รหสวชา ส๑๔๑๐๒ ชอวชา ประวตศาสตร๔

ชนประถมศกษาปท ๔ กลมสาระการเรยนรสงคมศกษา ศาสนา และวฒนธรรม

ฉบบปรบปรง พ.ศ. ๒๕๖๑

โรงเรยนวดหนองคณฑ(พลานกล)

ส านกงานเขตพนทการศกษาประถมศกษาสระบร เขต ๑ ส านกงานคณะกรรมการการศกษาขนพนฐาน

กระทรวงศกษาธการ

ค าน า ตามทกระทรวงศกษาธการไดมค าสงท สพฐ. ๒๙๓/๒๕๕๑ เรอง ใหใชหลกสตรแกนกลางการศกษาขนพนฐาน พทธศกราช ๒๕๕๑ ลงวนท ๑๑ กรกฎาคม ๒๕๕๑ ซงโรงเรยนวดหนองคณฑ(พลานกล) ไดจดท าหลกสตรโรงเรยนวดหนองคณฑ(พลานกล) พทธศกราช ๒๕๕๓ ตามหลกสตรแกนกลางการศกษาขนพนฐาน พทธศกราช ๒๕๕๑ นน ตอมาส านกงานคณะกรรมการการศกษาขนพนฐาน ไดมหนงสอท ศธ ๐๔๐๑๐/ว๗๗๙ ลงวนท ๒๖ มถนายน ๒๕๕๗ เรอง แนวปฏบตทสอดคลองกบนโยบายการจดการเรยนการสอนประวตศาสตรและหนาทพลเมอง และหนงสอท ศธ ๐๔๐๑๐/ว๑๒๓๙ ลงวนท ๑ กนยายน ๒๕๕๗ เรอง ชแจงแนวปฏบตทสอดคลองกบนโยบายการจดการเรยนการสอนหนาทพลเมองเพมเตม สงผลใหโรงเรยนเพมรายวชา “หนาทพลเมอง” ลงในหลกสตรของสถานศกษาเปน “รายวชาเพมเตม” ในกลมสาระการเรยนรสงคมศกษา ศาสนา และวฒนธรรม เพอพฒนาผเรยนในเรอง ความเปนไทย รกชาต ยดมนในศาสนา และเทดทนสถาบนพระมหากษตรย ความเปนพลเมองดในระบอบประชาธปไตยอนมพระมหากษตรยทรงเปนประมข ความปรองดอง สมานฉนท และความมวนยในตนเอง

ขอขอบคณ คณะครและผเกยวของทกฝายทมสวนใหหลกสตรฉบบนส าเรจลลวงตามทก าหนดไว และเปนความมงหวงอยางสงยงวา จะสามารถน าไปสการปฏบตในการจดการเรยนรใหผเรยนไดอยางหลากหลาย และมประสทธภาพ อนเปนการพฒนาผเรยนใหเปนมนษยทสมบรณ สามารถด ารงชวตอยในชมชนและสงคมโลกไดอยางมความสขตอไป

คณะผจดท า

สารบญ

หนา ค าน า สารบญ ท าไมตองเรยนสงคมศกษาศาสนาและวฒนธรรม ๑

เรยนรอะไรในสงคมศกษาศาสนาและวฒนธรรม(รายวชาประวตศาสตร) ๑

สาระและมาตรฐานการเรยนร ๒

คณภาพผเรยน ๒

ตวชวดและสาระการเรยนรแกนกลาง ๓

สาระท ๔ ประวตศาสตร ๓ ค าอธบายรายวชา ๔ โครงสรางรายวชา ๕ อภธานศพท ๗ คณะผจดท า ๒๙

๑

กลมสาระการเรยนรสงคมศกษา ศาสนา และวฒนธรรม ท าไมตองเรยนสงคมศกษา ศาสนา และวฒนธรรม สงคมโลกมการเปลยนแปลงอยางรวดเรวตลอดเวลา กลมสาระการเรยนรสงคมศกษา ศาสนา และวฒนธรรม ชวยใหผเรยนมความร ความเขาใจ วามนษยด ารงชวตอยางไร ทงในฐานะปจเจกบคคล และการอยรวมกนในสงคม การปรบตวตามสภาพแวดลอม การจดการทรพยากรทมอยอยางจ ากด นอกจากน ยงชวยใหผเรยนเขาใจถงการพฒนา เปลยนแปลงตามยคสมย กาลเวลา ตามเหตปจจยตางๆ ท าใหเกดความเขาใจในตนเอง และผอน มความอดทน อดกลน ยอมรบในความแตกตาง และมคณธรรม สามารถน าความรไปปรบใชในการด าเนนชวต เปนพลเมองดของประเทศชาต และสงคมโลก

เรยนรอะไรในสงคมศกษา ศาสนา และวฒนธรรม(รายวชาประวตศาสตร) กลมสาระการเรยนรสงคมศกษา ศาสนา และวฒนธรรมวาดวยการอยรวมกนในสงคม ทมความเชอม

สมพนธกน และมความแตกตางกนอยางหลากหลาย เพอชวยใหสามารถปรบตนเองกบบรบทสภาพแวดลอม เปนพลเมองด มความรบผดชอบ มความร ทกษะ คณธรรม และคานยมทเหมาะสม ในหลกสตรรายวชาประวตศาสตรจะกลาวถงบรบทของประวตศาสตรในสาระท ๔ ในกลมสาระการเรยนรสงคมศกษา ศาสนา และวฒนธรรม ดงน

ประวตศาสตร เวลาและยคสมยทางประวตศาสตร วธการทางประวตศาสตร พฒนาการของมนษยชาตจากอดตถงปจจบน ความสมพนธและเปลยนแปลงของเหตการณตางๆ ผลกระทบทเกดจากเหตการณส าคญในอดต บคคลส าคญทมอทธพลตอการเปลยนแปลงตางๆในอดต ความเปนมาของชาตไทย วฒนธรรมและภมปญญาไทย แหลงอารยธรรมทส าคญของโลก

สาระและมาตรฐานการเรยนร

สาระท ๔ ประวตศาสตร มาตรฐาน ส ๔.๑ เขาใจความหมาย ความส าคญของเวลาและยคสมยทางประวตศาสตร สามารถใชวธการ

ทางประวตศาสตรมาวเคราะหเหตการณตางๆ อยางเปนระบบ มาตรฐาน ส ๔.๒ เขาใจพฒนาการของมนษยชาตจากอดตจนถงปจจบน ในดานความสมพนธและการ

เปลยนแปลงของเหตการณอยางตอเนอง ตระหนกถงความส าคญและสามารถ วเคราะหผลกระทบทเกดขน

มาตรฐาน ส ๔.๓ เขาใจความเปนมาของชาตไทย วฒนธรรม ภมปญญาไทย มความรกความภมใจและธ ารงความเปนไทย

๒

คณภาพผเรยน

จบชนประถมศกษาปท ๖

มความรเรองของจงหวด ภาค และประเทศของตนเอง ทงเชงประวตศาสตร ลกษณะทางกายภาพ สงคม ประเพณและวฒนธรรม รวมทงการเมองการปกครอง และสภาพเศรษฐกจโดยเนนความเปนประเทศไทย

มความรและความเขาใจในเรองศาสนา ศลธรรม จรยธรรม ปฏบตตนตามหลกค าสอนของศาสนาทตนนบถอ รวมทงมสวนรวมศาสนพธและพธกรรมทางศาสนามากยงขน

ปฏบตตนตามสถานภาพ บทบาท สทธ หนาทฐานะพลเมองดของทองถน จงหวด ภาค และประเทศ รวมทงไดมสวนรวมในกจกรรมตามขนบธรรมเนยมประเพณ วฒนธรรมของทองถนตนเองมากยงขน

มความรเกยวกบลกษณะทางกายภาพ ภยพบต ลกษณะกจกรรมทางเศรษฐกจและสงคมในจงหวด ภาค และประเทศไทย สามารถเตรยมพรอมเพอรบมอกบการเปลยนแปลงทางกายภาพกบภยพบตตางๆ ในประเทศไทย และหาแนวทางในการจดการทรพยากรและสงแวดลอม

สามารถเปรยบเทยบเรองราวของจงหวดและภาคตางๆ ของประเทศไทยกบประเทศเพอนบาน ไดรบการพฒนาแนวคดทางสงคมศาสตรเกยวกบศาสนา ศลธรรม จรยธรรม หนาทพลเมอง เศรษฐศาสตร ประวตศาสตร และภมศาสตรเพอขยายประสบการณไปสการท าความเขาใจในภมภาค ซกโลกตะวนออกและตะวนตกเกยวกบศาสนา คณธรรม จรยธรรม คานยม ความเชอ ขนบธรรมเนยม ประเพณ วฒนธรรม การด า เนนชวต การจดระเบยบทางสงคม และการเปลยนแปลงทางสงคมจากอดตสปจจบน

๓

ตวชวดและสาระการเรยนรแกนกลาง สาระท ๔ : ประวตศาสตร

มาตรฐาน ส ๔.๑ : เขาใจความหมาย ความส าคญของเวลาและยคสมยทางประวตศาสตร สามารถใชวธการทางประวตศาสตรมาวเคราะหเหตการณตางๆอยางเปนระบบ

ป.๔ ๑. นบชวง เวลา เปนทศวรรษ ศตวรรษ และสหสวรรษ

ความหมายและชวงเวลาของทศวรรษ ศตวรรษ และสหสวรรษ การใชทศวรรษ ศตวรรษ และสหสวรรษเพอท าความเขาใจชวงเวลาใน

เอกสารเชน หนงสอพมพ ๒. อธบายยคสมยในการศกษาประวตของมนษยชาตโดยสงเขป

เกณฑการแบงยคสมยในการศกษาประวตศาสตรทแบงเปนยคกอนประวตศาสตรและยคประวตศาสตร

ยคสมยทใชในการศกษาประวตศาสตรไทยเชนสมยกอนสโขทย สมยสโขทย สมยอยธยา สมยธนบร และสมยรตนโกสนทร

๓. แยกแยะประเภทหลกฐานทใชในการศกษาความเปนมาของทองถน

ประเภทของหลกฐานทางประวตศาสตร ทแบงเปนหลกฐานชนตน และหลกฐานชนรอง

ตวอยางหลกฐานทใชในการศกษาความเปนมาของทองถนของตน การจ าแนกหลกฐานของทองถนเปนหลกฐานชนตนและหลกฐานชนรอง

มาตรฐาน ส ๔.๒ : เขาใจพฒนาการของมนษยชาตจากอดตจนถงปจจบน ในดานความสมพนธและการเปลยนแปลงของเหตการณอยางตอเนอง ตระหนกถงความส าคญและสามารถวเคราะหผลกระทบทเกดขน

มาตรฐาน ส ๔.๓ : เขาใจความเปนมาของชาตไทย วฒนธรรม ภมปญญาไทย มความรก ความภาคภมใจ และธ ารงความเปนไทย

ป.๔ ๑. อธบายพฒนาการของอาณาจกรสโขทยโดยสงเขป

การสถาปนาอาณาจกรสโขทยโดยสงเขป พฒนาการของอาณาจกรสโขทยทางดานการเมองการปกครอง

และเศรษฐกจโดยสงเขป ๒. บอกประวตและผลงานของ

บคคลส าคญสมยสโขทย ประวต และผลงานของบคคลส าคญสมยสโขทย เชน พอขนศร

อนทราทตย พอขนรามค าแหงมหาราช พระมหาธรรมราชา ท ๑ (พระยาลไทยโดยสงเขป)

๓. อธบายภมปญญาไทยทส าคญ สมยสโขทยทนาภาคภมใจ และควรคาแกการอนรกษ

ภมปญญาไทยในสมยสโขทย เชนภาษาไทย ศลปกรรมสโขทยทไดรบ การยกยองเปนมรดกโลก เครองสงคมโลก

คณคาของภมปญญาไทยทสบตอถงปจจบนทนาภาคภมใจและควรคาแกการอนรกษ

ป. ๔ ๑. อธบายการตงหลกแหลงและพฒนาการของมนษยยคกอนประวตศาสตรและยคประวตศาสตรโดยสงเขป ๒. ยกตวอยางหลกฐานทางประวตศาสตรทพบในทองถนทแสดงพฒนาการของมนษยชาต

พฒนาการของมนษยยคกอนประวตศาสตรและยคประวตศาสตร ในดนแดนไทย โดยสงเขป

หลกฐานการตงหลกแหลงของมนษย ยคกอนประวตศาสตรในดนแดนไทยโดยสงเขป

หลกฐานทางประวตศาสตรทพบในทองถนทแสดงพฒนาการของมนษยชาตในดนแดนไทยโดยสงเขป

๔

ค าอธบายรายวชา ส ๑๒๑๐๒ ประวตศาสตร๒ กลมสาระการเรยนรสงคมศกษา ศาสนาและวฒนธรรม ชนประถมศกษาปท ๒ เวลา ๔๐ ชวโมง

ค าอธบายรายวชา ศกษาความหมาย วธการนบ และการใชชวงเวลาเปนทศวรรษ ศตวรรษ และสหสวรรษ เกณฑการแบงยคสมยในทางประวตศาสตรของมนษยชาตทแบงเปนสมยกอนประวตศาสตรและสมยประวตศาสตร รวมทงชวงสมยในการศกษาประวตศาสตรไทย สมยกอนสโขทย สมยสโขทย สมยอยธยา สมยธนบร และสมยรตนโกสนทร ตวอยางการใชชวงเวลาในเอกสารตาง ๆ โดยใชทกษะการอาน การส ารวจ การวเคราะห การค านวณ เพอใหใชชวงเวลาในการบอกเลาเรองราวไดถกตอง และเขาใจเหตการณทเกดขนตามชวงเวลาทปรากฏในเอกสารทางประวตศาสตร ศกษาลกษณะส าคญ และเกณฑการจ าแนกหลกฐานทางประวตศาสตรทใชในการศกษาความเปนมาของทองถน อยางงาย ๆ ตวอยางของหลกฐานทพบในทองถนทง หลกฐานชนตนกบชนรอง หลกฐานทเปนลายลกษณอกษร กบไมเปน ลายลกษณอกษร โดยใชทกษะการส ารวจ การวเคราะห การตรวจสอบขอมล การจ าแนก การตความ เพอฝกทกษะการสบคนขอมลดวยวธการทางประวตศาสตร ใชหลกฐานทางประวตศาสตรในการศกษาปจจย การตงถนฐานและพฒนาการของมนษยชาตในสมยกอนประวตศาสตร และสมยประวตศาสตรในดนแดนไทยโดยสงเขป การกอตงอาณาจกรโบราณในดนแดนไทย ไดแก ทวารวด ศรวชย ตามพรลงค เปนตน โดยใชทกษะการส ารวจ การวเคราะห การตความ การสรปความ เพอใหเขาใจพฒนาการของมนษยชาตทมการเปลยนแปลงอยางตอเนองจากอดตจนถงปจจบน ศกษาประวตศาสตรเปนมาของชาตไทยในสมยสโขทยโดยสงเขป ในเรองเกยวกบการสถาปนาอาณาจกร พฒนาการทางการเมองการปกครอง เศรษฐกจ ประวตและผลงานของบคคลส าคญ ไดแก พอขนศรอนทราทตย พอขนรามค าแหงมหาราช พระมหาธรรมราชาท ๑ (พระยาลไทย) และภมปญญาไทยในสมยสโขทยทนาภาคภมใจ ซงเปนผลใหอทยานประวตศาสตรในสโขทยและศรสชนาลยไดรบการยกยองเปนมรดกโลก โดยใชทกษะการอาน การส ารวจ การสบคน การวเคราะหการตความ เพอเขาใจความเปนมาของชาตไทยในสมยสโขทย รวมทงวฒนธรรมไทย ภมปญญาไทย และบคคลส าคญในสมยสโขทย เกดความรกและความภมใจในความเปนไทย ตระหนกถงความพากเพยรพยายามของบรรพบรษไทยทไดปกปอง และสรางสรรคความเจรญใหบานเมอง ตกทอดเปนมรดกทางวฒนธรรมสบตอถงปจจบน มาตรฐานการเรยนร/ระดบชน/ตวชวด ส ๔.๑ ป ๔/๑, ป ๔/๒, ป ๔/๓ ส ๔.๒ ป ๔/๑, ป ๔/๒ ส ๔.๓ ป ๔/๑, ป ๔/๒, ป ๔/๓ รวม ๓ มาตรฐาน ๘ ตวชวด

๕

โครงสรางรายวชา รหสวชา ส๑๒๑๐๑ รายวชา ประวตศาสตร กลมสาระการเรยนร สงคมศกษา ศาสนาและวฒนธรรม ชนประถมศกษาปท ๒ จ านวน ๔๐ ชวโมง/ป

ล าดบท

ชอหนวยการเรยนร

มาตรฐานการเรยนร/ตวชวด

สาระส าคญ เวลา ( ชวโมง)

น าหนกคะแนน

๑

เจาะเวลาหาอดต

ส .๔.๑ ป๔/๑ -๓

๑. ความหมายและการใชชวงเวลาของทศวรรษ ศตวรรษและสหสวรรษ ๒. เกณฑการแบงยคสมยในการศกษาประวตศาสตรทแบงเปนยคกอนประวตศาสตรและยคหลงประวตศาสตร ๓.ยคสมยทใชในการศกษาประวตศาสตรไทย ๔. ประเภทของหลกฐานทางประวตศาสตรทแบงเปนหลกฐานชนตน และหลกฐานชนรอง ๕.ตวอยางหลกฐานทใชในการศกษาความเปนมาของทองถนของตน ๖.เกณฑการจ าแนกหลกฐาน

