1

วหารไมวางเปลา :

ประวตศาสตร(ฉบบยอ)ของพทธศาสนาหวกาวหนา หลง 14 ตลา 2516 (พ.ศ.2516-2541) 1

ภญญพนธ พจนะลาวณย

บทคดยอ

เหตการณประวตศาสตร 14 ตลาคม 2516 นาไปสการต@นตวทางการเมองและการเรยกรองประชาธปไตย สทธ

เสรภาพ ความเทาเทยมอยางกวางขวาง แมกระท@งในแวดวงพทธศาสนากยงไดรบอทธพลจากกระแสความเปล@ยนแปลงนM

แตการต@นตวของมวลชนการชมนม ประทวง ทาใหเกดความวนวายนMนนาไปสการบอนเซาะความม@นคงของชาตในสายตา

ของชนชMนนาไทย ในเวลาเดยวกนภยจากคอมมวนสตกยงทรงพลงคกคามอยตามชายแดน ดงนMนฝายอนรกษนยมจงได

พฒนากลไกขMนมาตอบโต ไมวาจะเปนกลมลกเสอชาวบาน กลมนวพล กลมกระทงแดง ฯลฯ พระสงฆในพทธศาสนาท@

ไมไดเปนกลมจดตMงแตกเปนแนวรวมตอตานคอมมวนสตไปดวย เน@องมาจากวา พวกเขามความเช@อวา หากคอมมวนสตยด

ครองประเทศไดศาสนาจะหมดไปดวย จงไมแปลกอะไรมากนกท@พทธศาสนากลายเปนหวเชMอหน@งท@นาไปสความรนแรง

กอนจะเกดเหตการณลอมปราบ 6 ตลาคม 2519 ซ@ งไดบดขยMภาพลกษณ “ความเปนเมองพทธ” ลงอยางยอยยบ พระสงฆท@

เก@ยวของกบเหตการณครM งนMนถกตราหนาวาเปนสญลกษณของความรนแรง การรฐประหารและการเซนเซอรขนานใหญ

เกดขMนหลงจากนMน การแสดงออกความคดเหนทางการเมองถกงด จะมกแตการเผยแพรศาสนาท@ยงคงดาเนนตอไป

หลง 6 ตลาฯ การแสดงออกจงอยในสภาพจากด การแสวงหาของคนในสงคมไมไดเปนไปเพ@อการเปล@ยนแปลง

โลกจากโครงสรางทางการเมองอกตอไปแลว แตเปนการเปล@ยนแปลงจากตวเอง นอกจากตลาดส@งพมพและกจกรรมทาง

ศาสนาและจตวญญาณท@เปดกวางขMนแลว กไดมพMนท@ทางเลอกเกดน@นกคอ ส@งท@บทความนM เรยกวา “พทธศาสนาหว

กาวหนา” จากเดมพทธศาสนาท@เคยมภาพลกษณเปนสถาบนอนรกษนยมคร@ าคร เปนปฏปกษตอคนรนใหม ไดถกแทนท@

ดวยสานกพทธทางเลอกใหมท@มการตความคาสอนและแนวปฏบตท@สดใหม ทMงในทางนามธรรมน@นคอ คาสอนทางจตใจ

รวมไปถงทางรปธรรมน@นกคอ พMนท@ทางกายภาพและพทธศลปท@แตกตางจากแบบเดม งานเขยนนM ใหความสาคญกบกลม

สงฆ 3 สานกท@จดวาเปน พทธศาสนาหวกาวหนาในยคนMน ไดแก พทธทาส-สวนโมกข, วดพระธรรมกายและสนตอโศก

งานศกษานMจะทาใหเหนพลวตของพทธศาสนาหวกาวหนาวา เขามามบทบาทรองรบการแสวงหาของคนรนใหม และคนชMน

กลางท@กาลงขยายตวมากขMนอยางไร ขอบเขตการศกษาเร@มตMงแต พ.ศ.2516 จนถงพ.ศ. 2541 อนจะเปนจดเปล@ยนผานสาคญ

ของศาสนสถานเหลานMไมวาจะเปนขอครหาของวดพระธรรมกาย หรอคาพพากษาตอสนตอโศกท@จะนาความเปล@ยนแปลง

ใหญหลวงไปสคณะสงฆในประเทศไทยตอไป

1. พทธศาสนา-ราชาชาตนยม

การปฏรปพทธศาสนาในสงคมไทยในหวเลMยวหวตอของยคสมย เกดขMนอยางเปนรปธรรมจากการท@วชรญาณ

ภกขตMงธรรมยกตนกายขMนท@นาความเปนเหตเปนผลและแนวคดแบบมนษยนยมเขามาในพทธศาสนามากย@งขMน ในเวลา

ตอมากลายเปนรากฐานสาคญของรฐสมยใหม ท@กลายเปนรฐรวมศนยท@มใจกลางอยท@สถาบนกษตรยในระบอบ

1 สวนหน@งผเขยนไดรบแรงบนดาลใจและ ขอมลอนทรงคณคานMจากคณ นนทวฒ ราชกาว นกศกษาปรญญาโท สาขาวชา

ประวตศาสตร คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร

2

สมบรณาญาสทธราชย หมดหมายสาคญกคอ พระราชบญญตลกษณะปกครองคณะสงฆ ร.ศ.121 (พ.ศ.2445)2 สาระ สาคญ

ในพ.ร.บ.นMกคอ การเขาไปจดการควบคมอานาจในเชงพMนท@ และการแตงตMงบคลากรท@ไวใจไดดวยระเบยบสมยใหมท@มสาย

บงคบบญชา ท@ชดเจน เพ@องายตอการปกครองจากสวนกลาง โดยเฉพาะการสถาปนาอานาจผานกฎหมายท@ในตวบท

กาหนดใหรฐบาลสวนกลางสามารถ ใหคณใหโทษกบสงฆในทองถ@น และยงเปล@ยนพระสงฆใหมสถานะก@งขาราชการไป

เสยดวย นอกจากนMนยงมผใหความเหนวา กฎหมายนM เปนการทาลายความสมพนธ 3 เสาคอ รฐ-วด-ชมชน ดวยการตดสวนท@

เรยกวา ชมชนออกไป ผเขยนขอเรยกพทธศาสนาท@องกบรฐและกษตรยท@เกดในยคนMวา “พทธศาสนา-ราชาชาตนยม” 3

พระราชบญญตนMยตลงหลงจากการสMนสดของระบอบสมบรณาญาสทธราชย เม@อม พระราชบญญตคณะสงฆ

พ.ศ.2484 เขามาแทนท@ อนเปล@ยนโครงสรางท@กระจายอานาจการปกครองมากขMน แตอยางไรกดพระราชบญญตนMยงม

ศนยกลางความสาคญอยพทธศาสนาแบบเถรวาท และยงหลกหนไมพนไปกบระบบขาราชการพระ แมวาโดยโครงสราง

กระจายอานาจจะแกปญหาความไมเปนประชาธปไตยไดพอสมควร แตกพบวามความขดแยงท@คกรนอยภายในในฐานะท@

คณะผปกครองคณะสงฆกเปน “สตวการเมอง” ประเภทหน@ง ความท@คณะสงฆตองพ@งพงอานาจรฐเชนนM ยอมทาใหความ

เปล@ยนแปลงสาคญท@เกดกบวงการสงฆจงถกผลกดนผานรฐไปดวย ชวงฉลอง 25 พทธศตวรรษ โดยรฐบาลจอมพล ป.พบล

สงคราม ย@งทาใหเหนไดเปนอยางดถงการท@รฐบาลเปนตวตMงตวตในเร@องของพทธศาสนาอยางกระตอรอรน เชนเดยวกบ

กระแสฟM นฟพทธศาสนาท@เกดขMนในหลายภมภาคของโลก กระนMนเม@อเปล@ยนผานมาสรฐบาลเผดจการทหารอยางจอมพล

สฤษดd ธนะรชต คณะสงฆในปกอนรกษนยมกสบชองในการเสนอใหเปล@ยนแปลงการปกครองคณะสงฆ เพ@อสยบความ

วนวายท@เกดขMนในวงการสงฆ ในท@สด พระราชบญญตคณะสงฆ พ.ศ.2505 กปดฉากการปกครองสงฆท@องกบระบอบ

ประชาธปไตยมากท@สดลง ตาแหนงสงฆนายก-สงฆมนตร ท@ทาหนาท@คลายกบนายกรฐมนตร และรฐมนตรฝายสงฆกถกยบ

และถวายอานาจการปกครองคนแก สมเดจพระสงฆราช โดยมคณะทางานรวมศนยท@อย มหาเถรสมาคม ลกษณะการ

กลบมาของอานาจรวมศนยดงกลาว พรอมกบการถวายคนพระราชอานาจผานกจกรรมตางของรฐบาลทาใหสถาบนสงฆ

กลบไปสอดมการณแบบพทธศาสนา-ราชาชาตนยมอกครM ง

อาจกลาวไดวา พทธศาสนา-ราชาชาตนยมเกดขMนพรอมกบแนวความคดการสรางรฐสมยใหม และวาทกรรมการ

เสยดนแดนใหตางชาต รวมถงภาวะความหวาดระแวงตอการขยายตวของครสตศาสนาท@มากบภาวะสมยใหม พทธศาสนา-

ราชาชาตนยมในยคหลงนMกเบงบานไปพรอมๆกบภาวะคกคามจากลทธคอมมวนสต

พทธศาสนา กบ ลทธคอมมวนสต

2 "ประกาศใชพระราชบญญตลกษณะปกครองคณะสงฆ" ใน ราชกจจานเบกษา, เลม 19 หนา 295 วนท@ 20 กรกฎาคม ร.ศ.

