Immanuel Wallerstein - TARİHSEL KAPİTALİZM

8/3/2019 Immanuel Wallerstein - TARHSEL KAPTALZM

1/52
http://genclikcephesi.blogspot.com/


2/52

Immanuel Wallerstein

Tarihsel Kapitalizm

Immanuel Wallerstein 1930 ylnda New York'ta dodu. Co-lumbia niversitesi'nden 1951 ylnda lisans, 1959 ylndadoktora diplomas ald ve ayn niversitenin Sosyoloji Bl-m'nde retim yesi oldu. 1955-1970 dneminde balcaaratrma alan Afrika'yd. 1961'deAfrica: the Politics of In-dependence adl almas, 1967'de iseAfrica: the Politicsof Unityadl almas yaymland. 1968 ylnda Columbianiversitesi'ndeki reform hareketine etkin bir biimde katld.1971 ylnda Montreal'de McGill niversitesi'nde grev ald.1976'dan bu yana Binghamton'daki New York Eyalet niver-sitesi'nde sosyoloji profesrl yapmaktadr ve Fernand

Braudel Ekonomi, Tarihsel Sistemler ve Uygarlk Aratrma-lar Merkezi'nin mdrln stlenmitir. Temel yapt nite-liindeki ciltlik The Modern World-System kitabn srasyla1974, 1980 ve 1989 yllarnda yaymlad ve sosyal bilim-lerde verimli bir damarn ortaya kmasna yol at. "Dnyasistemleri analizi" olarak bilinen bu anlay ve alma tarzmevcut kapitalizm analizlerine geni bir bak as ve tarih-sellik boyutu getirdi.

1994-98 tarihleri arasnda Uluslararas Sosyoloji Derneibakanln yapan yazarn Metis Yaynlar'nda nemli birkoleksiyonunu oluturduk: Tarihsel Kapitalizm (1992), IrkUlus Snf(1993, E. Balibar ile birlikte), Sistem Kart Hare-ketler(1995, G. Arrighi ve T. Hopkins ile birlikte), Sosyal Bi-limleri An!(1996; Gulbenkian Komisyonu'nun Sosyal Bi-limlerin Yeniden Yaplanmas zerine Raporu), Liberalizm-den Sonra (1998), Bildiimiz Dnyann Sonu (2000) veAmerikan Gcnn Gerileyii(2004). Trke'de bulunan di-er kitaplar: Jeopolitik ve Jeokltr(iz, 1993), Sosyal Bilim-leri Dnmemek(Avesta, 1999), Gei a, Dnya Siste-minin Yrngesi, 1945-2025 (Hopkins ile birlikte, Avesta,2000), topistik ya da 21. Yzyln Tarihsel Seimleri(Aram,2002), Dnya Sistemleri Analizi, Bir Giri (Aram, 2004) veModern Dnya Sistemi, Cilt 1-2(Bak, 2004-5).


3/52

Metis Yaynlarpek Sokak 9, 34433 Beyolu, stanbulTel: 212 2454696 Faks: 212 2454519e-posta: [email protected]

Tarihsel KapitalizmImmanuel Wallerstein

ngilizce Basm: Historical CapitalismVerso, Londra, 1983

Immanuel Wallerstein, 1983 Metis Yaynlar, 1991 Trke eviri: Necmiye Alpay, 1991

lk Basm: Eyll 1992Drdnc Basm: Mays 2006

Kapak Tasarm: Semih Skmen

Kapak Deseni: Bruegel'in "Byk Balk Kk Bal Yutar"adl on altnc yzyl ahap basksndan detay

Dizgi ve Bask ncesi Hazrlk: Metis Yaynclk Ltd.Bask ve Cilt: Yaylack Matbaaclk Ltd. Fatih SanayiSitesi No. 12/197-203 Topkap, stanbul Tel: 2125678003

ISBN 975-342-127-3

Immanuel Wallerstein

Tarihsel Kapitalizm

ngilizce'den eviren:

Necmiye Alpay
mailto:[email protected]://www.metiskitap.com/mailto:[email protected]://www.metiskitap.com/


4/52

NDEKLER

Sunu 7

1 HER EYN METALATIRILMASI:SERMAYE RETM 11

2 BRKM POLTKALARI:KAZAN N MCADELE 39

3 AFYON OLARAK HAKKAT:AKILCILIK VE AKILCILATIRMA 63

4 SONU: LERLEME VE GELER STNE 82


5/52

Sunu

Bu kitab hazrlamamn ilk eldeki nedeni, art arda gelen iki talepoldu. Thierry Paquot 1980 gznde bana, Paris'te yaymlamaktaolduu bir dizi iin ksa bir kitap yazma arsnda bulundu.nerdii konu "Kapitalizm"di. lke olarak byle bir kitap yaz-may istediim, ancak konunun "Tarihsel Kapitalizm" olmasndilediim yantn verdim.

Marksistlerin ve siyasal soldaki daha bakalarnn kapitalizmstne epey yazdklarn, ancak, yazlan kitaplardan ounun ikihatadan birine dmekten kurtulamadn dnyorum. Bun-lardan bir tr, kapitalizmin, znde ne olduu dnlyorsa

bunun tanmlarndan yola klp sonra eitli yer ve zamanlardane lde gelime gsterdiinin aratrld, temelde mantksal-tmdengelimsel zmlemelerdir. Dieri, kapitalist sistemin za-man iinde yakn bir noktadan itibaren geirdii varsaylan ba-lca dnmler zerinde younlalmas, daha nceki zamannoktalarnn ise btnyle, imdinin ampirik gereklii ele al-

nrken, mitolojiletirilmi bir mihenk ta olarak kullanlmasdr.Bana ivedi gibi gelen grev, son zamanlardaki almalar-

mn bir anlamda tm gvdesiyle yneldii zere, kapitalizmin,tm tarihi ve somut benzersiz gereklii iinde, tarihsel bir sis-tem olarak grlmesidir. Bu nedenle nme, bu gerekliinaklanmas, neyin durmadan deitiinin ve (btn bir gerekli-


6/52

TARHSEL KAPTALZM 8 SUNU 9

i tek adla belirtebildiimize gre) neyin hi deimediinin netbir biimde betimlenmesi grevini koydum.

Pek oklar gibi ben de bu gerekliin tmleik bir btn oldu-u inancndaym. Ne var ki bu gr, savunucularnn ou tara-fndan, bakalarnda bulduklar "ekonomizm"e, kltrel "idea-lizm"e ya da siyasal, "volontarist" etkenlerin fazla vurgulanyorolmasna saldr biiminde ne srlyor. Bu trden eletirilerneredeyse doalar gerei geri teperek, saldrdklar hatann tersi

olan hataya dme eiliminde oluyor. Ben bu nedenle genel tm-leik gereklii dorudan doruya sunarak, bu gerekliin eko-nomik, siyasal ve kltrel-ideolojik alanlarda dile geliini pe pe-e ele almaya altm.

Kitab hazrlamay ilke olarak kabul ediimden ksa bir sresonra Hawaii niversitesi Siyasal Bilimler Blm'nden bir dizikonferans iin ar aldm. Kitab da 1982 baharnda verdiim bukonferanslar dolaysyla yazma frsatn deerlendirdim. lk b-lmn ilk biimini Hawaii'de sundum ve sunuu hatr saylr l-de daha iyi bir duruma getirmemi salayan pek ok yorum ve ele-tiri iin oradaki canl dinleyici topluluuna teekkr borluyum.

Gelitirme almalarmdan biri, drdnc blm eklemekoldu. Konferanslar srasnda, bir sunu sorununun srp gittiinifarketmitim: ilerlemenin kanlmazl inancnn dev boyutlugizli gc. Bu inancn, nmzde duran reel tarihsel alternatifler

konusundaki anlaymz bozduunu da fark ettim. Bu nedenlesorunu dorudan ele almay kararlatrdm.Son olarak, Marx'a ilikin bir iki sz syleyeceim. Marx,

modern dnsel ve siyasal tarihte antsal bir kiidir. Bize kav-ramsal bakmdan zengin, trel bakmdan esinleyici, byk birkalt brakmtr. Bununla birlikte Marx, Marksist olmadnsylediinde kendisini ciddiye almal, buna birbon mot* gzy-le bakp gememeliyiz.

Marx, yanda olduunu aklam pek ok kiinin bilmediibir eyi, kendisinin bir on dokuzuncu yzyl insan olduunu veufkunun kanlmaz bir biimde bu toplumsal gereklikle snr-landn biliyordu. oklarnn bilmedii bir eyi, kuramsalaklamalarn yalnzca, ak ya da rtk olarak saldrya getik-leri alternatif aklamalarla iliki iinde anlalabilir ve kullan-labilir olduunu, baka ncllere dayal baka sorunlara ilikinaklamalar karsnda ise tmyle ilgisiz katn biliyordu.oklarnn bilmedii bir eyi, almalarnn sunuluunda, kapi-talizmin eksiksiz bir sistem olarak anlatlmasyla (byle bir sis-tem tarihsel olarak hibir zaman var olmamtr) kapitalist dn-yann somut gndelik gerekliinin zmlenmesi arasnda birgerilim olduunu biliyordu.

Bu nedenle, Marx'n yazlarn anlaml olabilecek tek biimde-bildii kadarn bilen bir kavga yoldann yazlan olarak- kul-lanalm.

* aka (Fr. .n.)


7/52

1.

Her eyin Metalatrlmas:Sermaye retimi

Kapitalizm her eyden nce tarihsel bir toplumsal sistemdir. Ka-pitalizmin kkenlerini, ileyiini ya da yrrlkteki perspektifle-rini anlamak iin, var olan gerekliine bakmamz gerekir. Ku-kusuz, bu gereklii bir dizi soyut nermeyle zetlemeye girie-

biliriz, ancak, bu gibi soyutlamalar gerekliin deerlendirilme-sinde ve snflandrlmasnda kullanmak aptallk olur. Bu neden-le, byle yapmak yerine, kapitalizmin pratikte fiilen nasl oldu-unu, sistem olarak nasl ilediini, neden byle bir gelimegsterdiini ve imdilerde nereye yneldiini aklamaya al-may neriyorum.

Kapitalizm szc kapitalden tremitir. Bu nedenle, serma-yenin kapitalizmde kilit bir e olduunu kabul etmek yerindeolur. Peki ama, sermaye nedir? Bir tr kullanmyla, birikmizenginlikten baka bir ey deildir. Ancak, tarihsel kapitalizm

balamnda kullanldnda daha zgl bir tanm vardr. Burada

sz konusu olan yalnzca, para biiminde tketim mallan stoku,makineler ya da maddi eyler zerinde izin verilen hak taleplerideildir. Tarihsel kapitalizmde sermayenin yine gemite harca-nan emein birikimlerinden tkenmemi olanlarna gndermede

bulunduunda kuku yoktur; ama her ey bundan ibaret olsayd,geriye doru, Neanderthal adamnkine kadar tm tarihsel sis-temlerin, kendilerinden nceki emein cisimlemesi olan bu gibi


8/52

TARHSEL KAPTALZM12

HER EYN METALATR1LMAS113

birikmi bir takm stoklar bulunmas bakmndan, kapitalist ol-duu sylenebilirdi.

Tarihsel kapitalizm adn verdiimiz tarihsel toplumsal siste-min ayrt edici zellii, bu tarihsel sistemde sermayenin okzel bir yolla kullanma girmesidir (yatrlmas). Bu kullanmda

balca ama ya da niyet, sermayenin kendini bytmesidir. Sis-temde, gemi birikimler yalnzca daha fazla sermaye biriktir-

mek iin kullanld lde "sermaye"dir. Greceimiz gibi szkonusu sre kukusuz karmak, giderek dolambaldr. Ancak,

bizim kapitalist adn verdiimiz ey, sermayeyi elinde tutanndur durak bilmeyen ve ilgin bir biimde kendine dnk olan bugitgide daha ok sermaye biriktirme hedefi ve sermayeyi elindetutann bu nedenle, hedefine ulamak iin baka kiilerle kur-mak zorunda olduu ilikilerdir. Kukusuz tek ama bu deildir.retim srecine baka etkenler de kendini dayatmtr. Yine desoru, bu etkenlerin birbiriyle atmas durumunda hangisininar basma eiliminde olduudur. Alternatif amalar arasndasermaye birikimi amacnn genellikle ncelik kazand her za-man iin, bir kapitalist sistemin ileyiini gzlemlemekte oldu-umuzu hakl olarak syleyebiliriz.

Bireylerin ya da birey gruplarnn, daha da ok sermaye eldeetmek amacyla sermaye yatrma karan almas elbette her za-man olanaklyd. Ama tarihsel zaman iinde belli bir andan n-

ce, sz edilen kiilerin baarya ulamas hi kolay deildi. n-ceki sistemlerde, uzun ve karmak sermaye birikimi sreci, ba-lang koullarnn var olmas -daha nce tketilmemi mallar-dan oluan stoklarn az sayda kiinin elinde toplanmas ya damlkiyetinde olmas- durumunda bile hemen her seferinde uya da bu noktada tkanyordu. Bizim varsaymsal kapitalistin herzaman emek kullanm elde etmesi, baka bir deyile ii yapmakzere akl elinecek ya da zorda braklacak kiilerin varl ge-rekiyordu. iler bulunup mallar retilince bu mallarn bir bi-imde pazarlanmas gerekiyordu. Bunun anlam da hem bir da-

tm sisteminin, hem de mallan almak iin yeterli kaynaklanolan bir alclar grubunun gerekmesiydi. Mallarn, (sat noktasitibariyle) satcya olan maliyetlerinden daha yksek bir fiyatasatlmas, ayrca bu fark paynn, satcnn kendi geimi iin ge-rek duyduu miktarn stnde olmas lazmd. Modern dille, krgerekliydi. Kr sahibi daha sonra bunu yatrm iin akla uygun

bir frsat kncaya kadar alkoyabilmeli, yatrnca da tm bu s-

re retim noktasnda kendini yenileyebilmeliydi.Gerekten de, modern zamanlardan nce (sermayenin devri

de denen) bu ilemler zinciri ender olarak tamamlanrd. Bir ke-re, nceki tarihsel toplumsal sistemlerde zincirdeki halkalarnou, siyasal ve trel otoriteler tarafndan akld ve/ya da tre-d saylyordu. Ancak, araya girme gc olanlarn dorudanaraya girmesi sz konusu olmasa bile sre genellikle -para bi-iminde birikmi stok, reticinin kullanaca igc, datclara, satn alacak tketiciler gibi- bir ya da birka esinin bu-lunmamas sonucu yarda kesiliyordu.