๔๐ ๑๐๐

ส .๔.๑ ป๔/๑ -๓

๑. พฒนาการของมนษยยคกอนประวตศาสตรและยคประวตศาสตรในดนแดนไทยโดยสงเขป ๒. หลกฐานทางประวตศาสตรทแสดงการตงหลกแหลงของมนษยยคกอนประวตศาสตรและยค

๖

ส.๔.๓ ป.๔/๑ -๓

ประวตศาสตรในดนแดนไทยโดยเฉพาะทสามารถกอตงอาณาจกรโบราณไดโดยสงเขป ๓.หลกฐานทางประวตศาสตรทพบในทองถนทแสดงพฒนาการของมนษยในดนแดนไทยโดยสงเขป ๑. การสถาปนาอาณาจกรสโขทยโดยสงเขป ๒. พฒนาการของอาณาจกรสโขทยทางดานการเมองการปกครองและเศรษฐกจโดยสงเขป ๓.ประวตและผลงานของบคคลส าคญสมยสโขทย ๔.ภมปญญาไทยในสมยสโขทย ๕.คณคาของภมปญญาไทยทสบตอถงปจจบน

ระหวางป ๗๐ ปลายป/ปลายภาค(การทดสอบคณลกษณะ) ๓๐

รวม ๑๐๐

๗

อภธานศพท กตญญกตเวท ผรอปการะททานท าแลวและตอบแทน แยกออกเปน ๒ ขอ ๑. กตญญ รคณทาน ๒. กตเวทตอบแทนหรอสนองคณทาน ความกตญญกตเวทวาโดยขอบเขต แยกได เปน ๒ ระดบ คอ ๒.๑ กตญญกตเวทตอบคคลผมคณความดหรออปการะตอตนเปนสวนตว ๒.๒ กตญญกตเวทตอบคคลผไดบ าเพญคณประโยชนหรอมคณความด เกอกลแกสวนรวม (พ.ศ. หนา ๒-๓) กตญญกตเวทตออาจารย/โรงเรยน ในฐานะทเปนศษย พงแสดงความเคารพนบถออาจารยผเปรยบเสมอนทศเบองขวา ดงน ๑. ลกตอนรบ แสดงความเคารพ ๒. เขาไปหาเพอบ ารงรบใช ปรกษา ซกถาม รบค าแนะน า เปนตน ๓. ฟงดวยด ฟงเปน รจกฟง ใหเกดปญญา ๔. ปรนนบต ชวยบรการ ๕. เรยนศลปวทยาโดยเคารพ เอาจรงเอาจงถอเปนกจส าคญดวยด กรรม การกระท า หมายถง การกระท าทประกอบดวยเจตนา คอ ท าดวยความจงใจ ประกอบดวยความจงใจหรจงใจท าดกตาม ชวกตาม เชน ขดหลมพรางดกคนหรอสตวในตกลงไปตายเปนกรรม แตขดบอน าไวกนไวใช สตวตกลงไปตายเองไมเปนกรรม (แตถารอยวาบอน าทตนขดไวอยในทซงคนจะพลดตกไดงายแลวปลอยปละละเลย มคนตกลงไปกไมพนกรรม) การกระท าทดเรยกวา “กรรมด” ทชวเรยกวา “กรรมชว” (พ.ศ. หนา ๔) กรรม ๒ กรรมจ าแนกตามคณภาพ หรอตามธรรมทเปนมลเหตม ๒ คอ ๑. อกศลกรรม กรรมทเปนอกศล กรรมชว คอเกดจากอกศลมล ๒. กศลกรรม กรรมทเปนกศล กรรมด คอกรรมทเกดจากกศลมล กรรม ๓ กรรมจ าแนกตามทวารคอทางทกรรมม ๓ คอ ๓. กายกรรม การกระท าทางกาย ๒. วจกรรมการกระท าทางวาจา ๓. มโนกรรม การกระท าทางใจ กรรม ๑๒ กรรมจ าแนกตามหลกเกณฑเกยวกบการใหผล ม ๑๒ อยาง คอ

หมวดท ๑ วาดวยปากกาล คอจ าแนกตามเวลาทใหผล ไดแก ๑. ทฏฐธรรมเวทนยกรรม กรรมทใหผลในปจจบน คอในภพน ๒. อปชชเวทนยกรรม กรรมทใหผลในภาพทจะไปเกด คอ ในภพหนา ๓. อปราบปรเวทนยกรรม กรรมทใหผลในภพตอ ๆ ไป ๔. อโหสกรรม กรรมเลกใหผล หมวดท ๒ วาโดยกจ คอการใหผลตามหนาท ไดแก ๕. ชนกกรรม กรรมแตงใหเกด หรอกรรมทเปนตวน าไปเกด ๖. อปตถมภกกรรม กรรมสนบสนน คอ เขาสนบสนนหรอซ าเตมตอจากชนกกรรม ๗. อปปฬกกรรม กรรมบบคน คอเขามาบบคนผลแหงชนกกรรม และอปตถมภกกรรมนนใหแปรเปลยนทเลาเบาลงหรอสนเขา ๘. อปฆาตกรรม กรรมตดรอน คอ กรรมแรงฝายตรงขามทเขาตดรอนใหผลของกรรมสองอยางนนขาดหรอหยดไปทเดยว กรมวชาการ กระทรวงศกษาธการ การจดสาระการเรยนรพระพทธศาสนา กลมสาระการเรยนรสงคมศกษา ศาสนาและวฒนธรรม กรงเทพฯ : โรงพมพครสภาลาดพราว ,ครงท ๒ ๒๕๔๖ . *หมายเหต พ.ศ. หมายถง พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท ; พ.ธ. หมายถง พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม พมพครงท ๙ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) กรงเทพฯ : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,๒๕๔๓. หมวดท ๓ วาโดยปานทานปรยาย คอจ าแนกตามล าดบความแรงในการใหผล ไดแก ๙. ครกรรม กรรมหนก ใหผลกอน ๑๐. พหลกรรม หรอ อาจณกรรม กรรทท ามากหรอกรรมชนใหผลรองลงมา ๑๑. อาสนยกรรม กรรมจวนเจยน หรอกรรมใกลตาย ถาไมมสองขอกอนกจะใหผลกอนอน ๑๒. กตตตากรรม หรอ กตตตาวาปนกรรม กรรมสกวาท า คอเจตนาออน หรอมใชเจตนาอยางนน ใหผลตอเมอไมมกรรมอนจะใหผล (พ.ศ. หนา ๕)

๘

กรรมฐาน ทตงแหงการงาน อารมณเปนทตงแหงการงานของใจ อบายทางใจ วธฝกอบรมจต ม ๒ ประเภท คอ สมถกรรมฐาน คอ อบายสงบใจ วปสสนากรรมฐาน อบายเรองปญญา (พ.ศ. หนา ๑๐) กลจรฏตธรรม ๔ ธรรมส าหรบด ารงความมนคงของตระกลใหยงยน เหตทท าใหตระกลมงคงตงอย ไดนาน (พ.ธ. หนา ๑๓๔) ๑. นฏฐคเวสนา คอ ของหายของหมด รจกหามาไว ๒. ชณณปฏสงขรณา คอ ของเกาของช ารด รจกบรณะซอมแซม ๓. ปรมตปานโภชนา คอ รจกประมาณในการกนการใช ๔. อธปจจสลวนตสถาปนา คอ ตงผมศลธรรมเปนพอบานแมเรอน (พ.ธ. หนา ๑๓๔) กศล บญ ความด ฉลาด สงทด กรรมด (พ.ศ. หนา ๒๑) กศลกรรม กรรมด กรรมทเปนกศล การกระท าทดคอเกดจากกศลมล (พ.ศ. หนา ๒๑) กศลกรรมบถ ๑๐ ทางแหงกรรมด ทางท าด กรรมดอนเปนทางน าไปสสคตม ๑๐ อยางไดแก

ก. กายกรรม ๓ (ทางกาย) ๑. ปาณาตปาตา เวรมณ เวนจากการท าลายชวต ๒. อทนนาทานา เวรมณ เวนจากถอเอาของทเขามไดให ๓. กาเมสมจฉาจารา เวรมณ เวนจากประพฤตผดในกาม

ข. วจกรรม ๔ (ทางวาจา) ไดแก ๔. มสาวาทา เวรมณ เวนจากพดเทจ ๕. ปสณายวาจาย เวรมณ เวนจากพดสอเสยด ๖. ผรสาย วาจาย เวรมณ เวนจากพดค าหยาบ ๗. สมผปปลาปา เวรมณ เวนจากพดเพอเจอ

ค. มโนกรรม ๓ (ทางใจ) ๘. อนภชฌา ไมโลกคอยจองอยากไดของเขา ๙. อพยาบาท ไมคดรายเบยดเบยนเขา ๑๐. สมมาทฏฐ เหนชอบตามคลองธรรม (พ.ศ. หนา ๒๑)

กศลมล รากเหงาของกศล ตนเหตของกศล ตนเหตของความด ๓ อยาง ๑. อโลภะ ไมโลภ (จาคะ) ๒. อโทสะ ไมคดประทษราย (เมตตา) ๓. อโมหะ ไมหลง (ปญญา) (พ.ศ. หนา ๒๒) กศลวตก ความตรกทเปนกศล ความนกคดทดงาม ๓ คอ ๑. เนกขมมวตก ความตรกปลอดจากกาม ๒. อพยาบาทวตก ความตรกปลอดจากพยาบาท ๓. อวหสาวตก ความตรกปลอดจากการเบยดเบยน(พ.ศ. หนา ๒๒) โกศล ๓ ความฉลาด ความเชยวชาญ ม ๓ อยาง ๑. อายโกศล คอ ความฉลาดในความเจรญ รอบรทางเจรญและเหตของความเจรญ ๒. อปายโกศล คอ ความฉลาดในความเสอม รอบรทางเสอมและเหตของความเสอม ๓. อบายโกศล คอ ความฉลาดในอบาย รอบรวธแกไขเหตการณและวธทจะท าใหส าเรจ ทงในการปองกนความเสอมและในการสรางความเจรญ (พ.ศ. หนา ๒๔) ขนธ กอง พวก หมวด หม ล าตว หมวดหนง ๆ ของรปธรรมและนามธรรมทงหมดทแบงออกเปนหากอง ไดแก รปขนธ คอ กองรป เวทนาขนธ คอ กองเวทนา สญญาขนธ คอ กองสญญา สงขารขนธ คอ กองสงขาร วญญาณขนธ คอ กองวญญาณ เรยกรวมวา เบญจขนธ (พ.ศ. หนา ๒๖ - ๒๗) คารวธรรม ๖ ธรรม คอ ความเคารพ การถอเปนสงส าคญทจะพงใสใจและปฏบตดวย ความเออเฟอ หรอโดยความหนกแนนจรงจงม ๖ ประการ คอ ๑. สตถคารวตา ความเคารพในพระศาสดา หรอพทธคารวตา ความเคารพในพระพทธเจา ๒. ธมมคารวตา ความเคารพในพระธรรม ๓. สงฆคารวตา ความเคารพในพระสงฆ ๔. สกขาคารวตา ความเคารพในการศกษา ๕. อปปมาทคารวตา ความเคารพในความไมประมาท ๖. ปฏสนถารคารวตา ความเคารพในการปฏสนถาร (พ.ธ. หนา ๒๒๑) คหสข (กามโภคสข ๔) สขของคฤหสถ สขของชาวบาน สขทชาวบานควรพยายามเขาถงใหไดสม าเสมอ สขอนชอบธรรมทผครองเรอนควรม ๔ ประการ ๑. อตถสข สขเกดจากความมทรพย ๒. โภคสข สขเกดจากการใชจายทรพย ๓. อนณสข สขเกดจากความไมเปนหน ๔. อนวชชสข สขเกดจากความประพฤตไมมโทษ (ไมบกพรองเสยหายทงทางกาย วาจา และใจ) (พ.ธ. หนา ๑๗๓) ฆราวาสธรรม ๔ ธรรมส าหรบฆราวาส ธรรมส าหรบการครองเรอน หลกการครองชวตของคฤหสถ ๔ ประการ ไดแก ๑. สจจะ คอ ความจรง ซอตรง ซอสตย จรงใจ พดจรง ท าจรง ๒. ทมะ คอ การฝกฝน การขมใจ ฝกนสย

๙

ปรบตว รจกควบคมจตใจ ฝกหด ดดนสย แกไขขอบกพรอง ปรบปรงตนใหเจรญกาวหนาดวยสตปญญา ๓. ขนต คอ ความอดทน ตงหนาท าหนาทการงานดวยความขยนหมนเพยร เขมแขง ทนทาน ไมหวนไหว มนในจดหมาย ไมทอถอย ๔. จาคะ คอ เสยสละ สละกเลส สละความสขสบาย และผลประโยชนสวนตนได ใจกวาง พรอมทจะรบฟงความทกข ความคดเหนและความตองการของผอน พรอมทจะรวมมอชวยเหลอ เออเฟอเผอแผไมคบแคบเหนแกตวหรอ เอาแตใจตว (พ.ธ. หนา ๔๓) จต ธรรมชาตทรอารมณ สภาพทนกคด ความคด ใจ ตามหลกฝายอภธรรม จ าแนกจตเปน ๘๙ แบงโดยชาตเปนอกศลจต ๑๒ กศลจต ๒๑ วปากจต ๓๖ และกรยาจต ๘ (พ.ศ. หนา ๔๓) เจตสก ธรรมทประกอบกบจต อาการหรอคณสมบตตางๆ ของจต เชน ความโลภ ความโกรธ ความหลง ศรทธา เมตตาสตปญญาเปนตนม ๕๒ อยาง จดเปนอญญสมานาเจตสก๑๓ อกศลเจตสก๑๔โสภณเจตสก๒๕(พ.ศ.หนา ๔๙) ฉนทะ ๑. ความพอใจ ความชอบใจ ความยนด ความตองการ ความรกใครในสงนน ๆ ๒. ความยนยอม ความยอมใหทประชมท ากจนน ๆ ในเมอตนมไดรวมอยดวย เปนธรรมเนยมของภกษทอยในวดซงมศลมารวมกน มสทธทจะเขาประชมท ากจของสงฆ เวนแตภกษนนอาพาธ จะเขารวมประชมดวยไมได กมอบฉนทะคอ แสดงความยนยอมใหสงฆท ากจนน ๆ ได (พ.ศ. หนา ๕๒) ฌาน การเพง การเพงพนจดวยจตทเปนสมาธแนวแน ม ๒ ประเภท คอ ๑. รปฌาน ๒. อรปฌาน (พ.ศ. หนา ๖๐) ฌานสมบต การบรรลฌาน การเขาฌาน (พทธธรรม หนา ๙๖๔) ดรณธรรม ธรรมทเปนหนทางแหงความส าเรจ คอ ขอปฏบตทเปนดจประตชยอนเปดออกไปสความสข ความเจรญกาวหนาแหงชวต ๖ ประการ คอ ๑. อาโรคยะ คอ รกษาสขภาพด มใหมโรคทงจตและกาย ๒. ศล คอ มระเบยบวนย ไมกอเวรภยแกสงคม ๓. พทธานมต คอ ไดคนดเปนแบบอยาง ศกษาเยยงนยมแบบอยางของมหาบรษพทธชน ๔. สตะ คอ ตงเรยนรใหจรง เลาเรยนคนควาใหรเชยวชาญใฝสดบเหตการณใหรเทาทน ๕. ธรรมานวต คอ ท าแตสงทถกตองดงาม ด ารงมนในสจรต ทงชวตและงานด าเนนตามธรรม ๖. อลนตา คอ มความขยนหมนเพยร มก าลงใจแขงกลาไมทอแทเฉอยชา เพยรกาวหนาเรอยไป (ธรรมนญชวต บทท ๑๕ คนสบตระกล ขอ ก. หนา๕๕) หมายเหต หลกธรรมขอนเรยกชออกยางหนงวา “วฒนมข” ตรงค าบาลวา “อตถทวาร” ประตแหงประโยชน ตณหา (๑) ความทะยานอยาก ความดนรน ความปรารถนา ความแสหา ม ๓ คอ ๑. กามตณหา ความทะยานอยากในกาม อยากไดอารมณอนนารกนาใคร ๒. ภวตณหา ความทะยานอยากในภพ อยากเปนนนเปนน ๓. วภวตณหา ความทะยานอยากในวภพ อยากไมเปนนนไมเปนน อยากพรากพนดบสญไปเสย ตนหา (๒) ธดามารนางหนงใน ๓ นาง ทอาสาพระยามารผเปนบดา เขาไปประโลมพระพทธเจาดวยอาการ ตางๆ ในสมยทพระองคประทบอยทตนอชปาลนโครธภายหลงตรสรใหมๆ(อก๒นางคอ อรดกบราคา) (พ.ศ.หนา ๗๒) ไตรลกษณ ลกษณะสาม คอ ความไมเทยง ความเปนทกข ความไมใชตวตน ๑. อนจจตา (ความเปนของไมเทยง) ๒. ทกขตา (ความเปนทกข) ๓. อนตตา (ความเปนของไมใชตน) (พ.ศ. หนา ๑๐๔) ไตรสกขา สกขาสาม ขอปฏบตทตองศกษา ๓ อยาง คอ ๑. อธศลสกขา หมายถง สกขาคอศลอนยง ๒. อธจตตสกขา หมายถง สกขา คอ จตอนยง ๓. อธปญญาสกขา หมายถง สกขา คอปญญาอนยง เรยกกนงายๆวา ศล สมาธ ปญญา (พ.ศ. หนา ๘๗) ทศพธราชธรรม ๑๐ ธรรม ส าหรบพระเจาแผนดน คณสมบตของนกปกครองทด สามารถปกครองแผนดนโดยธรรม และยงประโยชนสขใหเกดแกประชาชน จนเกดความชนชมยนด ม ๑๐ ประการ คอ ๑. ทาน การใหทรพยสนสงของ ๒. ศล ประพฤตดงาม ๓. ปรจจาคะ ความเสยสละ ๔. อาชชวะ ความซอตรง ๕. มททวะ ความออนโยน ๖. ตบะ ความทรงเดช เผากเลสตณหา ไมหมกมนในความสขส าราญ ๗. อกโกธะความไมกรวโกรธ ๘. อวหงสา

