiki zaman kalbn kullanarak, bu yazarlarn gnm z asndan nemini vurgulamaya abaladm. Marx, Drkheim ve W eberin almalarndaki zayflklar veya belirsizlikleri ortaya koymak yerine, her birinin yazlarndaki i btnl gstermeye uratm. Aynca bu ahsiyetin yazlarnda yer alan dncelerin kaynaklarn ortaya kartacak bilim sel bir gezintiden mmkn olduu kadar uzak durdum. Ancak de polemiki bir tarzda yazd iin, dier yazarlar ve dnce geleneklerine referanslardan tamamen kanmak mmkn olmad. Burada almalar analiz edilen yazarn toplumsal ve tarihsel kklerini bir lde ne kardm, nk bu onlann yazlarnn uygun bir yorumu iin nemliydi. Bu adamn kiilikleri arpc kartlklar sergiler ve bu kartlklar kukusuz onlarn sosyal teorilerinin aklanmas bakmndan nemlidir. Fakat bunlar dikkate almadm, zira asl amacm kitapla ele alman yazlarn nedensel kaynaklarn ayrntl olarak analiz etmek deildi. Sadece arasndaki baz karmak entelektel ilikileri ortaya koymaya altm.

Sonu blm lerinde, D urkheim ve W eberin alm alarn dorudan karlatrmak yerine, Marxm yazlarn referans noktas olarak aldm. M arx'in yazlaryla Durkheim ve W eberin yazlar arasndaki yaknlklar ve farkllklar deerlendirmek M arxin ilk almalarnn gecikm eli yaym nedeniyle zordur. Nispeten yakn bir dnemde, Durkheim (1917) ve W eberin (1 9 2 0 ) lmnden yaklak on yl sonra yaanana benzer biim de, Marxin yazlarnn fikri ieriini onun dncesini deerlendirebilmek iin temel nemde olan, ancak yazldklarndan yaklak yzyl sonra baslabilen almalar

13

nda ele almak mmkn olmutur. Marxin yazlarna ilikin aklamamda, sava sonras birok Marksist bilginin tiran- latrdg Marxin gen ve olgun dnem almalar diko- tomisinden uzak durmaya altm. 1857-58 de K apital'e hazrlk olarak yazd notlar (G rundrisse d er K ritik d er p o litischen kon om ie) dikkatlice incelendiinde, M arxin erken dnem yazlarndaki perspektifini aslnda terk etmedii aka grlr. Ancak pratikte bu gerei takdir edenler Marxin dncesini analiz ederken, dier yazlarn dikkate alm adan, sadece baz yazlarna younlama eilimi gsterirler. Ben M arxin almasnda Kapital'in temel yerini koruyarak daha dengeli ve btncl bir analiz yapmaya altm.

Marx bir tarafa braklrsa, Durkheim gibi kaderi srekli yanl anlalmak olan ok az toplum felsefecisi vardr. Durk- heim n teorik yazlar yaad dnemdeki ou eletirmen tarafndan kabul edilemez, metafizik bir grup akl teriminin cisimlemesi olarak alnmtr. Daha yakn dnemdeki olumlu yorumlarda bu yanl anlama byk lde giderilmi, ancak bu sefer tm vurguyu fiilen Durkheimn ilevselcilik anlayna yapan bir baka yorum geirilmitir. Bu kitapta Durkhe- im bir tarih felsefecisi olarak kurtarmaya altm. Durkheim sosyolojide tarihsel boyutun temel nemini her zaman vurgulamtr ve bu vurgunun Durkheimn dncesi hakknda genelde yaplandan olduka farkl bir deerlendirmeye gtrdne inanyorum. Durkheim esasen dzen problem iyle de il, belirli b ir toplum sal deim e anlayndan hareketle dzenin deien doas problem iyle ilgilenmitir.

W eberin yazlan bu kitapta analiz edilen yazlarn belki de en karmak olandr ve onlar genel dzeyde ele almak kolay deildir. Bu zelliin, W eberin almasndaki temel tutarll kavramaya ynelik baz ikincil aklamalan baarszla ittiini dnyorum. W eberin katklannn eitliliinin onlar tek bir yazlar toplam klan epistemolojik ilkelerin bir ifadesi olduunu sylemek sadece grnte bir paradokstur. W eberin farkl alanlardaki farkl yazlann birletiren temel hareket noktas onun radikal yeni-Kantlgdr. Baz nemli noktalarda, W e-

14

berin sosyal teorisi ile Durkheim ve Marxin teorileri arasnda giderilmesi olanaksz farkllklar yaralan da bu zelliktir. Bu farkllklardan bir ksm son blmlerde analiz edildi.

M uhtem elen son bir noktann daha belirtilm esi gerekir. Sosyologlarn her zaman teorilerin form le edildikleri toplumsal balamlarn bilincinde olmalar gerektiine inanyorum. Ancak bunu vurgulamak, belirli bir anlayn geerliliinin sadece onu yaratan koullarla snrl olduu eklindeki tamamen rlativist bir konumu benim sem eyi gerektirmez. Marxin yazlarnn kaderi bunun bir kantdr. M arxin teorisinin kapitalist gelimenin ilk evresinde formle edildiini ve Bat Avrupann nde gelen lkelerinin sonraki deneyim lerinin, ilk kez Marxin ana erevesini oluturduu dnceden znde farkl bir Marksizm yorum unu biim lendirmeye hizmet ettiini ne srdm. Her pratik teori biimi kendi Aziz Paulne sahiptir ve bu sonu belirli snrlar dahilinde kanlmaz olarak grlebilir. Ancak bunu ifade etmek, kapitalizmin sonraki geliiminin Marxi yanlladn iddia eden m evcut gr kabul etmeyi gerektirmez. M arxin yazlan gnmzde bile, sonraki dier yazarlarnkinin aksine, deerli bir toplum ve tarih anlay sunar. Aradaki farkllklann bilim sel teorilerin ampirik testlerle dorulanabilecei veya yanllanabilecegini savunan geleneksel anlayla aklanabileceine inanmyorum. Ancak M arxm yazlar da ampirik referanslara felsefi teorilerde karlalan trde bir diren sergilemez. Sosyoloji ve toplum felsefesi arasndaki snr izgisini belirlem ek zor olsa bile, byle bir snrn varl inkr edilemez. Sosyologlann kendi disiplinlerinin alanm, nermelerin ampirik olarak kolayca snanabilecei alanlarla snrlandrmaya almalarnn bir hata olduundan kesinlikle eminim. Bu, sosyolojin in hayata yaban c ( leben sfrem d ) klnd verimsiz bir ekilciliktir ve bu yzden sosyolojik perspektifin hepimizin katkda bulunmas gereken temel sorunlaryla ilikisizdir.

ANTHONY GIDDENS

3 Mart 1971

15

Giri

Lord A cton, 18 9 5 te Cambridgete verdii bir al dersinde, Avrupada modern a daha nceki adan ayran ak ve net bir snr izgisi bulunduuna dair inancn ifade eder. Modern a, Ortaagdan normal bir sra iinde, doal bir kn d belirtileriyle ortaya kmamtr:

O beklenm edik ekilde, bir yenilik hukuku altnda, sreklili

in eski saltanatna son veren yeni bir eyler dzeni yaratm

tr. O gnlerde Kolom b egemen dnya kavraylann ykm,

reim , zenginlik ve g ilikilerini tersine evirm itir; o gn

lerde M achiavelli, ynetim i hukukun kstlam asndan kurtar

m, Erasm us antik bilim in akn H ristiyan kanallardan din

d alana kaydrm, Luher otorite ve gelenein zincirlerinin

en gl halkasn krm ve K opem ik ilerlem enin zamannn

geldiini gsteren yenilm ez bir g yaratm tr... O yeni bir

hayatn uyanyd; bylece dnya nceden bilinm eyen etkile

rin belirledii farkl bir yrngede ilerlemeye balyordu.1

Acton, Avrupada geleneksel dzenin bu knn tarih bilim inin gelim esinin ana kayna olduunu syler. G ele

l Lord Acton, Lectures on M odem History (Londra, 1960), s. 19.

17

neksel toplum, tanm gerei, daima gem ie bakar ve gem i onun bugndr. Aslnda tam da bu yzden asla tarihle ilgilenmez; dn ve bugnn sreklilii, ne oldu ve ne o lmakta arasnda izilen ayrmlardaki akl en aza indirir. Bir tarih bilim inin varl, bu yzden, deiimin her yerde mevcut olduu bir dnyay ve daha zelde gem iin bir lde insanlarn kurtulm aya altklar bir yke dnt bir dnyay gerektirir. Modern an insanlar, iinde dnyaya geldikleri koullar artk her zaman m ecburen verili bir ey olarak kabul etmez, aksine gelecei arzularna uygun bir kalba sokm ak iin gereklie iradelerini empoze etmeye alrlar.

Rnesans Avrupas tarihe kar bir ilgi yaratmsa, sanayi Avrupas da sosyolojinin ortaya k koullarn hazrlamtr. 1789 Fransz Devriminin olduka karmak bu iki olaylar seti arasnda bir katalizr grevi stlendii sylenebilir. Britanya, genel llere gre, belirli dzeyde demokratik bir ynetim kuran ilk lkeydi; ancak bu duruma siyasal bir devrimle ulalmam, Britanyay 17. yzyldan itibaren dntren ekonom ik ve toplumsal deime sreci ilerlemeci bir karaktere sahip olmutur. Aksine Fransada devrim, genel zgrlk ve adalet ilkelerini uygulamaya geirebilecek yeni bir toplum tasavvuru temelinde eski rejim in (ancien regime) ayrcalkl, aristokrasi dzenini dramatik bir biimde ykmtr. 1789da benimsenen nsan Haklar Bildirgesi insan haklarndan habersiz olma, onlar dikkate almama veya hor grmenin kamusal felaketin tek nedeni olduunu ilan etti. Nitekim Fransz Devrimi nihayetinde 16. ve 17. yzyllarn laik rasyonalizmini toplumsal alana soktu. Ancak 1789la kurumlaan siyasal deiimler gerekte toplumun daha derin, kkl yenidn organizasyonunun bir ifadesi ve gstergesiydi; bu deiim yine Britanya'da egemen bir rol oynad. Tarma dayal, el zanaatlar retiminden fabrika ve makinelemeye dayal bir sanayi ekonomisine gei, Britanyada 18. yzyl sonuna doru balayan bir sreti. Bu deiimin tm etkileri 19. yzylda Britanyada ve dier nde gelen Batl lkelerde hissedildi.

18

Kukusuz sosyolojinin ekillendii balam, ou kez Fransz Devriminin siyasal iklimini Sanayi Devrimin in yol at ekonom ik deiimlere balayan olaylar salad. Bununla beraber, Bat Avrupadaki farkl lkelerin deneyimlerinin ne kadar farkl olduklar unutulmam aldr. Zira 19. yzyldaki temel toplumsal dnce geleneklerindeki farkllklarn kayna bu farkl deneyimlerdir. Sosyologlar gnmzde, bu srecin gerektirdii karmak boyutlar gz ard ederek, 19. yzyl Avrupasnda sanayi toplumunun ortaya kndan yumuak bir dille sz ederler.

temel Bat Avrupa lkesi Britanya, Fransa ve Almanya iin 18. yzyln son yirmi-otuz yl ekonom ik refahn gelime dnemiydi. 19. yzyl sonunda Britanyada ekonom ik gelimenin hz dier iki lkenin gelime hzn epeyce gemiti ve bu yllar iinde baz kapsaml teknolojik yenilikler, pamuk sanayinin organizasyonunda kkl b ir dnm e, bylece m akinelem eye ve fabrika retim inin hzla yaylmasna yol al. Ancak 19. yzyla girerken Britanya ekonom isinin nispeten snrl bir kesimi Sanayi Devriminden dorudan etkilendi. Yirmi yl kadar sonra resim ok az deimiti: Bunun tek istisnas, yaklak elli yl nce bir btn olarak ekonomide ok az neme sahip olan pamuun Britanyann nde gelen man- faktr sanayisi haline gelm esidir.2 Britanyay 19. yzyl ortalarna kadar gerek anlamda bir sanayi toplum u olarak nitelemek imknszdr. Fransa ve Almanyada ise durum olduka farklyd. Bu lkeleri, gnmzn kaba tabiriyle azgelim i lkeler olarak nitelendirmek tamamen yanl olacaktr.3 ki Kta Avrupas lkesi de, baz alardan, rnein kltrel baar standartlar, zellikle edebiyat, sanat ve felsefe alannda benzer ngiliz kazanmlarm fazlaca elde etliklerini iddia edebilirdi. Ancak 18. yzyln ortalarndan itibaren iki lke de ekonom ik gelime dzeyi bakmndan aka Britanyann gerisinde kald ve ne Fransa ne de Almanya, Britanyann terk

2 Phyllis Deane-W . A. Cole, British Econom ic G row th (Cam bridge, 19 6 9 ), s.182-192.

3 Kr. S. Landes, The Unbound Prom etheus (Cambridge, 1969), s. 125.

19

ettii liderlii yzyl sonraya kadar nem li lde yakalamay baarabildi.4

Ayrca Britanya l olarak alnrsa, 19. yzyln ilk yarsnda ne Almanya ne de Fransa liberal burjuvazinin ynetimde gl konum a ulat bir i siyasal istikrar yakalayabildi. Fransada Restorasyon, yirmi be yl nce Jakobenlerin yaratt ilerleme umutlarn ykan gerici karlarn ar basksnn maddi ifadesidir. Devrimin yol at siyasal ve toplumsal blnm eler, 1789 olaylar ve bunlarn dolaysz kt sonular nedeniyle zlmekten ok iddetlendi; gerekte, 1870lere kadar Fransada hibir rejim iktidarn yirmi yldan fazla sr- dremedi. Marxin entelektel kariyerinin ilk dneminde iaret ettii gibi, Almanya m odem uluslarn devrimlerini paylamadan restorasyonlarn paylat.5 lke, gerekte, 19. yzyln banda kesinlikle modern anlamda bir ulus zellii tamyordu, aksine gevek bir egemen devletler topluluundan ibaretti: Bu sorun Bismarck ynetimi altndaki Prusya egemen konum unu Almanyann tam siyasal birliini salamak iin kullanabildii dneme kadar bir zme kavumad.