Bir ya da birka enin bulunmaynn nedeni, nceki tarih-sel toplumsal sistemlerde bu elerin "metalatrlm" ya da ye-terince "metalatnlm" olmamasyd. Bunun anlam, sz konususrecin "piyasa" yoluyla ilem grebilecek ya da grmesi ge-reken bir sre saylmamasdr. Tarihsel kapitalizm bu nedenle,daha nce "piyasa" d yollarla yrtlen srelerde -yalnzca

dei toku srelerinde deil, retim, datm ve yatrm sre-lerinde de- yaygn bir metalatrma getirmitir. Kapitalistler de,gitgide daha ok sermaye biriktirme peinde, ekonomi yaam-nn tm alanlarnda bu toplumsal srelerin gitgide daha ounumetalatrmaya almtr. Kapitalizmin kendine dnk bir s-re olmas bakmndan, bunun sonucu, hibir toplumsal srecinolas metalatrlmadan z itibariyle bak kalmamas olmu-tur. Bu nedenle kapitalizmin tarihsel gelimesinin her eyi meta-latrma ynndeki itilimi getirdiini syleyebiliriz.

Toplumsal srelerin metalatrlmas da yeterli olmad. re-


9/52

TARHSEL KAPTALZM14

HER EYN METALAT1RILMAS115

tim sreleri, karmak meta zincirleri halinde birbirine balan-d. rnein, tm tarihsel kapitalizm deneyimi boyunca geni l-de retilip satlan tipik bir rn olarak giyim eyalarn d-nn. Giyim eyas retmek iin genellikle en azndan kuma, ip-lik, birtakm makineler ve igc gerekir. Ancak, bu kalemlerinher biri de retilmeyi gerektirir. Yine, bunlarn retilmesindekullanlacak kalemlerin de retilmesi gerekir. Meta zincirindeki

tm alt srelerin metalatnlmas kanlmaz olmad gibi,yaygn da olmamtr. Hatta, greceimiz gibi, gerekte zincir-deki tm halkalarn metalatrlmamas durumunda genellikledaha ok kr elde edilir. Ak olan nokta, byle bir zincirde, bi-lanoya maliyet kalemi olarak kaydedilen birtakm cretler alanemekilerden olumu ok byk ve dank bir kmenin varl-dr. Ayrca ok daha kk, ama yine genellikle dank du-rumdaki (stelik genellikle iktisadi ortaklar halinde birlemi ol-mayp ayr iktisadi birimler olarak i gren) insanlardan olu-mu ve zincirin toplam retim maliyeti ile, nihai rnn eldenkarlmasndan elde edilen toplam gelir arasndaki son fark bir

biimde paylaan bir kme vardr.ok sayda retim srecini birbirine balayan meta zincirleri

bir kez olutu mu, sz konusu farkn hatr saylr dalgalanmalargsterebildii koullarda, tm kapitalistler iin geerli genel bi-rikim orannn bu farkn ne lde bytlebildiine bal bir

duruma geldii aktr. Buna karlk tek tek kapitalistler iin ge-erli birikim oran bir "rekabet" srecinin ilevi olmu, yargla-rnda daha isabetli olanlar, personelini daha iyi denetleyebilenlerve belirli (genel bir adlandrmayla "tekeller" denen) piyasa ile-yilerinde siyasal karar konusu kstlamalara daha kolay erien-ler daha kazanl kmtr.

Bu durum, sistemdeki ilk temel elikiyi yaratmtr. Snfolarak alndnda tm kapitalistlerin kan tm retim maliyet-lerinin drlmesinde yatar gibi grnmesine karlk, gerek-letirilen maliyet dleri sk sk bir ksm kapitalistleri dierle-

ri karsnda stn duruma getirmi, bu nedenle de baz kapita-listler genel farkn byk olmas uruna kk bir paya raz ol-mak yerine daha kk bir genel fark iinde kendi paylarn b-ytmeyi yelemilerdir. Sistemde bir temel eliki daha vardr.Gitgide daha ok sermaye biriktirilip daha ok sre metalat-rldka ve gitgide daha ok meta retildike, ak srdrmeninkilit gereklerinden biri, gitgide daha ok alc bulunmas olmutur.

Oysa ayn zaman iinde, retim maliyetlerini drmek iinharcanan aba sklkla para akn ve datmn da azaltarak,

birikim srecinin tamamlanmas iin gerekli olan alc artndakisreklilii nlemitir. te yandan genel kn alc an geni-letebilecek biimde yeniden datmak sklkla genel kr marjndaraltmtr. Bu nedenle tek tek giriimciler bir yandan kendi i-letmeleri iin bir yne doru yklenirken (rnein kendi igcmaliyetlerini drrken) ayn anda (kolektif bir snfn mensu-

bu olarak) genel alclar an geniletecek yne de yklenmekdurumunda olmulardr (bu da kanlmaz olarak, en azndan ba-z reticiler iin, igc maliyetlerinde art getirmitir).

Kapitalizm ekonomisi bylelikle birikimin en st dzeye ka-rlmas gibi aklc bir niyete tabi olmutur. Ancak, giriimcileriin aklc olann emekiler iin de aklc olmas zorunluluu yok-tur. Daha da nemlisi, kolektif bir grup olarak tm giriimcileriin aklc olann verili her giriimci iin de aklc olmas zorunlu-

luu bulunmamasdr. Bu nedenle, herkesin kendi karnn pein-de olduunu sylemek yeterli deildir. Kendi karlar, bireylerigenellikle ve tmyle "aklc" bir biimde, zt ynde etkinlikleregirimeye itmektedir. Herkesin kendi karlarna ilikin alglama-larnn karmak ideolojik rtler tarafndan ne lde glgelendi-ini ve saptrldn u an bilmiyorsak da, uzun vadeli reel karnhesaplanmas son derece karmaklamtr. imdilik, tarihsel ka-

pitalizmin gerekten birhomo economicus yetitirdiini geiciolarak kabul ediyorum, ancak, bu insann kafasnn hemen hemenkanlmaz biimde bir miktar kark olduunu ekliyorum.


10/52

TARHSEL KAPTALZM16

HER EYN METALAT1RILMASI 17

Oysa bu durum, karkl snrlandran "nesnel" kstlardanbiridir. Belli bir birey iktisadi yarglarnda durmadan hata yapar-sa, hatalarn nedeni ister bilmezlik, aptallk, isterse ideolojik n-yarg olsun, bu birey (firma) piyasada varln srdrememeyolundadr. flas, kapitalist sistemin acmasz bir temizlik mal-zemesi olmu, tm iktisadi aktrleri durmadan ve u ya da bu l-de, ok inenmi yollan izlemeye zorlam, kolektif olarak

gitgide daha ok sermaye birikmesini salayan ynde davran-malar iin bask yapmtr.

Dolaysyla, tarihsel kapitalizm, temel iktisadi etkinlik iindegeerli olan ya da ar basan iktisadi amacn ya da "yasa"nn s-nrsz sermaye birikimi olduu o somut, zamanla snrl, meknlasnrl, tmleik retim etkinlikleri yeridir. Bu toplumsal sis-tem,iinde bylesi kurallara gre i grenlerin, btn zerinde,

bakalarnn da ayn kalplara uymak ya da uymamann sonula-rna katlanmak zorunda braklmasnn koullarn yaratacak l-de etkide bulunabildikleri sistemdir.

Bu toplumsal sistem, sz konusu kurallara kar toplumsalmuhalefetin grlmemi lde canl ve rgtl olduu srada

bile, kurallarn kapsamnn (deer yasas) grlmemi ldegeniledii, uygulayclarnn grlmemi derecede uzlamazduruma geldii ve kurallarn toplumsal dokuya ileme derecesi-nin grlmemi lde artt sistemdir.

Tarihsel kapitalizmle ne kastedildiine ilikin bu aklamaykullanarak hangi somut, zamanla snrl, meknla snrl tmle-ik yere gndermede bulunulduunu hepimiz saptayabiliriz. Be-nim grm, bu tarihsel sistemin douunun onbeinci yzylsonlan Avrupas'nda yer ald; sistemin zaman iinde, ondoku-zuncu yzyl sonlarna gelindiinde tm yerkresini kaplayacak

biimde mekn iinde de geniledii; bugn hl tm yerkresi-ni kaplamakta olduudur. Zaman-mekn snrlarnn bylesinealelacele izilmesinin pek ok zihinde kuku uyandrdn farkediyorum. Bununla birlikte bu kukular iki trldr. Birinci tr

kukular ampiriktir. Rusya on altnc yzylda Avrupa dnyaekonomisinin iinde miydi, dnda m? Osmanl mparatorluukapitalist dnya sisteminin bnyesine tam olarak ne zaman dahiloklu? Verili bir lkenin verili bir i blgesini verili bir zamandakapitalist dnya ekonomisiyle gerekten "tmlemi" sayabiliriniyiz? Bu sorular hem kendi iinde hem de yantlarn vermeyealrken tarihsel kapitalizm srelerine ilikin zmlemeleri-

mizi daha bir netletirmek zorunda kalmamz asndan nem ta-maktadr. Ama, zerinde tartma ve gelitirmelerin srmekteolduu bu ok saydaki ampirik sorguyu ele almann ne yeri nede zaman.

kinci tr kukular ise dorudan doruya, az nce nerdiimtmevarmc snflandrmann yararna ilikindir. yerinde z-gl bir toplumsal iliki biimi -cretli ii altran zel giri-imcilerin sz konusu olduu ilikiler- olmad durumlarda ka-

pitalizmin var olduunun sylenebileceini kabul etmeyenlervardr. Verili bir devlet, sanayi dallarn devletletirdi ve sosya-list retilere balln ilan ettiyse, o devletin, sz konusuedimler ve sonulan yoluyla kapitalist dnya sistemine katlm-n sona erdirdiini sylemek isteyenler vardr. Bunlar ampirikdeil kuramsal sorgulardr ve bu tartma boyunca bunlar ele al-maya alacaz. Ancak, bu sorunlarn tmdengelimsel bir bi-imde ele alnmas, aklc bir tartma yerine kart inanlarn

atmasndan ibaret kalacandan, yerinde olmayacaktr. Dola-ysyla, tmevarmc snflandrmamzn alternatif yntemlerdendaha yararl olduunu, nk bu yntemin tarihsel gereklik ko-nusunda kolektif olarak u an bildiklerimizi daha kolay ve ince

bir biimde kapsadn ve bize bu gereklik iin, imdiyle ilgiliolarak daha etkili edimlerde bulunmamz olanakl klan bir yo-rum saladn ne srerek, sz konusu sorunlar bulgusal bir

biimde ele alacaz.Bu nedenle, kapitalist sistemin fiilen nasl ilemi olduuna

bakalm. reticinin amac sermaye birikimidir demek, retici,


11/52

TARHSEL KAPTALZM18


verili bir rnden olabildiince ok reterek kendisine en yk-sek kr marjn salayacak biimde sata sunmaya alacak de-mektir. Bununla birlikte retici bunlar, kullandmz deyile"piyasa"da var olan bir dizi iktisadi kst iinde yapacaktr. Top-lam retimi ise zorunlu olarak, malzeme girdisi, ii, mterilerve yatrm tabann geniletmeye yarayacak paraya eriim gibieylerin (greli olarak ilk elde) bulunabilirliiyle snrldr. re-

ticinin krl bir biimde retebilecei miktar ve talep edebileceikr marj, "rakipleri"nin ayn mal daha dk fiyatlarla satasunma yetisiyle de snrldr; burada sz konusu olan, dnya pi-yasasnn her yerindeki rakipleri deil, reticinin fiilen sat yap-t, snrlan daha belirgin olarak izilmi, ayn yerel piyasadaki(verili durumda bu piyasa nasl tanmlanrsa tanmlansn) rakip-leridir. retimindeki art ayrca, artan retim tarafndan "yerel"

piyasada yaratlacak fiyat drc etkinin, reticinin kendi top-lam retimi zerinden gerekletirecei toplam reel kr fiilendrme derecesiyle kstlanacaktr.

Bunlarn tm nesnel kstlardr, baka bir deyile, verili birreticinin ya da piyasada etkin olan baka birilerinin ald birdizi zel karar olmadka piyasada var olan kstlardr ve somut

bir zaman ve yer iinde var olan toplam toplumsal srecin sonu-cudur. Kukusuz her zaman, ekip evirmeye daha ak kstla-malar da vardr. Hkmetler, iktisadi seenekleri ve bu nedenle

kr hesaplann bir biimde deitiren eitli kurallar saptayabilirya da saptam olabilir. Verili bir retici, var olan kurallarn ya-rarlancs ya da kurban olabilir. Yine verili bir retici, siyasalmakamlar, kurallar kendi lehine deitirmeye ikna etmeye al-abilir.

reticiler sermaye biriktirme yetilerini en st dzeye kar-mak iin nasl hareket etmilerdir? gc, retim srecinde herzaman ok nemli ve nicel anlam tayan bir e olmutur. Biri-kim peindeki retici, igcnn iki ayr ynyle ilgilidir: bulu-nabilirlii ve maliyeti. Bulunabilirlik sorunu genellikle yle or-

taya konmutur: Verili bir zamanda, piyasann istikrarl, ii sa-y s n n da en iyi say olmas durumunda, sabitletirilmi toplum-sal retim ilikileri (verili bir retici iin deimeyen sayda ii)dk maliyet salayabilir. Ancak, rnn pazar daraldnda,ii saysnn sabit olmas, retici iin reel igc maliyetiniartrr. rnn pazarnn genilemesi durumunda ise ii says-nn sabit olmas reticinin kr frsatlanndan yararlanmasn ola-

akszlatnr.te yandan kapitalist asndan deiken personelin de sakn-

calar olmutur. Deiken personel, tanm gerei, ille de kesin-tisiz olarak ayn retici iin almas gerekmeyen personeldir.Bu nedenle bu gibi iiler, cretlerinin miktarn geimleri bak-mndan reel gelirlerindeki oynamalarn etkisini gidermeye yete-cek uzunlukta bir zaman aralna gre dnmek zorunda kal-mtr. Baka bir deyile bu iilerin, altklar iten, geimleri-ni cret alamadklar dnemlerde de salamaya yetecek kadarkazanmalar gerekmitir. Dolaysyla deiken personelin reti-cilere olan saat ve kii bana maliyeti genellikle, sabit persone-linkine gre daha fazla olmutur.