๑๐

ความไมขมเหงเบยดเบยน ๙. ขนต ความอดทนเขมแขง ไมทอถอย ๑๐. อวโรธนะ ความไมคลาดธรรม (พ.ศ. หนา ๒๕๐) ทฏธมมกตถสงวตตนกธรรม ๔ ธรรมทเปนไปเพอประโยชนในปจจบน คอ ประโยชนสขสามญทมองเหนกนในชาตน ทคนทวไปปรารถนา เชน ทรพย ยศ เกยรต ไมตร เปนตน ม ๔ ประการ คอ ๑.อฏฐานสมปทา ถงพรอมดวยความหมน ๒. อารกขสมปทา ถงพรอมดวยการรกษา ๓. กลยาณมตตตา ความมเพอนเปนคนด ๔. สมชวตา การเลยงชพตามสมควรแกก าลงทรพยทหาได (พ.ศ. หนา ๙๕) ทกข ๑. สภาพททนอยไดยาก สภาพทคงทนอยไมได เพราะถกบบคนดวยความเกดขนและดบสลาย เนองจากตองไปตามเหตปจจยทไมขนตอตวมนเอง ๒. สภาพททนไดยาก ความรสกไมสบาย ไดแก ทกขเวทนา (พ.ศ. หนา ๙๙) ทกรกรยา กรยาทท าไดยาก การท าความเพยรอนยากทใครๆ จะท าได เชน การบ าเพญเพยรเพอบรรลธรรมวเศษ ดวยวธทรมานตนตางๆ เชน กลนลมอสสาสะ (ลมหายใจเขา) ปสสาสะ (ลมหายใจออก) และอดอาหาร เปนตน (พ.ศ. หนา ๑๐๐) ทจรต ๓ ความประพฤตไมด ประพฤตชว ๓ ทาง ไดแก ๑. กายทจรต ประพฤตชวทางกาย ๒. วจทจรต ประพฤตชวทางวาจา ๓. มโนทจรต ประพฤตชวทางใจ (พ.ศ. หนา ๑๐๐) เทวทต ๔ ทตของยมเทพ สอแจงขาวของมฤตย สญญาณทเตอนใหระลกถงคตธรรมดาของชวต มใหมความประมาท ไดแก คนแก คนเจบ คนตาย และสมณะ ๓ อยางแรกเรยกเทวทต สวนสมณะเรยกรวมเปนเทวทตไปดวยโดยปรยายเพราะมาในหมวดเดยวกน แตในบาลทานเรยกวานมต ๔ ไมไดเรยกเทวทต (พ.ศ. หนา ๑๐๒) ธาต ๔ สงททรงภาวะของมนอยเองตามธรรมดาของเหตปจจย ไดแก ๑. ปฐวธาต หมายถง สภาวะทแผไปหรอกนเนอท เรยกชอสามญวา ธาตเขมแขงหรอธาตดน ๒. อาโปธาต หมายถง สภาวะทเอบอาบดดซม เรยกสามญวา ธาตเหลว หรอธาตน า ๓. เตโชธาต หมายถง สภาวะทท าใหรอน เรยกสามญวา ธาตไฟ ๔. วาโยธาต หมายถง สภาวะทท าใหเคลอนไหว เรยกสามญวา ธาตลม (พ.ศ. หนา ๑๑๓) นาม ธรรมทรจกกนดวยชอ ก าหนดรดวยใจเปนเรองของจตใจ สงทไมมรปราง ไมมรปแตนอมมาเปนอารมณ ของจตได (พ.ศ. หนา ๑๒๐) นยาม ๕ ก าหนดอนแนนอน ความเปนไปอนมระเบยบแนนอนของธรรมชาตกฎธรรมชาต ๑.อตนยาม(กฎธรรมชาตเกยวกบอณหภม หรอปรากฏการณธรรมชาตตาง ๆ โดยเฉพาะ ดน น า อากาศและฤดกาล อนเปนสงแวดลอมส าหรบมนษย) ๒. พชนยาม (กฎธรรมชาตเกยวกบการสบพนธมพนธกรรมเปนตน) ๓. จตตนยาม (กฎธรรมชาตเกยวกบการท างานของจต) ๔. กรรมนยาม(กฎธรรมชาตเกยวกบพฤตกรรมของมนษย คอ กระบวนการใหผลของการกระท า) ๕. ธรรมนยาม (กฎธรรมชาตเกยวกบความสมพนธและอาการทเปนเหต เปนผลแกกนแหงสงทงหลาย (พ.ธ. หนา ๑๙๔) นวรณ ๕ สงทกนจตไมใหกาวหนาในคณธรรม ธรรมทกนจตไมใหบรรลคณความด อกศลธรรมทท าจตใหเศราหมองและท าปญญาใหออนก าลง ๑. กามฉนทะ (ความพอใจในกาม ความตองการกามคณ) ๒. พยาบาท (ความคดราย ความขดเคองแคนใจ) ๓. ถนมทธะ (ความหดหและเซองซม) ๔. อทธจจกกกจจะ (คามฟงซานและรอนใจ ความกระวนกระวายกลมกงวล) ๕. วจกจฉา (ความลงเลสงสย) (พ.ธ. หนา ๑๙๕) นโรธ ความดบทกข คอดบตณหาไดสนเชง ภาวะปลอดทกข เพราะไมมทกขทจะเกดขนได หมายถง พระนพพาน (พ.ศ. หนา ๑๒๗) บารม คณความดทบ าเพญอยางยงยวด เพอบรรลจดหมายอนสงยงม ๑๐ คอ ทาน ศล เนกขมมะ ปญญา วรยะ ขนต สจจะ อธษฐาน เมตตา อเบกขา (พ.ศ. หนา ๑๓๖)

๑๑

บญกรยาวตถ ๓ ทตงแหงการท าบญ เรองทจดเปนการท าความด หลกการท าความด ทางความดม ๓ ประการ คอ ๑. ทานมย คอท าบญดวยการใหปนสงของ ๒. ศลมย คอ ท าบญดวยการรกษาศล หรอประพฤตดมระเบยบวนย ๓. ภาวนมย คอ ท าบญดวยการเจรญภาวนา คอฝกอบรมจตใจ (พ.ธ. หนา ๑๐๙) บญกรยาวตถ ๑๐ ทตงแหงการท าบญ ทางความด ๑. ทานมย คอท าบญดวยการใหปนสงของ ๒. สลมย คอ ท าบญดวยการรกษาศล หรอประพฤตด ๓. ภาวนมย คอ ท าบญดวยการเจรญภาวนา คอฝกอบรมจตใจ ๔. อปจายนมย คอ ทบญดวยการประพฤตออนนอมถอมตน ๕. เวยยาวจจมย คอ ท าบญดวยการชวยขวนขวาย รบใช ๖. ปตตทานมย คอ ท าบญดวยการเฉลยสวนแหงความดใหแกผอน ๗. ปตตานโมทนามย คอ ท าบญดวย การยนดในความดของผอน ๘. ธมมสสวนมย คอ ท าบญดวยการฟงธรรม ศกษาหาความร ๙. ธมมเทสนามย คอท าบญดวยการสงสอนธรรมใหความร ๑๐. ทฏฐชกรรม คอ ท าบญดวยการท าความเหนใหตรง (พ.ธ. หนา ๑๑๐) บพนมตของมชฌมาปฏปทา บพนมต แปลวา สงทเปนเครองหมายหรอสงบงบอกลวงหนา พระพทธองคตรสเปรยบเทยบวา กอนทดวงอาทตยจะขน ยอมมแสงเงนแสงทองปรากฏใหเหนกอนฉนใด กอนทอรยมรรคซงเปนขอปฏบตส าคญในพระพทธศาสนาจะเกดขน กมธรรมบางประการปรากฏขนกอน เหมอนแสงเงนแสงทองฉนนน องคประกอบของธรรมดงกลาว หรอบพนมตแหงมชฌมาปฏปทา ไดแก ๑. กลปยาณมตตตา ความมกลยาณมตร ๒. สลสมปทา ถงพรอมดวยศล มวนย มความเปนระเบยบในชวตของตนและในการอยรวมในสงคม ๓. ฉนทสมปทา ถงพรอมดวยฉนทะ พอใจใฝรกในปญญา สจธรรม ในจรยธรรม ใฝรในความจรงและใฝท าความด ๔. อตตสมปทา ความถงพรอมดวยการทจะฝกฝน พฒนาตนเอง เหนความส าคญของการทจะตองฝกตน ๕. ทฏฐสปทา ความถงพรอมดวยทฏฐ ยดถอ เชอถอในหลกการ และมความเหนความเขาใจพนฐานทมองสงทงหลายตามเหตปจจย ๖. อปปมาทสมปทา ถงพรอมดวยความไมประมาท มความกระตอรอรนอยเสมอ เหนคณคาของกาลเวลา เหนความเปลยนแปลงเปนสงกระตนเตอนใหเรงรดการคนหาใหเขาถงความจรงหรอในการท าชวตทดงามใหส าเรจ ๗. โยนโสมนสการ รจดคดพจารณา มองสงทงหลายใหไดความรและไดประโยชนทจะเอามาใชพฒนาตนเองยงๆ ขนไป (แสงเงนแสงทองของชวตท ดงาม: พระธรรมปฎก) (ป.อ. ปยตโต) เบญจธรรม ธรรม ๕ ประการ ความด ๕ อยาง ทควรประพฤตคกนไปกบการรกษาเบญจศลตามล าดบขอ ดงน ๑. เมตตากรณา ๒. สมมาอาชวะ ๓. กามสงวร (ส ารวมในกาม) ๔. สจจะ ๕. สตสมปชญญะ (พ.ศ. หนา ๑๔๐ – ๑๔๑) เบญจศล ศล ๕ เวนฆาสตว เวนลกทรพย เวนประพฤตผดในกาม เวนพดปด เวนของเมา (พ.ศ. หนา ๑๔๑) ปฐมเทศนา เทศนาครงแรก หมายถง ธมมจกรกปปวตตนสตรทพระพทธเจาทรงแสดงแกพระปญจวคคยในวนขน ๑๕ ค า เดอน ๘ หลงจากวนตรสรสองเดอน ทปาอสปตนมฤคทายวน เมองพาราณส (พ.ศ. หนา ๑๔๗) ปฏจจสมปบาท สภาพอาศยปจจยเกดขน การทสงทงหลายอาศยกนจงมขน การททกขเกดขนเพราะอาศยปจจยตอเนองกนมา (พ.ศ. หนา ๑๔๓) ปรยต พทธพจนอนจะพงเลาเรยน สงทควรเลาเรยน การเลาเรยนพระธรรมวนย (พ.ศ. หนา ๑๔๕) ปธาน ๔ ความเพยร ๔ อยาง ไดแก ๑. สงวรปธาน คอ การเพยรระวงหรอเพยรปดกน (ยบยงบาปอกศลธรรมทยงไมเกด ไมใหเกดขน) ๒. ปหานปธาน คอ เพยรละบาปอกศลทเกดขนแลว ๓. ภาวนาปธาน คอ เพยรเจรญ หรอท ากศลธรรมทยงไมเกดใหเกดขน ๔. อนรกขนาปธาน คอ เพยรรกษากศลธรรมทเกดขนแลวไมใหเสอมไปและท าใหเพมไพบลย (พ.ศ. หนา ๑๔๙) ปปญจธรรม ๓ กเลสเครองเนนชา กเลสทเปนตวการท าใหคดปรงแตงยดเยอพสดาร ท าใหเขาหางออกไปจากความเปนจรงงาย ๆ เปดเผย กอใหเกดปญหาตางๆ และขดขวางไมใหเขาถงความจรง หรอท าให ไมอาจแกปญหาอยางถกทางตรงไปตรงมา ม ๓ อยาง คอ ๑. ตณหา (ความทะยานอยาก ความปรารถนาทจะบ ารงบ าเรอ ปรนเปรอตน

๑๒

ความยากไดอยากเอา) ๒. ทฏฐ (ความคดเหน ความเชอถอ ลทธ ทฤษฎ อดมการณตาง ๆ ทยดถอไวโดยงมงายหรอโดยอาการเชดชวาอยางนเทานนจรงอยางอนเทจทงนน เปนตน ท าใหปดตวแคบ ไมยอมรบฟงใคร ตดโอกาสทจะเจรญปญญา หรอคดเตลดไปขางเดยว ตลอดจนเปนเหตแหงการเบยดเบยนบบคนผอนทไมถออยางตน ความยดตดในทฤษฎ ฯลฯ คอความคดเหนเปนความจรง) ๓. มานะ (ความถอตว ความส าคญตนวาเปนนนเปนน ถอสง ถอต า ยงใหญเทาเทยมหรอดอยกวาผอน ความอยากเดนอยากยกชตนใหยงใหญ) (พ.ธ. หนา ๑๑๑) ปฏเวธ เขาใจตลอด แทงตลอด ตรสร รทะลปรโปรง ลลวงดวยการปฏบต (พ.ศ. หนา ๑๔๕) ปฏเวธสทธรรม สทธรรม คอ ผลอนจะพงเขาถงหรอบรรลดวยการปฏบตไดแก มรรค ผล และนพพาน (พ.ธ. หนา ๑๒๕) ปญญา ๓ ความรอบร เขาใจ รซง ม ๓ อยาง คอ ๑.สตมยปญญา (ปญญาเกดแตการสดบการเลาเรอง) ๒. จนตามนปญญา (ปญญาเกดแตการคด การพจารณาหาเหตผล) ๓. ภาวนามยปญญา (ปญญาเกด แตการฝกอบรมลงมอปฏบต) (พ.ธ. หนา ๑๑๓) ปญญาวฒธรรม ธรรมเปนเครองเจรญปญญา คณธรรมทกอใหเกดความเจรญงอกงามแหงปญญา ๑. สปปรสสงเสวะ คบหาสตบรษ เสวนาทานผทรง ๒. สทธมมสสวนะ ฟงสทธรรม เอาใจใส เลาเรยนหาความรจรง ๓. โยนโสมนสการ ท าในใจโดยแยบคาย คดหาเหตผลโดยถกวธ ๔. ธมมานธมมปฏบต ปฏบตธรรมถกตองตามหลก คอ ใหสอดคลองพอด ขอบเขตความหมาย และวตถประสงคทสมพนธกบธรรมขออน ๆ น าสงทไดเลาเรยนและตรตรองเหนแลวไปใชปฏบตใหถกตองตามความมงหมายของสงนน ๆ (พ.ธ. หนา ๑๖๒ – ๑๖๓) ปาปณกธรรม ๓ หลกพอคา องคคณของพอคาม ๓ อยาง คอ ๑ จกขมา ตาด (รจกสนคา) ดของเปน สามารถค านวณราคา กะทน เกงก าไร แมนย า ๒. วธโร จดเจนธรกจ (รแหลงซอขาย รความเคลอนไหวความตองการของตลาด สามารถในการจดซอจดจ าหนาย รใจและรจกเอาใจลกคา) ๓. นสสยสมปนโน พรอมดวยแหลงทนอาศย (เปนทเชอถอไววางในในหมแหลงทนใหญ ๆ หาเงนมาลงทนหรอด าเนนกจการโดยงาย ๆ) (พ.ธ. หนา ๑๑๔) ผสสะ หรอ สมผส การถกตอง การกระทบ ความประจวบกนแหงอายตนะภายใน อายตนะภายนอก และวญญาณ ม ๖ คอ ๑. จกขสมผส (ความกระทบทางตา คอ ตา + รป + จกข - วญญาณ) ๒. โสตสมผส (ความกระทบทางห คอ ห + เสยง + โสตวญญาณ) ๓. ฆานสมผส (ความกระทบทางจมก คอ จมก + กลน + ฆานวญญาณ) ๔. ชวหาสมผส (ความกระทบทางลน คอ ลน + รส + ชวหาวญญาณ)๕. กายสมผส (ความกระทบทางกาย คอ กาย + โผฏฐพพะ + กายวญญาณ) ๖. มโนสมผส (ความกระทบทางใจ คอ ใจ + ธรรมารมณ + มโนวญญาณ) (พ.ธ. หนา ๒๓๓) ผวเศษ หมายถง ผส าเรจ ผมวทยากร (พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๒๕) พระธรรม ค าสงสอนของพระพทธเจาทงหลกความจรงและหลกความประพฤต (พ.ศ. หนา ๑๘๓) พระอนพทธะ ผตรสรตาม คอ ตรสรดวยไดสดบเลาเรยนและปฏบตตามทพระสมมาสมพทธเจาทรงสอน (พ.ศ. หนา ๓๗๔) พระปจเจกพทธะ พระพทธเจาประเภทหนง ซงตรสรเฉพาะตว มไดสงสอนผอน (พ.ศ. หนา ๑๖๒) พระพทธคณ ๙ คณของพระพทธเจา ๙ ประการ ไดแก อรห เปนผไกลจากกเลส ๒. สมมาสมพทโธ เปนผตรสรชอบไดโดยพระองคเอง ๓. วชชาจรณสมปนโน เปนผถงพรอมดวยวชชาและ จรณะ ๔. สคโต เปนผเสดจไปแลวดวยด ๕. โลกวท เปนผรโลกอยางแจมแจง ๖. อนตตโร ปรสทมมสารถ เปนผสามารถฝกบรษทสมควรฝกไดอยางไมมใครยงกวา ๗. สตถา เทวมนสสาน เปนครผสอนเทวดาและมนษยทงหลาย ๘. พทโธ เปนผร ผตน ผเบกบาน ๙. ภควา เปนผมโชค มความเจรญ จ าแนกธรรมสงสอนสตว (พ.ศ. หนา ๑๙๑) พระพทธเจา ผตรสรโดยชอบแลวสอนผอนใหรตาม ทานผรด รชอบดวยตนเองกอนแลว สอนประชมชนใหประพฤตชอบดวยกาย วาจา ใจ (พ.ศ. หนา ๑๘๓)