Marxin ilk tarihsel materyalizm yorumlarnn kayna Alm anyann geri k a lm l problem idir. G en H egelci Marx, Almanyann nde gelen iki Avrupa lkesini yakalamas ve gemesini salayabilecek gerekli kkl deiimleri yaratmak iin balangta mevcut kuram larn rasyonel eletirisinin yeterli olduu grn paylayordu. Ancak ok gemeden, bu radikal-eletirel tutumun, pratii dlayarak teoriyle ilgilenen tipik Alman tavrn srdrmeye yardmc olduunu fark etti. Marxin ifadesiyle, politikada Almanlar dier uluslarn neler yaptklarn dndler.6 Tm insanlk tarihini akln veya ruhun tarihine dntren Hegelin sistemi bunun

4 Britanya'yla dier iki lke arasndaki ekonomik gelime dzeyindeki farkllklar, kukusuz 18. yzyl ncesine kadar gtrlebilir. m cgin kr. F. Cron- zcl, England and France in cighteen Century: a comparalivc analysis o f lwoeconomic growths", R. M. Hartwell, Causes o f the industrial Revolution in England (Londra. 1967), s. 139-179.

5 K arl Marx, Early W ritings, s. 45.

6 Karl Marx, Early Writings, s. 51.

20

en mkemmel felsefi rneidir. Almanya daha fazla geliecekse, diye loparlar Marx, felsefi eletiri sadece fikirler dzeyinde kalmayp, her zaman ilerlikte olan maddi glerin bilgisiyle tamamlanmaldr.

ou yazar hakl olarak Marxm yazlarnda bir araya gelen l etkiler bileim ine byk vurguda bulundu.7 Marx, nde gelen bat Avrupa lkesi arasndaki toplumsal, ekonom ik ve siyasal farkllklara bal olarak gelitirilen dnce akmlarnn gl bir sentezini yapmay baard. Faydac felsefeyle yakn iliki iindeki ekonomi politik, Britanya'da 19. yzyln byk blmnde fiilen tek nemli sosyal teori biim i olarak kald. Marx, Adam Smith ve Ricardonun gelitirdii temel nermelerden bazlarn benimser, fakat onlar farkl Fransz sosyalist akmlar iindeki, burjuva toplum unun sonlu karakterini vurgulayan perspektiflerle birletirir. Fransz sosyalistleri M arxm Pariste yazd 1844 E konom ik ve F elsefi E lyazm ala- n nda gelitirdii ilk gelecein toplumu tasavvurunun yakn kaynadr. Ekonom i politik ve sosyalizmi bir araya getiren tarihsel boyut Hegelci diyalektikle salanr. Marx bu sayede Britanya, Fransa ve Almanyann farkl deneyimleri hakkndaki bilgilerini tutarl bir biimde bir araya getirir, ancak ayn zamanda toplumsal, ekonom ik ve siyasal yapdaki bu farkllklarn teorik yorumu iin bir temel sunar.

M arx 18 8 3 le ldnde Durkheim ve W eber akadem ik kariyerlerin in eiinde gen adam lard. Zaten bu tarihten sonra, nde gelen bat Avrupa lkesinin toplumsal yaplar M arxm temel grlerini gelitirdii dnemden byk lde farkllamt. Britanyann aksine, Fransa ve Almanyada devrim ci bir potansiyele sahip ii sn f hareketleri siyasal sistemde egemen rol oynamaya balamt. Bununla beraber, bu hareketlerin etkisi, gelien m illiyetiliin ykseliiyle dengelendi: zellikle baarl bir burjuva devrimi yaamayan Almanyada burjuvazi; devlet brokrasisi, ordu ve yerleik hiyerarinin kontrol altnda ileyen gl otokratik bir dze

7 Kr. Lenin, The three sources and three com ponent parts of Marxism", V. 1.Lenin, Selected W orks (Londra, 1969), s. 20-32.

21

ne tbiydi. Almanyada, sosyalizme kar yasalara ragmen, Sosyal Demokrat Parti 1875 ten sonra aka Marksist bir parti olarak gcn artrd. Ancak bu parti, yzyln sonuna doru, devrimci duruunu byk lde tepeden sanayi toplumuna dntrlen bir lkeye gre yeniden ayarlama gerei duydu.

Bu balamda Engels, Marxin lmnden ksa sre nce sistematik bir reti olarak Marksizm aklamas ve savunusuyla dolu bir dizi yaz yaymlamaya balad - bunlardan en etkilisi Anti-Dlringlir. Anti-Dhring, bir yandan topik ve iradeci sosyalist teorilere kar Marksist sosyalizmin bilim sel karakterini vurgularken, te yandan Birinci Dnya Sava sonuna kadar Marksist evreleri hkimiyeti altna alan ve Sovyetler Birliinin resm felsefesine dnen pozilivis Marksizmin yolunu at.8 Marxm lm nden sonraki on yl -y a n i Durkheim ve W eberin hayatlarnn almalarn biimlendiren grlerini salamlatrdklar d n em - Marksizmin siyasal ve entelektel bakmdan nem li bir g haline geldii temel bir dnemdir. Engelsin etkisi alm da genellikle M arksizm le zdeletirilmeye balayan felsefi materyalizm, sosyal demokrasiye teori ve pratik ayrmna imkn tanyan temel teorik bir ereve sundu: Sosyal Demokrat Parti ismen devrimci bir parti olarak kalsa bile, giderek daha reformist bir yapya brnd. Ancak ayn ekilde, bu partinin nde gelen szcleri, Britanyann ok daha nceden dahil olduu sanayilemede lkenin hznn kesilmesine yol aabilecek deiimlerin nemini kavrayamadlar.

20. yzyl banda Marksistler ve onlar eletirenler arasndaki polemikleri byk lde ynlendiren toplumsal gelim ede kirlerin etkisi problemi bu zeminde deerlendirilmelidir. Durkheim ve W eber, Marksizmin iddialarna ynelik eletirel deerlendirmelerinin hedefi olarak Engels, Kautsky, Lab- riola ve dierlerinin felsefi materyalizmini ald. Dolaysyla liberaller ve Marksistler tartmalarm benzer biimde klasik idealizm ve materyalizm dikotomisi etrafnda yaplandrdlar. By-

8 George Lichheim, M arxism, an H istorical and C ritical Study (Londra. 1964), s. 238-243.

22

lece, Marksist yazlarn geerlilii tartmas esasen fikirlerin sadece toplumsal gelimede hibir bamsz rol oynamayan glge-olgular olup olmadklar sorununa odakland. Kitaptaki temel hedeflerimden biri, Marxin yazlar Durkheim ve W eberinkilere kart sosyal teori biimleri olarak alndnda bu tartmann gerekte deersiz olduunu gstermektir. Marx geleneksel felsefi idealizm ve materyalizm ayrmndan en az Durkheim ve W eber kadar uzak durmaya alr; Marxm grleri ile akademik veya burjuva sosyoloji arasndaki gerek farkllklarn kaynam bulanklatran ey bu kkl diko- tom inin M arxin idealizme ynelik m ateryalist eletirisiyle kartrlmasdr.

Bu konu sadece olduka yakn bir dnemde, kinci Dnya Savandan sonra Batl Marksist bilim in muazzam yeniden canlan srasnda aklk kazanmtr. Kukusuz Rjazanovun Marx ve Engelsin yaymlanmam farkl yazlarn bir araya getirdii M arx-Engels: Toplu Basm'\ (G esam tausgabe) bu ilginin canlannda nemli bir rol oynamtr. Bununla beraber, 1844 E kon om ik ve F elsefi E lyazm alar gibi almalarn yaymlanmas, zmeye yardmc olduu kadar birok yeni yorum problem ine de yol at. Bu problem ler hem M arxin yazlarnn i doas ve tutarllyla hem de onun teorik konumuyla dier toplum felsefecilerinin konum lar arasndaki fikri balantlarla ilikilidir. Bu durumun yol at girift sorunlara kitabn yaps iinde byk lde deindim. Marksizm ve akademik sosyoloji arasndaki ada tartmann baz kaynaklarn deerlendirirken ncelikli grev olarak, alm alar m odem sosyolojinin kaynaklarn oluturan bu temel dnrlerin yazlarndaki ana temalar yeniden belirleme gerei duydum. Bu yzden, kitabn ilk on iki blmnde srasyla M arx, Durkheim ve W eberin gelitirdikleri sosyal teori biimleri dier ikisinden bamsz olarak almyor. Bu yazarlarn yazlarndaki nde gelen temalar kesin ve tutarl bir biimde formle etme ihtiyac, onlarn dncelerini m antksal veya olgusal geerlilik bakmndan eletirel bir analize tbi tutmam engelledi.

23

toparlayc blm den ilkinde (Blm 13) D urkheim ve W eberin kendi grlerini Marxa atfettikleri dncelerden nasl ayrmaya altklar analiz ediliyor. Ancak bu grleri basite yzey deerlerine gre deerlendirenleyiz. Blm 14 ve 15'te Durkheim ve W eberin nermeleri bu adan ele alm yor ve onlarn yazlar ile Marxinkiler arasndaki baz temel paralellikler ve farkllklar yeniden deerlendiriliyor. Son blmde M arx, Durkheim ve W eber arasndaki baz nemli karlatrma izgilerinin dikkate alnmad veya tamamen gz ard edildii vurgulanmaldr. Buradaki en ak eksiklik onlarn benimsedikleri farkl m etodolojik grlerle ilikilidir: lk bak ta (prim a Ja c ie ) en temel karlatrmal sorunlar burada yatar grnmektedir. Baz alardan durum gerekten byledir; ancak kitabn temel iddias, bu yazarlarn baskn ilgilerinin nceki toplum biim lerinin karsna konulan modern kapializm in karakteristik yapsn betim lem eye ynelik olduu dncesidir. Son yirmi-otuz yldr sosyolojideki tipik vurgu formel bir genel sosyoloji aray ynndedir. Byle bir ama vgye deer olsa bile, modern toplumsal dncenin temellerini atan bu adamlarn almalarnn temel ilgi odandan uzaktr ve onlarn sosyal teorinin gndemine tadklar problemlerin neminin bulanklamasnda nemli etkilere sahiptir. Bu kitapta tanlan yazardan hibirinin -genellik le onlara yklenen anlam da- tam kapsaml bir dnce sistemi yaratmaya altna inanmyorum: Gerekte de byle bir giriimi kategorik olarak reddeder. Bu yzden, onlarn almalarnn karlkl tamamlayc yanlann vurgulasam da, gelitirdikleri perspektiflerin ve ulatklan s o n u lan l niteleyicisi olarak vurguladklar zel ve eksik kalan yanlar da aktarmaya altm.

24

K I S I M

Marx

Marx'in Erken Dnem Yazlar

1

Marxin yazlarnn bir anlamda yz yllk zaman aralna uzand sylenebilir. Marx, 19. yzyldan yaklak yirmi yl sonra dnyaya gelmesine ve yzyl bitmeden lmesine ram en, yazlan 20. yzylda -kesin lik le siyasal alanda ve muhtemelen entelektel dnyada- byk bir etkiye sahipti. Ancak kkleri 18. yzyla, 1789 Fransz Devrimi kaynakl toplumsal ve siyasal deiimlerin patlak verdii dneme kadar uzanr. Bu yzden, Fransz Devriminin modern adaki ykc etkilerinin resmedildii Marxin yazlan, 1789 Fransz Devrimi ile Rusyada bu devrimden yaklak yz otuz yl sonra gerekleen Ekim Devrimi arasndaki dorudan sreklilik izgisinin bir anlatmdr.