121, น.295-296อยางไรกตามกฎหมายนMไมไดประกาศบงคบใชในประเทศ การเขาไปควบคมคณะสงฆดวยตวกฎหมายได

ทยอยไปในปตางๆเชน ป 2445 ในมณฑลกรงเทพฯ, มณฑลกรงเกา, มณฑลพศณโลก, มณฑลนครศรธรรมราช, มณฑล

นครราชสมา, มณฑลราชบร, มณฑลปราจณบร, มณฑลนครสวรรค, มณฑลนครไชยศร, มณฑลชมพร, มณฑลภเกจ,

มณฑลจนทบร, มณฑลอสาณ และมณฑลบรพา ขณะท@มณฑลอดรในป 2451 สดทายท@มณฑลมหาราษฎร มณฑลพายพ

และมณฑลปตตานในป 2467 3 ผเขยนดดแปลงมาจากคาวา “ราชาชาตนยม” ของธงชย วนจจะกล

3

สถานการณคอมมวนสตท@ขยายตวมากขMนเร@อยๆ ในภมภาค ผนวกกบการชMนาของตะวนตกทาใหชนชMนนาท@

สมาทาน 3 เสาหลก น@นคอ ชาต พทธศาสนา และกษตรย รสกถงภาวะคกคามตอสถาบนหลกนMอยางย@ง ตนป พ.ศ. 2505 J.S.

Bennett แหงสถานเอกอครราชทตองกฤษไดนาเอกสารการวจยเก@ยวกบการบอนทาลายพระพทธศาสนาของคอมมวนสตใน

ประเทศสหภาพโซเวยตและจนท@ช@อวา “Buddhism under Communist Rule” 4 มามอบใหกบหมอมหลวงป@ น มาลากล

รฐมนตรกระทรวงศกษาธการขณะนMน แมรฐจะไมตอบสนองโดยทนท แตแสดงใหเหนแลววา ในท@สดพทธศาสนาไม

สามารถรอดพนบวงสงครามเยนไปได ไมเพยงเทานMน หนงสอแปล ใครจะกมชะตาเอเชย พทธศาสนาหรอลทธ

คอมมวนสต (2512) 5 กสะทอนใหเหนถงการเปนภาวะคตรงขามของทMงสองฝายไดชดเจนมากย@งขMน

พทธศาสนาจงไดกาวลวงเขามาเปนเคร@องมอของรฐในการตอสกบอดมการณลทธคอมมวนสตท@อาจแบงเปน

หลายเฉด ในกรณของพระพมลธรรม (อาจ อาสโภ) ท@เร@มตนจากความขดแยงในคณะสงฆ กอนท@จะลกลามไปสการ

แทรกแซงของรฐ จนกระท@งนาไปสความรนแรงถงขMนจบสกและถกคมขงโดยอานาจรฐท@เขาไปมบทบาทโดยตรงตMงแตป

2505 ในขอหาคอมมวนสตและกวาจะถกปลอยตวกลวงมาถงป 2509 แลว ส@งท@พระพมลธรรมถกเพงเลงกเน@องมาจากความ

เปดกวางตอคอมมวนสตพระพมลธรรม (อาจ) ไดมบทบาทในการเขาไปสอนวปสสนากรรมฐานในเรอนจาใหแกนกโทษ

การเมองในคราว “กบฏสนตภาพ” ในป 2495 ท@ถกเพงเลงวามความเช@อมโยงกบการกระทาอนเปนคอมมวนสต มนกโทษ

การเมอง 2 คนจากจานวน 104 คน ท@เขาเรยนกรรมฐานดวยน@นคอ กหลาบ สายประดษฐ และสมคร บราวาส จากบนทกของ

สมคร บราวาสไดระบไววา เร@มเรยนวปสสนากรรมฐานตMงแตป 24986

สถาบนกษตรยกนบวามบทบาทท@สมพนธกบพทธศาสนาในแงการรวมใจซ@งมนยตอการตอบโตกบฝาย

คอมมวนสต ดงท@เราพบเหนจาก การสรางพระพทธรป ภ.ป.ร. ในป 25087 โดยเปดใหมการส@งจอง นาจะเปนครM งแรกท@

พระมหากษตรยไดทรงสรางพระพทธรปโดยมจดประสงคเพ@อใหคนท@วไปสามารถนาไปบชาได ขณะท@ปตอมาได

พระราชทานพระพทธรปนวราชบพธ ใหไปประดษฐานในทกจงหวด8 นอกจากนMนชวงป 2508-2513 ยงพบวามการสราง

พระเคร@องฝพระหตถท@ถกเรยกกนอยางลาลองวา “พระสมเดจจตรลดา” พรอมกบกระแสความนยมของพระเคร@องใน

ทศวรรษ 2510 ขณะท@การเกดขMนของ พระราชบญญตปองกนการกระทาอนเปนคอมมวนสต (ฉบบทJ 2) พ.ศ. 2512 ไดทาให

4 หอจดหมายเหตแหงชาต, สบ.5.3/8 เอกสารสวนบคคล ม.ล.ป@ น มาลากล การศาสนา เร@อง การบอนทาลายพทธศาสนาของ

คอมมวนสต (พ.ศ. 2505) 5 เอนสต เบนซ, จานงค ทองประเสรฐ, แปล. ใครจะกมชะตาเอเชย พทธศาสนาหรอลทธคอมมวนสม (กรงเทพฯ :

สานกพมพ สมาคมสงคมศาสตรแหงประเทศไทย), 2512 6 สมคร บราวาศ. หนJงเดอนในวปสสนา (กรงเทพฯ : ศยาม), 2544, น.8 7 หอจดหมายเหตแหงชาต, สบ.5.5/42 เอกสารสวนบคคล ม.ล.ป@ น มาลากล คณะกรรมการ เร@องกรรมการสรางพระพทธรป

ภ.ป.ร. (พ.ศ. 2507-2509). 8 มหาดไทย, กระทรวง, พระพทธนวราชบพตร (พระนคร: โรงพมพสวนทองถ@น กรมการปกครอง, 2510), (1).

4

คนเส@อมศรทธาในศาสนากลายเปนการกระทาอนเปนคอมมวนสตไปดวย9 ยงไมนบการเสดจพระราชดาเนนนมสการพระ

ปาท@เปนเกจอาจารยในดนแดนทรกนดารอกหลายตอหลายครM ง

ปญหาการทาใหพทธศาสนาเปน “ประชาธปไตย”

คาวา “ประชาธปไตย” กลายเปนคาสาคญท@แตละฝายกชวงชงมาใหคณคากบตวเอง ฝายซายกมประชาธปไตย

แบบรวมหม การเรยกรองเสรประชาธปไตยกเปนอกอทธพลหน@งมาจากฝ@งอเมรกา ขณะท@ฝายรฐกอน 14 ตลา นบไดวาอย

ในสถานะท@จนแตม กลนไมเขาคายไมออกกบกระแสเรยกรองประชาธปไตยท@ตนเองไมมอย ประชาธปไตยจงมความ

หมายถงสทธ เสรภาพ ความเสมอภาคไปพรอมๆ กบรปแบบการเลอกตMงอกดวย แมวาการเปล@ยนแปลงสาคญในเหตการณ

14 ตลา 2516 จะไมมรองรอยการรวมเดนขบวนของเหลาพระสงฆ แตกระแสความต@นตวตอประชาธปไตยสงผลตอเน@อง