๑๓

พระภกษ ชายผไดอปสมบทแลว ชายทบวชเปนพระ พระผชาย แปลตามรปศพทวา ผขอหรอผมองเหนภยในสงขารหรอผท าลายกเลส ดบรษท ๔ สหธรรมก บรรพชต อปสมบนภกษสาวกรปแรก ไดแก พระอญญาโกณฑญญะ (พ.ศ. หนา ๒๐๔) พระรตนตรย รตนะ ๓ แกวอนประเสรฐ หรอสงล าคา ๓ ประการ หลกทเคารพบชาสงสดของพทธศาสนกชน ๓ อยาง คอ ๑ พระพทธเจา (พระผตรสรเอง และสอนใหผอนรตาม) ๒.พระธรรม (ค าสงสอนของพระพทธเจา ทงหลกความจรงและหลกความประพฤต) ๓. พระสงฆ (หมสาวกผปฏบตตามค าสงสอนของพระพทธเจา) (พ.ธ.หนา ๑๑๖) พระสงฆ หมชนทฟงค าสงสอนของพระพทธเจาแลวปฏบตชอบตามพระธรรมวนย หมสาวกของพระพทธเจา (พ.ศ. หนา ๑๘๕) พระสมมาสมพทธเจา หมายถง ทานผตรสรเอง และสอนผอนใหรตาม (พ.ศ. หนา ๑๘๙) พระอนพทธะ หมายถง ผตรสรตาม คอ ตรสรดวยไดสดบเลาเรยนและปฏบตตามทพระสมมาสมพทธเจา ทรงสอน ไดแก พระอรหนตสาวกทงหลาย (พ.ศ. หนา ๓๗๔) พระอรยบคคล หมายถง บคคลผเปนอรยะ ทานผบรรลธรรมวเศษ มโสดาปตตผล เปนตน ม ๔ คอ

๑. พระโสดาบน ๒. พระสกทาคาม (หรอสกทาคาม) ๓. พระอนาคาม ๔. พระอรหนต แบงพสดารเปน ๘ คอ พระผตงอยในโสดาปตตมรรค และพระผตงอยในโสดาปตตผลค ๑ พระผตงอยในสกทาคามมรรค และพระผตงอยในสกทาคามผลค ๑ พระผตงอยในอนาคามมรรค และพระผตงอยในอนาคามผลค ๑ พระผตงอยในอรหตตมรรค และพระผตงอยในอรหตตผลค ๑ (พ.ศ. หนา ๓๘๖)

พราหมณ หมายถง คนวรรณะหนงใน ๔ วรรณะ คอ กษตรย พราหมณ แพศย ศทร ; พราหมณเปนวรรณะนกบวชและเปนเจาพธ ถอตนวาเปนวรรณะสงสด เกดจากปากพระพรหม (พ.ศ. หนา ๑๘๕) พละ ๔ ก าลง พละ ๔ คอ ธรรมอนเปนพลงท าใหด าเนนชวตดวยความมนใจ ไมตองหวาดหวนภยตางๆ ไดแก ๑. ปญญาพละ ก าลงคอปญญา ๒. วรยพละ ก าลงคอความเพยร ๓. อนวชชพละ ก าลงคอการกระท าทไมมโทษ ๔. สงคหพละ ก าลงการสงเคราะห คอ เกอกลอยรวมกบผอนไดด (พ.ศ. หนา ๑๘๕ – ๑๘๖) พละ ๕ พละ ก าลง พละ ๕ คอ ธรรมอนเปนก าลง ซงเปนเครองเกอหนนแกอรยมรรค จดอยในจ าพวก โพธปกขยธรรม ม ๕ คอ สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา (พ.ศ. หนา ๑๘๕ – ๑๘๖) พทธกจ ๕ พระพทธองคทรงบ าเพญพทธกจ ๕ ประการ คอ ๑. ปพพณเห ปณฑปาตญจ ตอนเชาเสดจออกบณฑบาต เพอโปรดสตว โดยการสนทนาธรรมหรอการแสดงหลกธรรมใหเขาใจ ๒. สายณเห ธมมเทสน ตอนเยน แสดงธรรมแกประชาชนทมาเฝาบรเวณทประทบ ๓. ปโทเส ภกขโอวาท ตอนค า แสดงโอวาทแกพระสงฆ ๔. อฑฒรตเต เทวปญหน ตอนเทยงคนทรงตอบปญหาแกพวกเทวดา ๕. ปจจเสว คเต กาเล ภพพาภพเพ วโลกน ตอนเชามด จวนสวาง ทรงตรวจพจารณาสตวโลกวาผใดมอปนสยทจะบรรลธรรมได (พ.ศ. หนา ๑๘๙ - ๑๙๐) พทธคณ คณของพระพทธเจา คอ ๑. ปญญาคณ (พระคณ คอ ปญญา) ๒. วสทธคณ (พระคณ คอ ความบรสทธ) ๓. กรณาคณ (พระคณ คอ พระมหากรณา) (พ.ศ. หนา ๑๙๑) ภพ โลกเปนทอยของสตว ภาวะชวตของสตว ม ๓ คอ ๑. กามภพ ภพของผยงเสวยกามคณ ๒. รปภพ ภพของผเขาถงรปฌาน ๓. อรปภพ ภพของผเขาถงอรปฌาน (พ.ศ. หนา ๑๙๘)

๑๔

ภาวนา ๔ การเจรญ การท าใหมขน การฝกอบรม การพฒนา แบงออกเปน ๔ ประเภท ไดแก ๑. กายภาวนา ๒. สลภาวนา ๓. จตตภาวนา ๔. ปญญาภาวนา (พ.ธ. หนา ๘๑ – ๘๒) ภม ๓๑ ๑.พนเพ พน ชน ทดน แผนดน ๒. ชนแหง จต ระดบจตใจ ระดบชวต ม ๓๑ ภม ไ ดแก อบายภม ๔ (ภมทปราศจากความเจรญ) - นรยะ(นรก) – ตรจฉานโยน(ก าเนดดรจฉาน) – ปตตวสย(แดนเปรต) - อสรกาย (พวกอสร) กามสคตภม ๗ (กามาวจรภมทเปนสคต ภมทเปนสคตซงยงเกยวของกบกาม) - มนษย (ชาวมนษย) –จาตมหาราชกา (สวรรคชนททาวมหาราช ๔ ปกครอง) -ดาวดงส (แดนแหงเทพ ๓๓ มทาวสกกะเปนใหญ) -ยามา(แดนแหงเทพผปราศจากความทกข) - ดสต(แดนแหงผเอบอมดวยสรสมบตของตน) - นมมานรด (แดนแหงเทพผยนดในการเนรมต) - ปรนมมตวสวตต(แดนแหงเทพผยงอ านาจใหเปนไปในสมบตทผอนนรมตให) (พ.ธ. หนา ๓๑๖-๓๑๗) โภคอาทยะ ๕ ประโยชนทควรถอเอาจากโภคทรพย ในการทจะมหรอเหตผลในการทจะมหรอครอบครองโภคทรพย ๑. เลยงตว มารดา บดา บตร ภรรยา และคนในปกครองทงหลายใหเปนสข ๒. บ ารงมตรสหายและรวมกจกรรมการงานใหเปนสข ๓. ใชปองกนภยนตราย ๔. ท าพล คอ ญาตพล สงเคราะหญาต อตถพล ตอนรบแขก ปพพเปตพล ท าบญอทศใหผลวงลบ ราชพล บ ารงราชการ เสยภาษ เทวตาพล สกการะบ ารงสงทเชอถอ ๕. อปถมภบ ารงสมณพราหมณ ผประพฤตชอบ (พ.ธ. หนา ๒๐๒ -๒๐๓) มงคล สงทท าใหมโชคดตามหลกพระพทธศาสนา หมายถง ธรรมทน ามาซ งความสข ความเจรญ มงคล ๓๘ ประการ หรอ เรยกเตมวา อดมมงคล (มงคลอนสงสด) ๓๘ ประการ (ดรายละเอยดมงคลสตร) (พ.ศ. หนา ๒๑๑) มจฉาวณชชา ๕ การคาขายทผดศลธรรมไมชอบธรรม ม ๕ ประการ คอ ๑. สตถวณชชา คาอาวธ ๒. สตตวณชชา คามนษย ๓. มงสวณชชา เลยงสตวไวขายเนอ ๔. มชชวณชชา คาขายน าเมา๕. วสวณชชา คาขายยาพษ (พ.ศ. หนา ๒๓๓) มรรคมองค ๘ ขอปฏบตใหถงความดบทกข เรยกเตมวา “อรยอฏฐงคกมรรค” ไดแก ๑. สมมาทฎฐ เหนชอบ ๒. สมมาสงกปปะ ด ารชอบ ๓. สมมาวาจา เจรจาชอบ ๔. สมมากมมนตะ ท าการชอบ ๕. สมมาอาชวะ เลยงชพชอบ ๖. สมมาวายามะ เพยรชอบ ๗.สมมาสต ระลกชอบ ๘. สมมาสมาธ ตงจตมนชอบ (พ.ศ. หนา ๒๑๕) มจฉตตะ ๑๐ ภาวะทผด ความเปนสงทผด ไดแก ๑. มจฉทฏฐ (เหนผด ไดแก ความเหนผดจากคลองธรรมตามหลกกศลกรรมบถ และความเหนทไมน าไปสความพนทกข) ๒. มจฉาสงกปปะ (ด ารผด ไดแก ความด ารทเปนอกศลทงหลาย ตรงขามจากสมมาสงกปปะ) ๓. มจฉาวาจา (วาจาผด ไดแก วจทจรต ๔) ๔. มจฉากมมนตะ (กระท าผด ไดแก กายทจรต ๓) ๕. มจฉาอาชวะ (เลยงชพผด ไดแก เลยงชพในทางทจรต) ๖. มจฉาวายามะ (พยายามผด ไดแก ความเพยรตรงขามกบสมมาวายามะ) ๗. มจฉาสต (ระลกผด ไดแก ความระลกถงเรองราวทลวงแลว เชน ระลกถงการไดทรพย การไดยศ เปนตน ในทางอกศล อนจดเปนสตเทยม) เปนเหตชกน าใจใหเกดกเลส มโลภะ มานะ อสสา มจฉรยะ เปนตน ๘. มจฉาสมาธ (ตงใจผด ไดแก ตงจตเพงเลง จดจอปกใจแนวแนในกามราคะพยาบาท เปนตน หรอเจรญสมาธแลว หลงเพลน ตดหมกมน ตลอดจนน าไปใชผดทาง ไมเปนไปเพอญาณทสสนะ และความหลดพน) ๙. มจฉาญาณ (รผด ไดแก ความหลงผดทแสดงออกในการคดอบายท าความชวและในการพจารณาทบทวน วาความชวนน ๆ ตนกระท าไดอยางดแลว เปนตน) ๑๐. มจฉาวมตต (พนผด ไดแก ยงไมถงวมตต ส าคญวาถงวมตต หรอส าคญผดในสงทมใชวมตต) (พ.ธ. หนา ๓๒๒) มตรปฏรป คนเทยมมตร มตรเทยม มใชมตรแท ม ๔ พวก ไดแก

๑. คนปอกลอก มลกษณะ ๔ คอ ๑.๑ คดเอาไดฝายเดยว ๑.๒ ยอมเสยแตนอยโดยหวงจะเอาใหมาก ๑.๓ ตวเองมภย จงมาท ากจของเพอน ๑.๔ คบเพอนเพราะเหนแกประโยชนของตว

๑๕

๒. คนดแตพด มลกษณะ ๔ คอ ๒.๑ ดแตยกเรองทผานมาแลวมาปราศรย ๒.๒ ดแตอางสงทยงมด แตอางสงทยงไมมมาปราศรย ๒.๓ สงเคราะหดวยสงทไรประโยชน ๒.๔ เมอเพอนมกจอางแตเหตขดของ

๓. คนหวประจบมลกษณะ ๔ คอ ๓.๑ จะท าชวกคลอยตาม ๓.๒ จะท าดกคลอยตาม ๓.๓ ตอหนาสรรเสรญ ๓.๔ ลบหลงนนทา

๔. คนชวนฉบหายมลกษณะ ๔ ๔.๑ คอยเปนเพอนดมน าเมา ๔.๒ คอยเปนเพอนเทยวกลางคน ๔.๓ คอยเปนเพอนเทยวดการเลน ๔.๔ คอยเปนเพอนไปเลนการพนน(พ.ธ.หนา๑๕๔–๑๕๕)

มตรน าใจ ๑. เพอนมทกขพลอยทกขดวย ๒. เพอนมสขพลอยดใจ ๓. เขาตเตยนเพอน ชวยยบยง แกไขให ๔. เขาสรรเสรญเพอน ชวยพดเสรมสนบสนน (พ.ศ. หนา ๒๓๔) รป ๑. สงทตองสลายไปเพราะปจจยตาง ๆ อนขดแยง สงทเปนรปรางพรอมทงลกษณะอาการของมน สวนรางกาย จ าแนกเปน ๒๘ คอ มหาภตรป หรอธาต ๔ และอปาทายรป ๒. อารมณทรไดดวยจกษ สงทปรากฏแกตา ขอ ๑ ในอารมณ ๖ หรออายตนะภายนอก ๓. ลกษณนามใชเรยกพระภกษสามเณร เชน ภกษรปหนง (พ.ศ. หนา ๒๕๓) วฏฏะ ๓ หรอไตรวฎฎ การวนเวยน การเวยนเกด เวยนตาย การเวยนวายตายเกด ความเวยนเกด หรอวนเวยนดวยอ านาจกเลส กรรม และวบาก เชน กเลสเกดขนแลวใหท ากรรม เมอท ากรรมแลวยอมไดผลของกรรม เมอไดรบผลของกรรมแลว กเลสกเกดอกแลว ท ากรรมแลวเสวยผลกรรมหมนเวยนตอไป (พ.ธ. หนา ๒๖๖) วาสนา อาการกายวาจา ทเปนลกษณะพเศษของบคคล ซงเกดจากกเลสบางอยาง และไดสงสมอบรมมาเปนเวลานานจนเคยชนตดเปนพนประจ าตว แมจะละกเลสนนไดแลว แตกอาจจะละอาการกายวาจาทเคยชนไมได เชน ค าพดตดปาก อาการเดนทเรวหรอเดนตวมเตยม เปนตน ทานขยายความวา วาสนา ทเปนกศลกม เปนอกศลกม เปนอพยากฤต คอ เปนกลางๆ ไมดไมชวกม ทเปนกศลกบอพยากฤตนนไมตองละ แตทเปนอกศลซงควรจะละนน แบงเปน ๒ สวน คอ สวนทจะเปนเหตใหเขาถงอบายกบสวนทเปนเหตใหเกดอาการแสดงออกทางกายวาจาแปลกๆ ตางๆ สวนแรก พระอรหนตทกองคละได แตสวนหลงพระพทธเจาเทานนละได พระอรหนตอนละไมได จงมค ากลาววาพระพทธเจาเทานนละกเลสทงหมดได พรอมทงวาสนา; ในภาษาไทย ค าวาวาสนามความหมายเพยนไป กลายเปนอ านาจบญเกา หรอกศลทท าใหไดรบลาภยศ (ไมมใน พ.ศ. ฉบบทพมพเปนเลม แตคนไดจากแผนซดรอม พ.ศ. ของสมาคมศษยเกามหาจฬาฯ) วตก ความตรก ตร กายยกจตขนสอารมณ การคด ความด าร “ไทยใชวาเปนหวงกงวล” แบงออกเปนกศลวตก ๓ และอกศลวตก ๓ (พ.ศ. หนา ๒๗๓) วบต ๔ ความบกพรองแหงองคประกอบตางๆ ซงไมอ านวยแกการทกรรมดจะปรากฏผล แตกลบเปดชองใหกรรมชวแสดงผล พดสนๆ วาสวนประกอบบกพรอง เปดชองใหกรรมชววบตม ๔ คอ ๑. คตวบต วบตแหงคต หรอคตเสย คอเกดอยในภพ ภม ถน ประเทศ สภาพแวดลอมทไม เหมาะ ไมเกอกล ทางด าเนนชวต ถนทไปไมอ านวย ๒. อปธวบต วบตแหงรางกาย หรอ รปกายเสย เชน รางกายพกลพการ ออนแอ ไมสวยงาม กรยาทาทางนาเกลยด ไมชวนชมตลอดจนสขภาพทไมด เจบปวย มโรคมาก ๓. กาลวบต วบตแหงกาลหรอหรอกาลเสย คอเกดอยในยคสมยทบานเมองมภยพบตไมสงบเรยบรอย ผปกครองไมด สงคมเสอมจากศลธรรม มากดวยการเบยดเบยน ยกยองคนชว บบคนคนด ตลอดจนท าอะไรไมถกาลเวลา ไมถกจงหวะ ๔.ปโยควบต วบตแหงการประกอบ หรอกจการเสย เชน ฝกใฝในกจการหรอเรองราวทผด ท าการไมตรงตามความถนด ความสามารถ ใชความเพยรไมถกตอง ท าการครงๆ กลางๆ เปนตน (พ.ธ. หนา ๑๖๐- ๑๖๑) วปสสนาญาณ ๙ ญาณในวปสสนา ญาณทนบเขาในวปสสนา เปนความรทท าใหเกดความเหนแจง เขาใจสภาวะของสงทงหลายตามเปนจรง ไดแก ๑. อทยพพยานปสสนาณาณ คอ ญาณอนตามเหนความเกดและดบของเบญจขนธ ๒. ภงคานปสสนาญาณ คอ ญาณอนตามเหนความสลาย เมอเกดดบกค านงเดนชด ในสวนดบของสงขาร