Marxin ocukluk dnemi hakknda ok az ey bilinm esine ramen, onun ergenlik dneminden farkl yaz krntlar ve m ektuplar kalmtr. Bunlardan en eskileri Marxin okul b itirme snavlarnda yazd ksa denemedir. Bunlarn ok az gerek nem veya zgnle sahip olduklar aktr, ancak bu yazlar Marxin yetikinlik dnemindeki ou yazsna ilham kayna oluturan byk bir amacn gstergeleridir.1 Bu

1 Kimi yorumcularn bu denemelerde Marxin yazlan iin temel neme sahip baz temalan belirlemeye altktan sylenebilir (Kr. A. Com u, K arl M arx et

27

denemeden en zgn G en Bir Adamn Meslek Seim i zerine Dnceleredir. Bu yazda, hayat boyu srdrecei meslei semeye alan bir bireyin ahlk ykmllkleri ve ona ak zgrlk im knlan tartlr. Marxa gre,

...b ir m eslei seerk en b izi ynlendirm esi gereken tem el

ilke insanln refah, kendi mkem m elliim izdir. Bu iki il

ginin birbirleriyle att, birbirini engelledii dnlm e

melidir. Aksine, daha ziyade, doas insana, sadece loplum u-

nun mkem m ellii ve refah iin alarak kendini gerekle

tirebilm e imkn sunar... T arih , evrensel iin alarak kendi

lerini soylulatrana byk insan der.2

Bu bak as, bir niversite rencisi olarak Marxi felsefesinde kesinlikle kendini gerekletirme, kendi mkemmel- liimizin doruuna ulama teorisi bu lu nan- Hegeli yakndan incelemeye iter. M arx, 1837 tarihli bir mektubunda, babasna Kant ve Fichlenin felsefesini doyurucu bulmadn ve sonunda, genlik sevdas lirik iirsellikten vazgeerek Hegel okyanusuna daldn yazar.3 Ancak balarda bir renci olarak Hegelin felsefi sistem inden bylense bile, M arxin kr Ortodoks Hegelci bir konumda olmad aktr. Marxin Hegelcili- in cazibesine ilk kapld nokta Berlinde renciyken felsefe ve hukuk zerine okumalarnda tuttuu notlarda grlebilir.4 Kam olan/olnas gereken dalizmi, Marxa, amalarna ulamak iin felsefeden yararlanmak isteyen bir bireyin istekleriyle kesinlikle uyumaz grnr ve Marx bu gre hayat boyunca tamamen sadk kalr. Ayn itiraz Fichtenin felsefesi iin de geerlidir: Bu felsefe, mantk ve hakikatin (rnein, srasyla matematik ve ampirik bilimle ilikili) zelliklerini insan znenin srekli gelimekte olan dnyaya mdahalesinden ayrr. Bu yzden, F ichtenin hareket noktasnn yerine

Friedrich Engels (Paris, 1955), c. 1, s. 65-66 ). Ancak bu denemelerin en ilgin zellii geleneksel ergenlik idealizmidir.

2 Writings o f the Young M arx on Philosophy and Society, s. 39.

3 A.g.c., s. 40-50.

4 A.g.c., s. 42-47,

28

nesne bizzat kendi geliim i iinde aratrlm aldr grn benimseyen bir yaklam geirilmelidir; yani, hibir keyf ayrm yaplmamal; eyin mant/gerekesi (rationale) (Vernunft) bizzat kendi elikililii iinde ortaya kartlm al ve birlii bizzat kendi iinde aranmaldr.5

M arx bu problem leri tek bana zem eyecein i anlar; bylece kanlm az olarak, kendi dnce erevesi iinde bir btn olarak idealist Alman felsefesinin gelim e srecini -K a n tan Fichteye ve oradan Hegele g eerek- aratrmaya ynelir.6 Ancak Marxi Hegele eken ilk ey ne onun muazzam kapsamll ne de aslnda felsefi ncllerinin kendine has ieriidir; aksine, klasik Alman felsefesinde, Hegelin etkisiyle, Kantn temel mirasnn biimlendirdii dikotomik unsurlar arasnda salanan kapanmadr. Hegelin Marx zerindeki etkisinin bir lde bamsz iki kayna vardr:7 Bu iki kaynak, Hegelcilie ve Hegelin m uhafazakrlna kar farkl siyasal bak alarnn bir karmdr. Bunlardan ilki, Berlindeki dersleri Marxi olduka etkileyen Eduard Gansn retileridir. Gans, Hegeli Saini-SimonculukLan alnan gl bir unsurla zenginletirir.8 Bununla beraber, Marx zaten genlik dneminin balarnda kesinlikle Saint-Simoncu dncelerle ilikiliydi; kiiliinin ekillendii dnemde Saint-Simonun Marx zerindeki etkisinin baz alardan Hegelinki kadar byk olduu gr, bu etkinin bir kant olarak verilebilir.9

Marxin HegePi benimsem esinde rol oynayan ikinci faktr onun Berlin niversitesi Doktorlar Kulbne* yeliidir.

5 A.g.e., s. 4 3 ; Ergnzungsband (E rgd), c. 1, s. 5.

6 Kr. Rober C. Tucker. Philosophy and M ylh in K arl M arx (Cambridge, 1965). s. 31-69.

7 G en Hegel'in grleri zerine, Georg Lukcsn analiziyle karlatnnz: D er jun ge Hegel (Zrih ve Viyana, 1948), s. 27-130.

8 Hans G nlher Reissner, Eduard Gats (Tbingcn, 1965).

9 Bu gr Georges Gurvitch tarafndan kuvvetle vurgulanr: La sociologie du jeu n e M arx. La Vocation actuelle de la socio log ie (Paris, 1950), s. 568-580 . Bu blm ikinci baskda (1 9 6 3 ) La sociologie de Karl Marx balkl daha genel bir tartmayla yer deitirmitir.

( ) "G en H cgelcilcr" olarak bilinen evre - e.n.

29

Marx bu evrede Hegelin gen izleyicilerinden oluan -Bruno Bauedin ne kt - heterojen bir karmla tanr.10 Bauer ve onun evresinde toplanan Gen Hegelcilerin yakndan ilgilendikleri problemler, Hegelin yazlarnn ayrlmaz bir paras olan Hristiyan teolojiyle ilikiyi srdrmekteydi. Bauerin dncelerinin gl etkisi Marxin Demokritos ve Epikrn felsefelerini karlatrmal olarak inceledii doktora tezinde gzlenir. Ancak yaklak olarak Marxin doktora tezini sunduu dnemde Feuerbach Hristiyanln zn (1841) yaymlar.11 Engels daha sonra Feuerbachm bu kitabnn Gen Hegelciler zerindeki etkisini bir kitabnda yle betimler: Tlsm bozuldu: Sistem parampara oldu ve bir kenara auld... Coku geneldi: Hepimiz bir anda Feuerbachc olduk.12 Marxin gelien dncesi zerindeki ak etki gerekte kesinlikle ok daha kapsaml, ancak yaklak krk yl sonra Engelsin aklamasnda belirtilene gre daha az dorudandr.13 Marx, Hegel konusunda olduu gibi, Feuerbachn konumunu da tamamen benimsemez.14 Yine de Feuerbachm Gen Hegelciler zerindeki etkisinin 1842 sonlarna kadar byk lde srd kesindir. Marxm 1843te yazd Hegelin devlet felsefesini eletirisi byk lde Feuerbachm etkisi altndadr: Feuerbachn hareket noktas, 1844 Ekonom ik ve Felsefi E lyazm alan nn da temelini oluturur.

10 Bauer'in Marx zerindeki etkisi konusunda yeni bir tartna iin bkz. David M cClellan, The Young H egelians and Karl M arx (Londra, 1969), s. 48 vd. Ayrca onun Marx be fo re M arxism (Londra, 1970) adl kitabna da bkz.

11 Ludwig Feuerbach, T he Essence o f Christianity (New York: 1957). [Hristiyanln z, ev. Devrim Bulut, eki Yaynevi, 2004.]

12 Selected W orks, c . 2, s. 368.

13 Kr. M cClellan, T he Young H egelians and K arl Marx, s. 92 -9 7 . M cClcllanin Engelsin, kitabn etkisi hakkndaki betimlemesi gereklere kesinlikle uymamaktadr iddias (s. 9 3 ) abartldr. Marxin 1842nin banda yazd, tannm cmlesi Hakikat ve zgrln ate nehrinden gemek dnda bir yolu yoktur ifadesiyle karlatrn (Feuerbach: lit., ate ay". W ritings o f the Young M arx on Philosophy and Society, s. 95.

14 Feuerbachm grlerinin kkl belirsizlikler ierdii ve 1834-1844 arasnda baz kesin deiiklikler geirdii sylenebilir. Kr. Feuerbach, Sm tliche W erke, c . 1-3. (Ancak bu derlemelerin yl tespitinde baz hatalar vardr.)

30

Feuerbach, H ristiyanln znde ve sonraki yaymlarnda, insanlk zerine aratrm ann hareket noktasnn gerek, maddi dnyada yaayan gerek insan olmas gerektiini aka vurgulayarak, Hegelin felsefesinin idealist ncllerini tersine evirir. Hegel, gerein, tanrsal kaynakl olduunu dnrken, Feuerbacha gre tannsal, gerein aldatc bir yansmasdr. Varlk, varolu, insanlarn iinde eylemde bulunm adan nce yaadklar dnya hakknda dnmemeleri anlamnda dnceden nce gelir: Varlk dnceden deil, dnce varlktan geliir.15 Hegel insanln geliimini kendi iinde blnm bir Tanr fikri erevesinde ele alr. Feuerbachm felsefesinde, Tanr sadece insan kendi iinde blndnde, kendine yabanclatnda var olabilir. Tanr, insann en st gleri ve yeteneklerini yanstt, bylece mkemmel ve her eye kadir olarak, snrl ve mkemmellikten yoksun insanla tezat iinde grlen hayal bir varlktr.

Ancak ayn zamanda, Feuerbacha gre, T annyla insan arasndaki benzerliin derinlii insani kapasitelerin gerekletirilmesi iin olumlu bir ilham kayna olabilir. Felsefenin grevi, Hegelci perspektifi tersine evirerek ve bylece maddi dnyann nceliini savunarak, yabanclam insann eski benliine kavumasna yardmc olmaktr. Dinin yerini, daha nceden Tanr iradesine ynelik olan sevginin artk insana odakland, insanl birliini yeniden salamaya, kendisi iin insana gtrecek hmanizm almaldr. Eski felsefe dnlmeyen ey varolua sahip deildir derken, yeni felsefe, aksine, sevilmeyen, sevilemeyen ey varolua sahip deildir der.16

Feuerbachm dncelerini zmseyen Marx, bu yeni perspektifin ieriini ortaya koymaya ve onu siyaset alanna uyarlamaya alrken ister islemez Hegele dnm ek zorunda kalr. Feuerbachm felsefesinin Marxi cezbeden yanlan aslnda onu Hegele eken yanlarla ayndr: Analiz ve eletiriyi birletirmeye ve bylece felsefeyi gerekletirm eye olanak salayan imknlar. Genellikle, Marxin siyaset ve sanayide yaban

15 A.g.e., c. 2 , s. 239.

16 A.g.e., c. 2 . s. 299.

31

clama konusundaki erken dnem yazlarnn, Feuerbachn materyalizmi nin -an cak onun ilgilenm edii- farkl toplum alanlarn ierecek biim de geniletilmesinden fazlasn ifade etmediine inanlr. Ancak bu yanltcdr: Marx, Feuerbachn kendi felsefesi iin temel nemde grd eyi -on u n Hegele bir alternatif oluturduunu ve bylece yerini a ld n - hibir yerde kabul etmez. Marx, Feuerbacha cokuyla sarldnda bile onu Hegelle birletirmeye alr. Marx bylece, He- gelin felsefesi iin temel nemde olan, ancak Feuerbachn - gerekte byle bir niyeti olmasa d a - byk lde terk ettii tarihsel perspektifi alkoyar.17

Devlet ve "gerek demokrasi"

M arxm 1843 e yazlan Hegelin devlet felsefesini eletirisi, onun nve halindeki tarihsel materyalizm anlayn'8 grebileceimiz ilk yaymdr ve bu alma Marxm bir yl sonra E konomik ve Felsefi E lyazm alan'nda daha ayrntl olarak ele ald yabanclama tartmasnn balama noktasdr. Hegeli Feuerba- chc bir tarzda tersine eviren Marx, onun metinlerinin ayrntl bir analizini yapar. Hegel, der Marx, yklemleri, nesneleri znelletirir, ancak bunu onlar gerek znelliklerinden, zneden kopararak yapar.19 Bu yzden, Marxm analizinin asl amac gerek zneyi (gerek, maddi dnyada yaayan, eyleyen bireyi) yeniden tanmlamak ve onun devletin siyasal kurumlan iinde nesnelletirilmesi srecini aratrmaktr.20 Ger

17 Marx, aynca 1843'te Ruge'a bir mektubunda, Feuerbach doayla daha ok, siyasetle daha az ilgilenmekledir. Ancak ada felsefenin gereklie dnebilmesinin tek arac siyasettir diye yazar, W erke, c. 27 , s. 417.