เกดเหตพระสงฆกลมหน@งออกมามบทบาทเรยกรองความเปนธรรมใหกบพระพมลธรรม เพ@อใหคนสมณศกดd เดมหลงจากท@

ถกจบสกและคมขงตMงแตป 2505-2509 การประทวงนM เกดขMนในป 2518 มศนยกลางอยท@ ลานอโศก วดมหาธาตยวราช

รงสฤษดd กรงเทพฯ อนเปนท@ตMงของมหาวทยาลยสงฆท@ในวาตอมาคอ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย นบไดวา ลานอโศกเปน

แหลงสาคญของพระหวกาวหนาสมยนMน ความคกคกของสถานท@ดงกลาวไดรบการยกยองในหมพระมหานกายวาเปน ตก

สลาแหลงแหงการเรยนรและการถกเถยง ส@งเหลานMอยในความทรงจารวมของคนสาคญหลายคนในปจจบน เชน พระกเทพ

เทวธมโม10 (ตอมาคอ อดต ส.ส.กเทพ ใสกระจาง), สมณะโพธรกษ และสนอง วรอไร11 ฯลฯ

นอกจากนMนยงพบวามนกวชาการทางพทธศาสนาคนสาคญท@มความสมพนธและเคยมาบรรยายเก@ยวกบสงคม

การเมอง ณ วดมหาธาตฯ น@นคอ จานงค ทองประเสรฐ (2472-ปจจบน) 12 เขาเคยบวชเรยนไดเปรยญ 9 ประโยค ไดรบทน

จากมลนธเอเชยไปเรยนตอท@มหาวทยาลยเยล สหรฐอเมรกา ในป 2502 และเปนถงพระราชาคณะท@ พระกววรญาณ กอนท@

จะสกหาลาเพศออกมาในป 2507 มบทบาทอยางมากในวงการสงฆโดยเฉพาะฝ@งมหานกายและมหาวทยาลยสงฆ ในชวง

กอน 6 ตลา เขามบทบาทในการบรรยายเนMอหาท@พทธศาสนาสมพนธกบสงคมการเมองน@นคอ “เม@อขาพเจาไปรวมผาตด

พระพทธศาสนา”, “ศลธรรมกบแผนเศรษฐกจแบบเสรนยม” (มกราคม 2519) “ประชาธปไตยกบธรรมาธปไตย” (เมษายน

2519) “พระพทธศาสนาเอยงซายหรอเอยงขวา” (เมษายน 2519) โดยตาแหนงแลว จานงคทางานเปนราชบณฑตทางานอย

ในรM วพระบรมมหาราชวง ชวงเวลาดงกลาวจงไดมประสบการณรวมจากการไดฟงปราศรยและพบเหนการชมนมบรเวณ

9 มาตรา 5 พระราชบญญตปองกนการกระทาอนเปนคอมมวนสต (ฉบบท@ 2) พ.ศ. 2512, ราชกจจานเบกษา เลมท@ 86 ตอนท@

14 วนท@ 18 กมภาพนธ 2512. 10 เอเอสทวผจดกร. "สMน “กเทพ” อดต ส.ส.ศรสะเกษ 5 สมย หลงสมะเรงนานนบป”, 18 กนยายน 2555, เขาถงเม@อ 7

กนยายน 2556 เขาถงจาก http://www.manager.co.th/Politics/ViewNews.aspx?NewsID=9550000114950 11 ชมรมกลยาณธรรม. "ประวต ทานอาจารย ดร.สนอง วรอไร", เขาถงเม@อ 7 กนยายน 2556 เขาถงจาก

http://www.kanlayanatam.com/voice/dr_snong.htm 12 พระมหานรนทร นรนโท. สมภาษณ ศาสตราจารยพเศษ จานงค ทองประเสรฐ ราชบณฑต ณ วดไทย ลาสเวกส

สหรฐอเมรกา, 16 ตลาคม 2553, เขาถงเม@อ 2 กนยายน 2556 เขาถงจาก

http://www.alittlebuddha.com/html/The%20Vision%20of%20P.M.Narin/The%20Vision%20of%20Phramaha%20Narin

%20110.html

5

สนามหลวงอยเสมอ เนMอหาการบรรยายจานงค แสดงใหเหนจดยนของเขาคอ ตองใหคนในระบบมศลธรรม ไมวาจะเปน

นายทนในเศรษฐกจแบบเสรนยม13 หรอนกการเมองในสภา และยงอางองถงความเปนประชาธปไตยของพระพทธเจาอก

ดวย จะเหนไดวาจดยนทางการเมองแบบเอาธรรมเปนใหญนM เปนแนวคดท@มลกษณะรวมกนกบพทธทาส เขายงแสดงออก

อยางชดเจนวาไมเหนดวยกบการปฏวตสงคมท@ใชความรนแรงนองเลอด14 โดยเปรยบเทยบพระพทธเจากบนกปฏวตท@

ตองการชวยเหลอประชาชนเชนกนแตทาดวยความเมตตา ไมใชอคตความเกลยดชงตอนายทน

พทธศาสนาปกปองชาต ศาสน กษตรย

อยางไรกตาม นอกจากการพยายามยนอยระหวางความขดแยงระหวางศกดนา นายทน และประชาชนแลว ยงม

คณะสงฆท@ไดดดแปลงตนเองใหกลายเปนนวตกรรมตานคอมมวนสตของฝายอนรกษนยมดวย มวลชนท@เกดขMนนMนอย

ภายใตการนาของพระสงฆ หรอองคกรทางศาสนาความเช@อ ท@ถอวาภยคอมมวนสตเปนเร@องใหญหลวงท@คกคามชาต ศาสน

กษตรย ซ@ งไดแก เกจอาจารยผทรงภม พระกรรมฐานและลทธพธศกดd สทธd ตางๆ ท@ทาหนาท@ทMงเปนเคร@องยดเหน@ยวทาง

จตใจและผเทศนาส@งสอนมวลชน ท@รจกกนดมดงนM

พระมหาวระ ถาวโรหรอ หลวงพอฤาษลงดา (2459-2535) แหงวดทาซง อทยธาน มความสมพนธกบราชสานก

และการตอสคอมมวนสต พบวาในป 2518-2520 มการผลตเคร@องรางของขลงเพ@อเปนส@งศกดd สทธd ใหกบทหารตารวจเพ@อยด

เหน@ยวจตใจ ในการออกรบกบฝายคอมมวนสต เขามโอกาสไดเดนทางไปแจกอาหาร เคร@องใช และเคร@องรางผายนต “ธง

มหาพชยสงคราม” และ “เหรยญเอกราช” ใหกบ ตชด. และทหารท@สกบคอมมวนสต โดยรวมเดนทางกบคณะของพระเจาว

รวงศเธอ พระองคเจาวภาวด รงสตตามพระประสงคของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว15

สานกปสวรรคกอตMงขMนโดยนายสชาต โกศลกตวงศ (2486-2548) ในป 2509 เขามช@อเสยงขMนมาจากการเปนราง

ทรงพระศกดd สทธd ช@อดงอยางสมเดจพระพฒาจารย (โต พรหมรงส) และหลวงปทวด เหยยบนMาทะเลจด16 กอนจะพฒนาไปส

อาณาจกรสานกหบผาสวรรคอยางใหญโตในทศวรรษ 2520 ลกศษยของสานกนM มกวา 2,000 คน ลกศษยลกหายงรวมถง

ปญญาชน และนกธรกจท@มช@อเสยงระดบประเทศ เชน ดร. คลม วชโรบล นกวทยาศาสตรผมช@อเสยง17 สานกปสวรรคไดม

13 จานงค ทองประเสรฐ. พระพทธศาสนากบสงคมและการเมอง (กรงเทพฯ : แพรพทยา), 2520, น.103 14 จานงค ทองประเสรฐ. เร@องเดยวกน, น.106 15 สมศกดd สบสงวน, พล.ต.ท. น.พ., “หลวงพอกบเหตการณระหวางป พ.ศ. 2518 – 2520,” ลกศษยบนทก เลม 2, จดพมพ

เปนธรรมทาน ในงานบญประจาป 17 มนาคม 2534, 120 – 122. และในคณะเดนทางของหลวงพอฤๅษลงดากยงมพระอก

หลายรปดวย เชน หลวงปสม พทธาขาโร วดถMาผาปลอง เชยงดาว , หลวงปคาแสน คณาลงกาโรวดปาดอนมล สนกาแพง,

หลวงปชม โพธโก วดชยมงคลหรอวดวงมย จงหวดลาพน, และครบาธรรมไชย วดทงหลวงแมแตง เชยงใหมดวย ด ชล

สมโพธปญญา [นามปากกา], “พระอรหนตทาพธกบชาตไทย ตอน 1,” สกลไทย รายสปดาห 22: 1103 (9 ธนวาคม 2518),

49. 16 ชยานนโทภกษ (อนนต เสนาขนธ) และเกรยงศกดd เคราะหด, ผบญแหงหบผาสวรรค (กรงเทพฯ: ภกษชยานนโท และ

นายเกรยงศกดd เคราะหด, 2524). 17 Chai-anan Samudavanija and David Morell, Political Conflict in Thailand (Cambridge, Mass : Oelgeschlager, Gunn &

Hain), 1981, 248.