๑๖

ทงหลาย ตองแตกสลายทงหมด ๓. ภยตปฏฐานญาณ คอ ณาณอนมองเหนสงขาร ปรากฏเปนของนากลว ๔. อาทนวานปสสนาญาณ คอ ญาณอนค านงเหนโทษของสงขารทงหลาย วาเปนโทษบกพรองเปนทกข ๕.นพพทานปสสนาญาณ คอ ญาณอนค านงเหนความหนายของสงขาร ไมเพลนเพลน ตดใจ ๖. มญจตกมยตาญาณ คอ ญาณอนค านงดวย ใครพนไปเสย คอ หนายสงขารทงหลาย ปรารถนาทจะพนไปเสย ๗.ปฏสงขานปสสนาญาณ คอ ญาณอนค านงพจารณาหาทาง เมอตองการจะพนไปเสย เพอมองหาอบายจะปลดเปลองออกไป ๘.สงขารเปกขาณาณ คอ ญาณอนเปนไปโดยความเปนกลางตอสงขาร คอ พจารณาสงขารไมยนดยนรายในสงขารทงหลาย ๙. สจจานโลมกญาณ หรอ อนโลมญาณ คอ ณาณอนเปนไปโดยอนโลกแกการหยงรอรยสจ แลวแลวมรรคญาณใหส าเรจความเปนอรยบคคลตอไป (พ.ศ. หนา ๒๗๖ – ๒๗๗) วมตต ๕ ความหลดพน ภาวะไรกเลส และไมมทกข ม ๕ ประการ คอ ๑.วกขมภนวมตต ดบโดยขมไว คอ ดบกเลส ๒. ตทงควมตต ดบกเลสดวยธรรมทเปนคปรบธรรมทตรงกนขาม ๓. สมจเฉทวมตตดบดวยตดขาด ดบกเลสเสรจสนเดดขาด ๔. ปฏปสสทธวมตต ดบดวยสงบระงบ โดยอาศย โลกตตรมรรคดบกเลส ๕. นสรณวมตต ดบดวยสงบระงบ คอ อาศยโลกตตรธรรมดบกเลสเดดขาดเสรจสน (พ.ธ. หนา ๑๙๔) โลกบาลธรรม ธรรมคมครองโลก ไดแก ปกครองควบคมใจมนษยไวใหอยในความด มใหละเมดศลธรรม และใหอยกนดวยความเรยบรอยสงบสข ไมเดอดรอนสบสนวนวาย ม ๒ อยางไดแก ๑. หร ความอายบาป ละอายใจตอการท าความชว ๒. โอตตปปะ ความกลวบาปเกรงกลวตอความชว และผลของกรรมชว (พ.ศ. หนา ๒๖๐) ฤาษ หมายถง ผแสวงธรรม ไดแก นกบวชนอกพระศาสนาซงอยในปา ชไพร ผแตงคมภรพระเวท(พ.ศ. หนา ๒๕๖) สตปฏฐาน ๔ ทตงของสต การตงสตก าหนดพจารณาสงทงหลายใหรเหนตามความเปนจรง คอ ตามสงนน ๆ มนเปนของมนเอง ม ๔ ประการ คอ

๑. กายานปสสนาสตปฏฐาน (การตงสตก าหนดพจารณากายใหรเหนตามเปนจรงวา เปนแตเพยงกาย ไมใชสตวบคคล ตวตนเราเขา) ทานจ าแนกวธปฏบตไดหลายอยาง คอ อานาปานสต ก าหนดลมหายใจ ๑ อรยาบถ ก าหนดรทนอรยาบถ ๑) สมปชญญะ สรางสมปชญญะในการกระท าความเคลอนไหวทกอยาง ๑) ปฏกลมนสการ พจารณาสวนประกอบอนไมสะอาดทงหลายทประชมเขาเปนรางกายน ๑) ธาตมนสการ พจารณาเหนรางกายของตน โดยสกวาเปนธาตแตละอยางๆ

๒. เวทนานปสสาสตปฏฐาน (การตงสตก าหนดพจารณาเวทนาใหรเหนตามเปนจรงวา เปนแตเพยงเวทนา ไมใชสตวบคคลตวตนเราเขา) คอ มสตรชดเวทนาอนเปนสขกด ทกขกด เฉยๆ กด ทงทเปนสามสและเปนนรามสตามทเปนไปอยขณะนนๆ

๓. จตตานปสสนาสตปฏฐาน (การตงสตก าหนดพจารณาจต ใหรเหนตามเปนจรงวาเปนแตเพยงจต ไมใชสตวบคคลตวตนเราเขา) คอ มสตรชดจตของตนทมราคะ ไมมราคะ มโทสะ ไมมโทสะ มโมหะ ไมมโมหะ เศราหมองหรอผองแผว ฟงซานหรอเปนสมาธ ฯลฯ อยางไรๆ ตามทเปนไปอยในขณะนนๆ

๔. ธมมานปสสนาสตปฏฐาน (การตงสตก าหนดพจารณาธรรม ใหรเหนตามเปนจรงวา เปนแตเพยงธรรม ไมใชสตวบคคลตวตนของเรา) คอ มสตรชดธรรมทงหลาย ไดแก นวรณ ๕ ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ โพชฌงค๗ อรยสจ๔ วาคออะไร เปนอยางไร มในตนหรอไม เกดขน เจรญบรบรณและดบไดอยางไร เปนตน ตามทเปนจรงของมนอยางนนๆ (พ.ธ. หนา ๑๖๕) สมณะ หมายถง ผสงบหมายถงนกบวชทวไป แตในพระพทธศาสนาทานใหความหมายจ าเพาะหมายถงผระดบบาป ไดแก พระอรยบคคล และผปฏบตเพอระงบบาป ไดแก ผปฏบตธรรมเพอเปนพระอรยบคคล (พ.ศ. หนา ๒๙๙) สมบต ๔ คอ ความเพยบพรอมสมบรณแหงองคประกอบตางๆ ซงชวยเสรมสงอ านวยโอกาสใหกรรมดปรากฏผล และไมเปดชองใหกรรมชวแสดงผล ม ๔ อยาง คอ ๑. คตสมบต สมบตแหงคต ถงพรอมดวยคต หรอคตให คอ เกดอยในภพ ภม ถน ประเทศทเจรญ เหมาะหรอเกอกล ตลอดจนในระยะสนคอ ด าเนนชวตหรอไปในถนทอ านวย

๑๗

๒. อปธสมบต สมบตแหงรางกาย ถงพรอมดวยรางกาย คอมรปรางสวย รางกายสงางาม หนาตาทาทางด นารก นานยมเลอมใส สขภาพด แขงแรง ๓. กาลสมบต สมบตแหงกาล ถงพรอมดวยกาลหรอกาลให คอ เกดอยในสมยทบานเมองมความสงบสข ผปกครองด ผคนมคณธรรมยกยองคนด ไมสงเสรมคนชว ตลอดจนในระยะเวลาสน คอ ท าอะไรถกกาลเวลา ถกจงหวะ ๔. ปโยคสมบต สมบตแหงการประกอบ ถงพรอมดวยการประกอบกจ หรอกจการให เชน ท าเรองตรงกบทเขาตองการ ท ากจตรงกบความถนดความสามารถของตน ท าการถงขนาดถกหลกครบถวน ตามเกณฑหรอเตมอตรา ไมใชท าครง ๆ กลาง ๆ หรอเหยาะแหยะ หรอไมถกเรองกน รจกจดท า รจกด าเนนการ (พ.ธ. หนา ๑๖๑ – ๑๖๒) สมาบต ภาวะสงบประณตซงพงเขาถง; สมาบตมหลายอยาง เชน ณานสมบต ผลสมาบต อนปพพวหารสมาบต (พ.ศ. หนา ๓๐๓) สต ความระลกได นกได ความไมเผลอ การคมใจไดกบกจ หรอคมจตใจไวกบสงทเกยวของ จ าการทท าและค าพดแมนานได (พ.ศ. หนา ๓๒๗) สงฆคณ ๙ คณของพระสงฆ ๑. พระสงฆสาวกของพระผมพระภาคเปนผปฏบตด ๒. เปนผปฏบตตรง ๓. เปนผปฏบตถกทาง ๔. เปนผปฏบตสมควร ๕. เปนผควรแกการค านบ คอ ควรกบของทเขาน ามาถวาย ๖. เปนผควรแกการตอนรบ ๗. เปนผควรแกทกษณา ควรแกของท าบญ ๘. เปนผควรแกการกระท าอญชล ควรแกการกราบไหว ๙. เปนนาบญอนยอดเยยมของโลก เปนแหลงปลกฝงและเผยแพรความดทยอดเยยมของโลก(พ.ธ. หนา ๒๖๕-๒๖๖) สงเวชนยสถาน สถานทตงแหงความสงเวช ททใหเกดความสงเวช ม ๔ คอ ๑. ทพระพทธเจาประสต คอ อทยานลมพน ปจจบนเรยกลมพนหรอรมมนเด (Lumbini หรอ Rummindei) ๒. ทพระพทธเจาตรสร คอ ควงโพธ ทต าบลพทธคยา (Buddha Gaya หรอ Bodh – Gaya) ๓. ทพระพทธเจาแสดงปฐมเทศนา คอปาอสปตนมฤคทายวน แขวงเมองพาราณส ปจจบนเรยกสารนาถ ๔. ทพระพทธเจาปรนพพาน คอทสาลวโนทยาน เมองกสนารา หรอกสนคร บดนเรยกกาเซย (Kasia หรอ Kusinagara) (พ.ศ. หนา ๓๑๗) สนโดษ ความยนด ความพอใจ ยนดดวยปจจย ๔ คอ ผานงหม อาหารทนอนทนง และยาตามมตามได ยนดของของตน การมความสข ความพอใจดวยเครองเลยงชพทหามาไดดวยเพยรพยายามอนชอบธรรมของตน ไมโลภ ไมรษยาใคร (พ.ศ. หนา ๓๒๔) สนโดษ ๓ ๑. ยถาลาภสนโดษ ยนดตามทได คอ ไดสงใดมาดวยความเพยรของตน กพอใจดวยสงนน ไมไดเดอดรอนเพราะของทไมได ไมเพงเลงอยากไดของคนอนไมรษยาเขา ๒. ยถาพลสนโดษ คอ ยนดตามก าลง คอ พอใจเพยงแคพอแกก าลงรางกาย สขภาพ และขอบเขตการใชสอยของตน ของทเกนก าลงกไมหวงแหนเสยดายไมเกบไวใหเสยเปลา หรอฝนใชใหเปนโทษแกตน ๓. ยถาสารปปสนโดษ ยนดตามสมควร คอ พอใจตามทสมควร คอ พอใจตามทสมควรแกภาวะฐานะแนวทางชวต และจดหมายแหงการบ าเพญกจของตน เชน ภกษพอใจแตองอนเหมาะกบสมณภาวะ หรอไดของใชทไมเหมาะสมกบตนแตจะมประโยชนแกผอนกน าไปมอบใหแกเขา เปนตน (พ.ศ. หนา ๓๒๔) สทธรรม ๓ ธรรมอนด ธรรมทแท ธรรมของสตบรษ หลกหรอแกนศาสนา ม ๓ ประการ ไดแก

๑. ปรยตสทธรรม (สทธรรมคอค าสงสอนอนจะตองเลาเรยน ไดแก พทธพจน) ๒. ปฏบตสทธรรม (สทธรรมคอสงพงปฏบต ไดแก ไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา) ๓. ปฏเวธสทธรรม (สทธรรมคอผลอนจะพงเขาถง หรอบรรลดวยการปฏบต ไดแก มรรค ผล และนพพาน

(พ.ธ. หนา ๑๒๕) สปปรสธรรม ๗ ธรรมของสตบรษ ธรรมทท าใหเปนสตบรษ คณสมบตของคนด ธรรมของผด ๑. ธมมญญตา คอ ความรจกเหต คอ รหลกความจรง ๒. อตถญญตา คอ ความรจกผล คอรความมงหมาย ๓. อตตญญตา คอ

๑๘

ความรจกตน คอ รวาเรานนวาโดยฐานะ ภาวะ เพศ ก าลงความร ความสามารถ ความถนด และคณธรรม เปนตน ๔. มตตญญตา คอ ความรจกประมาณ คอ ความพอด ๕. กาลญญตา คอ ความรจกกาล คอ รจกกาลเวลาอนเหมาะสม ๖. ปรสญญตา คอ ความรจกบรษทคอรจกชมชนและรจกทประชม ๗. ปคคลญญตา หรอ ปคคลปโรปรญญตา คอ ความรจกบคคล คอความแตกตางแหงบคคล (พ.ธ. หนา ๒๔๔) สมปชญญะ ความรตวทวพรอม ความรตระหนก ความรชดเขาใจชด ซงสงนกได มกมาคกบสต (พ.ศ. หนา ๒๔๔) สาราณยธรรม ๖ ธรรมเปนทตงแหงความใหระลกถง ธรรมเปนเหตใหระลกถงกน หลกการอยรวมกน เรยกอกอยางวา “สาราณยธรรม” ๑. เมตตากายกรรม มเมตตากายกรรมทงตอหนาและลบหลง ๒. เมตตาวจกรรม มเมตตาวจกรรมทงตอหนาและลบหลง ๓. เมตตา มโนกรรม มเมตตามโนกรรมทงตอหนาและลบหลง ๔. สาธารณโภค แบงปนสงของทไดมาไมหวง แหน ใชผเดยว ๕. สลสามญญตา มความประพฤตรวมกนในขอทเปนหลกการส าคญทจะน าไปสความหลดพนสนทกขหรอขจดปญหา ๖.ทฏฐสามญญตา มความเหนชอบดงาม เชนเดยวกบหมคณะ (พ.ธ. หนา ๒๓๓-๒๓๕) สข ๒ ความสบาย ความส าราญ ม ๒ อยาง ไดแก ๑. กายกสข สขทางกาย ๒. เจตสกสข สขทางใจ อกหมวดหนงม ๒ คอ ๑. สามสสข สของอามส คอ อาศยกามคณ ๒. นรามสสข สขไมองอามส คอ องเนกขมมะ (พ.ศ. หนา ๓๔๓) ศรทธา ความเชอ ความเชอถอ ความเชอมนในสงทดงาม (พ.ศ. หนา ๒๙๐) ศรทธา ๔ ความเชอทประกอบดวยเหตผล ๔ ประการคอ ๑. กมมสทธา (เชอกรรม เชอวากรรมมอยจรง คอ เชอวาเมอท าอะไรโดยมเจตนา คอ จงใจท าทงทร ยอมเปนกรรม คอ เปนความชว ความด มขนในตน เปนเหตปจจยกอใหเกดผลดผลรายสบเนองตอไป การกระท าไมวางเปลา และเชอวาผลทตองการจะส าเรจไดดวยการกระท า มใชดวยออนวอนหรอนอนคอยโชค เปนตน ๒. วปากสทธา (เชอวบาก เชอผลของกรรม เชอวาผลของกรรมมจรง คอ เชอวากรรมทส าเรจตองมผล และผลตอง มเหต ผลดเกดจากกรรมด และผลชวเกดจากกรรมชว ๓. กมมสสกตาสทธา (ความเชอทสตวมกรรมเปนของตน เชอวาแตละคนเปนเจาของจะตองรบผดชอบเสวยวบากเปนไปตามกรรมของตน ๔. ตถาคตโพธสทธา (เชอความตรสรของพระพทธเจา มนใจในองคพระตถาคตวาทรงเปนพระสมมาสมพทธะ ทรงพระคณทง ๙ ประการ ตรสธรรม บญญตวนยไวดวยด ทรงเปนผน าทางทแสดงใหเหนวามนษย คอเราทกคนน หากฝกตนดวยดกสามารถเขาถงภมธรรมสงสด บรสทธหลดพนไดดงทพระองคไดทรงบ าเพญไว (พ.ธ. หนา ๑๖๔) สงเคราะห การชวยเหลอ การเออเฟอเกอกล (พ.ศ. หนา ๒๒๘) สงคหวตถ ๔ เรองสงเคราะหกน คณธรรมเปนเครองยดเหนยวใจของผอนไวได หลกการสงเคราะห คอ ชวยเหลอกนยดเหนยวใจกนไว และเปนเครองเกาะกมประสานโลก ไดแก สงคมแหงหมสตวไว ดจสลกเกาะยดรถทก าลงแลนไปใหคงเปนรถ และวงแลนไปไดม ๔ อยางคอ ๑. ทาน การแบงปนเออเฟอเผอแผกน ๒. ปยวาจา พดจานารก นานยมนบถอ ๓. อตถจรยา บ าเพญประโยชน ๔.สมานตตนา ความมตนเสมอ คอ ท าตวใหเขากนได เชน ไมถอตว รวมสข รวมทกขกน เปนตน (พ.ศ. หนา ๓๑๐) สมมตตะ ความเปนถก ภาวะทถก ม ๑๐ อยาง ๘ ขอตน ตรงกบองคมรรคทง ๘ ขอ เพม ๒ ขอทาย คอ ๙.สมมาญาณ รชอบไดแกผลญาณ และปจจเวกขณญาณ ๑๐. สมมาวมตต พนชอบไดแก อรหตตผลวมตต; เรยกอกอยาง อเสขธรรม ๑๐ (พ.ศ. หนา ๓๒๙) สจรต ๓ ความประพฤตด ประพฤตชอบตามคลองธรรม ม ๓ คอ ๑. กายสจรต ประพฤตชอบทางกาย ๒.วจสจรต ประพฤตชอบทางวาจา ๓. มโนสจรต ประพฤตชอบทางใจ (พ.ศ. หนา ๓๔๕) หร ความละอายตอการท าชว (พ.ศ. หนา ๓๕๕)