18 yi bilindii zere "tarihsel materyalizm terimi Marx tarafndan kullanlmam, aksine ilk kez E ngelsin yazlarnda yer almtr. Terim burada, m uhtemelen Marx'tn tarih zerine aratrmalarnda kabul etmeye hazr olduu teorik kapanmadan fazlasn ima ederek kullanlr.

19 Writings o j the Young Marx on Philosophy and Society, s. 166; W erke, c. 1, s. 224.

20 Eletiri zerine akllca bir inceleme iin bkz. Jean Hyppolic, La conception hglienne de l'Etat et sa critique par Karl M arx!, Etudes sur M arx et Hegel (Paris, 1955), s. 120-124.

32

ek dnya ideal aratrlarak ortaya konamaz; aksine gerein tarihsel bir sonucu olarak anlalmas gereken idealdir. He- gele gre, devletin siyasal ve hukuk yaps dnda kalan tm ekonomik ve ailevi ilikileri ieren sivil toplum (brgerliche Ge- sellschaft), doas gerei, insanlann birbirlerinin kuyusunu kazdklar kontrolsz bir bencillikler alandr. nsanlar, sivil toplum iindeki insan eylemlerinin bencil karlarn aan evrensel bir alan olan devletin doal dzenini kabul ettikleri lde rasyonel, uyumlu varlklardr. Bu yzden, Hegelin aklamasnda devlet sadece sivil toplumdaki bireylerin yaantlarndan bamsz olarak deil, ayn zamanda mantken ondan nce gelen bir ey olarak sunulur. Tarihin gerek yaratcs olan eyleyen birey, devlette cisimleen, bu yzden toplumsal gelimenin itici gc olarak ortaya kan siyasal katlm ideallerine tbi klnr.

M arxa gre, Feuerbach, insanlar gerekte pratik gndelik ac ve straplar dnyasnda yaarlarken, dinde gerekd, hayal bir uyum, gzellik ve haz dnyasnda yer aldklarn gstermitir. Benzer ekilde devlet, geici olduklan kadar dinin idealletirilm i dnyasn oluturan evrensel haklaria -vcut kazandran yabanclam siyasal bir etkin lik biim idir. Hegelin grnn temelini, siyasal Lemsil haklan, sivil toplum un bencil b ireycilii ile devletin evrenselciligi arasnda arabulucu bir konum yklenir tezi oluturur. Ancak Marxa gre, bu balantnn gerekte yer ald hibir siyasal yap yoktur; gnmze kadar gelen devletlerde siyasal hayata genel katlm idealdir, ancak gerek olan zel karlardr. Nitekim Hegelin aklamasnda sivil toplumda ilgili bireylerin zel karlarndan bamsz olarak ve onlarn zerinde yer alr grnen ey gerekte bizzat bu karlarn bir trevidir. Bugne kadar siyasal kuruluu, onlarn gerekliklerinin zel dnyev mevcudiyeti deil, aksine dinsel alan , insanlarn dinsel hayat, onlarn evrenselliklerinin cenneti oluturm utur.2'

Grek kentinde (p olis"), her erkek -y an i, her zgr yurtta- bir siyasal hayvan (zoon politikon) idi: Toplumsal ve si

21 Writings o f the Young M arx on Philosophy and Society, s. 176.

33

yasal, ayrlmas imknsz biimde i ie gemiti ve hibir bamsz siyasal alan yoktu. zel ve kamusal hayat birbirinden deildi ve zel bireyler" tek balarna, tpk kleler gibi, yurttalk statsnden tamamen yoksunlard. Ortaa Avrupa- s bununla tezat iindedir. Ortaada sivil toplumun farkl tabakalar bizzat siyasal aktrler haline geldi: Siyasal g dorudan toplumun istikrarl toplumsal dzenlere ayrlmasna balyd ve bu ayrln bir ifadesiydi.22 Her zel alan siyasal bir karaktere sahipti, siyasal bir aland...23 Bu toplum biim inde, farkl tabakalar siyasallam alard, ancak hl zel/bireysel ve siyasal ayrm yoktu. Sivil toplumdan devlet anlay modern dneme zgdr, zira sadece Ortaa sonras dnemde sivil toplumdaki karlar alan, zellikle ekonom ik alan bireyin zel haklannm bir paras haline gelmi ve siyasetin kamusal alanndan ayrlmaya balamtr. Artk mlkiyet dalmnn siyasal g yapsnn dnda yer ald varsaylr. Gerekte yine de, mlk sahiplii siyasal gc hl byk lde belirlemektedir ancak Ortaagdaki hukukilemi biimiyle deil, aksine ynetime genel katlm grnts almda.24

M arxm gerek dem okrasi adm verdii eyin gereklemesi, onun analizine gre, birey ve siyasal topluluk arasndaki yabanclamann sivil toplumdaki bireylerin bencil kar- lan ile siyasal hayatn toplum sal karakteri arasndaki diko- tom i zlerek almasn gerektirir. Bu zm, sadece devlet ve toplum arasndaki ilikilerde salanacak som ut deiim lerle -gnm zde sadece bir idealden ibaret olan eyin (yani genel siyasal katlm n) gereklem esiyle- mmkn olabilir. Hegel devletten hareket eder ve insan devlet iinde znelletirir... Dem okraside biim sel ilke ayn zamanda m addi ilkedir.25 Marxa gre, genel oy hakk bunu gerekletirebilmenin aracdr. Genel oy hakk sivil toplumdaki tm yele

22 Marxm feodal stal gruplarnn (stnde) dnm konusundaki tartmasna bkz.; Werfet-, . I , s. 273 vd.

23 A.g.e., s. 176; W erke, . 1, s. 232.

24 Writings o f the Young M arx on Philosophy and Society, s. 187-188.

25 A.g.e., s. 173-174.

34

re siyasal mevcudiyet kazandrr ve bamsz bir kategori olarak siyasal f iilen ortadan kaldrr. Sivil toplum genel oy hakk iinde, ister aktif ister pasif bir biimde, ilk kez olarak, kendi soyutluuna, kendi gerek evrensel ve temel varoluuna siyasal varolu kazandrr.26

Devrimci Praxis

Marxm ilk kez Eletirid e ortaya koyduu grlerin 1844te yazdklaryla ilikisi konusunda baz nemli tartmalar yaanm tr.27 EleLiri'nin devlet ve siyaset konusunda sadece giri niteliinde bir analiz olduu aktr; el yazmalar tamamlanmamtr ve Marx belirli noktalar gelitirme niyetinden sz eder, ancak bunu gerekletirmez. Ayrca Marxin analizinin genel eilimi radikal Jakobenizm e dorudur; ada devlet biim ini amak iin gereken ey 1789 Devriminde cisim leen soyut ideallere gereklik kazandrmaktr. Eleiirinin M arxin sonradan terk etmedii fikirler ierdii kesindir. Gerekte bu alma devlet teorisi ve devletin ortadan kaldrlmas ihtimali konusunda anahtar bir almadr ve bu yzden burada yer alan grler M arxin olgun dnem yazlarnn tmnn temelini oluturur. Ancak M arx, bu evrede, tpk dier Gen Hegelciler gibi, hl Feuerbachn bilin reform u zorunluluu erevesinde dnmektedir. Marx, 1843 Eyllnde Fransaya gitm ek iin Almanyadan ayrlmadan hemen nce Ru- gea, ister dinsel isterse siyasal btn dogmalarn sorgulanmas gerektiini yazar:

Sloganm z bu yzden yle olm aldr: B ilin reform u, ancak

dogmalarla deil, aksine gerek dindeki gerek siyasetteki mu

lak m istik bilincin analiziyle. Bylece dnyann uzun zaman

dr, gereklikte var olmas iin sadece farknda olunm as ge-

26 A.g.e., s. 202; W erke , c. 1, s. 326.

27 Bu konu hakkndaki farkl grler iin bkz. U ch eim , s. 3 8 -4 0 ; Shlom o Avineri: The S ocia l and Political Thought o f K arl M arx (Cam bridge, 1968), s. 33-40.

35

reken b ir eyin hayalini kurduu ak hale gelecektir... G nahlarnn balanm as iin , insanlk sadece, on lann ne iin

olduklarn ilan etm ek zorundadr.28

M arxin Pariste Fransz sosyalizm iyle dorudan ilik ilerinin etkileri 1843 te yazlan H e g e l in H u k u k F e ls e f e s in e G ir i te aktr.29 Bu yazdaki grlerin ou Marxin E le t h i ' d e gelitirdii temalarn am lam alardr. Ancak M arx, Bauerin kendisinin nceki eletirel Hegel analizini b iim lendiren gizeminden arndrm a vurgusundan vazgeer. M arx din eletirisi btn eletirilerin temel ncldr ilkesini benim ser; bu grev byk lde baarlm tr ve bylece en yakn ve zorunlu grev dorudan siyasal alana gem ektir.

nsanlarn aldatc mutluluu olarak dinin ortadan kaldrlmas onlarn gerek mutluluunun gereidir. Onlann kendi gerek koullan hakkndaki yanlsamalardan kurtulma talepleri, yanlsam alan gerektiren durumun terk edilmesi talebidir Din eletirisi, bu yzden, dinin kutsal halesi olduu u acnas dnyann eletirisinin balama noktasdr.30

A ncak M arxa gre e letiri tek bana yeterli deildir. O na gre, bu g erek dnyann h ib ir yerinde, gelim esi bu kadar g e c ik tir ilm i A lm anyadaki k adar net deild ir. A lm an siy a sal yapsnn soyu t, felsefi o lu m su zlanm as bu lk en in d

ntrlm esi iin karlanm as gereken g erek talep lerle ilik isizdir; M evcut siyasal durum u m uzu n olu m suzlanm as b ile

28 Writings o f the Young Marx on Philosophy and Society, s. 214-215.

29 Rugc'un DaUsch-frmzsische Jahrbcher adl almas ilk kez ubat 1844 te yaymland. Writings o f the Voting Marx on Philosophy and Society, s. 249-264. Benzer fikirler Marxin ayn konuya baka bir katksnda da (On the Jewish Question) {Yahudi Soritnu stne, (ev. Sol Yaynlan Yayn Kurulu, Sol Yaynlan, 1997] gelitirilir. Writings o f the Young Marx on Philosophy and Society, s. 216-248. Son mektubun alternatif bir evirisi Karl Marx, Early Writingsde yer alr: s. 3-31.

30 Karl Marx, Early Writings, s. 44 ; W erke, c. 1. s. 379. Marxin din. devlet, yabanclama veya kapitalizmin bir btn olarak ilgas" (Afhebung) zerine yazlanndaki tm ifadeleri auflcben fiilinin anlam (kaldrmak, korumak, ykselmek) nda anlalmak zorundadr. Nitekim dinin kaldnlma- s" onun basite kk n n kaznmasn deil, diyalektik olarak almasn gerektirir.