6

กจกรรมตอตานคอมมวนสตอยางแขงขน พบเหนไดจากการแจกจายใบปลวไปท@วประเทศเรยกรองใหประชาชนผรกชาต

ลกขMนมาตอตานคอมมวนสต ในชวงป 2519 นอกจากการท@เขาไดรบเชญใหเปนวทยากรพเศษในการอบรมลกเสอชาวบาน

แลว18 ยงพบวามกจกรรมท@แหวกแนวอยางย@ง น@นคอ การเขาทรงคารล มารกซเพ@อขอคาปรกษาในการตอสกบ

คอมมวนสต19 เคร@องรางของขลงท@เขาแจกจายออกไปไดแกผายนต “พทกษเอกราช” ใหกบตารวจทหารในเขตพMนท@ท@สกบ

คอมมวนสต แตเร@องตลกรายกคอ หลงจาก 6 ตลาไปแลว สานกแหงนMกลบถกโจมตวาเปนคอมมวนสตเสยเอง

พระกตตวฑโฑ (2479-2548) พระสายปฏบตแหง วดจตตภาวน ท@โดงดงมาจากใหสมภาษณอนลอเล@องกบ

นตยสาร จตรส กลางป 2519 จากบทสมภาษณนM เองท@เปนท@มาของวาทะแหงยคสมยอนเปนท@จดจากนในวลท@วา “ฆา

คอมมวนสตไมบาป” 20

แมแตพทธทาส (2449-2536) ท@รจกกนดในฐานะพระหวกาวหนา กยงไดสนองนโยบายจากรฐอยางแขงขน ตอง

เขาใจเสยกอนวา พทธทาสนMนสมพนธกบชนชMนนาอยางคนในวงการตลาการเปนอยางด21 ความโดงดงและความนยมของ

พทธทาสเปนปอมปราการอยางดท@จะทาใหคนละเลยความเปนการเมองในงานเขยนและคาสอนของเขา เราพบวาการ

บรรยายอบรมผพพากษา เม@อวนท@ 14-15 กนยายน 2517 ไดถกนามาปรบปรงเปนหนงสอท@รจกกนในนาม ธมมกสงคมนยม

แบบเผดจการ22 อนมเนMอหาชMใหเหนถงความชอบธรรมของการเผดจการท@มธรรมนาหนา ในบรบทนMนสญญา ธรรมศกดd

ดารงตาแหนงนายกรฐมนตร ตMงแตวนท@ 14 ตลาคม 2516 – 15 กมภาพนธ 2518 กอนจะลาออกและขMนเปนประธาน

องคมนตร (5 ธนวาคม 2518 - 4 กนยายน 2541)

จงมใชเร@องแปลกนกท@พทธทาสจะเคยสงฆกรรมทาการอบรมใหกบคณะลกเสอชาวบาน อยางไรกตามดวยความ

เปนพทธทาสเขาพยายามตความและใหความหมายใหมแกลกเสอตามความเขาใจของเขาเอง การบรรยายเกดในชวงเดอน

เมษายน 2518 เปรยบเทยบพระพทธเจาเปน “จอมลกเสอโลก” และชMใหเหนวาการลกเสอในทกวนนM มงไปทางพธและความ

สนกสนานจนลมเจตนาของลกเสอท@เนนใหบาเพญประโยชนสวนรวม และตองรกษาหวใจสวนรวม น@นคอ ประเทศชาต

18 สชาต โกศลกตวงศ, เราจะยนจดไหน (ราชบร: บรษท ยคใหม จากด, ม.ป.ป.), 7 – 19. 19 Chai-anan Samudavanija and David Morell, ibid., 248; Katherine A. Bowie. Rituals of National Loyalty: An

Anthropology of the State and the Village Scout Movement in Thailand. New York and Chichester: Columbia University

Press, 1997, p.20 20 ทMงท@รปประโยคสมภาษณจรงคอ

จตรส: การฆาฝายซาย หรอ คอมมวนสตบาปหรอไม

กตตวฑโฒ: อนนMนอาตมากเหนวาควรจะทา คนไทยแมจะนบถอพทธกควรจะทา แตกไมใชถอวาเปนการฆาคนเพราะวา

ใครกตามท@ทาลายชาต ศาสนา พระมหากษตรย มนไมใชคนสมบรณ คอตองตMงใจ เราไมไดฆาคน แตฆามาร ซ@ งเปนหนาท@

ของคนไทยทกคน การฆาคนเพ@อชาต ศาสนา พระมหากษตรย ถอเปนบญกศลเหมอนฆาปลาแกงใสบาตรพระ 21 ดใน ภญญพนธ พจนะลาวณย. "ธมมกสงคมนยมแบบเผดจการ! วพากษพทธทาสในวนลออายปท@ 105", 27 พฤษภาคม

2554, เขาถงเม@อ 7 กนยายน 2556 เขาถงจาก http://prachatai.com/journal/2011/05/35144 22 พทธทาสภกข. ธมมกสงคมนยมแบบเผดจการ พมพแจกเปนท@ระลกในงานฌาปนกจศพ นางมณฑา หม@นนกร ณ เมรวด

มกฏกษตรยาราม กรงเทพมหานคร วนเสารท@ 13 ธนวาคม 2518 (กรงเทพฯ : อกษรสมพนธ), 2518

7

ศาสนา มหากษตรย และการเปนลกเสอนMนจะตองสงเสรมพทธบรษทภาวะดวย อยางไรกตามพทธทาสเหนวากจการลกเสอ

ท@ยงไมไดผลนMนกเปนเพราะนกเรยนนกศกษายง “อาละวาด”23 แสดงใหเหนทศนคตของเขาตอนกเรยนนกศกษาไดเปน

อยางด ในชวงเวลาดงกลาวการบรรยายธรรมของเขา ไดทาทายและเลนกบภาษาทางการเมอง ตวอยางเชน การเมองคอ

ธรรมะ (10 ก.ค. 19) พระเจาคอยอดสดของนกการเมอง (17 ก.ค. 19) นกการเมองของพระเจา (24 ก.ค. 19) ธรรมะสาหรบ

นกการเมอง (14 ส.ค. 19) ถามธรรมไมตองมการเมอง (28 ส.ค. 19) ระบบการเมองท@เหมาะสมแกศาสนกชนแบบฉบบ (11

ก.ย. 19) ศลธรรมกบโลกปจจบน (2 ต.ค. 19) 24 โดยเฉพาะการแสดงธรรมหลงสดแสดงใหเหนชดเจนย@งท@ระบวา ปญหา

ศลธรรมเปนเร@องใหญ เขาไดชMใหเหนวาเหลา “อนธพาลทางธรรม” นMนไดแก นกศกษา กรรมกร ชาวนา พอคา นกกฎหมาย

นกการเมอง นกเศรษฐกจ ฯลฯ กลมนM เปนพวกท@จะตองรศลธรรมโดยประจกษเสยกอน เขาใจวากลมคนเหลานM มบทบาท

สาคญในชวงเวลาดงกลาวมาก ทMงยงเนนอกวาศลธรรมเปน “รากฐานของสงคมศาสตรทกแขนง” 25

ใตรมกาสาวพสตรในสงคมไทยกลายเปนพMนท@ตอสทางการเมองอนรอนระอเม@อเดอนกนยายน 2519 จอมพล

ถนอม กตตขจร ไดบวชเปนสามเณร กลบเขามายงประเทศไทย ย@งทาใหเกดกระแสการคดคาน “ทรราชย” ไปอยาง