๑๙

อกศลกรรมบถ ๑๐ ทางแหงอกศลกรรม ทางความชว กรรมชวอนเปนทางน าไปสความเสอม ความทกข หรอทคต ๑. ปาณาตบาต การท าชวตใหตกลวง ๒. อทนนาทาน การถอเอาของทเขามไดให โดยอาการขโมย ลกทรพย ๓. กาเมสมจฉาจาร ความประพฤตผดทางกาม ๔. มสาวาท การพดเทจ ๕. ปสณวาจา วาจาสอเสยด ๖. ผรสวาจา วาจาหยาบ ๗. สมผปปลาปะ พดเพอเจอ ๘. อภชฌา เพงเลงอยากไดของเขา ๙. พยาบาท คดรายผอน ๑๐. มจฉาทฏฐ เหนผดจากคลองธรรม (พ.ธ. หนา ๒๗๙, ๓๐๙) อกศลมล ๓ รากเหงาของอกศล ตนตอของความชว ม ๓ คอ ๑. โลภะ (ความอยากได) ๒. โทสะ (ความคดประทษราย) ๓. โมหะ (ความหลง) ๘ (พ.ธ. หนา ๘๙) อคต ๔ ฐานะอนไมพงถง ทางความประพฤตทผด ความไมเทยงธรรม ความล าเอยง ม ๔ อยางคอ ๑. ฉนทาคต (ล าเอยงเพราะชอบ) ๒. โทสาคต (ล าเอยงเพราะชง) ๓. โมหาคต (ล าเอยงเพราะหลง พลาดผดเพราะเขลา) ๔. ภยาคต (ล าเอยงเพราะกลว) (พ.ธ. หนา ๑๗๔) อนตตา ไมใชอตตา ไมใชตวตน (พ.ศ. หนา ๓๖๖) อบายมข ชองทางของความเสอม เหตเครองฉบหาย เหตยอยยบแหงโภคทรพย ทางแหงความพนาศ (พ.ศ. หนา ๓๗๗) อบายมข ๔ ๑. อตถธตตะ (เปนนกเลงหญง นกเทยวผหญง) ๒. สราธตตะ (เปนนกเลงสรา นกดม) ๓. อกขธตตะ (เปนนกการพนน) ๔. ปาปมตตะ (คบคนชว) (พ.ศ. หนา ๓๗๗) อบายมข ๖ ๑. ตดสราและของมนเมา ๑.๑ ทรพยหมดไป ๆ เหนชด ๆ ๑.๒ กอการทะเลาะววาท ๑.๓ เปนบอเกดแหงโรค ๑.๔ เสยเกยรต เสยชอเสยง ๑.๕ ท าใหไมรอาย ๑.๖ ทอนก าลงปญญา ๒. ชอบเทยวกลางคน มโทษ ๖ อยางคอ ๒.๑ ชอวาไมรกษาตน ๒.๒ ชอวาไมรกษาลกเมย ๒.๓ ชอวาไมรกษาทรพยสมบต ๒.๔ เปนทระแวงสงสย ๒.๕ เปนเปาใหเขาใสความหรอขาวลอ ๒.๖ เปนทมาของเรองเดอดรอนเปนอนมาก ๓. ชอบเทยวดการละเลน มโทษ โดยการงานเสอมเสยเพราะมใจกงวลคอยคดจอง กบเสยเวลาเมอไปดสงนนๆ ทง ๖ กรณ คอ ๓.๑ ร าทไหนไปทนน ๓.๒ – ๓.๓ ขบรอง ดนตร เสภา เพลงเถดเทงทไหนไปทนน ๔. ตดการพนน มโทษ ๖ คอ ๔.๑ เมอชนะยอมกอเวร ๔.๒ เมอแพกเสยดายทรพยทเสยไป ๔.๓ ทรพยหมดไปๆ เหนชดๆ ๔.๔ เขาทประชมเขาไมเชอถอถอยค า ๔.๕ เปนทหมนประมาทของเพอนฝง ๔.๖ ไมเปนทพงประสงคของผทจะหาคครองใหลกของเขา เพราะเหนวาจะเลยงลกเมยไมได ๕. คบคนชวมโทษโดยน าใหกลายเปนคนชวอยางทตนคบทง ๖ ประเภท คอ ไดเพอนทจะน าใหกลายเปน ๕.๑ นกการพนน ๕.๒ นกเลงหญง ๕.๓ นกเลงเหลา ๕.๔ นกลวงของปลอม ๕.๕ นกหลอกลวง ๕.๖ นกเลงหวไม ๖. เกยจครานการงาน มโทษโดยท าใหยกเหตตาง ๆ เปนขออางผดเพยน ไมท าการงานโภคะใหมกไมเกด โภคะทมอยกหมดสนไป คอ ใหอางไปทง ๖ กรณวา ๖.๑ – ๖.๖ หนาวนก รอนนก เยนไปแลว ยงเชานก หวนก อมนก แลวไมท าการงาน (พ.ธ. หนา ๑๗๖ – ๑๗๘) อปรหานยธรรม ๗ ธรรมอนไมเปนทตงแหงความเสอม เปนไปเพอความเจรญฝายเดยวม ๗ ประการ ไดแก ๑. หมนประชมกนเนองนตย ๒.พรอมเพรยงกนประชม พรอมเพรยงกนเลกประชม พรอมเพรยงกนท ากจกรรมทพงท า ๓. ไมบญญตสงทมไดบญญตไว(อนขดตอหลกการเดม) ๔.ทานเหลาใดเปนผใหญ ควรเคารพนบถอทานเหลานน ๕. บรรดากลสตร กลกมารทงหลาย ใหอยดโดยมถกขมเหง หรอฉดครา ขนใจ ๖. เคารพสกการบชา เจดยหรออนสาวรยประจ าชาต ๗. จดใหความอารกขา คมครอง ปองกนอนชอบธรรมแกพระอรหนตทงหลาย (รวมถงพระภกษ ผปฏบตด ปฏบตชอบดวย) (พ.ธ. หนา ๒๔๖ – ๒๔๗) อธปไตย ๓ ความเปนใหญ ม ๓ อยาง คอ ๑. อตตาธปไตย ความมตนเปนใหญ ถอตนเปนใหญ กระท าการดวยปรารภตนเปนประมาณ ๒. โลกาธปไตย ความมโลกเปนใหญ ถอโลกเปนใหญ กระท าการดวยปรารภนยมของโลกเปนประมาณ ๓. ธมมาธปไตย ความมธรรมเปนใหญ ถอธรรมเปนใหญ, กระท าการดวยปรารภความถกตอง เปนจรง สมควรตามธรรมเปนประมาณ (พ.ธ. หนา ๑๒๗-๑๒๘)

๒๐

อรยสจ ๔ ความจรงอนประเสรฐ ความจรงของพระอรยะ ความจรงทท าใหผเขาถงกลายเปนอรยะม ๔ คอ ๑. ทกข (ความทกข สภาพททนไดยาก สภาวะทบบคน ขดแยง บกพรอง ขาดแกนสารและความเทยงแท ไมใหความพงพอใจแทจรง ไดแก ชาต ชรา มรณะ การประจวบกบสงอนไมเปนทรก การพลดพรากจากสงทรก ความปรารถนาไมสมหวง โดยยอวา อปาทานขนธ ๕ เปนทกข

๒. ทกขสมทย (เหตเกดแหงทกข สาเหตใหทกขเกด ไดแก ตณหา ๓ คอ กามตณหา ภวตณหา และ วภวตณหา) ก าจดอวชชา ส ารอกตณหา สนแลว ไมถกยอม ไมตดขด หลดพน สงบ ปลอดโปรง เปนอสระ คอ นพพาน)

๓. ทกขนโรธ (ความดบทกข ไดแก ภาวะทตณหาดบสนไป ภาวะทเขาถงเมอก าจดอวชชา ส ารอกตณหาสนแลว ไมถกยอม ไมตดของ หลดพน สงบ เปนอสระ คอ นพพาน)

๔. ทกขนโรธคามนปฏปทา (ปฏปทาทน าไปสความดบแหงทกข ขอปฏบตใหถงความดบทกข ไดแก อรยอฏฐงคกมรรค หรอเรยกอกอยางหนงวา มชฌมปฏปทา แปลวา ทางสายกลาง มรรคมองค ๘ น สรปลงในไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา) (พ.ธ. หนา ๑๘๑) อรยอฏฐคกมรรค ทางสายกลาง มรรคมองค ๘ (ศล สมาธ ปญญา) (พ.ธ. หนา ๑๖๕) อญญาณเบกขา เปนอเบกขาฝายวบต หมายถง ความไมรเรอง เฉยไมรเรอง เฉยโง เฉยเมย (พ.ธ. หนา ๑๒๖) อตตา ตวตน อาตมน ปถชนยอมยดมนมองเหนขนธ ๕ อยางใดอยางหนง หรอทงหมดเปนอตตา หรอยดถอวามอตตา เนองดวยขนธ (พ.ศ. หนา ๓๙๘) อตถะ เรองราว ความหมาย ความมงหมาย ประโยชน ม ๒ ระดบ คอ ๑. ทฏฐธมมกตถะ ประโยชนในชวตนหรอประโยชนในปจจบน เปนทมงหมายกนในโลกน ไดแก ลาภ ยศ สข สรรเสรญ รวมถงการแสวงหาสงเหลานมาโดยทางทชอบธรรม ๒. สมปรายกตถะ ประโยชนเบองหนา หรอประโยชนทล าลกกวาทจะมองเหนกนเฉพาะหนา เปนจดหมายขนสงขนไป เปนหลกประกนชวตเมอละจากโลกนไป ๓. ปรมตถะ ประโยชนสงสด หรอประโยชนทเปนสาระแทจรงของชวตเปนจดหมายสงสดหรอทหมายขนสดทาย คอ พระนพพาน อกประการหนง หมายถง ๑. อตตตถะ ประโยชนตน ๒. ปรตถะ ประโยชนผอน ๓. อภยตถะ ประโยชนทงสองฝาย (พ.ธ. หนา ๑๓๑ – ๑๓๒) อายตนะ ทตอ เครองตดตอ แดนตอความร เครองร และสงทถกร เชน ตาเปนเครองร รปเปน สงทร หเปนเครองร เสยงเปนสงทร เปนตน จดเปน ๒ ประเภท ไดแก ๑. อาตนะภายใน ๖ อายตนะภายนอก ๖ ๒. อายตนะภายนอก หมายถง เครองตอภายนอก สงทถกร ม ๖ คอ ๒.๑ รป คอ รป ๒.๒ สททะ คอ เสยง ๒.๓ คนธะ คอ กลน ๒.๔ รส คอ รส ๒.๕ โผฏฐพพะ คอ สงตองกาย ๒.๖ ธมมะ หมายถง ธรรมารมย คอ อารมณทเกดกบใจ หรอสงทใจร อารมณ ๖ กเรยก (พ.ศ. หนา ๔๑๑) อายตนะภายใน เครองตอภายใน เครองรบร ม ๖ คอ ๑. จกข คอ ตา ๒. โสตะ คอ ห ๓. ฆานะ คอ จมก ๔. ชวหา คอ ลน ๕. กาย คอ กาย ๖. มโน คอ อนทรย ๖ กเรยก (พ.ศ.หนา ๔๑๑) อรยวฑฒ ๕ ความเจรญอยางประเสรฐ หลกความเจรญของอารยชน ม ๕ คอ ๑. ศรทธา ความเชอ ความมนใจในพระรตนตรย ในหลกแหงความจรง ความดอนมเหตผล ๒.ศลความประพฤตด มวนย เลยงชพสจรต ๓. สตะ การเลาเรยน สดบฟง ศกษาหาความร ๔. จาคะ การเผอแผเสยสละ เออเฟอ มน าใจชวยเหลอ ใจกวาง พรอมทจะรบฟงและรวมมอ ไมคบแคบ เอาแตตว ๕. ปญญา ความรอบร รคด รพจารณา เขาใจเหตผล รจกโลกและชวตตามความเปนจรง (พ.ธ. หนา ๒๑๓) อทธบาท ๔ คณเครองใหถงความส าเรจคณธรรมทน าไปสความส าเรจแหงผลทมงหมายม ๔ ประการ คอ

๑. ฉนทะ ความพอใจ คอความตองการทจะท าใฝใจรกจะท าสงนนอยเสมอแลวปรารถนาจะท า ใหไดผลดยงๆ ขนไป

๒๑

๒. วรยะ ความเพยร คอ ขยนหมนประกอบสงนนดวยความพยายาม เขมแขง อดทน เอาธระไมทอถอย ๓. จตตะ ความคด คอ ตงจตรบรในสงทท าและท าสงนนดวยความคด เอาจตฝกใฝไมปลอยใจใหฟงซาน

เลอนลอย ๔. วมงสา ความไตรตรอง หรอทดลอง คอ หมนใชปญญาพจารณา ใครครวญ ตรวจตราหาเหตผล และ

ตรวจสอบขอยงหยอนในสงทท านน มการวางแผน วดผลคดคนวธแกไขปรบปรง ตวอยางเชน ผท างานทว ๆ ไปอาจจ าสนๆ วา รกงาน สงาน ใสใจงาน และท างานดวยปญญา เปนตน (พ.ธ. หนา ๑๘๖-๑๘๗) อบาสกธรรม ๗ ธรรมทเปนไปเพอความเจรญของอบาสก ๑. ไมขาดการเยยมเยอนพบปะพระภกษ ๒. ไมละเลยการฟงธรรม ๓. ศกษาในอธศล ๔. มความเลอมใสอยางมากในพระภกษทกระดบ ๕. ไมฟงธรรมดวยตงใจจะคอยเพงโทษตเตยน ๖. ไมแสวงหาบญนอกหลกค าสอนในพระพทธศาสนา ๗. กระท าการสนบสนน คอ ขวนขวายในการอปถมภบ ารงพระพทธศาสนา (พ.ธ. หนา ๒๑๙ – ๒๒๐) อบาสกธรรม ๕ สมบตของอบาสก ๕ คอ ๑. มศรทธรา ๒. มศลบรสทธ ๓. ไมถอมงคลตนขาว เชอกรรม ไมเชอมงคลคอมงหวงผลจากการกระท า และการงานมใชจากโชคลาภ และสงทตนกนวาขลงศกดสทธ ๔. ไมแสวงหาเขตบญนอกหลกพระพทธศาสนา ๕. ขวนขวายในการอปถมภบ ารงพระพทธศาสนา (พ.ศ. หนา ๓๐๐) อบาสกธรรม ๗ ผใกลชดพระศาสนาอยางแทจรง ควรตงตนอยในธรรมทเปนไปเพอความเจรญของอบาสก ม ๗ ประการ ไดแก ๑. ไมขาดการเยยมเยอนพบปะพระภกษ ๒. ไมละเลยการฟงธรรม ๓. ศกษาในอธศล คอ ฝกอบรมตนใหกาวหนาในการปฏบตรกษาศลขนสงขนไป ๔. พรงพรอมดวยความเลอมใส ในพระภกษทงหลายทงทเปนเถระ นวกะ และปนกลาง ๕. ฟงธรรมโดยความตงใจ มใช มาจบผด ๖. ไมแสวงหาทกขไณยภายนอก หลกค าสอนน คอ ไมแสวงหาเขตบญนอกหลกพระพทธศาสนา ๗. กระท าความสนบสนนในพระพทธศาสนาน คอ เอาใจใสท านบ ารงและชวยกจกรรม (ธรรมนญชวต, หนา ๗๐ – ๗๐) อเบกขา ม ๒ ความหมายคอ ๑. ความวางใจเปนกลาง ไมเอนเอยงดวยชอบหรอชง ความวางใจเฉยได ไมยนดยนราย เมอใชปญญาพจารณาเหนผลอนเกดขนโดยสมควรแกเหตและรวาพงปฏบตตอไปตามธรรม หรอตามควรแกเหตนน ๒. ความรสกเฉยๆ ไมสข ไมทกข เรยกเตมวาอเบกขาเวทนา (อทกขมสข) (พ.ศ. หนา ๔๒๖ – ๔๒๗) อปาทาน ๔ ความยดมน ความถอมนดวยอ านาจกเลส ความยดตดอนเนองมาแตตณหา ผกพนเอาตวตนเปนทตง ๑. กามปาทาน ความยดมนในกาม คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะทนาใคร นาพอใจ ๒. ทฏฐปาทาน ความยดมนในทฏฐหรอทฤษฎ คอ ความเหน ลทธ หรอหลกค าสอนตางๆ๓. สลพพตปาทาน ความยดมนในศลและพรต คอ หลกความประพฤต ขอปฏบต แบบแผน ระเบยบวธ ขนบธรรมเนยมประเพณ ลทธพธตางๆ กน ไปอยางงมงายหรอโดยนยมวาขลง วาศกดสทธ มไดเปนไปดวยความร ความเขาใจตามหลกความสมพนธแหงเหตและผล ๔. อตตาวาทปาทาน ความยดมนในวาทะวาตวตน คอ ความถอหรอส าคญ หมายอยในภายในวามตวตน ทจะได จะมจะเปน จะสญสลาย ถกบบคน ท าลายหรอเปนเจาของ เปนนายบงคบบญชาสงตางๆ ไดไมมองเหนสภาวะของสงทงปวง อนรวมทงตวตนวาเปนแตเพยงสงทประชมประกอบกนเขา เปนไปตามเหตปจจยทงหลายทมาสมพนธกนลวนๆ (พ.ธ. หนา ๑๘๗) อปนสย ๔ ธรรมทพงพง หรอธรรมชวยอดหนน ๑. สงขาเยก ปฏเสวต พจารณาแลวจงใชสอยปจจย ๔ คอ จวร บณฑบาต เสนาสนะ คลานเภสช เปนตน ทจ าเปนจะตองเกยวของและมประโยชน ๒. สงขาเยก อธวาเสต พจารณาแลวอดกลนไดแก อนฏฐารมณ ตาง ๆ มหนาวรอน และทกขเวทนา เปนตน ๓. สงขาเยก ปรวชเชต พจารณาสงทเปนโทษ กออนตรายแกรางกาย และจตใจแลวหลกเวน ๔. สงขาเยก ปฏวโนเทต พจารณาสงทเปนโทษ กออนตรายเกดขนแลว เชน อกศลวตก มกามวตก พยาบาทวตก และวหงสาวตก และความชวรายทงหลายแลวพจารณาแกไข บ าบดหรอขจดใหสนไป (พ.ธ. หนา ๑๗๙) โอตตปปะ ความเกรงกลวตอความชว (พ.ศ. หนา ๔๓๙)