36

zaten modern uluslarn tarihsel sandk odasndaki tozlu bir gerektir.31 Almanyann Avrupal uluslarn toplumsal geliimine katklar fikirler alanyla snrldr. Almanlar gnmzn tarihsel deil felsefi adalardr. Dolaysyla, bu meseleleri felsefi eletiriyle zmeye alm ak bounadr, zira byle bir giriim dnceler ve gereklik arasndaki mevcut kopukluu srdrmekten baka bir ie yaramaz. Zihinsel dzeyde aklanmalar elikileri ortadan kaldrmaz: Kabul edilmesi gerekir ki, bu grevleri gerekletirmenin sadece tek bir arac vardr: Pratik (Praxis)."32

Almanya reformu yaayacaksa bu yava ilerleyen admlarla salanamaz, aksine kkl bir devrime gerek vardr: Bu sayede Almanya, sadece modern uluslarn resm dzeyine deil, ayn zamanda bu uluslarn yakn geleceini oluturacak insani dzeye u laabilir.33 Almanyann toplumsal kom pozisyonundaki geri kalmlk ona dier Avrupa devletlerinin tesine srayabilecei koullan salayabilir. Siyasetin teorik eletirisi, toplumdaki konumlar kendilerini devrimci klan belirli toplumsal gruplarn tecrbeleriyle birletirilmedigi srece baarlamaz. Marx ilk kez proletaryaya burada deinir. Marx'a gre, Almanyann ekonom ik dzeyindeki mevcut gerilik sanayi proletaryasnn henz balang dnem inde olduunu gsterir. Ancak sanayi proletaryasnn daha fazla genilem esi, Almanyadaki, zellikle geciktirilm i mevcut siyasal ve toplumsal yapyla bir araya gelerek, Almanyay dier Avrupa lkelerinin tesine tayacak koullar iin gerekli bileimi salayacaktr.34

Hegelin rasyonel devlette cisim leen idealler iinde arad evrensel karakteri M arx proletaryada bulur. Proletarya kkten zincirler iinde bir snftr; bu sosyal snf, evrensel karaktere sahiptir nk evrensel aclar ve yaknmalar ahsa zel deildir, nk onlara yaplan eziyet ahsa ynelik yan-

31 K ar I Marx, Early W ritings, s. 45.

32 A.g.e., s. 52 , W a k e , c. 1, s. 385.

33 K arl Marx, Early W ritings, s. 52.

34 A.g.e., s. 57-59.

37

l deil, tam anlamyla yanltr. Proletarya toplumun tm olumsuzluklarn iine hapseder. Maddi kaynaklarn eksikliinin sonucu olan doal yoksulluk koullar iinde deil, aksine ada sna retim rgtlenmesinin yapay sonucu olan yoksulluk koullar iinde yaamaktadr. Proletarya toplum da younlam irrasyonalitenin alcs olmad iin, onun zgrlemesinin ayn zamanda bir btn olarak toplumun zgrlemesi olduu sonucu kar:

nsanln tm kayb ... sadece insanln tmden ku rtarlm asy

la giderilebilir... Proletarya im diye k a d a r m evcut ey ler d ze

ninin f i i l ( fak tisch ) ykl olduu iin, bu dzenin lmn

ilan ettiinde sadece kendi varoluunun srrn da ilan etm i

olur... Felsefe maddi silahlarn proletaryada, proletarya ente

lektel silahlarn felsefede bulur.35

Marx 1844 balarnda ekonom i politik zerine youn bir aratrmaya balad: Blk prk yazlarda yer alan bu giri niteliindeki rnler ancak 1932de Ekonom ik ve Felsefi E lyaz- m alan adyla yaymlanabilmitir. Bu rnler, enerjisinin ekonomiye ynelmesinde kesinlikle nemli olan Enels gibi dikkate deer bir istisna dnda, M arxin dier Gen H egelci- lerden daha fazla uzaklamasna yol aar. E lyazm alan M arxin almalarnn tm iin birka nedenle byk neme sahiptir. Onlar esasen Marxin Kapital'i yaymlamadan nce karalad baz msveddelerdir. Marxin E lyazm alan iin hazrlad bu giri almas aslnda planlad ancak asla tamamlayama- dg tutkulu bir projenin kaba erevesini oluturur. Marxin entelektel kariyerinin nispeten erken bir evresinde ana hatlarn olum rduu bu planlar, gerekte uzunca ve ayrntl bir alma olan Kapital'in Marxin ok daha kapsaml bir kapitalizm eletirisi olarak tasarlad eyin sadece bir parasn oluturduunu gsterir. Marx, aslnda, hukuk, ahlk, siyaset eletirileri ieren birok bamsz elkitab yaymlamak niyetindeydi. Bu farkl elkitaplar sonu niteliinde bir sentez

35 A.g.e.. s. 58-59 ; W erke, c. 1, s. 391.

38

almasyla birbirine balanacakt.35 M arx, E ly azm alar n da bu kurumsal alanlar almasna dorudan ekonom ik ilikilerden etkilendikleri srece dahil eder. alma, bu yzden, Marxin sz konusu alanla ilgili olduunu iddia eden disiplini -ek on om i politii- ilk eletiri giriimidir.

E ly azm alan ayrca, Marxin sonraki yazlarnda (farkl nedenlerle) daha az dorudan ilgilendii problemlerle yakndan ilikili olmas anlamnda, byk bir neme sahiptir. Bu problemlerden bazlar M arxm sonraki almalarnda yer almaz. Zira Marx, teorik bir modern kapitalizm eletirisi yapma ynndeki olduka belirgin amac hesaba katlrsa, bu sorunlarn zalen yeterince ele alndn dnyordu. Din analizi bunlardan biridir. E lyazm alan Marxin dine hl byk bir yer ayrd son almadr. Ancak Elymtmalannda ne kan baz konular M arxin sonraki yazlarnda ortadan kaybolur. Bunlardan en nemlisi Elyazm alannda merkez bir yer igal eden yabanclama analizidir. Yabanclama sorunu 1844 ten sonraki yazlarda nadiren yer almasna ramen, bu problemin M arxm olgun dnem yazlarnn kaynan oluturduu kesindir. Marx, E ly azm alan n da kulland yabanclama kavramyla ilgili belirli hususlar sonraki yazlarnda akla kavuturur. Bylece Marxin kendini uzak tutmak istedii soyul, felsefi karaktere sahip bu terim fazlalk haline gelir. Ancak El- yazm aknnda yer alan yabanclama tartmas M arxin sonraki dncesindeki ana temalar hakknda paha biilmez bir kavray kaynadr.

Yabanclama ve ekonomi politik teori

Marxin E kon om ik ve Felsefi E ly azm alan nda gelitirdii ekonomi politik eletirisini biimlendiren temel kabuller yle sralanabilir: Ekonom i politikilerin yazlarna iki temel eletiri yneltebilir, tiki, onlarn kapitalizme zg retim koullarnn tm toplum biim lerine genelletirilebilecei kabulyle

36 K arl Marx, Early Writings, s. 63.

39

ilikilidir. ktisatlar, mbadele ekonomisi ve zel m lkiyetten hareket ederler. karlar ve kazan peinde komak insann doal nitelikleri olarak grlr. Gerekte Marxa gre, mbadele ekonom isi tarihsel bir srecin rn ve kapitalizm de tarihsel olarak zel bir retim sistemidir. Kapitalizm, kendisinden nceki retim sistem leri arasndan sadece biridir ve daha nce tarih sahnesinde yerini alm dier sistem lerin sonuncusu deildir. Bu iktisatlarn ikinci yanl n-kabu- l, ekonom ik ilikilerin soyut bit biim de ele alnabilecei iddiasdr. ktisatlar sermaye, metalar, fiyatlar vb.nden, sanki insanlarn mdahalesinden bamsz bir hayata sahiplermi gibi sz ederler. Bunun byle olmad yeterince aktr. rnein, madeni bir para, insandan bamsz varolua sahip olmas anlamnda fiziksel bir nesneden ibarettir, ancak sadece belirli toplumsal ilikilerin bir parasn oluturduu srece paradr. Fakat iktisatlar, her eyi ekonomiye indirgemeye ve ekonom ik koullar iinde ele alnamayacak her eyden uzak durmaya alrlar.

Ekonom i politik, bu yzden, isiz iiyi, ilgili i ilikisi dn

da yer ald srece alan insan dikkate almaz. Hrszlar,

d olandrclar, d ilenciler ekon om i p o lit ik as n dan gerekte

mevcut olmayan /o n u la rd r . O nlann gznde sadece, rnein

doktorlar, yarglar, m ezar kazclar, tren asas tayan g

revliler vb. vardr; bu yzden birinci kategoridekiler ekonom i

politiin alan dndaki hayal figrlerdir.37

Her ekonom ik olgu ayn zamanda kesinlikle toplumsal bir olgudur ve belirli tipte bir ekonom inin varl belirli bir toplum tipini gerektirir.38

ktisatlarn iileri kapitalist asndan bir maliyet unsuru ve bu yzden dier sermaye harcamalarna denk bir ey olarak almalar, bu yanl anlaylarn iaretidir. Ekonom i politik, gerek analiz nesnelerinin toplum iindeki insanlar olmas gerektii dncesini isabetsiz bir yaklam olarak ilan

37 A.g.e., s. 137-138; Werke. Ergd.. c. 1, s. 523-524.

38 K arl Marx, Early Writings, s. 120-121.

40

eder. Sz konusu iktisatlar bylece, gerekte kapitalist retim tarzna ikin olan eyi -yan i kapitalizmin proletarya veya ii snf ile burjuvazi veya kapitalist snf arasndaki snfsal blnmeye dayand gereini- gzden saklarlar. Bu snflar, sna retiminin meyvelerinin datm konusunda ilgili topluma has bir atma iindedirler. cretler ve krlar kapitalist ve em eki arasndaki ypratc mcadele tarafndan, phesiz sermaye sahiplerinin egemen konumda olduu bir iliki tarafndan belirlenir.39

Marxn kapitalist retim srecinde yabanclama analizinde, ayrca sonradan K apital 'de ayrntl olarak gelitirilen bir balang nermesi olan ada ekonom ik bir olgudan hareket edilir: Kapitalizm gelitike iiler yoksullam aktadr. Kapitalist retim tarznn salad olaand zenginlik, toprak ve sermaye sahipleri tarafndan gasbedilir. Ancak ii ile emeinin rn arasndaki bu ayrlk, aslnda basite iiye ait mallarn gasbedilmesi olarak grlemez. M arxn tartmasnn temel vurgusu, kapitalist sistemde retilen maddi nesnelerin bizzat iiyle ayn deerde alnmasdr; tpk ekonom i politikte sah teorik dzeyde ele alnmalar gibi. i srekli olarak daha bir ucuz meta haline geldike daha fazla mal yaratr. nsani dnyann deer kaybetm esi eyler dnyasndaki deer artyla doru orantldr.40 Bu, Marxm nesnelleirme/eyle- tirm e (Vergegensldndelichung) olarak terimletirdigi bir arptma srecini ierir. i, emeiyle doa dnyasn ekillendirir; onun rn, bizzat ekillendirdii srece, d dnyayla bu etkileimin sonucudur. Kapitalizmde ii (zne, yaratc), rn (nesne) ile zdeletirilir.41

39 A.g.e., s. 69 .

40 A.g.e., s. 121.

41 A.g.e., s. 123. Marx, daha genel epistem olojik bir dzeyde, Hcgel'i nesnelle- lirme/eyleirne ve yabanclama arasndaki iliki konusunda halal olduu iin eletirir. Marxa gre, Hegelin idealizmi iin temel nemde olan dnce, eyliin" yabanclam kendilik-bilinciyle ayn ey olduu ve bu yzden, nesneleirm cnin sadece insann kendinc-yabanclamasyla mmkn olduu nermesidir. Marxa gre meselenin z baka yerde yatar. Yabanclama beraberinde ncsnclemeyi getirir ve (Marxm kavram kulland anlamda) ka

41

retim, yani nesnelletirme/eyleirme sreci bylece bir kayp ve nesneye k le lik biimini alr; ii nesnenin bir klesi haline gelir...42 Kapitalist ekonomide iinin yabanclamas, emein -kapitalizm in genilemesiyle giderek artan - retken gc ile iinin kendi reti nesneler zerindeki kontrolnn yokluu arasndaki bu dengesizlie dayanr. Bu durum, siyaset alanndaki yabanclama rneinde olduu gibi, dindeki yabanclamayla paralellik sergiler. Hristiyan ahlkta Tan- rya atfedilen nitelikler insanlarn kontrolnden uzaklar ve sanki d bir g tarafndan dayatlan bir eye dnr. Benzer biimde, rn iiye yabancdr ve... onun karsnda zerk bir g olarak yer alr. Nesneye verdii hayat onun karsna yabanc ve dman bir g olarak dikilir.43 Bu yzden, her tr emein ayrlmaz bir parasn oluturan (ve em ek-gc- nn kendi yaratt nesneye aktarlmasn ieren) nesnelletirme, kapitalizmde yabanclamayla ayn ey haline gelir. Baka deyile, emein rn iiye -sadece ontolojik anlamda deil, ayn zamanda ok daha kapsaml ancak ok daha zel bir. anlamda d a- dsaldr: Kendi emeinin rnnde somutlaan ey artk ona ait deildir.44

inin kendi rnne yabanclam as olduka farkl b iim ler kazanr. M arx bunlar tartrken byk lde Feu- erbachm term inolojisini kullanr; ancak Marxm zel, tarihsel bir retim tarz olarak kapitalizmin etkilerini somut koullar iinde ele ald aktr. M arxm yabanclama tartmasnn temel boyutlar yle sralanabilir:

1. ii, reti ey bakalar tarafndan kendisinin yararlanamayaca biim de gasbedildii iin, rnlerinin kullanm zerinde kontrolden yoksundur. Piyasa ekonom isinin temel

pitalizme zg zel arptlm bir ncsneletirmc biim inin neticesidir. ou yazar, ne yazk ki, nesneletirme ve yabanclama arasndaki bu temel ayrm kavrayamamtr.