Bir elikiyle kar karya kaldmzda -burada da kapitalistretim srecinin ta iindeki bir elikiyle kar karyayz- bu-nun tarihsel olarak sorunlu bir uzlamayla sonulanacandanemin olabiliriz. Gerekte ne olup bittiini gzden geirelim. Ta-rihsel kapitalizmden nceki tarihsel sistemlerde personel oun-lukla (hibir zaman tmyle deil) sabitti. Baz durumlarda re-ticinin personeli kendisinden ya da ailesinden ibaret, bu nedenlede, tanm gerei sabitti. Baz durumlarda reticiye, eitli yasalve/ya da geleneksel dzenlemeler (eitli klelik biimleri, borklelii, toprak klelii, srekli kiraclk dzenlemeleri vb. deiinde) yoluyla, akrabalk ba olmayan emekiler de bal olu-yordu. Bu balant bazen mr boyu, bazen snrl sreler iinoluyor ve istee bal olarak yineleniyordu; ancak, bu tr sresnrlamalarnn anlaml olmas iin, yenileme zaman geldiin-


12/52

TARHSEL KAPTALZM20

HER EYN METALATIRILMASI21

de gereki alternatiflerin varl gerekiyordu. Bu durumda d-zenlemelerin sabitlii, yalnzca verili bir personelin bal olduureticiler iin deil, dier tm reticiler iin de sorun yaratyor-du; nk dier reticilerin kendi etkinliklerini bytebilmeleride, doallkla, sabit olmayan personel bulunabilmesine balyd.ok sk akland zere bu tr kayglar, az ya da ok enyksek creti teklif eden iin almaya hazr bir grup insann

her zaman bulunabilmesi anlamna gelen cretli emek kurumu-nun, zerinde ykseldii temeli oluturuyordu. Bu sretenemek piyasasnn ileyii olarak, emeini satan insanlardan ise

proleter olarak sz ediyoruz. Tarihsel kapitalizmde iiler gitgi-de daha ok proleterlemitir derken yeni bir ey sylemi olmu-yorum. nerme yeni olmad gibi, hibir artc yan da yok-tur. Proleterleme srecinin reticilere getirdii yararlar bol bol

belgelenmitir. artc olan, proleterlemenin bylesine fazlaolmas deil, bylesine az olmasdr. Tarihsel bir toplumsal sis-temin en azndan drt yz yllk varl sonunda bugn kapitalistdnya ekonomisinde tam olarak proleterlemi ii miktarnnyzde elli olduu bile sylenemez.

Bu istatistiin, nasl hesaplandna ve kimin hesaplandnabal olarak deitiinde kuku yoktur. Temelde cretli ii ola-rak resmen alabilir durumdaki erikin erkeklere dayal, iktisa-den etkin igc denen igcne ilikin resmi istatistikleri kulla-

nrsak, bugn cretli ii yzdesinin akla uygun ykseklikte biryzde olduunun sylendiini grrz (geri bu durumda bile,dnya dzeyinde hesaplanan fiili yzde, ou kuramsal nerme-nin varsaydndan daha dktr). Oysa emeiyle meta zincir-leri bnyesinde u ya da bu biimde yer alan tm insanlar dik-kate alrsak -bylelikle pratikte tm erikin kadnlar, ayrcaerikinlik ncesi ve ilk-erikinlik sonras ya gruplarnn ok ge-ni bir blmn (yani genleri ve yallan) hesaba kattmz-da- proleter yzdesi keskin bir d gsterir.

Hesabmz yapmadan nce bir adm daha atalm. "Proleter"

tikelinin birey iin kullanlmas kavramsal olarak yararl mdr?Kukuluyum. Bireyler, daha nceki tarihsel sistemlerde olduugibi tarihsel kapitalizmde de, hane adn verebileceimiz, carigelir ve birikmi sermayeden oluan bir ortak fon kullanan, g-relolarak istikrarl yaplar erevesinde yaama eiliminde ol-mutur. Snrlarnn birey giri ve klaryla srekli olarak defisinesi gerei, haneyi gelir ve harcama cinsinden akla uygun

bir hesap birimi olmaktan karmaz. Yaamlarn srdrmek is-tmn hesaplamakta ve bu gelirleri, yapmalar gereken reelharcamalar cinsinden deerlendirmektedir. En az dzeydeki ge-lirle yaamlarnn srdrlmesine, bunun fazlas olan gelirle do-yundurucu saydklar yaam tarzndan yararlanmaya, daha fazla-s ile ise, sermaye biriktirici olarak kapitalist oyuna girmeye a-lmaktadrlar. Bu etkinliklere girien iktisadi birim, tm reelalardan, hanedir. Hane genellikle iinde akrabalk ilikisi bulu-nan bir birim olmakla birlikte, bazen bu iliki yoktur, ya da enazndan yalnzca bu iliki sz konusu deildir. Hane halk oudurumda ayn yerde barnmakta, ancak metalatrma sreci iler-ledike durum gitgide daha az byle olmaktadr.

Emeki snflara retken olan ve olmayan emek arasndaki ay-nnn dayatlmaya balanmas, byle bir hane yaps balamndaolmutur. Fiilen, retken emek (bata cret olmak zere) para ge-ti re n emek olarak, retken olmayan emek ise, ok gerekli olmak-

la birlikte yalnzca "geim" etkinlii olduu ve bu nedenle baka-lar tarafndan el konabilecek bir "artk" retmedii sylenenemek olarak tanmlanr olmutur. retken olmayan emek, ya d-

pedz metalatnlmam, ya da kk (ama bu durumlarda ger-ekten kk) meta retimi ieren emektir. Emek trleri arasn-daki farkllatrma, bu trlere balanm belirli roller yaratlmasyoluyla gvence altna alnmtr. retken (cretli) emek nce-likle erikin erkein/babann, ikincil bir dzeyde de hanedeki di-er (daha gen) erikin erkeklerin ii olmutur. retken olmayan


13/52

TARHSEL KAPTALZM22

HER EYN METALATIRILMASI 23

(geime ynelik) emek ise ncelikle erikin diinin/annenin veikincil dzeyde dier diilerin, art ocuklarn ve yallarn iidir.retken i hane dnda, "iyeri"nde, retken olmayan almaise hane iinde yaplmaktadr.

Buradaki ayrm izgisi kukusuz mutlak deildir, ancak, ta-rihsel kapitalizmde olduka net ve zorlayc bir duruma gelmi-tir. Cinse ve yaa gre reel iblmnn tarihsel kapitalizme ait

bir bulu olmad ortadadr. En azndan, baz grevler iin bi-yolojik gereklerin ve snrlamalarn (cinse bal snrlamalar, ay-rca yaa bal snrlamalar) varl nedeniyle, bu iblm birolaslk her zaman var olmutur. Hiyerarik aile ve/ya da haneyaps da kapitalizmin buluu olmayp, oktan beri vardr.

Tarihsel kapitalizmde yeni olan, iblm ile emein deer-lendirilmesi arasndaki bantdr*. Genellikle erkekler kadnlar-dan farkl (ve erikinler, ocuklarla yallardan farkl) iler yap-m olabilirse de, tarihsel kapitalizmde erikin cretli erkek "ek-mek paras kazanan" olarak, erikin ev iisi kadn ise "ev kad-n" olarak snflandrlmtr. Bylelikle, kendisi de kapitalistsistemin rn olan ulusal istatistikler derlenmeye balandn-da, tm ekmek paras kazananlar iktisadi olarak etkin igcn-den saylm, ama hibir ev kadn byle saylmamtr. Cinsi-yetilik byle kurumlamtr. Emein temeldeki bu farkllatr-c deerlendirilmesinin ardndan, gayet mantkl olarak, yasal yada benzeri cins ayrm ya da ayrmclk mekanizmalar gelmitir.

Burada, uzatlm ocukluk/ergenlik kavram ile hastala yada zayfla bal olmayan "emeklilik" kavramnn da, tarihselkapitalizmin domakta olan hane yaplarnn zgl doal sonu-lar olduunu kaydedebiliriz. Bu kavramlar ska, almaktan

bak tutulma ynndeki "ilerici" nlemler olarak anlalm-tr. Oysa almann almama olarak yeniden tanmlanmas di-ye anlalmalar daha yerinde olur. ocuklarn uygulamal ei-

korelasyon (.n.)

hin etkinliklerine ve emekli erikinlerin eitli grevlerine birtr "elenme" etiketi yaptrlmas ve bylece emek olarak kat-klarnn, "asl" almann "arl"ndan kurtulmalarna uygun

bir karlk denerek deerden drlmesi yoluyla, yaralamayabir de hakaret eklenm0itir.

Bu ayrmlar, ideoloji olarak, emein metalatrlmasnn yay-gn ama ayn zamanda snrl olmasna katkda bulunmutur. r-

nein, dnya ekonomisinde reel gelirlerinin (ya da tm biimler-de, toplam gelirlerinin) yzde ellisinden fazlasn hane dndacretli alma yoluyla elde eden ka hane olduunu hesaplarsak,yzdenin dkl karsnda sanrm abucak aknla de-riz; bu durum yalnzca nceki yzyllar iin deil, kapitalist dn-ya ekonomisinin tarihsel gelimesi boyunca yzdenin srekli birart gstermi olmas olaslna karn, bugn bile geerlidir.

Bunu nasl aklayabiliriz? ok zor olduunu sanmyorum.cretli emek kullanan reticinin her zaman ve her yerde dahayksek deil daha dk cret demeyi yeleyecei varsaymy-la, cretli iilerin ii kabul etmede katlanabilecekleri dzeyindkl, mrleri boyunca iinde bulunduklar hanenin tr-ne bal olmutur. ok basit bir anlatmla, ayn ii ayn etkililikdzeyiyle yapan cretli iilerden, cret geliri yzdesi yksek

bir hane halkna (buna proleter hane halk diyelim) mensup ola-nnn cretli ii daha azna yapmay ak bir biimde akla aykr

bulaca parasal eik, cret geliri yzdesi dk olan bir hanehalkna (buna da yar-proleter hane halk diyelim) mensup ola-nnkinden yksektir.

Kabul edilebilecek en dk cret eii adn verebileceimizbu eikte grlen farkn nedeni, hayatta kalma ekonomisi ile ilgi-lidir. Proleter hane halknn ncelikle cret gelirine baml oldu-u durumlarda bu cret, hayatta kalmann ve yeniden retimingerektirdii en az giderleri karlamak durumundadr. Oysa c-retlerin toplam hane gelirindeki pay daha kkse, bireyin, hanegelirine, (allan saatler cinsinden) reel gelirdeki oransal payn-


14/52

TARHSEL KAPTALZM24


dan daha az katkda bulunan bir cret karlnda ii kabul etme-si genellikle akla uygun olmu -bu arada ne de olsa, gerekli nakit

parann kazanlmas (bu gereklilik genellikle yasal olarak daya-tlmtr) sonucunu da vermi- kabul etmemesi halinde o cretliiin yerini daha da az gelir getiren ilerin almas gerekmitir.

Bu durumda yan-proleter hane halklarnda olan udur: Dierreel gelir biimlerini elde edenler -baka bir deyile temelde

kendi tketimleri iin ya da yerel pazarda sat iin, ya da herikisine de ynelik olarak evde retim yapanlar-, ister hane hal-knn (her cinsten ya da yatan) dier mensuplar, isterse yaa-mnn dier zamanlarnda cretli iinin kendisi sz konusu ol-sun, kabul edilebilecek en dk cret eiini dren artklaryaratmlardr. Bylelikle, cretli olmayan alma baz retici-ler iin, iiye daha dk cret deyerek kendi retim maliyet-lerini drme ve kr marjlarn artrma olana salamtr. Budurumda genel bir kural olarak cretli ii altran her ivere-nin, kendi iileri proleter hanelerden ok yar-proleter haneler-de yer alsn istemesi artc deildir. imdi zaman-mekn bo-yunca tarihsel kapitalizmin genel ampirik gerekliine bakarsakcretli iilerin, yar-proleter hanelerden ok proleter hanelerdeyer aldnn en ok elde edilen istatistik deer olduunu hemen

bulgularz. Sorunumuz zihinsel olarak birden ba aa dnm-tr. Proleterlemenin varlk nedenlerini aklama noktasndan,

proleterleme srecinin neden bylesine eksik kaldn akla-ma noktasna gelmi olduk. imdi daha da ileri gitmek zorunda-yz: Peki neden proleterleme oldu?