กวางขวาง แตในทางตรงกนขามกระแสนMกทาใหกลมอนรกษนยมจบมอกนอยางแนนแฟนมากขMน

หลง 6 ตลา 19 ศลธรรมนาประชาธปไตย

ความรนแรง ความตายท@เกดขMนอยางตอเน@องดวยการกระทาของ “ฝายขวาพฆาตซาย” แมจะตกเปนขาว และท@

กงวลกนมากอนแตกนบวา ไมไดสรางผลกระทบอยางจรงจงเทากบเหตการณเชาวนท@ 6 ตลาคม 2519 เยนวนนMนเกด

รฐประหารและการขMนครองอานาจของรฐบาลเผดจการพลเรอน ธานนทร กรยวเชยรนามาสระบอบเซนเซอรอนกวางขวาง

23 "หวขอบรรยาย (ปกณกรรม) ลกเสอชาวบาน, 7 เมษายน 2518 ", BIA3.1/6 กลอง2 (60)-(64), เอกสารจดหมายเหตพทธ

ทาส อนทปญโญ, เขาถงเม@อ 29 สงหาคม 2556 เขาถงจาก http://archives.bia.or.th/front-

description.php?refcode=BIA03010002-060-0060_00-0000&pdfid=681 24 “บตรยอเร@องบรรยายธรรม พ.ศ.2519”, BIA3.1/7, เอกสารจดหมายเหตพทธทาส อนทปญโญ, เขาถงเม@อ 29 สงหาคม

2556 เขาถงจาก

http://archives.bia.or.th/showgroup.php?groupcode=BIA030100&groupname=%E0%B8%81%E0%B8%B2%E0%B8%A

3%E0%B8%9A%E0%B8%A3%E0%B8%A3%E0%B8%A2%E0%B8%B2%E0%B8%A2%E0%B8%98%E0%B8%A3

%E0%B8%A3%E0%B8%A1&subgroupname=%E0%B8%9A%E0%B8%B1%E0%B8%95%E0%B8%A3%E0%B8%A

2%E0%B9%88%E0%B8%AD%E0%B9%80%E0%B8%A3%E0%B8%B7%E0%B9%88%E0%B8%AD%E0%B8%87&

pregroupcode1=BIA030000 25 "ศลธรรมกบโลกปจจบน", BIA3.1/7 กลอง 2 [124] (2 ตลาคม 2519), เอกสารจดหมายเหตพทธทาส อนทปญโญ, เขาถง

เม@อ 29 สงหาคม 2556 เขาถงจาก http://archives.bia.or.th/front-description.php?refcode=BIA03010002-070-0124_00-

0000&pdfid=776

8

แนนอนวาท@ทางขาวสารและความรทางการเมองถกปดกMนเชนเดยวกบการแสดงออกความคดเหน เง@อนไขดงกลาวผลกดน

ใหนกศกษาและมวลชนจานวนหน@งตดสนใจเขาปารวมกบพรรคคอมมวนสตแหงประเทศไทย26

การท@คนรนใหมท@มแนวคดทางการเมองถกส@งใหหบปาก ทาใหเสยงของผส@งสอนศลธรรมดงขMนเร@อยๆ หลง

โศกนาฏกรรมเพยง 2 เดอน พทธทาสกเทศนส@งสอนเนนเร@อง “ยวชน”วา “เดกขาดความรเร@องชาตนยมท@ถกตอง” “เดกเมา

เสรภาพ, ประชาธปไตย, จนเฟอ ทMงใน-นอกบาน” 27 นอกจากการครอบงาของพทธศาสนาท@ดชาญฉลาดสาหรบชนชMนกลาง

อยางพทธทาสแลว พทธศาสนาท@ออกแนวโฉงฉางอยางลทธพธสานกปสวรรค ท@ไดขยายอาณาจกรไปสสานกหบผาสวรรค

จ.ราชบร กกลายเปนสานกท@เตบโตขMนอยางมากดวยแฟนตาซแหงความศกดd สทธd และความขลง28 ซ@ งส@งเหลาจะมความ

เปล@ยนแปลงใหญหลวงในตนทศวรรษ 2520

2. จากพทธศาสนา-ราชาชาตนยม ส พทธศาสนาสาหรบชนชLนกลาง

การเฟ@ องฟของการอางคณธรรม ศลธรรม และศาสนา เกดขMนพรอมๆ กบตลาดทางพทธศาสนาและส@งศกดd สทธd

รวมถงพลงของฝายอนรกษนยม การเฉลมฉลองครบรอบ 200 ป กรงรตนโกสนทร ในป 2525 คอ รฐพธท@แสดงใหเหนถง

การฟM นฟความย@งใหญของราชวงศอกครM งหลงสงครามกบคอมมวนสต การฟM นฟทางวตถคอมรดกทางวฒนธรรม กบ การ

ฟM นฟทางจตใจคองานดานศลธรรมไดรบการใหความสาคญมากขMนเปนลาดบ สอดคลองกบตลาดพทธศาสนาท@ขยายตวขMน

อก สอดคลองกบเทคโนโลยส@อสารมวลชนท@กวางขวาง และกระจายตวไปในวงกวางมากขMน ไมวาจะเปนหนงสอธรรมะ

รายการธรรมะทางโทรทศน หรอเทปคาสเสตในดานหน@งแลวมนทาใหรายการธรรมะ เขาสกลมชนชMนกลางท@กาลงขยายตว

มากขMน วถชวตของพวกเขาเตบโตไปสความเปน “คนเมอง” ท@เปล@ยนไปจากเดม พวกเขาไมไดมชวตสมพนธอยกบการเขา

วดอกตอไปแลว เม@อพทธศาสนาเขามายดครองพMนท@ส@อมวลชนมากขMนตามลาดบ หลกธรรมเร@มถกทาใหเขาใจไดงายและ

ถกปรบใหเหมาะกบชวตประจาวน ยงไมตองนบวาการเสพธรรมะยงสงผลตอภาพลกษณความฉลาด รอบรอกดวย

พระอนนต ชยานนโทและสPอมวลชน ผปราบมารชาต-ศาสนา ทศวรรษ 2520

พระอนนต ชยานนโท หรอรจกกนดในนาม พ.ต.ต.อนนต เสนาขนธ อดตขาราชการตารวจ ไดสถาปนาตนเอง

เปนผปราบมารศาสนาอยางประสบความสาเรจ เน@องมาจากการเปดโปงความไมชอบมาพากลของสานกหบผาสวรรค ใน

ทศวรรษ 2520 การดาเนนการของเขาไดรบการสนบสนนจากหนงสอพมพอนเปนเคร@องมอสาคญของชนชMนกลาง การ

โจมตเชนนM สงผลสะเทอนตอวงการสงฆแบบลทธพธ และทรงเจาเขาผอยางย@ง การโจมตดงกลาวใหภาพถงคนจานวนมากท@

เขารวมสานกนMนวาเปนผโงเขลา หลงผด น@นไดทาใหสานกพทธศาสนาแบบชนชMนกลางท@ใหความสาคญกบการกระทาท@ด

26 ธกานต ศรนารา. หลง 6 ตลาฯ วาดวยความขดแยงทางความคดระหวางชบวนการนกศกษากบพรรคคอมวนสตแหง

ประเทศไทย (พมพครM งท@ 2, กรงเทพฯ : สานกพมพ 6 ตลาราลก), 2553, น.56-69 27 "การสรางยวชนแหงยคปจจบน", BIA3.1/8 กลอง 3 [7]-[9] (15 ม.ค. 2520), เอกสารจดหมายเหตพทธทาส อนทปญโญ,

เขาถงเม@อ 29 สงหาคม 2556 เขาถงจาก http://archives.bia.or.th/front-description.php?refcode=BIA03010003-081-

0007_00-0000&pdfid=791 28 ในยคใกลเคยงกนเบน แอนเดอรสนเทยบไดกลาวถง วดไผโรงวว วาเปรยบเสมอนดงแดนเนรมต ดใน เบเนดกท แอน

เดอรสน. "เปรตประหลาด: ประวตศาสตรนรกภธร" ใน อาน, 2 : 2 (ตลาคม-ธนวาคม 2552)

9

ชาญฉลาด มเหตผล ไมเช@ออะไรงายๆ คอยๆ ขยายตวขMน การขดคยและโจมตสานกฉาวกลายเปนขาวท@ขายไดสาหรบตลาด

การอานของชนชMนกลาง ความแปลกประหลาดผสมผสานกบเร@องความเช@อส@งศกดd สทธd กระท@งมความสมเส@ยงท@จะละเมด

ภยความม@นคงตอสถาบนชาต ศาสน กษตรย กย@งทาใหการทาขาวหลงการเซนเซอรของรฐตนทศวรรษ 2520 มชวตชวามาก