42 A.g.e., s. 122-123.

43 A.g.e., s. 123. Marx, yabanclamay bu balamda tartrken iki terim kullanr. Ent/remdug (yabanclatrma) ve Entctusserang (dsallatrma). Analizinde iki terimi az ok birbirinin yerine kullanr.

44 A.g.e., s. 122.

42

ilkesi mallarn mbadele amacyla retilmesidir; kapitalist retim srecinde mallarn mbadelesi ve dalm serbest piyasann ileyiinin kontrol altndadr. Piyasada bizzat bir meta olarak alnp satlabilen ii, bu yzden, rettiklerinin yazgsn belirleyecek gten yoksundur. Piyasa kapitalistin karlarn iinin karlar aleyhine artracak biim de iler. Nitekim ii daha fazla rettike daha az tketmek zorundadr; daha fazla deer yarattka daha deersiz hale gelir.

2. i bizzat iine yabanclar: Emein rn yabanclamaysa, retimin de aktif bir yabanclama olmas gerekir - etkinliin yabanclamas ve yabanclamann etkinlii.45 Yaplan i, iinin zihinsel ve fiziksel enerjisini zgrce gelitirmesini m mkn klacak gerek doyumlar salamaz, nk o sadece d koullann dayatt bir emektir. , bir am acn arac olmaktan ziyade bal bana bir ama haline gelir: Bunun ispat, hibir fiziksel veya baka bir zorlama olmadnda insanlarn almaktan vebadan kaar gibi kam alardr.46

3. Tm ekonom ik ilikiler ayn zamanda toplumsal ilikiler olduklar iin , emein yabanclamasnn dorudan toplumsal sonular vardr. Marx hareket noktasn biraz ne eker: Kapitalizmde insan ilikileri piyasa glerine indirgenme eilimindedir. Bu durum insan ilikilerinde parann nemi konusunda yeterince aktr. Para, en heterojen niteliklerin bir- birleriyle karlatmlabilecei ve yeniden retilebilecei soyut bir standart salad iin, toplum sal ilikilerin rasyonellemesini salar. Cesareti satn alabilen biri korkak bile olsa cesurdur... Nitekim sahip olann bak asndan, para her nitelik ve nesneyi (elik ili olduklarnda bile) b ir bakasyla deitirebilir.47

4. nsanlar doal dnyayla aktif bir karlkl iliki iindedir. Teknoloji ve kltr bu karlkl ilikinin ifadesi ve sonucudur. Bunlar insan hayvanlardan ayran temel niteliklerdir. Baz hayvanlar retirler, ancak kukusuz m ekanik bir biim

4 5 A.g.e., s. 123-124.

46 A.g.e., s. 125; W erke, Ergd., c. 1, s. 514.

47 A.g.e., s. 193.

43

de, adaptasyon amacyla. Yabanclam emek insann retici etkinliini doaya aktif bir biim de egemen klmaktan ziyade, doaya adaptasyona indirger. Bu indirgeme, bireyi kendi tr- sel-varlndan (Gattungswesen), insan trnn hayatn hayvanlarn kinden farkl klan eyden uzaklatrr.48 Marxm bu konudaki tartmas Feuerbachn tartmasn yakndan andrr. Ancak Marxm szlerinin anlam olduka farkldr. 1844 E kon om ik ve F elsefi E ly a zm a lar n d a k i yabanclam a analizi zerine aklamalarn ounda, Marxm konumu Feuerbachn konumuyla zdeletirilerek, onun tartmasna gerekte olandan daha topik bir anlam yklenir.49 Marx, Feuerbachn term inolojisine, insann -sad ece ksm en reten ve dar bir evrede kendi biyolojik yapsnn igdsel unsurlar tarafndan ekillendirilen- hayvanlarn aksine evrensel bir retici olduunu savunduu durumlarda bavurur: Ancak onun analizi, bu terminolojiye gre ok daha somut ve zgndr.

M arxa gre, insan hayatn hayvanlarnkinden ayran ey; insani yetiler, kapasiteler ve hazlann toplum tarafndan bi- im lendirilm esidir. Soyut birey faydac teorinin bir icaddr: Sregelen bir toplum iinde dnyaya gelmeyen ve dolaysyla toplum tarafndan biim lendirilm eyen hibir insan yoktur. Bu yzden, her birey kendisinden nceki kuaklarn biriktirdii kltr devralan, yaad doal ve toplumsal dnyayla karlkl etkileim iinde dierleriyle birlikte yaad bu dnyann daha fazla deitirilm esine katkda bulunan biridir. Birey insann hayat ve trsel-hayat fa r k l ey ler deildir ve ... Her insan kendisine has bir varlk olsa bile... insan ayn lde bir btn, ideal btn, toplumun -dnen ve yaayan- znel varoluudur.50 Bylece, toplumu ayakta tutan, onu m mkn klan, bireyin hayvanlardan farkllamasna hizmet eden, ona insanhgn kazandran ey -tek n o lo -

48 Feuerbach, Essence o f Christianity, s. 1-12. Marx ayrca, Galtungsleben terim ini, serbeste, lam anlamyla trsel-hayat" biiminde kullanr.

49 Bu konuda iki farkl rnek iin bkz. H. Popitz, D er en lfrem d ete Menseli (Frankfurt, 1967) ve Tucker.

50 K arl Marx, Early Writings, s. 158; Wcrlic, Ergd., c. 1, s. 539.

44

jik ve kltrel aygtlarn yan s ra - topluma yeliidir. Baz hayvanlar insanla benzer organlara sahiptir; ancak grnt veya sesteki, sanal veya mzikteki estetik alg insani bir yeti, toplum un bir yaratsdr. Cinsel etkinlik veya yem e-im e insanlar iin b iyolo jik drtlerin basit bir doyumundan ibaret deildir, aksine onlar, toplumun geliimi srasnda, doa dnyasyla yaratc etkileim iinde farkl doyumlar salayan eylemlere dntrlrler.51 Be duyunun geliim i tm nceki tarihin eseridir; ancak salt kendi nesnesi sayesinde, in sa nilemi doa araclyla varlk kazanabilen ey, basite be duyu deil, aynca (arzulama, sevme vb. gibi) manev duygular, pratik sezgiler, zetle, insani duyarllklar ve duyumlarn insani karakteridir.52

Burjuva toplum unda insanlar kendilerine insanlklarn kazandran toplumla balarndan belirli biim lerde yabanclarlar. lk olarak, yabanclam emek trsel ve bireysel hayat birbirine yabanclatrr" ve ikinci olarak bu emek bireysel hayat bir soyutlama olarak trsel-hayan amacna -ayrca soyut ve yabanclam bir b iim e- dntrr.53 Kapitalizmde, teoride ve pratikte, hayat ve bireyin ihtiyatan onun topluma yeliinden bamsz vcrilm ilikler olarak grnr. Bu yanlsama teorik ifadesini sivil toplum teorisini kendi karlar peinde koan soyut birey anlay zerine kuran ekonomi politikte (ve bir lde farkl ekilde, M arxin eletirdii He- gelci sivil toplum teorisinde) bulur. Bu ekilde, ekonom i politik zel mlkiyeti insann zne dahil eder.54 Ancak, birey toplumsaldan koparlmakla kalmaz, ayn zamanda toplumsal bireye tbi kln r. Toplumun retici kaynaklar, ar yoksulluk iinde yaayan nfusun ounluu asndan, organizmann varln srdrmesi iin gerekli asgari ihtiyalar

51 Kr. Blm 2: Materyalist tez" adl alt blm.

52 Karl Marx, Early W ritings, s. 161; W erke, Ergd., c. 1, s. 541. Bu konunun Durkheimla ilintisi iin Blm 15: Yabanclama, anomi ve devletin doas" adl alt blm.

53 Karl Marx, Early Writings, s. 127.

5 4 A .g.e..s. 148.

45

karlamakta kullanlr. cretli em ekiler kitlesi, retici etkinliklerinin sadece fiziksel varlklarnn kaba ihtiyalar tarafndan ynlendirildii koullarda yaar:

nsan m a ara hayatna doru gerilem ektedir, ancak yaban

clam en kt koullarda. Vahi (kullanm as ve korunm a

s iin zgrce sunulan) maarasnda kendini b ir yabanc ola

rak hissetm ez: A ksine kendini sudaki b ir b a lk gibi evinde

hisseder. A ncak yoksul insann izbe yerlerdeki banna d

man bir yerleim , ona sadece kan ve gzya sunan yabanc,

kasvetli b ir ghr.55

Marx insann trsel varlna yabanclamasn kapitalizm analizinde ortaya koyar. Bu yabanclama byk lde eitsizdir: Baka deyile, yabanclamann etkileri snfsal yap araclyla younlar ve proletarya tarafndan youn bir biimde yaanr. Hegel ve Feuerbach tarafndan zel toplumsal ve tarihsel bir balamda kullanlan yabanclama kavramnn genel ontolojik bir kategoriye dntrlmesi Marxm Elyazm ala- n ndaki yaklamnn ana temasdr. Ancak Marx, yabanclamann sadece cretli em ekinin konumuyla snrl olmadna inanr. Bizzat kapitalist de, zel mlkiyet ve parann gcnn varln egemenlii altna almas anlamnda, sermayenin boyunduruu altndadr. Sanayici sk alm ak, m akl, ek on o m ik, tekdze" olmak zorundadr:

[O ]nun haz almas ikincil nem de bir m eseledir; haz reti

me tbi klnan bir bo zaman etkinlii ve bu yzden hesap

l, ekonom ik b ir duygudur; zira kii hazlann serm ayenin bir

bedeli olarak kaydeder ve israf ettii ey, sermayenin azalma

syla kaybolan krn yerine konulabilecek eyden fazla olm a

maldr. N itekim nceleri (feodal toplum da) aksi geerliyken,

haz sermayeye tbi k ln r ve haz arayan birey sermaye birik

tiren bireye tbi olur.56

55 A .g.e.,s. 177.

56 A.g.e., s. 179. Parantez bana aittir. Marx, bir baka yerde u szleriyle Moses Hess'i andrr: zel mlkiyet bizi o kadar aptal ve ksmi klar ki. bir nesne sadece ona sahip olduumuzda, bizim iin bir sermaye olduunda veya bizler

46

Elyazmalar bitmi bir alma olmayp daha ziyade giri niteliinde notlardan oluur. Buradaki yabanclam emek tartmas M arxm 1844te hl kendi zel perspektifini formle etmeye alt konusunda bol miktarda kant sunar. Marxm yabanclama yaklamnn ana temalarn belirlem ek zor o lmasa bile, onun bu konulardaki aklamalar ou kez anlalmas zor ve ksadr. Marx, iktisatlarn yazlarn analiz ederken ekonom i politik bir dille yazar; yabanclam ay dorudan tartt yerlerde Feuerbachn term inolojisine bavurur. Bu evrede M arxin sz konusu iki farkl kaynaktan ald kavramlar baarl bir biimde bir araya getiremedii ve bu ikisinin Elycznifllcrnda birbiriyle kolay olmayan bir iliki iinde yer ald kesindir. Yine de Elyazm alar kapitalizmin eletirel analizi iin genel bir ereve salar ve bu para para notlar gerekte M arxm sonraki yazlarnda byk lde gelitirdii tm nemli dncelerin kaynaklarn oluturur.

Genellikle 1844 Elyozmalannda, kapitalist retim koullarnda insann hayvanlarn seviyesine drldnden ve trsel varlna yabancIatrldndan sz edildii, Marxin bir tr olarak biyolojik niteliklerine yabanclam soyul bir insan anlay erevesinde dnd varsaylr. Bu yzden, M arxin d ncesin in ilk geliim evresinde, insann znde - doal eilimleri kapitalizmin kstlayc yaps tarafndan bastrlan- yaratc bir varlk olduuna inand varsaylr. Gerekte Marx kapitalizmin olaanst retici gcnn insann gelecekteki geliimi asndan nceki retim sistemlerinde m m kn olamayacak frsatlar yarattna inanr. Toplum sal ilikilerin kapitalist retim iindeki organizasyonu, bu tarihsel olarak yaratlm imknlar alglamay engeller. Yabanclam emein karakteri yabanclamam ve yabanclam insan (yani, doadaki ve toplumdaki insan) arasndaki bir gerilimin deil, aksine zel b ir toplum biiminin -k ap italizm in- yaratt potansiyel ile bu potansiyelin hedefine ulaamam biim i arasndaki bir gerilimin ifadesidir. nsan hay-

tarafndan dorudan yenilip, iilip, giyildiinde, iinde oturulduunda, ksacabir ekilde kullanldnda bize aittir (s. 159).