๒๒

โอวาท ค ากลาวสอน ค าแนะน า ค าตกเตอน โอวาทของพระพทธเจา ๓ คอ ๑. เวนจากทจรต คอ ประพฤตชวดวยกาย วาจา ใจ (ไมท าชวทงปวง) ๒.ประกอบสจรต คอ ประพฤตชอบดวยกาย วาจา ใจ (ท าแตความด) ๓. ท าใจของตนใหหมดจดจากเครองเศราหมอง โลภ โกรธ หลง เปนตน (ท าจตของตนใหสะอาดบรสทธ ) (พ.ศ. หนา ๔๔๐) สงคมศาสตร การศกษาความสมพนธของมนษย โดยใชกระบวนการวทยาศาสตร สงคมศกษา การเรยนรเพอพฒนาตนใหอยรวมในสงคมไดอยางมคณภาพ คณธรรม(virtue) และจรยธรรรม(moral or morality or ethics) คณธรรม หมายถง สภาพคณงามความด จรยธรรมมความหมายเชนเดยวกบศลธรรม หมายถง ธรรมทเปนขอประพฤตกรรมปฏบตความประพฤตหรอหนาททชอบ ทควรปฏบตในการครองชวต ดงนนคณธรรมจรยธรรม จงหมายถง สภาพคณงามความดทประพฤตปฏบตหรอหนาททควรปฏบตในการครองชวต หรอคณธรรมตามกรอบจรยธรรม สวนศลธรรมและจรยธรรม มความหมายใกลเคยงกน คณธรรมจะมความหมายทเนนสภาพ ลกษณะ หรอคณสมบตทแสดงออกถงความดงาม สวนจรยธรรม มความหมายเนนท ความประพฤตหรอการปฏบตทดงาม เปนทยอมรบของสงคม นกวชาการมกใชค าทงสองค านในความหมายนยเดยวกนและมกใชค าสองค าดงกลาวควบคกนไป เปนค าวา คณธรรมจรยธรรม ซงรวมความหมายของคณธรรมและจรยธรรม นนคอมความหมายเนนทงสภาพ ลกษณะหรอคณสมบต และความประพฤตอนดงาม เปนทยอมรบของสงคม (โครงการเรงสรางคณลกษณะทดของเดกและเยาวชนไทย ศนยคณธรรม หนา ๑๑ -๑๒) การเมอง ความรเกยวกบความสมพนธระหวางอ านาจในการจดระเบยบสงคมเพอประโยชนและความสงบสขของสงคม มความสมพนธตอกนโดยรวมทงหมดในสวนหนงของชวตในพนทหนงทเกยวของกบอ านาจ อ านาจชอบธรรม หรออทธพล และมความสามารถในการด าเนนการได ขอมล สงทไดรบรและยงไมมการจดประมวลใหเปนระบบ เมอจดระบบแลวเรยกวา สารสนเทศ คานยม การก าหนดคณคาและพฒนาจนเปนบคลกภาพประจ าตว คณคา ลกษณะทพงประสงค เชน ความด ความงาม ความดเปนคณคาของจรยธรรม ความงามเปนคณคาทางสนทรยศาสตร สงทตอบสนองความตองการไดเปนสงทมคณคา คณคาเปนสงเปลยนแปลงได คณคาเปลยนไปไดตามเวลา และคณคามกเปลยนแปลงไปตามววฒนาการของความเจรญ บทบาท การกระท าทสงคมคาดหวงตามสถานภาพทบคคลครองอย หนาท เปนความรบผดชอบทางศลธรรมของปจเจกชนซงสงคมยอมรบ สถานภาพ ต าแหนงทแตละคนครองอยในสถานทหนง ในชวงเวลาหนง บรรทดฐาน ขอตกลงของสงคมทก าหนดใหสมาชกประพฤต ปฏบต บางทเรยกปทสถาน สามารถใชบรรทดฐานของสงคม (social norms) เปนมาตรฐานความประพฤตในทางจรยธรรมได ซงแยกออกเปน

ก. วถประชา (folkways) ไ ดแก แบบแผนพฤตกรรมในชวตประจ าว น ท สงคมยอมรบ และ ไดประพฤตปฏบตสบตอกนมา มกเกยวของกบเรองการด าเนนชวต และในสวนทเกยวของกบจรยธรรมจะไมมกฎเกณฑเครงครดแนนอนตายตว

ข. กฎศลธรรมหรอจารต (mores) เปนมาตรฐานความประพฤตของสงคมทมการก าหนดเกยวกบจรยธรรมทเขมขน ในกรณมผฝาฝนอาจมการลงโทษ แมวาในบางครงจะไมมการเขยนไวเปนลายลกษณอกษรกตาม เชน การลวนลามสตรในชนบท ตองลงโทษดวยการเสยผ

ค. กฎหมาย (law) เปนมาตรฐานความประพฤตทรฐก าหนดใหสมาชกของรฐพงปฏบตหรอละเวนการปฏบต และก าหนดวธการปฏบตการลงโทษส าหรบผฝาฝน สทธ ขอเรยกรองของปจเจกชนซงสงคมยอมรบ

๒๓

สทธทางศลธรรม เปนขอเรยกรองทางศลธรรมของปจเจกชนซงสงคมยอมรบ ประเพณ เปนความประพฤตของคนหมหนง อยในทแหงหนง ถอเปนแบบแผนกนมาอยางเดยวกนและ สบกนมานาน ประเพณ คอ กจกรรมทมรปแบบของชมชนหรอสงคมหนงทจดขนมาดวยจดประสงคใด จดประสงคหนง และก าหนดการจดกจกรรมในชวงเวลาแนนอนสม าเสมอ กจกรรทเปนประเพณอาจมองไดอกประการหนงวาเปนแบบแผนการปฏบตของกลมเฉพาะหรอทางศาสนา ปฏญญาสากลวาดวยสทธมนษยชน (Universal Declaration of Human Rights sinv UDHR) คอการประกาศเจตนารมณ ในการรวมมอระหวางประเทศทมความส าคญในการวางกรอบเบองตนเกยวกบสทธมนษยชนและเปนเอกสารหลกดานสทธมนษยชนฉบบแรก ซงทประชมสมชชาใหญแหงสหประชาชาต ใหการรบรองตามขอมตท ๒๑๗ A (III) เมอวนท ๑๐ ธนวาคม ๒๔๙๑ โดยประเทศไทยออกเสยงสนนสนน วฒนธรรม และภมปญญาไทย เปนการศกษา วเคราะหเกยวกบวฒนธรรมและภมปญญาในเรองเกยวกบความเปนมา ปจจยพนฐานและผลกระทบจากภายนอกทมอทธพลตอการสรางสรรควฒนธรรมไทย วฒนธรรมทองถน ภมปญญาไทย รวมทงวฒนธรรมและภมปญญาของมนษยชาตโลก ความส าคญ และผลกระทบทมอทธพลตอการด าเนนชวตของคนไทยและมนษยชาต ตงแตอดตถงปจจบน สมมาชพ การประกอบอาชพสจรตและเหมาะสมในสงคม ประสทธภาพ ความสามารถในการท างานจนส าเรจ หรอผลการกระท าทไดผลออกมาดกวาเดม รวมทง การใชทรพยากรตางๆ อยางคมคา โดยไมใหเกดความสญเปลาหรอความสญเสย ทรพยาการตางๆ พจารณาไดจากเวลา แรงงาน วตถดบ เครองจกร ปรมาณและคณภาพ ฯลฯ ประสทธผล ระดบความส าเรจของวตถประสงค หรอ ผลส าเรจของงาน สนคา หมายความวาสงของทสามารถซอขาย แลกเปลยน หรอโอนกนได ไมวาจะเกดโดยธรรมชาตหรอเปนผลตผลทางการเกษตร รวมตลอดถงผลตภณฑทางหตถกรรมและอตสาหกรรม ภมปญญา สวนหนงของประเพณ หรอเปนกจกรรมเฉพาะตวก ได เชน พธถวาย สงฆทาน พธบวชนาค พธบวชลกแกว พธขอฝน พธไหวคร พธแตงงาน มนษยชาต การเกดเปนมนษยมาจาก มนษย = ผมจตใจสง กบชาต = เกด โดยปกตหมายถง มนษยทว ๆ ไป มรรยาท พฤตกรรมทสงคมก าหนดวาควรประพฤตเปนวฒนธรรม วดจากความเหมาะสมและไมเหมาะสม ระบบ การน าสวนตางๆ มาปรบเรยงตอใหท างานประสานตอเนองกนจนดเปนสงเดยวกน กระบวนการ กรรมวธหรอล าดบการกระท าซงด าเนนการตอเนองกนไปจนส าเรจลง ณ ระดบหนง วเคราะห การแยกแยะใหเหนคณลกษณะของแตละองคประกอบ เศรษฐกจ ความรเกยวกบการกน การอยของมนษยในสงคม วาดวยทรพยากรทมจ ากดการผลต การกระจายผลผลต และการบรโภค สหกรณ แปลวาการท างานรวมกน การท างานรวมกนนลกซงมาก เพราะวาตองรวมมอกนในทกดาน ทงในดานงานทท าดวยรางกาย ทงในดานงานทท าดวยสมอง และงานการทท าดวยใจ ทกอยางนขาดไมไดตองพรอม (พระราชด ารสพระราชทานแกผน าสหกรณการเกษตร สหกรณนคมและสหกรณประมงทวประเทศ ณ ศาลาดสตดาลย ๑๑ พฤษภาคม ๒๕๒๖) ทรพยสนทางปญญา หมายถง ผลงานอนเกดจากการประดษฐคดคน หรอสรางสรรคของมนษย ซงเนนทผลผลตของสตปญญาและความช านาญ โดยไมค านงถงชนด ของการสรางสรรคหรอวธในการแสดงออก ทรพยสนทางปญญา อาจเปนสงทจบตองได เชนสนคา ตาง ๆ หรอ เปนสงทจบตองไมได เชน บรการ แนวความคด กรรมวธและทฤษฎตาง ๆ เปนตน ทรพยสนทางปญญาม ๒ ประเภท ทรพยสนทางอตสาหกรรม ( Industrial property) และลขสทธ (Copyright)

๒๔

ทรพยสนทางอตสาหกรรม มสทธบตร แบบผงภมของวงจรรวม เครองหมายการคา ความลบทางการคา ชงทางการคา สงบงชทางภมศาสตร สงบงชทางภมศาสตร หมายความวา ชอ สญลกษณ หรอสงอนใดทใชเรยกหรอใชแทนแหลง ภมศาสตร และทสามารถบงบอกวาสนคาทเกดจากแหลงภมศาสตรนนเปน สนคาทมคณภาพ ชอเสยง หรอคณลกษณะเฉพาะของแหลงภมศาสตรดงกลาว ลขสทธ คอ งานหรอความคดสรางสรรคในสาขาวรรณกรรม ศลปกรรม ดนตรกรรม งานภาพยนตร หรองานอนใดในแผนกวรณคด หรอแผนกศลปะ แผนกวทยาศาสตร ลขสทธยงรวมทงสทธขางเคยง (Neighbouring Right) เหต ภาวะเงอนไขทจ าเปนทท าใหสงหนงเกดขนตามมา เรยกวา ผล เหตการณ ปรากฏการณทเกดขน อ านาจ ความสามารถในการบบบงคบใหสงหนง (คนหนง...) กระท าตามทปรารถนา อทธพล อ านาจบงคบทกอใหเกดความส าเรจในสงใดสงหนง เอกลกษณ ลกษณะทมความเปนหนงเดยว ไมมทใดเหมอน ต านาน เปนเรองเลาตอกนมาและถกบนทกขนภายหลง พงศาวดาร คอ การบนทกเหตการณทเกดขนตามล าดบเวลา ซงสวนใหญจะเปนเรองราวทกบพระมหากษตรย และราชส านก อดต คอ เวลาทลวงมาแลว ความส าคญของอดต คอ อดตจะครอบง าความคดและความรของเราอยางกวางขวางลกซง อดตทเกยวของกบกลมคน/ความส าคญทมตอเหตการณและกลมคนจะถกน ามาเชอมโยงเขาดวยกน นกประวตศาสตร เปนผบนทกเหตการณทเกดขน ผสรางประวตศาสตรขนจากหลกฐานประเภทตาง ๆ ตามจดมงหมายและวธการคด ซงงานเขยนอาจน าไปสการเปนวชาประวตศาสตรไดในทสด ความมงหมายในการเขยนประวตศาสตร

- นกประวตศาสตรรนเกา มงสการรวมชาต/รบใชการเมอง - นกประวตศาสตรรนใหม มงทจะหาความจรง (truth) จากอดตและตความโดยปราศจากอคต (bias)

หลกฐานประเภท ตางๆจะใหขอเทจจรงบางประการ ซงจะน าไปสความจรงในทสดโดยมวธการแบงประเภทของหลกฐานหลายแบบ เชน หลกฐานสมยกอนประวตศาสตรและหลกฐานสมยประวตศาสตรแบบหนง หลกฐานประเภทลายลกษณอกษรและหลกฐานทไมใชลายลกษณแบบหนง หรอหลกฐานชนตนและหลกฐานชนรอง (หรอหลกฐานชนทหนง ชนทสอง ชนทสาม) อกแบบหนง หลกฐานทจะถกประเมนวานาเชอถอทสด คอ หลกฐานทเกดรวมสมยหรอเกดโดยผทรเหนเหตการณนนๆ แตกระนนนกประวตศาสตรกจะตองวเคราะหทงภายในและภายนอกกอนดวยเชนกน เนองจากผทอยรวมสมยกยอมมจดมงหมายสวนตวในการบนทก ซงอาจท าใหเลอกบนทกเฉพาะเรองบางเรองเทานน อคต คอ ความล าเอยง ไมตรงตามความเปนจรง เปนธรรมชาตของมนษยทกคน ซงผทเปนนกประวตศาสตรจะตองตระหนกและควบคมใหได ความเปนกลาง คอ การมองดวยปราศจากความรสกอคตจะเกดขนไดหากเขาใจธรรมชาตของหลกฐานแตละประเภท เขาใจปรชญาและวธการทางประวตศาสตร เขาใจจดมงหมายของผเรยน ผบนทกประวตศาสตร (นนคอ เขาใจวาบนทกเพออะไร เพราะเหตใด) ความจรงแท (real truth) คอ ความจรงทคงอยแนนอนนรนดร เปนจดหมายสงสดทนกประวตศาสตร มงแสวงหาซงจะตองอาศยความเขาใจและความจรงทอยเบองหลงการเกดพฤตกรรมและเหตการณตาง ๆ (ทมนษย