ขMนไปดวย เขาไดใหเหตผลท@ตองเปดโปงและขดคยสานกปสวรรคและอาณาจกรหบผาสวรรคดวยวา สชาต โกศลวงศ เจา

สานกไดทาการอางตนเปนรางสมเดจพระพฒาจารยโต และหลวงปทวด เหยยบนMาทะเลจด ซ@ งเปนการหลอกลวงประชาชน

อยางงมงาย ไรเหตผล ทMงยงหลอกลวงคนตางชาตดวยการระดมทนมหาศาลมาสรางหอประชมโดยอางส@งท@เรยกวา

สนตภาพ และท@สาคญกคอ สานกของความเปนชาตและความเปนไทย เขาอางวา

“ถาปลอยใหนายสชาตทาตอไปแลว เกยรตภมของคนไทยและชาตไทยจะตองถกตางชาตดถเปนแน เรา

จงเหนความจาเปนทJจะตองชWแจงใหคนไทยและชาวโลกไดรวา สJงทJนายสชาตไดทาไปนWนเปนเทจ” 29

นอกจากนMนการโจมตเร@อง “ความเปนไทย” “ความเปนเจก” ยงปรากฏอยอยางชดแจง เขาเรยกสชาตวา นายกมฮง

แซฉ@ว ท@อางวาเปนคนสญชาตไทย เชMอชาตจน หนกๆเขากเรยกวา “ตsสชาตแหงหบผานรก” เลยทเดยว30 พระอนนตได

โจมตวาส@งท@เกดขMนเปนปรากฏการณ ผบญ 2524 ท@เนนการทรงเจาเขาผ อางอานาจเบMองบน การปลกระดมทาดวยการแสดง

ความย@งใหญ อวดศกดา ประจานขาราชการ31 การกลาววาเปนผบญยงมนยสอไปถงขบวนการผบญในอสานป 2444 และผ

บญในป 2502 กรณของศลา วงศสน อนสอนยวาเปนการกระทาของกบฏตอราชอาณาจกรและคกคามความม@นคงของชาต

พระอนนตยกเลกความคาดหวงวารฐจะเขามาจดการปญหานM เน@องจากวาสชาตมเครอขายท@แนนหนา ดงพบวา สชาต

พยายามสรางความสมพนธโดยออมกบจอมพลประภาส จารเสถยร, พล.อ.เสรม ณ นคร, สมเดจพระสงฆราชเจา (วาสน

วาสโน), บญยง วองวานช กระท@งทตตางเคยไดรบเชญไปรวมพธ แมเจาตวจะเหนวาเปนการรวมพธทางศาสนาตามปกต

ท@วไปกตาม แตน@นกไดเสรมสรางบารมใหกบสชาตอยางไมรตว

อยางไรกตามการโจมตท@ไดผลอยางย@งในทกยคทกสมยกคอ เร@องการเงน พระอนนตชMใหเหนวา สชาตไดเงนมา

ใชจายอยางฟ มเฟอย เชน พมพหนงสอ เอกสารจานวนมากเพ@อประชาสมพนธตนเอง การเดนทางไปตางประเทศบอยครM ง

ซ@ งเขาเหนวาเปนการใชเงนผดประเภท แทนท@จะนามาสรางศาสนาวตถสถานสงเสรมพทธศาสนาใหเจรญกาวหนา ตาม

แบบฉบบ “ชาวพทธ” 32 การกระทาท@ถงลกถงคนเชนนMทาใหส@อมวลชนตอบรบเปนอยางด การตกเปนขาวเชนนMยงกดดนไป

ยงยงรฐบาลในสมยนMนอกดวย นกการเมองและขาราชการ นาไปสการแจงความและดาเนนคดในชวงเดอนพฤศจกายน-

ธนวาคม 2524 หนงสอพมพท@รายงานขาวในชวงนMนไดแก ไทยรฐ, เดลนวส, มตชน, ดาวสยาม, บานเมอง, ชาวไทย, สยาม

ใหม, เดลมเรอร, ตะวน 33 ความสาเรจอยางหน@งของพระอนนตกคอ การถกเถยงผานตวบทธรรมะท@เหนอกวาโดยอางอง

29 ชยานนโทภกษ และเกรยงศกดd เคราะหด. ผบญแหงบปผาสวรรค (กรงเทพฯ : โรงพมพบพธ), 2524, น. เปดใจ 30 ชยานนโทภกษ และคณะ. ผบญสชาตแหงบปผานรก (กรงเทพฯ : โรงพมพโคมทอง), 2525, น. เปดอก 31 ชยานนโทภกษ และเกรยงศกดd เคราะหด. เร@องเดยวกน, น. 45 32 ชยานนโทภกษ และเกรยงศกดd เคราะหด. เร@องเดยวกน, น. เปดใจ 33 ชยานนโทภกษ และคณะ. เร@องเดยวกน, น. 26-52

10

พระไตรปฎก34 มการกลาวอางพระสตร และหลกธรรมตMงแตการคบคนพาล-บณฑต, กาลามสตร, สงสารวฏ ไปจนถง

อนตตา ขนธ 5 เพ@อสยบความเช@อถอส@งศกดd สทธd ท@งมงาย พระอนนตยงเดนหนาตMงคาถามและเปดโปงพทธทาส, สานกสนต

อโศกและวดพระธรรมกายในเวลาตอมาอกดวย แตเขากลบประสบอบตเหตเสยชวตเสยกอนในป 253435

การสถาปนาอานาจนาของนกคดพทธศาสนาชนชLนกลาง

การลมสลายลงของอาณาจกรหบผาสวรรค พรอมๆไปกบการขยายตวของส@อมวลชน น@นไดเสรมพลงใหกลบ

เหลาชนชMนกลางท@ขยายตวมากย@งขMน นกคดนกเขยนชนชMนกลางท@ปวารณาตนในการประยกตคาสอนทางพทธศาสนามาใช

กบสงคมไทยท@มผลงานเผยแพรสสาธารณะกเร@มเปนท@รจกมากขMน ลกษณะพเศษของกลมบคคลนMกคอ ผลตงานเขยน

ทางดานพทธศาสนาท@เก@ยวของกบสงคม มทกษะและประสบการณการศกษาแบบโลกตะวนตกหรอไดรบการยอมรบจาก

โลกตะวนตก อนท@จรงเกยรตยศจากโลกตะวนตกนMนเองท@เปนปมแบบท@พฒนา กตตอาษา เรยกวา “Siamese

Occidentalism”36 ท@มองวาความเปนตะวนตกนMนมสวนในการสรางสยามหรอความเปนไทยมาตMงแตสมยอยธยาอยาง

ยาวนานมาจนถงสงคมไทยรวมสมย ในความคดของปญญาชนไทยรวมสมยและความคดอนเปนท@นยมเหนวาการสราง

ความเปน “ฝร@ง” ใหกบชาวตะวนตกนMน มอทธพลตอการสรางชาตไทยและอตลกษณทางวฒนธรรม ช@อของ Occidentalism

นMนกเปนการสนทนากบ Orientalism ของเอดเวรด ซาอด ท@เสนอมมมองคนละดานจากท@ซาอดมองการสรางท@ตะวนตก

สรางความเปนตะวนออกขMนมา แตพฒนาเสนอใหมองกลบมาดวยการมองในเชงรากเหงาทางประวตศาสตรวา ชนชMนนา

และปญญาชนสยามน@นเองท@ใชการสรางความเปนตะวนตกเพ@อจดมงหมายทางการเมอง ดงนMนการใหความสาคญกบ

“ฝร@ง” ในสยามจงเปนระบบการผลตเก@ยวกบอานาจ/ความรอนจะนาไปสความทนสมยและศวไลซ

พวกเขามความเปนเครอขายท@สมพนธตอกนไมทางตรงกทางออม นกคดเหลานM ไดแก พระประยทธ ปยตโต

(ขณะนMนดารงสมณศกดd พระราชวรมน ปจจบนคอ พระพรหมคณาภรณ, เกด 2481-ปจจบน), สลกษณ ศวรกษ (2475-

ปจจบน), เสฐยรพงษ วรรณปก (2482-ปจจบน) และประเวศ วะส (2475-ปจจบน) ทMงส@รายแมจะมลกษณะท@แตกตางไปจาก

พระอนนต ชยานนโทท@ทาหนาท@บ ปราบพระหรอสานกลทธท@เปนภยตอความม@นคงของชาตและศาสนา แตพวกเขาในบาง