47

vanlardan ayran ey, sadece insanlar ile dier trler arasndaki biyolojik farkllklar deil, ayn zamanda insanlann (olduka uzun bir tarihsel gelime srecinin rn olan) kltrel baarlandr. Bu baanlarn gerekli nkoulu insanlann biyolojik nitelikleri, yeterli koulu toplumun evrimidir. nsanlarn kendi trlerine yabanclamalan toplumsal olarak yaratlm nitelikler ve eilimlerden toplumsal bir koputur.57

Erken dnem komnizm anlay

E ko n o m ik ve F else fi E lyazm clan 'n da , M arxin ilk kapsam l komnizm tartmas da yer alr. Buradaki aklam alar ile Marxin Hegelin devlet felsefesine eletirisindeki gerek dem okrasi analizi arasndaki sreklilik aktr. Ancak E lyaz- maiarndaki tartmada Fransz sosyalizminin etkisi ok belirgindir ve Marx burada kom nizm " terimini tercih ederek dem okrasi kavram n kullanm aktan vazgeer.58 M arx, yabanclamann almasnn zel mlkiyetin almasna bal olduunu ne srer. Buradan, retimdeki yabanclamann rnein din veya devletteki yabanclam a biim leri asndan temel nem de olduu, gerek dem okrasinin yerlem esinin tek bana yeterli olamayaca sonucu kar: Gereken ey, zel mlkiyet ve cretli emek arasndaki mevcut ilikiyi ortadan kaldrarak toplumu daha kapsaml olarak yeniden organize etmektir.

Marx kendi komnizm anlayn ilkel kom nizm den ayrr.59 lkel komnizmin temel biimi zel mlkiyete duygusal

57 Meyer'in kulland Urdc ifadeler, rnein Marx "iyilii ve zeks uygarlama sreciyle harcanm mkemmel ve zeki bir insan tr varsayar" nermesi (Alfred G:-Mayer, M arxism, the Unity o f Theory and Practice, Ann Arbor, 1963, s. 57 ) aka yetersizdir. Mszros'un szleriyle: Marxin anlaynda doaya hibir duygusal ve romantik nostaljinin izi yoktur. Onun program doaya', doal ilkel veya 'basit' ihtiyalara dnme taraftar deildir...". Istvn Mszros. M arxs T hcoy o f Alienation (Londra, 1970).

58 Marx. Alman sosyalistlerinin etkisinden bahseder ancak bu konudaki zgn ve nemli almalarn" Hess, W eitling ve Engclsin belirli yazlaryla snrl kaldm ne srer. K arl M aix, E arly Writings, s. 64.

59 Burada Marxin aklndan ne getii tamamen ak deildir ancak muhleme-

48

dmanla dayanr ve bu yaklamda, btn insanlarn, herkes eit mlkiyet hakkna sahip olacak biim de benzer bir dzeye getirilmesi gerektii ne srlr. Marxa gre gerek komnizm bu deildir, zira bu anlay ekonom i-poliik teoride rastlananla ayn trden arptlm bir emei nesneletir- me eilimine dayanr. Bu tr bir ilkel komnizm, birey yerine topluluun kapitalist haline geldii ilkel bir ilecilie itilir. lkel komnizmde mlkiyet dzeni hl egemendir, ancak olumsuz bir anlamda:

Bizzat bir g olarak ortaya kan evrensel kskanlk, kendi

ni yeniden ina eden ve fa r k l bir biimde doyuran gizli b ir a

gzllk biim idir... zel m lkiyetin bu ekilde kaldrlnn

gerek bir sahiplii ne kadar az temsil etlii, tm kltr ve uy

garlk dnyasnn soyut olum suzlanm as ile ve brakn zel

m lkiyeti amay, ona sahip bile olmayan y oksu l, ham, eksik

bireyin doallktan uzak ilkelliine gerileme ile gsterilir.60

M arxa gre, ilkel komnizm, zel m lkiyetin olumlu anlamda alm as im kn olarak anlalamaz. zel m lkiyetin kaldrlmas kesinlikle yeni bir toplum biim ine geiin gerekli bir kouludur. Ancak gelecein sosyalist loplum unun dzenleyici ilkesi, zel m lkiyetin, insann kendisine y aban clamasnn p oz it if anlamda ortadan kaldrlmas ve bylece insan doasnn insan araclyla ve insan iin gerek anlamda y e niden e le geirilm esi" olmaldr. Bu, insann bizzat toplumsal, yani gerekten de insan varlk olarak (als eines gesellschaftlichen, d.h. m enschlichen M enschen)* kendine dnn, nceki btn gelim elerin zenginliini zm sem i tam ve bilinli bir dn61 gerektirecektir. nsan varoluun toplumsal karakterinin yeniden ele geirilm esi, Marxhn E lyazm ala- n nda ifade etlii komnizm anlaynn tamamlayc bir par-

len Babeuf ve Cabel'nin izleyicilerine atfta bulunmaktadr. Engels bu gruplar "Ktada sosyal reformun geliimi yazsnda ele alr, W erke, c. 1, s. 480-496 .

60 Karl M arx, Early Wrilings, s. 154; W erke, Ergd., c. 1. s. 534-535 .( * ) Toplumsal, yani insani |beeriJ bir insan o la ra k - .n .

61 Karl Marx, Early Wrilings, s. 154; W erke, Ergd., c. I , s. 536.

49

asdr. Komnist toplum, iktisatlarn genelde insan doasnn karakteristik bir zellii olduunu dndkleri bencil karclk zerine deil, aksine birey ve sosyal topluluk arasndaki karlkl bamlln bilinli farkndal temelinde kurulacaktr. Marx, insann toplumsal doasnn onun varlnn kklerine nfuz ettiini ve bu doann artk basite dierleriyle dorudan iliki iinde srdrlen etkinliklerde tezahr etmeyeceini vurgular. Ancak komnizm insanlarn bireyselliklerini yadsmaz. Aksine Marxm tartmasnn z, kom nist toplumun, nceki retim sistemlerinde mmkn olamayacak dzeyde, bireylerin zel potansiyelleri ve kapasitelerinin genilemesine imkn salayaca dncesidir. M arxa gre burada bir paradoks yoktur. nsanlar sadece toplum sayesinde ve ortaklaa rnler olan kaynaklan kullanarak bireyselleirler.

Bu heyecan verici ve parlak forml Gen Hegelcilerin eletirel felsefesinin snrllklaryla birleir. Teoride zel m lkiyeti amak, zel mlkiyet fikrinin yerine komnizm fikrini geirmek yeterli deildir. Gerekte komnizme ulamak aslnda ok iddetli ve uzun bir sreci gerektirecektir.62

6 2 Karl Marx, Early Writings, s. 154; Werfee, Ergd., c. 1, s. 553.

50

Tarihsel Materyalizm

2

M arx ve Engels ilikisinin ilk meyvesi, byk lde pole- miki bir yapya sahip olan ve 1844n son yansnda yazlmaya balanp 1845 sonlarnda yaymlanan Kutsal Aile'dir. Kitabn byk blm Marxa aittir ve onun dier Gen Hegelci- lerden kesin kopuunun belgesidir. Bu almay, ok ksa bir sre sonra yazlan (1 8 4 5 -1 8 4 6 ), aslnda eletirel b ir alma olmasna ramen Marxin tarihsel materyalizmin temel ilkelerinin ilk genel ifadesini oluturan Alman deolojisi izler. Bu almadan sonra Marxm genel bak as bir lde deiir ve hayatnn kalan blmn bu ikinci almada ana hatlarn oluturduu grlerin teorik aklamasn yapmaya ve onlan uygulamaya geirmeye ayrr.

Alman Ideolojisinin tam m etni M arx ve Engels hayattayken yaym lanm am tr. 1859da Alm an d eo lo jis i 'nin yazld dnemi ksaca deerlendiren M arx, bu almay yaymlam adklar iin hayal krkl yaam adklarn yazar: Tem el amaca ulald -y a n i anlatlm ak istenen verildii- iin , almay tam amen bilinli olarak farelerin kem irgen eletirisine terk etm ilerdir.1 Yine de Marx, aka, kendi Hegel

1 K arl Marx: S elected W orks, s. 364. Engels'in, erken dnem yazlarn -A lm an Idcojisine kadar olan ve bu almay ieren dnemdeki yazlarn -n em i ko-

51

E letirisin d en ve 1844 ylndan entelektel kariyerindeki en nemli snr izgisinin gstergeleri olarak sz eder. Ekonom i P oliti in Eletirisine Katkya yazd girite, Marxi, Devlet biimleri kadar hukuk! ilikiler de ne bizzat kendilerinden hareketle ne de insan zihninin (Geist) szde genel geliimine gre kavranabilir, onlarn kkleri daha ziyade maddi yaam koullarnda yatar2 yargsna gtren Hegel'in devlet felsefesi zerine analizidir.

Engels daha sonra Alman d eo lo jisinden sz ederken, buradaki materyalist tarih anlaynn sadece ilgili dnemde ekonomi tarihine ilikin bilgilerinin hl ne kadar eksik olduunu gsterdiini3 belirtir. Ancak Marxin ekonomi tarihi hakkn- daki bilgisi gerekte bu dnemde zayf olsa bile (burada gelitirilen retici sistemlerin gelime evreleri emas daha sonra nemli lde gzden geirilm itir), almada ortaya konulan tarihsel materyalizm aklamas Marxin daha sonra baka vesilelerle yapt aklam alarla byk uygunluk iindedir. Tm kesin blnm e izgileri keyfdir; ancak bazen M arxin erken dneminin bir rn olarak grlse de, Almcn d eo lojis in in onun olgun konumunu temsil eden ilk nemli alma olarak alnmas daha isabetlidir.

Marxin 1843 ve 1844 yazlarnn onun olgun tarihsel materyalizm anlayyla ilikisi zerine tartm a, bu yazlarn 19 29 -1932 de yaymlanmasndan itibaren srekli olarak artmtr. Tartmann dorudan siyasal nitelikte dallan vardr ve tartlan noktalarn ilgili tm taraflan tatmin edecek biimde zme kavuturuldugunu varsaymak olduka zordur. Ancak gerekte, Marxin Hegel Eletirisi, 1844 E lyazm alar ve onun olgun dnem dncesi arasndaki temel sreklilik izgileri yeterince aktr. Marxin erken dnem yazlarnda gelitirdii ve sonraki almalarnda yer alan en nemli temalar unlardr;

nusundaki sonraki deerlendirmesi iin bkz. A. Voden, Talks with Engels",Reminiscences o f Marx an d Engels (Moskova, tarihsiz), s. 330 vd.

2 Karl Marx: Selected Works, e. I , s. 362; W erlte, c. 13, s. 8.

3 Karl Marx: Selected Works, c. 2, s. 359.

52

1. M arx'm byk lde Hegele borlu olduu, ilerleyen bir sre olarak insann kendini-yaratm as fikri. M arxin 1844 Elyczmalarndaki ifadesine gre, dnya tarih i o la ra k adlandrlan eyin tm insann insan emeiyle yaratlm asndan baka bir ey deildir...4

2. Y abanclam a fikri. M arxm yaban clam a terim ini 1844ten sonraki yazlarda byk lde kullanmamasnn bir nedeni, kendi konumunu soyul felsefeden kesin olarak ayrma arzusudur. Nitekim Marx, Komnist M anifesto'da (1848 ) alayc bir dille insan znn yabanclam asndan sz eden Alman filozoflarnn felsefi zrvalarndan bahseder.5 Byk lde Elyazm alannda ortaya konulsalar da, Alman deolo ji- sinin yazmna kadar tamamen gelitirilm eyen grlerden, yabanclamann sadece zel toplumsal formasyonlarn geliimi erevesinde anlalabilecek tarihsel bir olgu olarak ara- tn labilecegi sonucu kar. M arxin tarihsel gelim e evreleri zerine aratrmalar, (Avrupa feodalizminin zlm esi ve kylnn kendi retim aralarna yabanclamas ile sonulanan) iblmnn geliimi ve zel m lkiyetin oluumuna kadar gtrlr. K apitalde, bu ikinci sre, yani byk miktarlarda mlksz cretli-em ekiler kitlesinin yaratlmas, kapitalizmin oluumunun zorunlu nkoulu olarak sunulur.6

3. M arxm , Hegelin devlet felsefesi E le tir is in d e ortaya koyduu devlet teorisi ve devletin gelecein toplumunda alaca fikri. Marx, bu E letiriy i yazd dnemde, kapitalizmin yerini alacan dnd ve almasn bekledii toplum

4 A.g.e., s. 166. Marxin em ek" kavram iin bkz. Helmut Klages, TechnishcrHumanismus (Stuttgart, 1964 ), s. 11-128.

5 Tlc Communist M anifesto, s. 168; W erke, c. 4, s. 486. [Komnist M anifesto vc Kom nizmin lkeleri, ev. Muzaffer Erdos, (ilk bask) 1976, Sol Yaynlar.]