๒๕

เปนผสราง) ซงการแสวงหาความจรงแท ตองอาศยความสมบรณของหลกฐานและกระบวนการทางประวตศาสตรทละเอยด ถถวน กนเวลายาวนาน แตนคอ ภาระหนาทของนกประวตศาสตร ผสอนวชาประวตศาสตร คอ ผน าความรทางประวตศาสตรมาพฒนาใหผเรยนเกดความร เจตคตและทกษะในการใชกระบวนการวทยาศาสตรในการแสวงหาความจรงและความจรงแทจะตองศกษาผลงานของนกประวตศาสตรและเลอกเนอหาประวตศาสตรทเหมาะสมกบวยของผเรยน โดยตองเปนไปตามจดประสงคของหลกสตรและสอดคลองธรรมชาตของประวตศาสตร เวลาและยคสมยทางประวตศาสตร เปนการศกษาเรองการนบเวลา และการแบงชวงเวลาตามระบบตางๆทงแบบไทย สากล ศกราชทส าคญ ๆ ในภมภาคตาง ๆ ของโลก และการแบงยคสมยทางประวตศาสตร ทงนเพอใหผเรยนมทกษะพนฐานส าหรบการศกษาหลกฐานทางประวตศาสตร สามารถเขาเหตการณทางประวตศาสตรทสมพนธกบอดต ปจจบน และอนาคต ตระหนกถงความส าคญในความตอเนองของเวลา อทธพลและความส าคญของเวลาทมตอวถการด าเนนชวตของมนษย วธการทางประวตศาสตร หมายถงกระบวนการในการแสวงหาขอเทจจรงทางประวตศาสตร ซงเกดจากวธวจยเอกสารและหลกฐานประกอบอนๆ เพอใหไดมาซงองคความรใหมทางประวตศาสตรบนพนฐานของความเปนเหตเปนผล และการวเคราะหเหตการณตาง ๆ อยางเปนระบบ ประกอบดวยขนตอนตอไปน หนง การก าหนดเปาหมายหรอประเดนค าถามทตองการศกษา แสวงหาค าตอบดวยเหต และผล (ศกษาอะไร ชวงเวลาไหน สมยใด และเพราะเหตใด) สอง การคนหาและรวบรวมหลกฐานประเภทตางๆทงทเปนลายลกษณอกษร และไมเปนลายลกษณอกษรซงไดแก วตถโบราณ รองรอยถนทอยอาศยหรอการด าเนนชวต สาม การวเคราะหหลกฐาน(การตรวจสอบ การประเมนความนาเชอถอ การประเมนคณคาของหลกฐาน) การตความหลกฐานอยางเปนเหตเปนผล มความเปนกลาง และปราศจากอคต ส การสรปขอเทจจรงเพอตอบค าถาม ดวยการเลอกสรรขอเทจจรงจากหลกฐานอยางเครงครดโดยไมใชคานยมของตนเองไปตดสนพฤตกรรมของคนในอดต โดยพยายามเขาใจความคดของคนในยคนนหรอน าตวเขาไปอยในยคสมยทตนศกษา หา การน าเสนอเรองทศกษาและอธบายไดอยางสมเหตสมผล โดยใชภาษาทเขาใจงาย มความตอเนอง นาสนใจ ตลอดจนมการอางองขอเทจจรง เพอใหไดงานทางประวตศาสตรทมคณคาและมความหมาย พฒนาการของมนษยชาตจากอดตถงปจจบน เปนการศกษาเรองราวของสงคม มนษยในบรบทของเวลาและสถานท โดยทวไปจะแยกเรองศกษาออกเปนดานตางๆ ไดแก การเมองการปกครอง เศรษฐกจ สงคม วฒนธรรม เทคโนโลย และความสมพนธระหวางประเทศ โดยก าหนดขอบเขตการศกษาในกลมสงคม มนษยกลมใดกลมหนง เชน ในทองถน/ประเทศ/ภมภาค/โลก โดยมงศกษาวาสงคมนนๆ ไดเปลยนแปลงหรอพฒนาตามล าดบเวลาไดอยางไร เพราะเหตใด จงเกดความเปลยนแปลงมปจจยใดบาง ทงทางดานภมศาสตรและปจจยแวดลอมทางสงคม ทมผลตอพฒนาการหรอการสรางสรรควฒนธรรม และผลกระทบของการสรางสรรคของมนษยในดานตาง ๆ เปนอยางไร ทงนเพอใหเขาใจอดตของสงคมมนษยในมตของเวลาและความตอเนอง ภมศาสตร เปนค าทมาจากภาษากรก (Geography) หมายถงการพรรณนาลกษณะของโลกเปนศาสตรทางพนท เปนความรทวาดวยปฏสมพนธของสงตางๆ ในขอบเขตหนง ลกษณะทางกายภาพ ของภมศาสตร หมายถง ลกษณะทมองเหนเปนรปราง รปทรง โดยสามารถมองเหนและวเคราะหไปถงกระบวนการเปลยนแปลงตาง ๆ ทเกดขนในสภาพแวดลอมตาง ๆ ซงเกยวของกบลกษณะของธรณสณฐานวทยาภมอากาศวทยา ภมศาสตรดน ชวภมศาสตรพช ภมศาสตรสตว ภมศาสตรสงแวดลอมตาง ๆ เปนต

๒๖

ปฏสมพนธระหวางกน หมายถงวธการศกษา หรอวธการวเคราะห พจารณาส าหรบศาสตรทางภมศาสตรไดใชส าหรบการศกษาพจารณา คดวเคราะห สงเคราะหถงสงตางๆ ทมผลตอกนระหวางสงแวดลอมกบมนษย (Environment) ทางกายภาพ ดวยวธการศกษา พจารณาถงความแตกตาง ความเหมอนระหวางพนทหนงๆ กบอกพนทหนง หรอระหวางภมภาคหนงกบภมภาคหนง โดยพยายามอธบายถงความแตกตาง ความเหมอน รปแบบของภมภาค และพยายามขดเสนสมมต แบงภมภาคเพอพจารณาวเคราะห ดสมพนธภาพของภมภาคเหลานนวาเปนอยางไร กระบวนการทางภมศาสตร คอการรเรองภมศาสตร(Geo - Literary)ซงเปนกระบวนการจดกจกรรมการเรยนสอนภมศาสตรโดยผานกระบวนการจดกจกรรม ๕ ขนตอนดงน ๑. การตงค าถาม เชงภมศาสตร ๒. การรวบรวมขอมล ๓. การจดการขอมล ๔. การวเคราะหขอมล ๕. การสรปเพอตอบค าถาม ภมศาสตร คอ ภาพปฏสมพนธของธรรมชาต มนษย และวฒนธรรม รปแบบตางๆถาพจารณาเฉพาะปจจยทางธรรมชาต จะเปนภมศาสตรกายภาพ (Physical Geography)ถาพจารณาเฉพาะปจจยทเกยวของกบมนษย เชนประชากร วถชวต ศาสนา ความเชอ การเดนทาง การอพยพจะเปนภมศาสตรมนษย (Human Geography) ถาพจารณาเฉพาะปจจยทเปนสงทมนษยสรางขน เชน การตงถนฐาน การคมนามคม การคา การเมอง จะเป นภมศาสตรวฒนธรรม (Cultural Geography) ภมอากาศ คอ ภาพปฏสมพนธขององคประกอบอตนยมวทยา รปแบบตางๆ เชน ภมอากาศ แบบรอนชน ภมอากาศแบบอบอนชน ภมอากาศแบบรอนแหงแลง ฯลฯ ภมประเทศ คอ ภาพปฏสมพนธขององคประกอบแผนดน เชน หน ดน ความตางระดบ ท าใหเกดภาพลกษณะรปแบบตางๆ เชน พนทแบบภเขา พนทระบบลาด เชงเขา พนทราบ พนทลม ฯลฯ ภมพฤกษ คอ ภาพปฏสมพนธของพชพรรณ อากาศ ภมประเทศ ดน สตวปา ในรปแบบตางๆ เชน ปาดบ ปาเตงรง ปาเบญจพรรณ ปาทงหญา ฯลฯ ภมธรณ คอ ภาพปฏสมพนธของแร หน โครงสรางทางธรณ ท าใหเกดรปแบบทางธรณชนดตางๆ เชน ภเขาแบบทบตว ภเขาแบบยกตว ทราบน าทวมถง ชายฝงแบบยบตว ฯลฯ ภมปฐพ คอ ภาพปฏ สมพนธของแร หน ภมประเทศลกษณะอากาศ พชพรรณ ท าให เกดดนรปแบบ ตางๆ เชน แดนดนด า มอดนแดง ดนทรายจด ดนกรด ดนเคม ดนพร ฯลฯ ภมอทก คอ ภาพปฏสมพนธของแผนดน ภมประเทศ ภมอากาศ ภมธรณ พชพรรณ ท าใหเกดรปแบบแหลงน าชนดตางๆ เชน แมน า ล าคลอง หวย หนอง บง ทะเล ทะเลสาบ มหาสมทร น าใตดน น าบาดาล ฯลฯ ภมดารา คอ ภาพปฏสมพนธของดวงดาว กลมดาว เวลา การเคลอนการโคจรของ ดาวฤกษ ดาวเคราะห ท าใหเกดรปแบบปรากฏการณตางๆ เชน การเกดกลางวนกลางคน ขางขน -ขางแรม สรยปราคา ตะวนออมเหนอ ตะวนออมใต ฯลฯ ภยพบต เหตการณทกอใหเกดความเสยหายและสญเสยอยางรนแรง เกดขนจากภยธรรมชาตและกระท าของมนษย จนชมชนหรอสงคมทเผชญปญหาไมอาจรบมอ เชนดนถลม สนาม ไฟปา ฯลฯ แหลงภมศาสตร หมายความวา พนทของประเทศ เขต ภมภาคและทองถน และใหหมายความรวมถงทะเล ทะเลสาบ แมน า ล าน า เกาะ ภเขา หรอพนทอนท านองเดยวกนดวย เทคนคทางภมศาสตร หมายถง แผนท แผนภม แผนภาพ และกราฟ ภายถายทางอากาศ และภาพถายจากดาวเทยม เทคโนโลยภมสารสนเทศ สอทสามารถคนขอมลทางภมศาสตรได มตทางพนท หมายถง การวเคราะห พจารณาในเรองขององคประกอบทางภมศาสตรทเกยวของกบเวลา สถานท ปจจยแวดลอม และการกระจายของพนทในรปแบบตางๆ ทงความกวาง ยาว สง ตามขอบเขตทก าหนด หรอสมมตพนทขนมาพจารณา

๒๗

การศกษารปแบบทางพนท หมายถง การศกษาเรองราวเกยวกบพนทหรอมตทางพนทของ สงคมมนษย ทตงถนฐานอย มการใชและก าหนดหนวยเชงพนท ทชดเจน มการอาศยเสนทเราสมมตขน อาศยหนวยตางๆ ขนมาก าหนดขอบเขต ซงมองคประกอบลกษณะทางกายภาพ ทางเศรษฐกจ สงคม วฒนธรรม การเมอง และลกษณะทางพฒนาการของมนษยทเดนชด สอดคลองกนเปนพนฐานในการศกษา แสวงหาขอมล ภมศาสตรกายภาพ หมายถง ศาสตรทศกษาเรองเกยวกบระบบธรรมชาต ถงความเปนมา ความเปลยนแปลง และพฒนาการไปตามยคสมย โดยมขอบเขตทกลาวถง ลกษณะภมประเทศ ลกษณะภมอากาศ ภมปฐพ(ดน) ภมอากาศ (ลมฟาอากาศ บรรยากาศ) และภมพฤกษ(พชพรรณ ปาไม ธรรมชาต) รวมทงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมตามธรรมชาต การเปลยนแปลงของธรรมชาตทมผลตอชวตและความเปนอยของมนษย สงแวดลอม สงทอยรอบๆ สงใดสงหนงและมอทธพลตอสงนน อาท อากาศ น า ดน ตนไม สตว ซงสามารถถกท าลายไดโดยการขาดความระมดระวง สงแวดลอมทางภายภาพหมายถง ทกสงทกอยาง ยกเวนตวมนษยและผลงาน และมนษย สงแวดลอมทางกายภาพ ไดแก ภมอากาศ ดน พชพรรณ สตวปา ธรณสณฐาน(ภเขาและทราบ) บรรยากาศ มหาสมทร แรธาต และน า อนรกษ การรกษา จดการ ดแลทรพยากรธรรมชาตและวฒนธรรม หรอการรกษาปองกนบางสงไมให เปลยนแปลง สญหายหรอถกท าลาย ภมศาสตรมนษย และสงแวดลอม หมายถง ศาสตรทศกษาเรองราวเกยวกบมนษย วถชวตและความเปนอย กจกรรมทางเศรษฐกจและสงคม สงแวดลอมดานสงคมทงในเมองและทองถน การเปลยนแปลงทางสงแวดลอม สาเหตและผลกระทบทมตอมนษย ปญหาและแนวทางแกปญหาทางสงคม กรอบทางพนท (Spatial Framework) หมายถง การวางขอก าหนดหรอขอบเขตของพนทในการศกษาเรองใด เรองหนง หรอแบบรปแบบกระจายของสงตางๆ บนผวโลกสวนใดสวนหนง เพอใหเราเขาใจลกษณะโลกของมนษยดขน เชน การก าหนดใหมนษย และวฒนธรรมของมนษยดขน เชน การก าหนดใหมนษยและวฒนธรรมของมนษยกรอบพนทของโลกทมลกษณะเปนภมภาค ประเทศ จงหวด เมอง ชมชน ทองถน ฯลฯ ส าหรบการวเคราะห หรอศกษาองคประกอบใดองคประกอบหนง เฉพาะเรอง รปแบบทางพนท (Spatial Form) หมายถง ขอเทจจรง เครองมอ หรอวธการ โดยเฉพาะกลมของขอมลทไดมา เปนตนวา ความสมพนธทางพนทแบบรปแบบของการกระจาย การกระท าระหวางกน เครองมอทใช ไดแก แผนท ภาพถาย ฯลฯ พนทหรอระวางท(Space) หมายถง ขอบเขตทางพนทในการวเคราะหทางภมศาสตร เปนการศกษาพนทในมตตางๆ ตามระวางท (Spatiak study) ทก าหนดขนมขอบเขตชดเจน อาจจะมการก าหนดเปนเขตบรเวณ สถานท น ามตของความกวาง ความลก ความสง ความยาว รวมทงมตทางเวลา ในเขตพนทตางๆ ตามทเราก าหนด ขอบเขตระหวางท ดวยเครองมอ เสนสมมตและเทคนคทางภมศาสตรตางๆ เชน แผนท ภาพถาย ฯลฯ อาจจะจ าแนกเปนเขต ภมภาค ประเทศ จงหวด เมอง ชมชน ทองถน ฯลฯ ทเฉพาะเจาะจงไป มการพจารณา วเคราะหถงการกระจายและสมพนธภาพของมนษยบนผวโลก และลกษณะทางพนทของการตงถนฐานของมนษย และการทใชประโยชนจากพนโลก สมพนธจากถนฐานของมนษย และการทใชประโยชนจากพนโลก สมพนธภาพระหวางสงคมมนษยกบสงแวดลอมทางกายภาพ ซงถอวาเปนสวนหนงในการศกษาความแตกตางเชงพนท (Area difference) มตสมพนธเชงท าเลทตง หมายถง การศกษาความแตกตางหรอความเหมอนกนของสงคมมนษยในแตละสถานท ในฐานะทความแตกตางและเหมอนกนนนอาจมความเกยวเนองกบความแตกตางและความเหมอนกนในสงแวดลอมทางกายภาพ ทางเศรษฐกจ ทางสงคม ทางวฒนธรรม ทางการเมอง และการศกษาภมทศนทแตกตางกนในเรององคประกอบ ปจจย ตลอดจนแบบรปการกระจายของมนษยบนพนโลก และการ ทมนษยใชประโยชน

๒๘

จากพนโลก เหตไรมนษยจงใชประโยชนจากพนโลก แตกตางกนในสถานทตางกน และในเวลาทตางกน มผลกระทบอยางไร ภาวะประชากร รายละเอยดขอเทจจรงเกยวกบประชากรในเรองส าคญ ๓ ดาน คอขนาดประชากร การกระจายตวเชงพนท และองคประกอบของประชากร ขนาดของประชากร จ านวนประชากรทงหมดของเขตพนทหนงพนท ณ เวลาทกลาวถง การกระจายตวเชงพนท การทประชากรกระจายตวกนอยในสวนตางๆ ของพนทหนงพนท ณ เวลาทกลาวถง องคประกอบของประชากร ลกษณะตางๆ ทมสวนผลกดนใหเกดการเปลยนแปลงขนาดหรอจ านวนประชากร องคประกอบของประชากรเปนดชนอยางหนงทชใหเหนถงคณภาพของประชากร องคประกอบประชากรทส าคญ ไดแก เพศ อาย การศกษา อาชพ การสมรส การเปลยนแปลงประชากร องคประกอบส าคญทท าใหเกดกรเปลยนแปลงประชากร คอ การเกด การตาย และการยายถน

๒๙

คณะผจดท า

คณะทปรกษา

๑. นางสาวสรนทร เปยผล ผอ านวยการโรงเรยน ประธานกรรมการ คณะท างาน

๑. นางสาวจฑาภกด ครองบญ ครช านาญการ ประธานกรรมการ ๒ .นายธานนย ทองสขงาม ครช านาญการพเศษ กรรมการ ๓. นางสาวสนดา พงศนรนดร ครช านาญการ กรรมการ ๔. นายมานพ บญเพง คร กรรมการและเลขานการ

คณะบรรณาธการ ๑ .นางสาวจฑาภกด ครองบญ ครช านาญการ กรรมการ