Dnyada artan proleterlemenin, birincil olarak giriimci ta-bakalardan gelen toplumsal-siyasal basklara balanabileceininok kukulu olduunu hemen syleyeyim. Tam tersine. Bu ko-nuda ayaklarn srmelerine yol aan pek ok gdleri olmua

benzemektedir. En bata, az nce de ileri srdmz gibi, verili bir blgede nemli sayda yar-proleter hane halknn proleterhane halkna dnmesi cretli ii altran iverenlerin dedi-

i en az reel cret dzeyini ykseltme eiliminde olmutur. kin-cisi, artan proleterlemenin ileride tartacamz siyasal sonu-lan olmu, bu sonular hem iverenler iin olumsuz hem de k-mla ti f olmalar nedeniyle verili corafi-iktisadi blgelerdekicret-maa dzeylerini eninde sonunda daha da ykseltici bir roloynamtr. Gerekten de, cretli ii altran iverenler prole-terletirme konusunda ylesine isteksiz olmutur ki, cinse/yaa

gre iblmn glendirmenin yansra, kendi istihdam kalp-lar iinde ve siyasal alandaki etkileme gc yoluyla, tanmlan-m etnik gruplarn kabul edilmesini zendirerek bu gruplar i-gc iinde, yapt ie karlk reel cret dzeyleri farkl olanzgl rollere balamaya da almtr. Etniklik, yan-proleterhane yaps kalplann pekitiren kltrel bir kabuk yaratmtr.Bu tr bir etnikliin douunun emeki snflar iin siyasal ba-kmdan da blc bir rol oynamas, iverenler iin siyasal birzendiriciyse de, bu srecin bata gelen itici gc olmamtrdncesindeyim.

Bununla birlikte, tarihsel kapitalizmde zaman iinde proleter-lemenin nasl olup da art gsterdiini anlayabilmemiz iin,ierisinde ok sayda zgl retim etkinlii yer alan meta zincir-leri konusuna dnmemiz gerekiyor. Kendimizi, "piyasa"nn, ilkretici ile nihai tketicinin yz yze geldii yer olduu biimin-deki basitletirici imgeden kurtarmalyz. Kukusuz bu tr pa-zaryerleri var ve hep oldu. Ancak, tarihsel kapitalizmde bu tr-den pazaryeri ilemleri, tm ilemler iinde kk bir yer tut-mutur. lemlerin ou, uzun bir meta zinciri iinde yer alan ikiara retici arasndaki dei toku biimindedir. Alc kendi re-tim sreci iin bir "girdi" satn almaktadr. Satc ise "yan ma-mul bir rn", yani, dorudan kiisel tketime ynelik olan ni-hai kullanm asndan henz yan mamul durumunda bir rnsatmaktadr.

Bu "ara piyasalar"da verilen fiyat mcadelesi, alc asndan,meta zinciri boyunca nceki tm emek srelerinden elde edil-


15/52

TARHSEL KAPTALZM26

HER EYN METALATIR1LMASI 27

mi olan krn bir ksmn satcdan koparma abasn temsil et-mitir. Belirli bir mekn-zaman balants iinde mcadeleyi be-lirleyen elbette ki arz ve taleptir, ancak, hibir zaman tek banadeil. Bir kere, kukusuz, arz ve talebin tekelci kstlamalar yo-luyla ekip evrilebilmesi sz konusudur ve bu durum istisnaiolmaktan ok olaan durum olmutur. kinci nokta, satcnn,

balant noktasndaki fiyat dikey tmleme yoluyla etkileyebil-

mesidir. "Satc" ve "alc" gerekte nihai olarak ayn firmaysafiyatla mali ve dier bakmlardan istendii gibi oynanm, ama

byle bir fiyat hibir zaman arz ile talebin etkilemesini yanst-mamtr. Tpk "yatay" tekel gibi dikey tmleme de seyrek de-ildir. En gze arpar rneklerini yakndan biliyoruz: on altncyzyldan on sekizinci yzyla kadar, imtiyazl irketler; on do-kuzuncu yzyln byk ticarethaneleri; yirminci yzyln oku-luslu irketleri. Bunlar belli bir meta zincirine olabildii kadarok halka sdrmaya alan btnsel yaplardr. Ama bir zin-cirde yalnzca birka (hatta iki) halkay kapsayan daha kk di-key tmleme rnekleri daha da yaygn olmutur. Tarihsel kapi-talizmde istatistik olarak en ok elde edilen deerin, satcylaalcnn gerekten ayr ve kar atmas iinde olduu metazincirlerinde yer alan "piyasa" balantlarndan ok dikey ba-lantlar olduunu ne srmek akla uygun grnmektedir.

Meta zincirleri ise corafi ynleri bakmndan rasgele olu-

mamtr. Zincirlerin tm haritalara izilse, biim bakmndanmerkezcil olduklarn grrdk. k noktalan ok sayda, bunakarlk var noktalan birka alanda birleme eilimindedir.Baka bir deyile, meta zincirleri kapitalist dnya ekonomisininevrelerinden merkezlerine doru gitme eilimindedir. Ampirikgzlem olarak bu durumun yadsnmas gtr. Asl sorun neden

byle olduudur. Meta zincirlerinden sz etmek, kapitalizmintarihsel gelimesi boyunca ilevsel ve corafi bakmlardan gitgi-de daha yaygn, eanl olarak da gitgide daha hiyerarik bir du-rum alan, geni kapsaml bir toplumsal iblmnden sz etmek

demektir. retim srelerinin yapsndaki bu mekn hiyerarik-lenesi, dnya ekonomisinin merkez ve evre blgeleri arasndayalnzca blm ltleri (reel gelir ve yaam dzeyleri) a-sndan deil, daha da nemlisi, sermaye birikiminin yerleri a-sndan grlmemi byklkte bir kutuplamaya yol amtr.

Balangta, srecin balad sralar, mekn farkllamalaraz mekn temelinde uzmanlama derecesi snrlyd. Oysa kapi-

ta li st sistemde, (ister evrebilimsel, ister tarihsel nedenlerle) varolan farkllamalar her ne olursa olsun bytlm, glendiril-mi ve kemikletirilmitir. Sre iinde yaamsal olan nokta isefiyatlarn belirlenmesine zorun karmasdr. Piyasa ilemlerindetaraflardan birinin kendi fiyatn artrmak iin zora bavurmaselbette ki kapitalizmin buluu deildir. Eitsiz dei toku eski

bir uygulamadr. Tarihsel bir sistem olarak kapitalizm bakmn-dan dikkati eken, eitsiz dei tokuun hangi yolla gizlenebildi-idir; gerekten de gizleme ylesine iyi yaplmtr ki sisteminak muhalifleri bile mekanizmann ileyiini rten perdeyi sis-temli bir biimde kaldrmaya ancak be yz yl sonra balayabil-mitir.

Bu temel nemdeki mekanizmay gizlemenin pf noktas biz-zat kapitalist dnya ekonomisinin yapsnda, kapitalist dnyasistemindeki (hepsi de snrsz sermaye birikimine ynelik tm-leik retim sreleriyle dnya apnda bir toplumsal iblm

oluturan) ekonomi alanyla (her biri kendi yarg alan iindekisiyasal kararlar konusunda zerk sorumluluk tayan ve otoritesiiin destek olarak emrinde silahl kuvvetler bulunduran szdeayr egemen devletlerden olumu) siyasal alann grnte bir-

birinden ayrlmasnda yatmaktadr. Reel tarihsel kapitalizm dn-yasnda, bykl ne olursa olsun hemen tm meta zincirleridevlet snrlarn am durumdadr. Bu durum yeni bir bulu dadeildir. Tarihsel kapitalizmin ta balangcndan itibaren byleolmutur. stelik, meta zincirlerinin okulusluluu, yirminciyzyln kapitalist dnyas iin olduu kadar, tanmlayc bir bi-


16/52

TARHSEL KAPTALZM28


imde, on altnc yzyln kapitalist dnyas iin de dorudur.Bu eitsiz dei toku nasl ilemitir? Metalar, ya karmak

bir retim ileminin (geici) ktl ya da manu militari* yarat-lan yapay ktlklar nedeniyle piyasada ortaya kan herhangi birreel farkllamadan yola karak, blgeler arasnda, daha az "kt"mal bulunan blgenin, mallarn baka blgelere, zt ynde hare-ket eden eit fiyatl mallardan daha fazla bir reel girdi (fiyat) ifa-

de edecek biimde "satmas" yoluyla hareket etmitir. Gerekteolup biten, retilmekte olan toplam krn (ya da artn) bir ks-mnn bir blgeden dierine aktarlmasdr. Bu tr bir iliki mer-kez-evre olu ilikisidir. Geniletirsek, yitiren blgeye "evre",kazanan blgeye de "merkez" diyebiliriz. Bu adlar gerekte ikti-sadi aklarn corafi yapsn yanstmaktadr.

Karmza hemen, tarihsel olarak eitsizlii artrm olan bazmekanizmalar kyor. Bir meta zincirindeki herhangi iki halka-da "dikey tmleme"nin sz konusu olduu tm durumlarda top-lam artn eskisinden daha byk bir ksmnn merkeze dorukaydrlmas olanakl olabilmitir. Artn merkeze kaydrlmassermayeyi de orada younlatrm ve daha fazla makinelemeiin daha byk oranda paray kullanlabilir klm, bu iki nokta-nn ikisi de, merkez blgelerdeki reticilere var olan rnlerle il-gili ek rekabet stnlkleri getirmi ve sreci yenileyebilecekle-ri, az bulunan yeni rnler yaratmalarna olanak salamtr.

Sermayenin merkez blgelerde younlamas, pek ok yetisiarasnda evre blgelerindeki devlet arklarnn greli olarak za-yflamasn ya da zayf kalmasn salamak da bulunan greliolarak gl devlet arklar yaratlmas iin gerekli mali temelive siyasal itilimi yaratmtr. Merkezler bylelikle, sz konusuevre devlet yaplarna, meta zinciri hiyerarisinde alt dzeyler-de yer alan ilerde daha fazla uzmanlamay kabul ederek hattagelitirerek kendi topraklarnda iileri dk cretle altrma-

* asker marifetiyle {Lat. .n.)

lar ve iilerin yaamlarn srdrmelerini salayacak uygunhane yaplar yaratmalar (glendirmeleri) ynnde bask yapa-

bilmitir. Tarihsel kapitalizm, dnya sistemi iindeki farkl bl-gelerde dramatik farkllklar gsteren, tarihsel cret dzeyleridenen cret dzeylerini gerekte byle yaratmtr.

Bu srecin gizlenmi olduunu sylyoruz. Bununla kastetti-imiz, uygulamada fiyatlarn her zaman dnya piyasasnda kii-

sellikten uzak iktisadi gler temelinde pazarlk konusu ediliyorgibi grnm olmasdr. Dei tokuta eitsizlii salamak iin,kendisini aka gstermeyen (yer yer, savalarda ve smrgeci-likle aka kullanlan) dev boyutlu g aygtnn her alveriteayr ayr yardma arlmas gerekmemektedir. G aygt yal-nzca, var olan eitsiz dei toku dzeyine nemli bir meydanokuma yneldiinde devreye girmektedir. Dnyadaki giriimcisnflar, scak atma geer gemez, dnya ekonomisinin belli

bir arz, ve talep noktasna tarihsel olarak nasl ulatn ve tam onoktada dnya iilerinin cret dzeylerindeki ve reel yaam d-zeylerindeki "geleneksel" farkllamalar hangi g yaplarnndesteklemi olduunu grmezlikten gelip ekonominin yalnzcaarz ve talep lleriyle ilediini ne srebilmektedir.

imdi, nasl olup da proleterleme olabildi sorusuna dnebili-riz Tek tek giriimcilerin kiisel karlar ile tm kapitalist snf-larn kolektif karlar arasndaki temel elikiyi anmsayalm.

Eitsiz dei toku, tanm gerei bu kolektif karlara hizmet et-mi, ancak pek ok bireysel kara hizmet etmemitir. Dolay-syla, verili bir zamanda karlarna ilk elde hizmet edilmemiolanlar (rakiplerinden daha az kazanmalar nedeniyle) bir eyle-rin kendi lehlerine dnmesi iin srekli olarak aba gstermitir.Baka bir deyile, kendi retimlerini daha etkin klmak ya dakendi lehlerine yeni tekelci stnlkler yaratmak amacyla siya-sal etkilerini kullanmak yoluyla piyasada daha baarl bir bi-imde rekabet etme abas gstermilerdir.

Kapitalistler aras scak rekabet tarihsel kapitalizm iin her


17/52

TARHSEL KAPTALZM 30 HER EYN METALAT1RILMASI 31

zaman differentia specifca* olmutur. Bu rekabetin gnll ola-rak (kartel benzeri dzenlemelerle) snrlandrlm grnddurumlarda bile snrlandrmann balca nedeni, rakiplerden her

birinin bu yntemin kendi marjlarn en iyi duruma getireceinidnmesidir. Snrsz sermaye birikimine dayanan bir sisteminhibir mensubu, kendi kendisini yok etme rizikosuna girmeden,sregelen bu uzun vadede krllk itilimini brakamamtr.

Bylelikle, tekelci uygulamalar ve rekabet gds tarihsel

kapitalizmin ikiz bir gereklii olmutur. Bu koullarda retimsrelerini birbirine balayan hibir zgl kalbn istikrarl ola-mayaca aktr. Tam tersine: Verili zaman-yerlerin zgl kal-

bn deitirmeye almak ve byle bir davrann genel etkile-rine ilikin ksa vadeli kayglar duymamak, rekabet iindeki oksayda giriimcinin her zaman karna olacaktr. Adam Smith'in"grnmez el"i, "piyasa"nn bireysel davrana kstlamalar koy-mas anlamnda kuku gtrmez bir biimde geerli olmutur,ama bunun sonucunun uyum olduu biimindeki bir tarihsel ka-

pitalizm okumas ok tuhaf olurdu.Sonu daha ok, yine ampirik gzlemle, bir btn olarak sis-

temde srayla birbirinin yerini alan bir bymeler ve durgunluk-lar evrimine benzemektedir. evrimler, sistemin ileyi meka-nizmasnn znde bulunmadklarna inanlmasn ok gleti-recek derecede byk ve dzenli dalgalanmalar getirmitir. Bun-lar, benzetme yerindeyse, kapitalist organizmann temizleyicioksijeni iine ekip zehirli atklar dar veren soluk alma me-kanizmalar gibidir. Benzetmeler her zaman tehlikeli olmakla

birlikte buradaki zellikle yerinde grnyor. Biriken atklar yu-karda aklanan eitsiz dei toku sreci yoluyla ve yenidenyeniden siyasal kabuk balayan iktisadi verimsizliklerdir. Te-mizleyici oksijen ise, meta zincirlerinin dzenli bir biimde ye-niden yaplandrlmasnn olanak verdii daha etkin (daha da

* ayrt edici zellik(Lat. .n.)

ok sermaye birikimine olanak vermesi anlamnda etkin) kaynakdalmdr.