โอกาสกทาหนาท@ผธารงความถกตองของพทธศาสนาแบบเถรวาทท@พวกเขารจก ศรทธาและยดม@น

34 ชยานนโทภกษ และเกรยงศกดd เคราะหด. เร@องเดยวกน, น. 2-17 35 อนสรณงานฌาปนกจศพ พ.ต.ต.อนนต เสนาขนธ ณ ฌาปนสถานวดพระศรมหาธาตวรมหาวหาร บางเขน กรงเทพนมหา

นคร วนพฤหสบดท@ 31 มกราคม 2534 36 Pattana Kittiarsa. Farang as Siamese Occidentalism. Asia Research Institute working paper No.49, Asia Research

Institute, Singapore, September 2005, p. 6-7 ขณะท@งานของธงชย วนจจะกล จะมงเนนจะชMวาการปรบอตลกษณของชนชMน

นาสยามยคสมบรณาญาสทธราชย เพ@อบรรลสถานะท@สงสงใตระเบยบโลกใหมทมยโรปเปนศนยกลาง เพ@อไมตนเปนชาต

และเผาพนธชMนรองอยางไรกตามความศวไลซกไมตายตวหยดน@ง การสรางความเปนอ@นในชาวบาน ชาวปา และความ

ศวไลซของความเปนเมองของชนชMนนาสยาม ซ@ งการจดความเปนอ@นนMนโชวตวตนผานการจดแสดงพพธภณฑในประเทศ

และตางประเทศ ดใน ธงชย วนจจะกล. "ภาวะอยางไรหนอท@เรยกวาศวไลซเม@อชนชMนนาสยามสมยรชกาลท@ 5 แสวงหา

สถานะของตนเอง ผานการเดนทางและพพธภณฑทMงในและนอกประเทศ" ใน รฐศาสตรสาร, 24 : 2 (2546)

11

การเกดขMนของผลงานชMนสาคญอยาง พทธธรรม (2514) นาจะเปนหมดหมายท@แสดงใหเหนถงจดยนรวมกนขอ

นกวชาการชาวพทธสมยใหม หนงสอเลมนM เปนการศกษาคนควาของพระประยทธอธบายพทธศาสนาไวอยางเปนระบบ

โดยอาศยหลกฐานชMนตนอยางพระไตรปฎกประกอบกบหลกฐานชMนรอง และมการขยายความตวบทตางๆ ดวยภาษาและ

การอปมารวมสมย เม@อเทยบกบผลงานของพทธทาสแลว งานชMนนM ถอวามโครงสรางท@เปนระบบกวามาก นอกจากนMนการ

เขยนกถอวาแสดงการอภปรายธรรมอยางเปนเหตเปนผล ทMงยงสามารถอางองในเชงวชาการไดอยางสมบรณ หนงสอ พทธ

ธรรม เปนเสมอนสารานกรมพทธศาสนาแบบเถรวาทท@มการปรบปรงอยตลอดเวลา จากเดมราว 200 กวาหนา ในป 2514

ขยายเปน 1,000 กวาหนา ในป 2549 ผลงานนM เปนท@รจกกนในวงกวางหลงจากไดรบรางวลวรรณกรรมชMนท@ 1 ในป 2525

และไดรบการยกยองวาเปนผลงานวชาการท@มการยอยพระไตรปฎกใหสมสมย นอกจากนMนในปเดยวกน เขายงไดรบรางวล

ประกาศเกยรตคณในฐานะผทาคณประโยชนแกพระพทธศาสนาในการฉลอง 200 ป กรงรตนโกสนทร นอกจากนMนยง

พบวาพระประยทธยงเปนพระสงฆท@เช@ยวชาญในภาษาองกฤษ และนาสถานภาพของพทธศาสนาไทยไปอยในเวทสากล

น@นคอ การไดรบรางวลการศกษาเพ@อสนตภาพจากองคการยเนสโกในป 253737

สลกษณ ศวรกษ เปนตวตMงตวตของพทธศาสนกชนท@สนบสนนใหพทธศาสนาสานสมพนธกบสงคม เขาไดสราง

เครอขายนกคดนกเขยนภายใตรมเครอขายสงคมศาสตรปรทศนมาตMงแตป 2506 กลายเปนพMนท@แลกเปล@ยนความคดเหนของ

คนรนใหมทMงดานการเมอง สงคม กระท@งศาสนา สลกษณยงสนบสนนใหพระเสฐยรพงษ อดตพระเปรยญ 9 ประโยคใหไป

เรยนตอท@องกฤษจากความสมพนธสวนตวของเขาในฐานะอดตนกเรยนนอก การรจกกบสลกษณทาใหเขาไดตพมพงาน

เขยนลงใน สงคมศาสตรปรทศน เขามผลงานเขยนจานวนมาก โดยเฉพาะหลงจากสกออกมาเปนอาจารยมหาวทยาลย ในป

2514 ในเวลาตอมากมงานเขยนในหนงสอพมพรายวนอก ความโดดเดนอยสานวนเขยนของเขานMนมอารมณขน อานงาย

และยอยเร@องยากๆในวงการพทธศาสนาใหเปนเร@องไมหนกมาก ผลงานของเขาท@โดดเดนไดแก ในยทธจกรดงขมWน (2522)

ชJอนWนสาคญไฉน (2524) พทธศาสนา : ทศนะและวจารณ (2529) อยางไรกตามพบวา เสฐยรพงษ เคยเขยนจดหมายเปด

ผนกถงพระสนตะปาปาจอหนปอลท@ 2 เม@อครM งเยอนเมองไทยในป 2527 เพ@อแสดงใหเหนถงพฤตกรรมชาวครสตจานวน

หน@งท@ไดบดเบอน และลบหลพทธศาสนา เนMอความในจดหมายแสดงใหเหนถงอดมการณแบบนพทธศาสนา-ราชาชาตนยม

แฝงอยอยางเขมขน 38

37 สนต ตMงรพพากร. พทธธรรมกบพระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต) โครงการเขยนชวประวตพระธรรมปฎก (ป.อ.ปยต

โต) สานกงานกองทนสนบสนนการวจย, 2548 38 ตวอยางจดหมาย

“แผนดนทJพระองคทรงกมลงจมพตทนททJเสดจมาถงน W เปนแผนดนแหงพระพทธศาสนา แผนดนทJบรรพบรษไทยได

ปกปองรกษาเอกราชอนยาวนานไวดวยชวต มไดตกเปนเมองขWนของใคร แมในยคสมยทJนกลาอาณานคมตะวนตกพยายาม

จะยดครอง ประชาชนไทยอนมพระมหากษตรยเปนศนยรวมจตใจกปกปองรกษาความเปนไทยไวได ไมตกเปนเมองขWน

ของชนชาตผกระหายสงครามทJเรยกขานตวเองวาอารยชน...แผนดนนW เปนแดนแหงความสงบสนต รมเยนเปนสข ภายใต

รมเงาแหงพระพทธศาสนา ซJงมประวตศาสตรอนยาวนาน ไมเคยม “สงครามศาสนา” ไมวาในรปแบบใด ไมเคยหลJงเลอด

แมแตหยดเดยว เพJอพทกษรกษาศาสนาของชาตไว ดงเชนลทธศาสนาอJน...มการแอบอางเอาหลกความเชJอ ขอปฏบตและ

พธกรรมของพระพทธศาสนาเขามาไวในหลกความเชJอและขอปฏบตของครสต มการบดเบอนหลกพทธธรรมและลบหล

12

ประเวศ วะส เร@มมบทบาทในสงคมการเมองชนชMนกลางในชวงนM เชนกน เขาไดแสดงความคดเหนทางดานสงคม

การเมองจากฐานเดมของตนท@เปนนายแพทยและมเครอขายท@กวางขวาง39 เขามสานกพมพ หมอชาวบาน (เร@มพมพในป

2522) เปนฐานในการทางานเผยแพรความคดเหน จนมการรวมเลมตพมพหนงสอ พทธธรรมกบสงคม (2526) 40 ท@นาสนใจ

กคอ การท@ประเวศ วะส เขยนถง 3 สานกสาคญในพทธศาสนา สองในสามในเวลาตอมาเปนประเดนใหญโตท@ถกเถยงกน

อยางมากในตนทศวรรษ 2540

การทาใหพทธศาสนาเปนวทยาศาสตรและปมเรPองความทนสมย

ปมอยางหน@งของพทธศาสนาท@สบเน@องมาตMงแตสมยวชรญาณภกขเปนอยางนอยกคอ ความไมสมเหตสมผลและ