6 Marx'm yabanclama" kavramm sonraki yazlarnda kullanmaktan vazgetii vc bu yzden, onun erken ve olgun dnem almalar arasnda bir kopu olduu gr Louis Feuer tarafndan ifade edilir: W hat is alienation? The career o f the concept", New Politics, 1962, s. 116-134; Daniel Bell, The debate on the alienation", Leopold Labedz, Revisionism (Londra. 196.3), s. 195- 211 . Farkl bir siyasal perspektiften benzer bir ifade iin kr. Louis Althusser, F or M arx (Londra, 1969), s. 51-86 ve farkl yerlerde. [M arx in, ev. Ik Er- gden, lhaki Yaynlan, 2002.]

53

sal dzen tr hakknda sadece kaba bir anlaya sahipken, devletin siyasaln bamsz alannn bertaraf edilmesiyle ortadan kaldnlabilecei tezi bu konudaki daha sonraki grlerinin ayrlmaz bir parasn oluturur.

4. Bir toplumsal gelime analizi perspektifi olarak tarihsel materyalizmin en temel ilkeleri. Marxin erken dnem almalarnda ounlukla Hegelci ve Feuerbachc bir dil kullanlmasna ramen, onun yeni gelitirdii bak asnn bu yazarlarla ve zellikle de Hegelle kesin bir epistemolojik kopu iinde olduu yeterince aktr. Marx bu eski grlerin yerine yeni bir felsefe geirmeye almaz; toplumsal ve tarihsel bir yaklam lehine felsefeyi reddeder. Nitekim Marx, zaten 1844 Elyaz- malan'nda, kapitalizmin -tem el yapsal karakteristiini sermaye ve cretli emek arasnda dikoomik snfsal bir iliki olutura n - belirli bir toplum biiminde kk saldn vurgular.

5 . zet bir devrim ci P rax is anlay. Marxhn Slrauss ve Bauer zerine yorum lan (yani onlarn soyut insann kendi- lik-bilinci yerine soyut doann z dncesini geirdikleri iddias)7 Kutsal A ile ve Alman deolojisinde uzunca ifade edilen grlerin -e letire l felsefenin devrimci bir hareketin ilk evrelerinden baka bir eyle ilikili olmad grnn- habercisidir. Sadece teori ve pratiin birlikteliiyle, teorik anlamann pratik siyasal etkinlikle bir araya gelmesiyle toplumsal deimeye etkide bulunulabilir. Bu ise tarihte yeni gelien dnm potansiyelleri zerine yaplacak aratrm ann sz konusu deimeleri hayata geirebilecek pratik bir eylem programyla birletirilmesi demektir.

i 844 E lyazm alan ile Alman deolojisi arasndaki en nem li gei noktas, Marxm 1845te yazd ve o gnden beri Feu- erbach zerine T ezler olarak nlenen, Feuerbach zerine ksa bir eletirel nermeler topluluunda bulunabilir.8 Marx, Feu-

7 K arl Marx, Early Writings, s. 195.

8 Feuerbach zerine Tezler ilk kez 1888'de onlann "dnyaya yeni bir bak asnn parlak balang noktasn ierdiklerini syleyen Engels tarafndan yaymland (.Selected W orks, c. 2. s. 359 ). Burada Writings O f The Young M arx On Philosophy And Society'deki eviriden aktardm: s. 400-402 .

54

erbach birka noktada eletirir. lk olarak, Feuerbach-n yaklam tarihsel deildir. Feuerbach, toplumun nne konan soyut bir insan anlayna sahiptir: nsan sadece dinsel insana indirgemekle kalmayp, dinsel duygunun bizzat toplumsal bir rn ve analiz ettii soyul bireyin de zel bir toplum biim ine ait biri oldugunu9 gremez. kinci olarak, Feuer- bachn materyalizmi, fikirleri sadece maddi gerekliin yansm alar olarak ald iin felsefi bir reti dzeyinde kalr. Gerekte, bilin ve insani Praxis arasnda srekli karlkllk vardr. Feuerbach, daha nceki tm materyalist dnrlerle benzer b ir yaklam iinde, maddi gereklii insan etkinliinin belirleyicisi olarak grr ve nesnel dnyann zne, yani insanlarn etkinlii tarafndan nasl deitirildiini analiz etmez. M arx ayrca bu olduka nemli noktay bir baka ekilde vurgular. Onun ifadesiyle, Feuerbachm materyalist retisi, devrimci etkinliin bilincin, yani insanlarn am al edimlerinin sonucu olduunu gremez, aksine dnyay maddi gerekliin fikirler zerindeki tek-ynl etkisine gre aklar. Ancak Marxa gre, koullar insanlar tarafndan deitirilir ve,., bizzat eiticinin de eitilmesi gerekir...10

Marxin gzyle Feuerbach, felsefenin [yani, Hegel felsefesinin] dnce iinde oluturulan ve dnce araclyla gelitirilen dinden baka hibir ey olm adn; ayn lde, insani yabanclam ann bir baka varolu b iim i ve tarz olarak m ahkm ed ileb ilece in i11 gsterirken nem li bir katkda bulunmutur. Ancak Feuerbach bunu yaparken, Hegelin hareket halindeki ve yaratc ilke olarak olumsuzla- ma d iy alekti in e12 yapt vurguyu gz ard ederek, din! d- nl (contem plative) veya pasif bir materyalizm sergiler. Marxin dncesi iin temel nemde olan, zne (toplum iindeki insan) ile nesne (maddi dnya) arasndaki, insanlarn maddi dnyay giderek daha fazla kendi amalarna bagm-

9 Writings O f T he Young M arx On Philosophy Anil Society, s. 402 .

10 A.g.e., s. 401.

11 K arl M arx, Early W ritings, s . 197 (parantezler bana aittir).

12 A.g.e., s . 202 . Bu noktann kapsaml bir incelemesi iin bkz. s. 4 0 3 -4 0 6 .

55

l kldklar ve bylece bu amalar dntrp yeni ihtiyalar yarattklar diyalektik sretir.

Materyalist tez

Bu yzden, Alm an tdeolo jis i ve sonraki yazlarda oluturulan genel tarihsel materyalist anlay Feuerbachm anlayndan ve daha nceki felsefi materyalist yaklamlardan olduka farkldr. Materyalizm, M arxin kulland anlamda, mantksal olarak oluturulan ontolojik bir argman ifade etm ez.3 Kukusuz Marx, fikirlerin, bilinebilir maddi bir dnya ile duyusal iliki iindeki insan beyninin rnleri olduklar iddiasn temel alan realist bir bak asn benimser; fikirler insan zihninde deneyimlerden bamsz, verili ikin kategoriler olarak yer almazlar. Ancak bu, kesinlikle determ inist bir felsefi materyalizmi toplumun geliimi zerine bir yoruma uygulamay gerektirmez. nsan bilinci, zne ve nesne arasndaki insann iinde yaad dnyay aktif bir biim de biim lendirirken ayn zamanda dnyann da onu biim lendirdii- diyalektik karlkl etkileim iinde ekillenir. Buna rnek olarak, Marxin -F eu erbach zerine Tezleri de bir noktay aklark e n - maddi dnya hakkmdaki alglarmzn bile toplum tarafndan koullandrld tespiti verilebilir. Feuerbach, duyusal algnn sabit ve deimez olmayp, aksine aadaki niteliklere sahip olgusal bir dnyayla btnletiini gremez. Bu olgusal dnya,

tarihsel bir rndr; her biri bir ncekinin omuzlarnda yk

selen, ayrca kendi sanayi ve ilikisini gelitiren, kendi top

lumsal dzenini deien ihtiyalarna gre yeniden ayarlayan

tm bir nesiller d izisin in etk in li in in sonucudur. En basil

13 Kukusuz bu, Marx'm konumunun belirli onlolo jik kabulleri ima etmediini sylemek deildir. Kr. H. B. Action, T he Illusion o f Epoch (Londra, 1955). Marx'm geleneksel anlamda bir materyalist olduu grnn inandrc bir rtl iin bkz. Alfred Schmidt, D er Be grijjf d er Natur in der Leh re von M arx (Frankfurt, L962). A ynca Z. A. Jordan, The Evolution o f D ialectical M aterialism (Londra, 1967).

56

duyusal kesinlik nesneleri bile, birey iin sadece toplumsal

gelim e, sanayi ve licari etkileim araclyla yer a lr .'4

M arxa gre, tarih insani ihtiyalarn srekli yaratlm as, doyurulmas ve yeniden yaratlmas srecidir. nsanlar hayvanlardan ayran zellik, ihtiyalarnn sabit ve deimelerden bamsz olmamasdr. Bu nedenle em ek, yani insanlarla doal evreleri arasndaki yaratc alveri, insan toplumu- nun temelini oluturur. Bireyin kendi maddi evresiyle ilikisi, yesi olduu toplumun zel karakteristikleriyle dolaym- lanr. nsan toplum unun geliim ini aratrrken, insani varoluun o lm azsa o lm az koulunu oluturan som ut toplumsal yaam srelerini ampirik olarak inceleyerek ie balamamz gerekir. M arxin bu konuyla ilgili uzunca ifadesini aktarmak yararl olacaktr:

Bu yaklam biim i ncllerden yoksun deildir. O , gerek

ncllerle balar ve onlar bir an iin bile brakm az. O nun

nclleri, hayal bir soyutlama ve deim ezlik iindeki deil,

aksine belirli koullar altnda fiilen, som ut olarak alglanabilir

b ir gelim e sreci iindeki insanlardr. Bu aktif yaam sre

ci betim lenir betim lenm ez, tarih (kendileri hl teorik dzey

de kalan) m ateryalistlerde l bir olgular toplam na veya ide

alistlerde hayal znelerin hayal bir etkinliine dnr.

Speklasyonun sona erdii yerde -g erek hayatta- hakiki,

pozitif bilim , yani pratik etkinliin, insanlarn pratik geliim

s relerin in tem sili balar. B ilin hakknda konum a sona

erer ve onun yerini gerek bilgi almaya balar. G ereklik dile

getirildiinde, bamsz bir bilgi dal olarak felsefe varolu ne

denini yitirir. En iyisinden, onun yerini insanlarn tarihsel ge

liim lerini gzlem lerden elde edilebilecek en genel sonula

rn b ir sentezi alabilir. Bu soyutlam alar, gerek tarihten ba

m sz olarak kendi bana herhangi bir deerden yoksunlar

dr. O nlar sadece tarihsel m ateryallerin dzenlenm esini ko

laylatrmaya, onun bamsz katm anlarnn diziliini gster

i l The German Ideobgy, s. 57. |Alman ideolojisi (Feuerbach), ev. Sevim Belli, (ilk bask) 1976, Sol Yaynlan]; Werke, c. 3, s. 27.

57

meye hizm et edebilir. A ncak kesinlikle, felsefede olduu gibi,

tarihsel alan dzgn bir biim de ssleyen reeteler veya e

malar salamazlar. Aksine, skntlar sadece ilk olarak, -is te r

gemi aa isterse gnmze a it - materyalleri gzlem lem e

ye ve dzenlemeye baladmzda -gerek tasvir esnasnda-

ortaya kar.15

Marx, ak bir ifadeyle, insan ve doa arasndaki yaratc ve dinamik etkileimle, yani insann bizzat kendini yaratt retken sre zerinde temellendirilecek ampirik bir toplum bilimine ihtiyac vurgular.

M arxin. toplumsal gelim esinin ana evreleri dncesi, onun almasndaki dier birka alanla birlikte, dank haldeki materyallerden oluturulmak zorundadr. Alma id eo lo j i s in d e sunulan ema saylmazsa, Marx hibir yerde belirledii toplum tipleri hakknda btnlkl bir aklama sunmaz. Yine de, Marx'in toplumsal gelime anlayn biim lendiren genel ilkeler aktr. Marxin belirledii her farkl loplum tipi kendi karakteristik i gelime dinam iklerine veya m antna sahiptir. Ancak bunlar sadece gem i i de kapsayan ampirik analizlerle ortaya kartlabilir ve analiz edilebilir. Bunun hem genel teorik bir ilke olduu hem de daha zelde bir toplum tipinden dierine gelime srecinin izinin srlm esi anlam na geldii vurgulanr. Marxin ifadesine gre, Tarih, her biri materyaller, sermaye birikimleri, tm nceki kuaklar tarafndan miras braklan retici gleri kullanan ve bu yzden, bir yanda, geleneksel etkinlii tamamen deiik koullarda srdren ve te yandan, eski koullarn yerine tamamen deiik bir etkinlii geiren farkl kuaklarn birbirini izlemesinden baka bir ey deildir.16 O, basite tarihe amalar ykleyen - sonraki tarihin ncekinin amac haline getirildii- ereksel (teleo- logical) bir arptmadr.17

15 The Germ