Aa yukar her elli ylda bir gereklemie benzeyen ey,gitgide daha ok giriimcinin meta zincirlerindeki en krl ba-lantlar ele geirmek iin aba gstermesiyle, bir lde yanltc

bir biimde ar retim diye sz ettiimiz yatrm oranszlk-larnn ortaya kmasdr. Oranszlklarn tek zm, retimsisteminde daha dzenli bir dalm sonucu veren byk dzen-

lemeler olmutur. Bu durum mantkl ve basit grnmekle bir-likte, dkntleri her zaman kitlesel olmu, her seferinde metazincirlerindeki en tkal halkalarda iyice younlaan operasyon-lar anlamna gelmitir. Operasyonlar hem baz giriimcilerinhem de baz (ii brakan giriimciler ya da birim retim banamaliyetleri azaltmak amacyla daha ok makineleme yoluna gi-den giriimciler tarafndan altrlan) iilerin saf d edilme-sini getirmitir. Bu tr kaydrmalar giriimcilere meta zinciriiindeki hiyeraride "kademe indirme" operasyonlar gerekle-tirme olana salam, bylelikle yatrm fonlarn ve abalar-n, zincir iindeki, balangta "daha kt" girdiler sunmalar a-sndan daha krl olan yeniliki halkalara ayrabilmilerdir. Be-lirli srelerin, hiyerari skalasnda bulunduklar kademeden"indirilmesi" genellikle corafi olarak ksmi bir yeniden konum-landrmaya da yol amtr. Bu gibi corafi yeniden konumlan-

drmalar iinde en ekici biimlerden biri, ilgili sanayi dalnntand blge asndan genellikle baz ii kesimleri iin cretdzeylerinde ykselme anlamna gelse bile, emek maliyetlerinindaha dk olduu alanlara tanmadr. u anda dnya otomo-

bil, elik ve elektronik sanayilerinde tam da byle dnya apn-da, kitlesel bir yeniden konumlandrma yaamaktayz. Yenidenkonumlandrma grngs batan beri tarihsel kapitalizmin ay-rlmaz bir paras olmutur.

Yeniden dzenlemelerin byk sonucu vardr. Bunlardanbiri kapitalist dnya sisteminin kendisini corafi bakmdan, s-


18/52

TARHSEL KAPTALZM32


rekli olarak yeniden yaplandrmasdr. Bununla birlikte, metazincirlerinin yaklak her elli ylda bir nemli lde yenidenyaplandrlmasna karn, hiyerarik olarak rgtlenmi metazincirleri sistemi alkonmutur. Hiyerarinin st kademelerineyeni retim sreleri sokulduka belirli retim sreleri aakademelere tanmtr. Belirli corafi blgeler de durmadan ka-yan hiyerarik sre dzeylerine sahne olmutur. Bylelikle, ve-

rili rnler iin, merkez rn olmalarndan balayp sonutaevre blge rn durumuna gelmeleri biiminde "rn evrim-leri" olumutur. Bundan baka, verili yerler de, sakinlerinin g-reli refah bakmndan ini klar gstermitir. Ancak, bu gibiyeniden dzenlemelere "gelime" denebilmesi iin nce siste-min genel kutuplamasnda azalma olduunun kantlanmas ge-rekir. Ampirik olarak bu durum dpedz gereklememie ben-zemektedir; daha ok, kutuplamann tarihsel olarak artmas szkonusudur. yleyse corafi ve rnsel yeniden konumlandrma-lar iin gerek bir evrimsellikten sz edilebilir.

Bununla birlikte, yeniden dzenlemelerin ikinci ve oldukafarkl bir sonucu da olmutur. Yanltc szcmz "an re-tim", ilk eldeki ikilemin her zaman sistemin baz kilit rnlerinednya dzeyinde yeterli fiili talep olmay yoluyla iledii ol-gusuna dikkat ekmektedir. ilerin karlar ile bir giriimcileraznlnn karlar, bu durumlarda rtmtr. iler her za-

man artk iindeki paylarn artrmaya alm, sistemin iktisadikopukluk anlar iiler asndan sk sk, snf mcadelesini sr-drmek iin hem dolaysz zendiriciler hem de baz ek frsatlarsalamtr. iler iin, reel geliri artrmann en etkili ve en do-laysz yollarndan biri kendi emeinin gitgide daha ok metala-mas olmutur. iler genellikle, hane halknn retime ynelikileri iinde dk reel gelir getiren ksmlarn, zellikle eitlikk meta retimi trlerinin yerini cretli emein almasna a-lmtr. Proleterlemenin arkasnda yatan balca glerden biridnya iilerinin kendileri olmutur. Dnya iileri, smrnn

nasl yan-proleter hanelerde tam proleter hanelere gre ok dahafazla olabildiini genellikle, kendisini iilerin szcs ilan et-mi aydnlardan daha iyi anlamtr.

Durgunluk zamanlarnda baz mlk sahibi reticiler, ksmeniilerden gelen siyasal basklarn sonucu olarak ksmen de re-tim ilikilerindeki yapsal deiikliklerin rakip mlk sahibi reti-ciler karsnda kendi yararlarna olaca inancyla, bir yerlerde-

ki snrl bir ii kesiminde proleterlemeyi artrmak amacylagerek retim gerekse politika alanlarnda glerini birletirmi-tir. Uzun vadede kapitalist dnya ekonomisindeki kr dzeyleri-nin dmesine yol am olan proleterlemenin, nasl olup daarttna ilikin balca ipucunu, bu sre vermektedir.

Tarihsel kapitalizmin motorundan ok sonucu olan teknolojikdeime srecini bu balam iinde dnmemiz gerekir. Her b-yk teknolojik "yenilik", ncelikle "kt" oluuyla hayli krl olanyeni rnlerin, ikincil olarak da emekten tasarruf salayan s-relerin yaratlmasdr. Byk teknolojik yenilikler, evrim ie-risinde ini dnemlerine verilen birer karlk, sermaye birikimisrecine hizmet edecek "bululara" birer el koyma yntemidir.Yeniliklerin sk sk fiili retim rgtlenmesini etkilediinde ku-ku yoktur. Tarihsel olarak pek ok i srecinin (fabrika, montajzinciri) merkezilemesi ynnde etkide bulunmulardr. Ancak,gerekleen deiiklik miktarnn abartlmas tehlikesi vardr.

Fiziksel retim grevlerinin younlamas sreleri genellikle,merkez-dlatrma srelerinin kar etkisi gz nne alnma-dan aratrlmtr.

evrimsel yeniden dzenlemenin nc sonucunu da tablo-ya eklediimizde, bu nokta zellikle doruluk kazanmaktadr.Daha nce szn ettiimiz iki sonu bakmndan grnrdeaklanmas gereken bir paradoks olduuna dikkat edilmelidir.Bir yandan, tarihsel dalm kutuplamasnda sermaye birikimi-nin kesintisiz younlamasndan sz ettik. Ayn zamanda, krdzeylerini fiilen drdn ileri srdmz yava, ancak


19/52

TARHSEL KAPTALZM34


srekli bir proleterleme srecinden sz ettik. Burada kolay -zmlerden biri dpedz birinci srecin ikincisinden byk oldu-unu sylemektir ki dorudur da. Ancak, buna ek olarak, imdi-ye dein artan proleterlemenin kr dzeylerinde yol at d-, ters ynde ileyen baka bir mekanizma tarafndan fazlasy-la giderilmitir.

Tarihsel kapitalizm konusunda kolayca yaplacak bir baka

ampirik gzlem, corafi yerinin zaman iinde durmadan genile-mi olmasdr. Burada da yine, srecin aklanmasnda en iyiipucu, hz olmaktadr. Tarihsel kapitalizmin toplumsal ibl-mne yeni yeni blgelerin girmesi bir anda olmamtr. Birbiriniizleyen genilemeler kapsam bakmndan snrl grnse de, d-nemsel sramalar halinde gereklemitir. Aklama kukusuzksmen tarihsel kapitalizmin bizzat kendisinin teknolojik geli-mesinde yatyor. Tamaclk, iletiim ve silahlanma alanlarndakigelimeler, merkezden gitgide daha uzak blgelere girilmesinigitgide daha az pahal klmtr. Ama bu aklama bize ok ok,sre iin gerekli olan ancak yeterli olmayan bir koul salyor.

Zaman zaman, aklamann kapitalist retim krlarn gerek-letirmek iin srekli olarak yeni pazar aranmasnda yatt nesrlmtr. Ancak, bu aklama da, tarihsel olgularla uyumu-yor. Tarihsel kapitalizmin dnda kalan alanlar, btn itibariy-le, ksmen kendi iktisadi sistemleri bakmndan "gereksinme"

duymamalar, ksmen de satn alacak gleri olmamas nedeniy-le, tarihsel kapitalizmin rnlerinin isteksiz alclar olmulardr.Elbette bunun istisnalar vardr. Ama genel olarak, d alanlarkapitalist dnyann deil, kapitalist dnya d alanlarn rnleri-nin peinde olmutur. Ne zaman askeri yollarla belirli yerler elegeirilse, kapitalist giriimciler amaz bir biimde oralarda ger-ek pazarlar bulunmadndan yaknarak smrge ynetimleriyoluyla "beeni yaratma" ilemlerine girimilerdir.

Pazar peinde aklamas dpedz tutmuyor. Dk maliyetliigc aray, ok daha savunulabilir bir aklama. Dnya eko-

nomisinin bnyesine katlan her yeni blgede, dnya sisteminincret dzeyi hiyerarisinde en altta yer alan reel cret dzeyleri-nin yerletii, tarihsel bir olgudur. Bu blgelerde tam proleter-lemi hane hemen hi yoktur, gelitirilmesi de hi zendirilme-mitir. Tersine, smrge devletlerinin (ve yeni katlan blgeler-deki, resmen smrge olmayan, yeniden yaplandrlm yar-smrge devletlerin) politikalar tam da, yukarda grdmz

gibi, cret dzeyi eiini olabilecek en alt dzeyde tutmay ola-nakl klan yar-proleter hanelerin ortaya kn desteklemekzere tasarlanm gibidir. Devlet politikalar genel olarak, tam

proleterleme olanan hatr saylr lde azaltan bir biimde,hane mensuplarnn hareketliliine snrlamalar getirilmesi ya dazorla ayrlmalar ile, bir miktar cretli ie girmelerini zorunlu k-lan vergi mekanizmalarndan oluan bileimler gerektirmitir.

Bu zmlemeye, dnya kapitalizm sisteminin bnyesine ye-ni katlmlarn, dnya ekonomisindeki durgunluk dnemleriyle

bantl olma eilimine ilikin gzlemi eklersek, dnya siste-mindeki, yan-proleterlemeye yneltilmi yeni iileri bnyesi-ne katan corafi genilemenin, kr azaltc artan proleterlemesrecini dengelemeye yarad aka ortaya kyor. Grnte-ki paradoks bylece yok oluyor. Yeni blgeler katlmasnn ku-tuplama srecine etkisi, en azndan imdiye dein, proleterle-menin etkisiyle e, belki de daha fazladr. Fabrika benzeri i s-

releri ise denklemin durmadan byyen paydas gz nnealndnda, btnn yzdesi olarak genellikle ne srlendendaha az bymtr.

Tarihsel kapitalizmin dar anlamdaki ekonomi alannda naslilediini betimlemeye epey zaman ayrm olduk. imdi kapita-lizmin tarihsel bir toplumsal sistem olarak neden ortaya ktnaklamaya hazrz. Bu nokta, genellikle dnld kadar ko-lay deil. Tarihsel kapitalizm daha ilk bakta, baz savunucula-rnn ne srmeye alt gibi "doal" bir sistem olmak yledursun, aka sama bir sistemdir. Daha fazla sermaye retmek


20/52

TARHSEL KAPTALZM36

HER EYN METALATIRILMASI37

amacyla sermaye retilmektedir. Kapitalistler, ayak deirme-ninde daha da hzl komak iin gitgide daha hzl koan beyazfareye benziyor. Bu sre iinde kukusuz baz insanlar iyi ya-yor, ama dierleri yoksul yayor; peki, iyi yaayanlar ne kadarve nereye kadar iyi yaayacak?

Bu nokta bana zerinde ne kadar dndysem o kadar sa-ma gelmitir. Dnya nfusunun byk ounluunun nceki ta-

rihsel sistemlere gre maddi adan znel ve nesnel olarak dahaaz iyi durumda olduuna inanmamn yan sra, ileride grecei-miz gibi, siyasal olarak da daha az iyi durumda olduunun savu-nulabileceini dnyorum. Hepimiz bu tarihsel sistemin modaettii, hakll kendinden menkul ilerleme ideolojisiyle ylesinedolmuuz ki bu sistemin byk sayda tarihsel olumsuzluklarnkabul etmekte bile zorlanyoruz. Karl Marx gibi kararl bir su-laycs bile tarihsel kapitalizmin tarihsel olarak oynad ilericirole byk arlk vermitir. "lerici" sz yalnzca, tarihsel ola-rak daha sonra gelen ve kkenleri kendisinden nceki bir eyleaklanabilen anlamnda kullanlmad srece, ben buna hiinanmyorum. Tarihsel kapitalizmin daha sonra yeniden ele ala-cam bilanosu belki karmak bir bilanodur, ancak, maddimal blm ve enerji tahsisi asndan ilk hesap benim g-zmde gerekten ok olumsuzdur.

O zaman, byle bir sistem neden ortaya kt? Belki tam dabu amaca ulamak iin. Bir sistemin kkeninin gerekte ulal-m olan amaca ulamak olarak aklanabileceini ileri sren birakl yrtme dorultusundan daha akla yakn ne olabilir? Mo-dern bilimin bizi ereksel neden aramaktan ve her tr ynelmilikdncesinden (zellikle ampirik kantlannn bylesine isel

bir biimde zor olmas nedeniyle) vazgeirdiini biliyorum.Ama bildiimiz zere modern bilimle tarihsel kapitalizm sk birittifak iinde olmutur; dolaysyla bilim otoritesinden tam da busorunda, modern kapitalizmin kkenlerini bilme tarz sorunundakukulanmalyz. Bu nedenle burada tarihsel kapitalizmin k-

kenlerine ilikin tarihsel bir aklamay, byle bir tartma iinampirik bir temel gelitirme giriiminde bulunmakszn yalnzcaana hatlaryla vereceim.

On drdnc ve on beinci yzyllarn dnyasnda Avrupa,dnyann teki blgelerine oranla, retim gleri, tarihsel siste-minin tutarll ve insan bilgisinin greli durumu alarndan or-talarda -ne baz blgeler kadar ileri, ne daha baka blgeler ka-

dar ilkel- olan bir toplumsal iblm yeriydi. Avrupa'nn kl-trel ve iktisadi bakmlardan en "ileri" alt blgelerinden birin-den gelen Marco Polo'nun, Asya yolculuklarnda rastladklarkarsnda epeyce ezildiini unutmamalyz.

O dnemde feodal Avrupa ekonomi alan ok temelden, itengelen ve toplumsal temellerini sarsan bir bunalmdan geiyordu.Avrupa egemen snflan birbirini byk oranda yok ederkentoprak sistemi (iktisadi yapsnn temeli), eski standartlara greok daha eitliki bir dalm ynnde hatr saylr bir yenidendzenlemeyle zlyordu. Bu arada kk kyl iftiler reti-ci olarak byk bir verimlilik gsteriyordu. Siyasal yaplar genelolarak zayflyor, siyasal bakmdan gl olanlarn kendi arala-rnda yok edici mcadelelere dalmalar, halk kitlelerinin artangcn bastrmak iin vakitlerinin azald anlamna geliyordu.Katoliklik ideolojik dolgu olarak byk gerilim altndayd ve

bizzat Kilise'nin iinde eitliki hareketler douyordu. Gerek-ten de pek ok ey parampara oluyordu. Avrupa gitmekte oldu-u yola devam etseydi yksek bir dzeyde yaplandrlm "res-mi snflar" sistemiyle feodal Ortaa Avrupas kalplarnn birdaha pekitirilebilmesi dk bir olaslkt. Feodal Avrupa top-lumsal yapsnn, aristokrasileri daha da yere seren ve siyasal ya-

plar merkezdlatran, bir greli olarak eit kk lekli re-ticiler sistemine doru evrimlemesi daha olasyd.

Bu iyi mi kt m, kimin iin iyi kimin iin kt olurdu konu-su kurgusal bir konu ve pek ilgi ekici deil. Ama byle bir pers-

pektifin Avrupa'nn st tabakalarn dehete drd, zellikle


21/52

TARHSEL KAPTALZM 38

ideolojik zrhlarnn da dalmakta olduunu hissetmeleri bak-mndan, dehete drp rktt aktr. 1650'nin Avrupa-s'yla 1450'nin Avrupas'n karlatrdmzda, kimsenin byle

bir giriimi bilinli olarak sze dktn ne srmeksizin, un-larn gereklemi olduunu grebiliyoruz: 1650'ye gelindiin-de, yaayabilecek bir toplumsal sistem olarak tarihsel kapitaliz-min temel yaplan kurulmu ve pekitirilmi durumdayd. Ni-metlerden yararlanmann eitlikiletirilmesi ynndeki eilimtmyle tersine dnmt. st tabakalar siyasal ve idelojik ba-

kmlardan denetimi bir kez daha sk bir biimde elinde tutuyor-du. 1450'de yksek tabakadan olan ailelerle 1650'de yksek taba-kadan olanlar arasnda yeterince yksek bir sreklilik dzeyi var-d. stelik, 1650'nin yerine 1900 konursa, 1450 ile olan karla-trma sonularnn yine geerli olduu bulunacaktr. Grecei-miz zere, tarihsel kapitalizm sisteminin drt-be yzyllk ser-

pilmeden sonra, sonunda yapsal bunalma girdiini gsteren biriaret olarak, farkl ynde, nem tayan birtakm eilimler an-cak yirminci yzylda belirebilmitir.

Bu niyeti kimse dile getirmi olamaz, ama olay kesinlikle,toplumsal bir sistem olarak tarihsel kapitalizmin yaratlmasylast tabakalarn korktuu bir eilimin kknden tersine evrilme-si ve bu eilimin yerine st tabakalarn karlarna daha ok hiz-met eden bir toplumsal sistem kurulmas olarak grnyor. okmu sama? Yalnzca, kurban olanlar iin.

2.

Birikim Politikalar:Kazan in Mcadele

Snrsz sermaye birikimi uruna snrsz sermaye birikimi, pri-mafacie* toplumsal olarak sama bir ama gibi grnebilir; oy-sa bu amac savunanlar olmutur; gereke olarak ise genellikle,

bu birikimin uzun vadeli toplumsal kazanlar salad ne s-rlmtr. Sz konusu toplumsal kazanlarn ne derece reel ol-duunu daha sonra tartacaz. Bununla birlikte, kolektif ka-zan meselesini tmyle bir yana brakrsak, sermaye ymann

pek ok birey (ve/ya da kk grup) iin ok daha fazla tketimfrsat ve olana tad aktr. Artan tketimin tketicilerinyaam dzeyini gerekten ykseltip ykseltmedii ayr bir soru-dur ve bu soruyu da sonraya brakyoruz.

Ele alacamz ilk soru u: Dolaymsz bireysel kazanlar ki-me gidiyor? ou insann, kullanlabilirlii bylesine ak olan

dolaymsz bireysel kazanlarn mcadeleye deecei kararnvermek iin, uzun vadeli kazanlar ya da byle bir tketimden(topluluk ya da bireyler iin) elde edilen yaam dzeyi deerlen-dirilsin diye beklemediini savunmak akla uygun grnyor.Gerekten de tarihsel kapitalizm iindeki siyasal mcadeleninodak noktas bu olmutur. Tarihsel kapitalizmin maddeci bir uy-garlk olduunu sylerken gerekte kastettiimiz budur.

* ilk bakta (.n.)


22/52

TARHSEL KAPTALZM40

BRKM POLTKALARI 41

Maddi adan, ne kanlara giden nimetlerin okluunun ya-n sra, bir btn olarak alndnda dnya sisteminde tepe ile ta-

ban arasnda maddi nimet farkllamalar da byk ve zamaniinde byr durumda olmutur. Nimet dalmndaki bu kutup-lamann nedeni olan iktisadi sreleri daha nce tartmtk.imdi dikkatlerimizi insanlarn, byle bir iktisadi sistem iindestnlklerden kendileri yararlanp dierlerini yoksun brakmak

iin nasl hareket ettikleri noktasna evirmeliyiz. Ayrca, bu k-t dalmn kurban olanlarn, her eyden nce sistemin ileyi-indeki kayplarn en aza indirmek ve ikinci olarak bylesineak adaletsizliklerin sorumlusu olan bu sistemi dntrmekiin nasl hareket ettiklerine bakmamz gerekiyor.

Tarihsel kapitalizmde insanlar, insan gruplar, siyasal mca-delelerini nasl yrtmlerdir? Politikann konusu, iktidar ili-kilerini kendi karna daha uygun bir ynde deitirmek ve buyolla toplumsal sreleri yeniden ynlendirmektir. Bu uran

baaryla yrtlmesi, en az girdi karlnda en ok yaran sa-layacak deiiklik kaldralarnn bulunmasn gerektirir. Tarih-sel kapitalizm, en etkili siyasal ayarlama kaldralar, daha ncede grdmz zere inasyla bile kurumsal baarlarnn ennemlilerinden olan devlet yaplar olacak biimde yaplanm-tr. Dolaysyla modern kapitalizm tarihi boyunca siyasal alandaki

balca aktrlerin ana stratejik hedefinin, devlet iktidarn de-

netim altnda tutmak, gerekiyorsa ele geirmek olmas rastlantdeildir.

Sistemin fiilen nasl ilediine yakndan bakld anda, endar yorumuyla bile devlet iktidarnn iktisadi sreler iin tad- yaamsal nem hemen gze arpmaktadr. Devlet iktidarnnilk ve en temel esi, kendi topraklarnda kendi yarg gcnngeerli olmasdr. Devletlerin snrlar vardr. Bu snrlar, ksmensz konusu devlet tarafndan yasa ilan yoluyla, ksmen de dierdevletler tarafndan diplomatik tanma yoluyla, hukuksal olaraksaptanan snrlardr. Kukusuz, snrlara itirazlar gelebilir ve ge-

nel olarak gelmitir de; baka bir deyile, iki kaynaktan (devle-tin kendisi ve dier devletler) gelen hukuksal tanma atmaiinde olmutur. Bu gibi gr ayrlklan sonuta ya hakemlikya da zor (ve eninde sonunda bir boyun eme) yoluyla zl-mtr. Bir kuaktan fazla sren anlamazlk pek az olsa da, o-u, ok uzun dnemler st rtl olarak srp gitmitir. Bura-da can alc olan nokta, herkesin kendi payna bu gibi anlamaz-

lklarn eninde sonunda zlebilecei ve zlecei gibi sreklibir ideolojik varsaym iinde olmasdr. Modern devlet sistemin-de kavramsal olarak kabul edilemez olan ey, ayn topraklarda

birden ok yarg gcnn kalc bir biimde ve aka dile geti-rilerek tannmasdr. Egemenlik, kavram olarak Aristo'nun n-cnn olmazl yasasna dayandrlmtr.

Bu felsefi-hukuksal reti, verili devletlerin snrlarndan gi-ri ve klarn denetim altnda tutulmas sorumluluunu belir-leme olanan salamtr. Her devletin, kendi snrlarndakimal, para-sermaye ve igc hareketleri zerinde resmi yarghakk vardr. Bu nedenle de her devlet, kapitalist dnya ekono-misinde toplumsal iblmnn ileyi tarzlarn bir dereceyekadar etkileyebilmitir. stelik her devlet, bu mekanizmalar,dorudan doruya kendi snrlarndaki retim faktr aknntabi olduu kurallar deitirmek yoluyla srekli olarak ayarla-yabilmitir.

Bu snrlan genellikle hi denetim olmay (serbest ticaret)ve hi serbest ak olmay (otari) arasndaki ztlk erevesindetartrz. Gerekte devlet politikas, ou lkede ve ou zaman,

pratik olarak bu iki u arasnda yer almtr. Ayrca, mal, para-sermaye ve igc hareketleriyle ilgili politikalar, tmyle zglfarkllklar gstermitir. gc hareketleri genel olarak mal ve

para-sermaye hareketlerinden daha ok snrlanmtr.Bir meta zincirinin herhangi bir yerinde bulunan belirli bir

retici asndan, dnya piyasasnda ayn mallan reten bakareticilerle iktisadi rekabet gc varsa, hareket zgrl isteni


23/52

TARHSEL KAPTALZM42

BRKM POLTKALARI 43

bir eydir. Rekabet gc olmadnda ise rakip reticiler iin s-nrlara konacak eitli kstlamalar, rakiplerin maliyetlerini art-rarak bu kstlamalarn olmad durumda iktisadi etkinlii de-

cek olan reticinin iine yarayabilecektir. Herhangi bir verilimaln birden fazla reticisi bulunan piyasalarda, tanm gerei,

ounluk aznlktan daha az etkili olacandan, snrlarda serbesthareketlilie merkantilist kstlamalar konmas ynnde srekli

bir bask var olmutur. Oysa daha etkili olan aznlk greli ola-rak daha zengin ve gl olduundan, snrlarn almas ya da

daha zgl olarak baz snrlarn almas ynnde srekli birkar-bask da olmutur. Bu nedenle ilk byk -die di ve sr-mekte olan- mcadele, devletlerin snr politikas konusunda or-taya kmtr. Ayrca, verili reticilerden (ama zel olarak b-yk ve gl olanlardan) oluan her kme, yalnzca iktisadi s-lerinin fiziksel olarak yer ald (vatanda olduklar ya da olma-dklar) lkenin deil, dier pek ok lkenin snr politikalarn-dan da dorudan doruya etkilendii iin, verili reticiler ayn

anda birka, hatta genel olarak pek ok devlet iinde siyasal he-defler gtmekte yarar grmtr. Herkesin politikaya yalnzcakendi lkesinde karmas gerekir anlay, sermaye biriktirme

uruna sermaye biriktirenlere ters den bir tez olmutur.Kukusuz, snrlardan neyin geip neyin geemeyeceine ve

bu geiin koullarna ilikin kurallar etkilemenin bir yolu, va-

rolan snrlarn -bir devleti btnyle bir baka devlete katma(birleme, Anschluss*, smrgeletirme), toprak igali, ayrlmaya da smrgelikten kurtulma yoluyla- deitirilmesidir. Snrdeiikliklerinin dnya ekonomisindeki toplumsal iblm ka-lplarn dolaysz bir biimde etkilemesi olgusu, tek tek snr de-iikliklerinde yanda olan ya da kar kanlarn tm asn-dan dikkate alnan en nemli noktalardan biridir. Uluslarn ta-nmlanmas erevesinde oluan ideolojik seferberliklerin belirli

* ilhak(Alm. .n.)

baz snr deiikliklerini az ok olanakl klabilmesi olgusu,milliyeti hareketlere, planlanan snr deiikliklerinin ardndan

belirli devlet politikalarnn gelmesi olaslnn sz konusu ha-reketlerin mensuplar ve daha bakalar tarafndan kabul edilme-si lsnde dolaymsz bir iktisadi ierik kazandrmtr.

Devlet iktidarnn tarihsel kapitalizmin ileyileri asndantemel nemdeki ikinci esi, devletlerin, kendi yarg alanlarn-

daki toplumsal retim ilikilerinin tabi olaca kurallar saptamakonusundaki yasal hakkdr. Modern devlet yaplan, kendine,allm her tr ilikiler dizisinin ortadan kaldrlmas ya da de-iiklie uratlmas hakkn tanmtr. Devletler, hukuk sz ko-nusu oldu mu, kendi yasama haklarnn kapsam zerinde kendikoyduklarndan baka snr tanmaz. Tek tek devlet anayasalardinsel ya da doal hukuk retilerinden kaynaklanan kstlama-lara ideolojik olarak szde ballk gsterdiinde bile bu reti-lerin yorumlanmas hakkn anayasal olarak tanmlanm birta-km kurul ya da kiilere ayrr.

Emein denetim altnda tutulma tarzlarna ilikin bu yasamahakk hibir biimde yalnzca kuramsal olmamtr. Devletler buhakk dzenli olarak, sklkla da var olan kalplarda kkl dn-mler getiren biimlerde kullanmtr. Beklenebilecei gibi, ta-rihsel kapitalizmde devletler igcnn daha ok metalatrlma-sn salayacak yasamalarda bulunarak, iilerin bir i trnden

bir bakasna gemesine ilikin eitli geleneksel kstlamalarkaldrmtr. Ayrca iiler iin, genellikle bir ksmn cretli i-lere girmek zorunda brakan ve nakit deme gerektiren vergi y-kmllkleri getirmilerdir. Ama te yandan, daha nce de gr-dmz gibi, aldklar yasal nlemlerle ikamet snrlamalardayatmak ya da akraba topluluklarnn kendi mensuplarna kar

baz bakm ykmllklerini srdrmesi konusunda srarl ol-mak yoluyla, tam proleterlemenin nn de kesmilerdir.

Devletler retim ilikilerini kendi denetimine almtr. Belirlizora dayal altrma biimlerini (klelik, kamusal alma y-


24/52

TARHSEL KAPTALZM44

BRKM POLTKALARI45

kmllkleri, onayl hizmet anlamas, vb.) nce yasallatrpsonra yasad klmlardr. cretli alma szlemelerinin tabiolduu, gvenceleri ve karlkl ykmllklerin st ve alt s-nrlarn da kapsayan kurallar koymulardr. Yalnzca lke snr-larnda deil, lke iinde de, corafi igc hareketliliine snr-lar getirmilerdir.

Devletin ald tm bu kararlan, sermaye birikimiyle ilgili ik-

tisadi sonulara dorudan gnderme yaplarak alnmtr. Bunoktann doruluu, yasal ya da idari seilerle ilgili, kayda ge-mi, ok byk saylara ulaan grmeler gzden geirilerekkolaylkla denetlenebilir. Devletler ayrca dik kafal gruplara, enok da dik kafal iilere kar kendi mevzuatn dzenli olarakuygulamak iin hatr saylr miktarda enerji harcamtr. ile-re, eylemlerine ilikin yasal snrlar bilmezlik etme zgrl

pek braklmamtr. Tam tersine, ii isyan, bireysel ya da ko-lektif, edilgen ya da etkin olsun, genellikle devlet mekanizmala-rndan gayretke ve baskc bir karlk gelmesine yol amtr.rgtl ii snf hareketlerinin baskc etkinliklere zamanla bazsnrlar getirebildiinde ve geerli kurallarn kendi lehlerine birmiktar deitirilmesini saladnda kuku yoksa da bu sonulan

byk lde devlet mekanizmalarnn siyasal bileiminietkileme yetileriyle elde etmilerdir.

Devletlerin iktidarndaki nc e, vergilendirme gcdr.Vergilendirme hibir biimde tarihsel kapitalizmin buluu deil-dir; daha nceki siyasal yaplar da devlet mekanizmalar iin ge-lir kayna olarak vergilendirmeyi kullanmtr. Ancak, tarihselkapitalizm vergilendirmeyi iki adan deiiklie uratmtr.Vergilendirme, devletin resmi yarg alan iinde ya da dndayer alan kimselerden zor yoluyla dzensiz aralarla alnan (dierdevletlerden alnanlar da iinde) devlet gelirleri olmaktan kpdevletin balca (gerekten ezici) dzenli gelir kayna durumunagelmitir. kinci nokta ise vergilendirmenin, kapitalist dnyaekonomisinin tarihsel gelimesi boyunca, yaratlan ya da birikti-

rilen toplam deerin yzdesi olarak durmadan byyen bir g-rng olmasdr. Bunun anlam devletlerin, denetimlerinde tut-tuklar ve sermaye birikimini hzlandrmalarna olanak sala-makla kalmayp kaynak dalm yoluyla sermaye birikiminedorudan ya da dolayl olarak giren kaynaklar bakmndan nemkazanm olmasdr.

Vergilendirme, dmanlk duygularn ve direnii, bakalar-

nn emeinin meyvelerine el koyan bir cisimlememi ktlkolarak grlen devlet yapsnn kendisine ynelten bir gtr.Belirli vergiler konmas lehinde, bu vergilerin yeniden dalmsonucu dorudan kendilerine verilecek olmas, hkmete kendiiktisadi konumlarn daha iyi klacak dsal ekonomiler yaratmaolana salamas ya da iktisadi adan yine kendi lehlerine ola-cak biimde bakalarn cezalandrmas nedeniyle baskda bulu-nan hkmet d gler bulunduu her zaman aklda tutulmal-dr; ksacas vergilendirme gc devletin bakalarnn deil de

belirli baz gruplarn lehine olmak zere sermaye birikimi sre-cine dorudan yardmc olduu en dolaymsz yntemlerden biriolmutur.

Devletin yeniden dalm salama gc ounlukla yalnzcaeitletirici gizilgc asndan tartlmtr. Bu izlek refah dev-leti izleidir. Oysa yeniden dalm gerekte reel gelirleri yakn-saklatrmaktan ok daha byk lde, dalm kutuplatrmamekanizmas olarak kullanlmtr. Nimetlerin paylalmasnda-ki kutuplamay kapitalist piyasann yrrlkteki ilemlerininsonucu olarak zaten var olan kutuplamann ok stne karan ana mekanizma vardr.

Hkmetler her eyden nce, vergilendirme sreci yoluylabyk miktarda sermaye toplayp bunu sbvansiyonlar yoluyla,ellerinde zaten byk sermayeler bulunan kii ya da gruplara da-tabilmitir. Bu sbvansiyonlar genellikle kamu hizmeti trn-den pek zayf gerekelerle (temelde iin iinde hizmetlere fazlademe yaplmasnn bulunduu) dorudan balara dnm-


25/52

TARHSEL KAPTALZM 46 BIRIK1M POLTKALARI 47

tr. Ama bunlar, yalnzca, pahalya kan kalknma aamasnntamamlanma noktasnda ilgili iktisadi etkinlii nominal deerizerinden kamu sektr dndaki giriimcilere devretmek gibi

bir amala, daha sonraki krl satlarla karlanabilecei d-nlebilecek rn gelitirme giderlerini devletin stlenmesi gibidaha az dorudan bir biim de almtr.

Hkmetler ikinci olarak, byk lekli ve gayri meru, an-cak fiilen kstlanmam kamu fonu kaaklar iin kolay hedefler

durumuna gelen resmen yasal ve genellikle merulatrlm ver-gilendirme kanallar yoluyla byk miktarda sermaye toplaya-

bilmitir. Bu gibi kamu geliri hrszlklar ve bunlarla ilgili yoz-lam zel vergi usulleri, tarihsel kapitalizm boyunca zel ser-maye birikiminin byk kaynaklarndan biri olmutur.

Hkmetler, zenginler lehine yeniden dalmn nc anamekanizmas olarak, krn bireyselletirilmesi, rizikonun top-lumsallatrlmas ilkesini kullanmlardr. Kapitalist sistemintm tarihi boyunca, riziko ve zararlar ne kadar byk olursa, enazndan kanmak istedikleri mali kargaa nedeniyle, hkmet-lerin iflaslar nlemek hatta zararlar gidermek iin araya girmesiolasl da o kadar artmtr.

Bu eitlikilik kart yeniden dalm uygulamalar devlet ik-tidarnn utanlacak (hkmetlerin bu etkinlikler konusunda birmiktar skntl olmalar ve gizli tutulmasna almalar anla-mnda utanlacak) yann olutururken, toplumsal sabit sermayeyatrmlarnn hkmetler tarafndan salanmas aka gsterikonusu olmu ve giderek tarihsel kapitalizmin ayakta tutulma-snda devletin temel rollerinden biri olarak savunulmutur.

Mlk sahibi reticilerden oluan ok sayda grup iin mali-yetlerin drlmesinde yaamsal nemi olan harcamalar-dnya ekonomisinin temel enerji, tamaclk ve enformasyonaltyaps- byk lde kamu parasyla gelitirilmi ve destek-lenmitir. Bu gibi toplumsal sabit sermaye yatrmlarndan oukiinin bir miktarkazanl olduunda kuku bulunmamakla bir-

likte, bu kazan hepsi iin eit miktarda olmamtr. Salananyarar, ok daha eitliki bir vergilendirme sisteminden dendiihalde, oransz bir biimde, elinde zaten byk sermaye bulunan-larn payna dmtr. Bu nedenle, toplumsal sabit sermaye ya-

pmlar sermaye birikimini ve younlamasn daha da artrmayayaramtr.

Son bir nokta olarak devletler silahl gc tekelletirmi ya datekelletirmeye almtr. Polis gleri byk lde i dze-

nin (baka bir deyile, iilerin, kendilerine ayrlan rolleri ve kar-lklar kabullenmesinin) ayakta tutulmasna gre hesaplanr-ken, ordular da belli bir lkedeki reticilere, baka lkelerde bu-lunan rakiplerinin kendi devlet arklarnn koruyuculuuna ba-vurma konusundaki olanaklarn dorudan etkileme yetisi sala-yan mekanizmalar durumundadr. Bylece, devlet iktidarnn ya-amsal nem tayan zelliine gelmi oluyoruz. Devletlerinkulland g trleri birbirine benzemekle birlikte, verili devletmekanizmalarnn ellerindeki gcn derecesi ok byk ldefarkllk gstermitir. Devletler, brokrasilerinin ve ordularnn

boyutlar ve tutarllyla ya da kendilerine ilikin ideolojik for-mlasyonlaryla deil, kendi snrlar iinde biriken sermayenin,zaman iinde rakip devletlerinkinden daha ok younlamasnsalamadaki fiili yeterlikleriyle llebilecek bir fiili g hiye-rarisi iinde yer almtr. Bu fiili yeterlik, rakip askeri gleri

kstlama; kendi lkesinde stnlk salayc mevzuat yasalat-nrken dier devletlerde ayn eyin yaplmasn nleme; ve kendiiilerini kstlama, rakiplerinin ise ayn eyi yapma yeterliiniazaltma yetisini iermitir. Devletin gllnn asl ls,orta vadeli iktisadi sonulardr. lke iinde iilerin denetim al-tnda tutulmasnda devlet mekanizmas tarafndan ak kuvvetkullanlmas gibi pahal ve istikrarszlatrc teknikler genellikledevletin gllnden ok zayflnn iaretidir. Gerektengl olan devlet mekanizmalar, iilerini u ya da bu biimde,ama daha incelikli yollardan denetim altnda tutabilmitir.


26/52

TARHSEL KAPTALZM 48 BRKM POLTKALARI 49

Devlet bylelikle ok eitli yollardan, maksimum sermayebirikiminin yaamsal mekanizmas olmutur. Kapitalizm kendiideolojisine gre devlet mekanizmalarnn mdahalesinden kur-tarlm zel giriimcilerin etkinliini gerektiriyordu. Oysa budurum pratikte hibir yerde gerekten geerli olmamtr. Kapi-talizm modern devletin etkin rol olmadan serpilip geliebilirmiydi diye dnmek bounadr. Tarihsel kapitalizmde kapita-listler, devlet mekanizmalarn ana hatlaryla belirttiimiz eitli

biimlerde kendi yararlarna kullanma yetilerine gvenmilerdir.kinci bir ideolojik mitos devlet egemenliidir. Modern dev-

let hibir zaman tam zerk bir siyasal btn olmamtr. Devlet-ler, ileyilerinde uymak zorunda olduklar bir dizi kural ile on-suz yaamlarn srdremedikleri bir dizi merulatrcdan olu-an bir devletleraras sistemin ayrlmaz paralan olarak gelimive biimlendirilmitir. Devletleraras sistem, her verili devletindevlet mekanizmalar asndan, istencine ynelik kstlamalaranlamna gelir. Bu kstlamalar, diplomasi uygulamalarnda,resmi yarg gcnn ve szlemelerin tabi olduu kurallarda(uluslararas hukuk) ve sava sanatnn nasl ve hangi koullardayrtleceine ilikin snrlamalarda bulmak olanakldr. Tm

bu kstlamalar resmi egemenlik ideolojisine terstir. Bununla bir-likte egemenlik hibir zaman tam zerklik anlamn tamam-tr. Bu kavram daha ok, bir devlet mekanizmasnn bir dierin-

deki ileyie olabilecek mdahalesinde meruluk snrlan bulun-duunu belirtmeye yneliktir.Devletleraras sistemin kurallar kukusuz, rza ya da fikir bir-

lii yoluyla deil, gl devletlerin bu kstlamalar ncelikle da-ha zayf devletlere, ikinci olarak da birbirlerine dayatma istei veyetisiyle uygulanmtr. Devletlerin bir g hiyerarisi iinde yeraldklar unutulmamaldr. Devletlerin zerkliine ilikin balcasnrlamay bizzat bu hiyerarinin varl salamtr. Hiyerari-nin, tepesinde bir dzlk yerine piramitsel bir zirve ile kurulmuolmas lsnde, durum elbette devletlerin gcnn tmden

yok olmasna doru gidebilirdi. Bu olanak varsaym dzeyindekalmam, askeri g younlamasnn dinamii, tekrar tekrar,devletleraras sistemi bir dnya imparatorluuna dntrme iri-limi dourmutur.

Bylesi kilimler tarihsel kapitalizmde hibir zaman baar ka-zanamadysa bunun nedeni iktisadi sistemin yapsal temelinin,ayrca balca sermaye biriktiricilerin aka alglanan karlar-nn, dnya ekonomisini bir dnya imparatorluuna dntrme-

ye temelden ters dmesidir.Her eyden nce, sermaye birikimi rekabete giri iin srekli

zendiriciler ieren bir oyun olmu, bylelikle en krl retimetkinliklerinde her zaman bir miktar dalma grlmtr. Bunedenle her an ok sayda devlet, kendisini greli olarak glklacak bir iktisadi temel edinme eilimi gstermitir. kinci ola-rak, verili her lkenin sermaye biriktiricileri, kendi devlet yap-larn sermaye birikiminde yardmc olarak kullansalar da, yinekendi devlet yaplarna kar bir takm denetim kaldralarnagerek duymaktadr. nk kendi devlet mekanizmalar, fazlaglenmesi durumunda, i siyasal dengeyle ilgili nedenlerleierdeki eitliki basklara karlk vermek konusunda kendisinizgr hissedebilecektir. Sermaye biriktiriciler bu tehdide karkendi devlet mekanizmalarnn nn baka devlet mekanizma-laryla girecekleri ittifaklar yoluyla almak gibi bir tehdide gerek

duymulardr. Bu tehdit ise yalnzca, hibir devletin btn ze-rinde stnlk kurmamas durumunda olanakldr.Bu etmenler, verili bir anda devletleraras sistem iindeki ok

sayda gl ve orta derecede gl devletin, tek bana hibirdevlet dier tm devletleri fethetmeyi baaramasn diye ittifak-larn ayakta tutmak (ya da gerekirse kaydrmak) eiliminde ol-masn kastederek gler dengesi dediimiz eyin nesnel temeli-ni oluturmutur.

Gler dengesini yalnzca siyasal ideolojinin srdrmediinigrebilmek iin, gl devletlerden birinin dierleri stnde ge-


27/52


cici olarak greli bir stnlk -hegemonya diyebileceimiz birgreli stnlk- kurmay baard rnee baklabilir. Bu rnek, Hollanda'nn on yedinci yzyl ortalarnda, ngiltere'ninon dokuzuncu yzyl ortalarnda ve ABD'nin yirminci yzyl or-talarnda kurduu hegemonyadr.

Bu rnekte de hegemonya, askeri, fetih peinde koan birdevletin (Habsburglar, Fransa, Almanya) yenilgisinin ardndangeldi. Hegemonyalarn her biri bir "dnya savann -zamann

tm byk askeri glerini iine alan, kitlesel, kara arlkl, sonderece ykc, aralkl olarak otuz yl sren bir mcadelenin-damgasn tad. Bunlar srasyla 1618-1648 Otuz Yl Savalar,

Napolyon Savalar (1792-1815) ve yirminci yzyldaki, rahatatek bir uzun "dnya sava" olarak alnabilecek 1914-1945 arasatmalardr. rneklerin nde de, kazanann, "dnya sava"ncesinde ncelikle bir deniz gc olduuna, ancak, dnya eko-nomisini bir dnya imparatorluuna dntrmeye alra ben-zeyen, tarihsel olarak gl bir kara gcne kar sava kazan-mak iin, kara gcne dntne dikkat edilmelidir.

Bununla birlikte zaferin temeli askeri olmamtr. Birincilgereklik iktisadidir: belirli devletlerdeki sermaye biriktiricile-rin, ana iktisadi alann -tarmsal ve snai retim, ticaret vemaliye- nde de tm rakiplerini rekabet d brakma yetisi.zgl olarak, hegemonya kuran devletteki sermaye biriktiricilerksa sreler iin dier gl devletlerdeki rakiplerinden daha et-kin olmu ve bylelikle "onlarn" alanlarnda bile pazar kazan-mtr. Bu hegemonyalarn tm de ksa sreli olmutur. Tmde siyasal-askeri nedenlerden ok daha byk lde, iktisadinedenlerle sona ermitir. Tmnde de, geici l iktisadi stn-lk, kapitalist gerekliin iki kayasna arpmtr. Kayalardan bi-rincisi, iktisadi etkinlik art getiren etmenlerin her zaman ba-kalar tarafndan -gerekten zayf olanlar deil, orta derecedegl olanlar tarafndan- kopya edilebilir olmas ve verili her ik-tisadi srece sonradan katlanlarn, yok edilmesi gereken eskimi

donanm olmamak gibi bir stnl bulunabilmesidir. kincisi,hegemonya kuran gcn, iktisadi etkinlii kesintisiz bir biimdesrdrmekte her anlamda kar olmas ve bu nedenle ieride ye-niden dalm yoluyla alma barn satn alma eilimi gster-mesidir. Bu durum zaman iinde rekabet gcnn azalmasna ve

bylelikle hegemonyann sona ermesine yol amaktadr. Ayrca,hegemonya kuran gcn karada ve denizde ok yaygn askeri"sorumluluklar" olan bir gce dnmesi, byyen bir iktisadi

yk altna girmesini ve bylelikle askeri harcamalarda "dnyasava" ncesi dk dzeyine veda etmesini getirmektedir.

Dolaysyla, -hem zayf hem de gl devletleri snrlayan-gler dengesi, bozmas kolay bir siyasal glge-grng deil-dir. Kkleri bizzat tarihsel kapitalizmdeki sermaye biriktirmeyntemlerinde yatmaktadr. Verili bir lkede yer alan aktrlerdorudan ya da baka yerlerdeki aktrlerle ittifak iinde, her za-man kendi snrlarnn tesinde rol aldndan, gler dengesidevlet mekanizmalar arasndaki basit bir iliki de deildir. Bunedenle, verili bir devletin politikalar deerlendirilirken i/dayrm tmyle biimseldir ve siyasal mcadelelerin gerektenasl olup bittiini anlamamza fazla bir katks olmaz.

Peki gerekte kim kime kar mcadele vermitir? Tarihselkapitalizm iindeki elikili basklar nedeniyle bu sorun sanld- kadar ak deildir. En temel ve bir anlamda en ak seik

olan mcadele, sistemin byk yararlanclarndan oluan kkgrupla, sistemin kurbanlarndan oluan byk grup arasndakiolmutur. Bu mcadelenin pek ok ad ve brnd pek okklk vardr. Verili bir lke iinde sermaye biriktiricilerle bunla-rn altrd iiler arasnda ne zaman net hatlar ekilse bunasermaye ile emek arasnda snf mcadelesi deme eiliminde ol-duk. Bylesi snf mcadeleleri iki alanda -iktisadi alanda (hemfiili alma yerinde, hem de byk, ekilsiz "piyasa"da) ve siya-sal alanda- yer almtr. ktisadi alanda dorudan, mantkl veivedi bir kar atmas olduu aktr. ilere yaplan deme


28/52


ne kadar bykse "kr" olarak kalan artk da o kadar azdr. Ku-kusuz bu atma sk sk uzun vadeli ve daha byk llereilikin kayglarla yumuatlmtr. Tekil sermaye biriktiricisiylealtrd iiler, sistem iinde yer alan dier ikililer karsndaortak karlar iinde olmulardr. ilere daha fazla deme ya-

plmas baz koullarda, dnya ekonomisindeki genel parasal sa-tn alma gcn artrmak yoluyla, ertelenmi kr olarak sermaye

biriktiricilere dnebilmitir. Yine de bunlarn gz nne alnma-

s, verili bir artn blmnden sfr sonu domas olgusunuhibir zaman nleyememi, dolaysyla gerilim zorunlu bir bi-imde sreklilik kazanmtr. Bu nedenle de her zaman eitlilkelerde siyasal iktidar rekabetinde anlatmn bulmutur.

Oysa bildiimiz gibi, sermaye birikimi sreci sermayenin bazcorafi blgelerde younlamasna yol at, bu durumunaklaycs olan eitsiz deiim devletler arasnda hiyerari ie-ren bir sistemin varl sayesinde olanakllat ve devlet meka-nizmalarnn sistemin ileyiini deitirme gc snrl olduuiin, dnya dzeyinde sermaye biriktiricilerle dnya dzeyindeiiler arasndaki mcadele, anlatmn gl lkelerdeki sermaye

biriktiricilere kar devlet iktidar kullanmak amacyla verili(zayf) lkelerde eitli gruplar tarafndan iktidara gelmek iinharcanan abalarda da bulmutur. Bu durum ne zaman ortayaktysa, antiemperyalist mcadelelerden sz etme eilimindeolduk. Kukusuz sorun burada da, sz konusu her iki devlete i-sel olan izgilerle, bir btn olarak dnya ekonomisindeki snfmcadelesinin altnda yatan itilimin her zaman tam olarak ak-mamas olgusu yznden sk sk karanlkta kalmtr. Zayf l-kelerdeki baz sermaye biriktiricilerle gl lkedeki baz iieler, siyasal konulan snfsal-ulusal erevede deil de srfulusal erevede tanmlamakta ksa vadeli yararlar grmtr.Ama "antiemperyalist" hareketlerde mcadelenin snfsal ieriiyoksa ve hi deilse rtk bir ideolojik izlek olarak da kullanl-myorsa byk seferberlikler yaratan ykseliler hibir zaman

olanakl olmam ve bu nedenle, snrl hedeflere bile seyrek ula-lmtr.

Ayrca, verili lkelerde etnik gruplarn oluum srecinin i-gc oluumuyla tmleik bir biimde balantl olduunu veiktisadi yaplarda kabataslak bir konum kodu ilevi grdnkaydetmitik. Bu nedenle, nerede bu durum daha keskin bir bi-imde ortaya kt ya da koullar hayatta kalma konusunda dahagl ksa vadeli basklar uyguladysa, orada sermaye biriktirici-

lerle daha fazla ezilen ii kesimleri arasndaki atma da, dil-sel-rksal-kltrel betimleyicilerin snf mensupluu ile olanyksek bants nedeniyle, dilsel-rksal-kltrel mcadele bi-imlerine brnme eiliminde olmutur. Bu durum nerede ve nezaman ortaya ksa, etnik mcadelelerden ya da milliyet mca-delelerinden sz etme eiliminde olduk. Oysa tpk antiemperya-list mcadeleler gibi bunlar da, altlarnda yatan, kapitalist sistemiinde retilen arta el koymaya ynelik snf mcadelesindendoan duygu ve dnceler seferber edilmeden kolay kolay ba-arya ulaamamtr.

Bununla birlikte, ak seik ve temel bir nokta olduu iinyalnzca snf mcadelesine dikkat edersek, tarihsel kapitalizmdeen az snf mcadelesi kadar zaman ve enerji yutan bir bakasiyasal mcadeleyi gzden karm oluruz. nk kapitalist sis-tem, tm sermaye biriktiricileri birbirine kar kkrtm bir sis-temdir. Snrsz sermaye birikimi iin izlenen yol bakalarnnrakip abalarna kar yrtlen iktisadi etkinliklerden kr eldeetme yolu olduundan, tek tek her giriimci dier tm giriimci-ler iin ancak kararsz bir mttefik olabilmi, deilse rekabetsahnesinden tmyle saf d edilmekle kar karya kalmtr.

Giriimci giriimciye kar, iktisadi sektr iktisadi sektrekar, bir devletteki giriimciler ya da etkin gruplar dierindeki-lere kar: Mcadele, tanm gerei dur durak bilmedi. Bu aralk-sz mcadele, tam da sermaye birikiminde en nemli rol dev-letler oynad iin, srekli olarak siyasal bir biim ald. Her


29/52


devletin kendi iinde olup biten bu mcadelelerin konusu bazendpedz devlet mekanizmalarnda yer alan personel ve ksa va-deli devlet politikalar olabildi. Bazen de ksa vadeli mcadeleyrtme kurallarn, dolaysyla u ya da bu hizbin ar basmasolasln belirleyen, daha byk "anayasal" konular zerindemcadele yrtld. Mcadele, "anayasal" nitelik kazand du-rumlarda daha byk ideolojik seferberlikler gerektirdi. Bu du-rumlarda "devrimler"den ve "byk reformlar"dan sz edildi, yi-

tiren tarafa ise genellikle ktleyici (ama zmleme asndanuygun olmayan) etiketler yaptrld. rnein "feodalizm"e yada "gelenekler"e kar "demokrasi" ya da "zgrlk" iin verilensiyasal mcadeleler ii snfnn kapitalizme kar mcadelesiolmadklar lde esas olarak sermaye biriktiricilerin sermaye

birikimi iin kendi aralarnda verdikleri mcadeleler oldu. Bugibi mcadeleler "ilerici" bir burjuvazinin gerici tabakalara karzaferi deil, burjuva-ii mcadelelerdir.

lerlemeye ilikin "evrenselletirici" ideolojik sloganlar kulla-nlmas kukusuz siyasal bakmdan yararl olmutur. Bu kulla-nm, snf mcadelesi seferberliini biriktiriciler aras mcadele-lerdeki taraflardan biriyle ilikilendirmenin bir yoludur. Ama bugibi ideolojik yararlar genellikle iki yz keskin bir bak oluptutkular dizginsiz brakm ve snf mcadelesindeki bask yap-c kstlamalar zayflatmtr. Bu durum kukusuz tarihsel kapi-

talizmde sermaye biriktiricilerin sregelen ikilemlerinden biri-dir. Sistemin ileyii, tam ters yndeki karlar iin emekilerinharcad abalar karsnda sermaye biriktiricileri birbiriyle s-nf dayanmas iinde davranmaya, ama ezamanl olarak gereksiyasal gerekse iktisadi alanlarda birbiriyle srekli olarak kavgaetmeye zorlamtr. Sistem ii eliki dediimizde kastettiimiztam da budur.

Snf mcadeleleri dnda, harcanan toplam siyasal

Documents

Immanuel Wallerstein - TARİHSEL KAPİTALİZM