ความไมเปนวทยาศาสตรของพทธศาสนา อาจกลาวไดวา ชวงป 2518-2519 พระและนกวชาการสายพทธจะหมกมนอยกบ

การเอาประชาธปไตยไปจบกบพทธศาสนาตามความตงเครยดท@ส@งสมมาระหวางสงครามเยน แตทศวรรษ 2520 เปนตนมา

พระและนกวชาการชนชMนกลางจะใสใจอยางย@งท@จะเอาพทธศาสนากบวทยาศาสตรมาจบเทยบเคยงกน โดยเฉพาะเม@อ

วงการวทยาศาสตรและโลกตะวนตกหนมาใสใจกบพทธศาสนามากขMน หรอจะพดใหตรงประเดนกวากคอ โลกตะวนตก

สนใจในศาสตรจตวญญาณของโลกตะวนออกมาย@งขMน ดงปรากฏผลงานเก@ยวกบวทยาศาสตรตะวนตกท@พยายามเขาใจผาน

ศาสตรตะวนออก เชน เตาแหงฟสกส (1975/2518) ท@ถกนามาอางถงเสมอๆ ในดานหน@งมนจงเช@อมกบปม Siamese

Occidentalism ไปพรอมๆกนดวย

อยางไรกตามในความเคล@อนไหวของพทธศาสนาท@มพลวตสงนM เราพบการปรบตวอยอยางนอยสองประการ

ประการแรกน@นคอ การท@ปรบเอาศพทสมย ไมวาจะเปนศพททางสงคมศาสตร และการบรหารจดการสมยใหมมาอธบายยด

เขาพทธศาสนา เพ@อนาไปสการทกทกเอาวาพทธศาสนาตอบทกอยาง ประการท@สอง คอ การประดษฐถอยคาเฉพาะขMนใหม

ในศาสนชมชนของตนซ@งจะกลาวในรายละเอยดตอไป

3. สามสานก พทธศาสนาหวกาวหนา การท@ประเวศ วะส ไดเลอก 3 สานกมาเขยนอธบาย จงนาจะเปนการสะทอนใหเหนเปนอยางดถง ความรสกนกคด

ของผนาทางปญญาของชนชMนกลางท@มตอสานกท@เปนความหวงใหมของพทธศาสนกชนยคใหม ขณะเดยวกนกแสดงให

เหยยบย Jาพระรตนตรยอยางชดแจงและรนแรง โดยบดเบอนวา อรยสจสJ ปฏจจสมปบาท ทJพระพทธเจาทรงตรสร ไดรบไข

แสดงจากพระผ เปนเจา พระพทธเจาเปนเพยง “ประกาศก” หรอทาสผรบใชพระผ เปนเจา รบคาสJงใหมาเตรยมชาว

ตะวนออกรอรบพระครสต หรอมา “ถางทางใหพระเยซ” ซJงจะเสดจมาภายหลง...พฤตกรรมทJไรคณธรรมเหลาน W เราไม

อยากคดวาสบทอดมาจากนโยบายไดอลอกและมชชนทJประกาศใน “วาตกนเคานซล ครWงทJสอง” เพราะขดแยงตอการอย

รวมกนโดยสนตระหวางศาสนาทWงหลายและเขาใจวาองคสนตะปาปากไมทรงทราบ และไมทรงประสงคจะใหเกดขWน”

จดหมายเปดผนกนM ย@นถวายสนตะปาปา จอหน ปอล ท@ 2 ในคราวเสดจมาเยอนประเทศไทย ตพมพใน World Buddhism

ประเทศศรลงกา, มตมหาราษฎร, ภยรายสปดาห, เพชรสชมพรายสะดวก, ฉบแปลเปนภาษาบาล พมพใน พทธจกร อางใน

เสฐยรพงษ วรรณปก. พทธศาสนา : ทศนะและวจารณ (พมพครM งท@ 2, กรงเทพฯ : อษณา), 2529, น.276-278 39 ภญญพนธ พจนะลาวณย. "อามาตยานสต เกด แก ตาย จาก 79 ปชาตกาลประเวศ วะส ถง กรณมรณกรรมพทธทาส" ใน

ประชาไทออนไลน, 5 สงหาคม 2554 เขาถงเม@อ 7 กนยายน 2556 เขาถงจาก http://prachatai.com/journal/2011/08/36366 40 ประเวศ วะส. พทธธรรมกบสงคม (กรงเทพฯ : มเดยพรนท), 2526

13

เหนไดดถงทาทตอสงคมไทยโดยเฉพาะชนชMนกลางท@กมอานาจผานส@อสารมวลชน ประเวศกลาวถงทMงสามสานกไวดงนM 41

“แหวกออกจากรปแบบเกาๆ, กอใหเกดความสนใจและความกระตอรอรน แดผแสวงหาคาตอบ...หากจบเอาหลกไตรสกขา

ของพทธศาสนาแลว แตละมจดเดนท@แตกตางกนดงนM สวนโมกขเนนท@ปญญา ธรรมกายเนนท@สมาธ สนตอโศกเนนท@ศล” 42

หากพจารณาจากประเวศ กจะเหนไดวา สวนโมกขนMนเปนพMนท@ท@พวกเขาใหความสาคญมากท@สด อยในสถานะท@พวกเขา

เองทาการวพากษวจารณนอยท@สด

พทธทาส และสวนโมกขหยPงราก ยนหยด

สวนโมกขภายใตพทธทาส เปนความพยายามของพระรปหน@งท@จะทดลองจะสรางพMนท@ใหมท@สวนกระแสกบโลก

ทางวตถโดยมนยวาตองการจะยอนไปจาลองชวตในสมยพทธกาล ดงนMนสวนโมกขจงมลกษณะเปนวดปาอยางหน@ง

เพยงแตวาแทบไมมใครใหคาจากดความเชนนMนเลย อาจเปนเพราะวา ผคนตระหนกดวา ไมใชวดปาตามขนบธรรมเนยมวด

สายอรญญกอยางเครงครด ไมใชวดปาแบบพระปาในสายหลวงปม@น ภรทตโต หรอแบบวดปาสายหลวงปชาท@เปนวดท@ให

ความสาคญกบพระสงฆมากกวาฆราวาส คอเปนวดปด นอกจากนMนสวนโมกขยงเปนหน@งในเร@องเลาท@เช@อมโยงกบการ

ทดลองท@รวมสมยกบการปฏวตสยาม 2475 อกดวย

วดปาแบบพทธทาสเปนวดปาท@แหวกขนบ เปนวดปาแบบบานท@ใหความสาคญกบฆราวาส เปนพMนท@เปดรบให

คนนอกเขามามปฏสมพนธอยแทบตลอดเวลา เนนการสอนปจเจกชนผานการการบรรยายธรรมท@มความสดใหม จากความ

กลาหาญท@จะตความ โดยตMงคาถามตอสถานการณโลกท@เปล@ยนแปลง อนสมพนธกบการใสใจกบปญหาสงคม คาบรรยาย

จานวนหน@งถกถอดเทปและถายทอดมาเปนหนงสอ เสยงพทธทาสและขอเขยนของพทธทาสจงขยายและกระจายตวไปใน

กลมคนชMนกลางและคนเมองท@กาลงขยายตวในทศวรรษ 2520 ไปดวย ศนยกลางของการบรหารจดการสวนโมกข จงเปน

การสรางชมชนท@รวมศนยกลางอยท@เขาคนเดยว โดยท@ไมไดวางระบบของสงฆะเผ@อไวอยางจรงจง ส@งกอสรางทางกายภาพ

ไมวาจะเปนลานหนโคง โรงมหรสพทางวญญาณ หองสมด ฯลฯ จงสะทอนตวตนของพทธทาสเปนอยางด บทบาทของ

พทธทาสท@โดดเดนขMนมาอยางมากหลง 6 ตลา สวนโมกขไดมโอกาสไดรบเสดจสมเดจพระสงฆราชพระอรยวงศาคตญาณ

(วาสน วาสโน) ในเดอนสงหาคม 252143 ถอวาเปนการไดรบการยนยนความสาคญของสวนโมกขอยางเปนทางการ

เชนเดยวกนปนM เขาไดสงเทปบรรยายธรรมเพ@อไปออกอากาศทางวทยกระจายเสยงแหงประเทศไทย44 คาสอนของเขา ตนป

2520 มโทนไปท@การอธบายเก@ยวกบเยาวชนอนสบเน@องมาจากสถานการณท@นาเปนหวงของคนรนใหมตMงแตปลายทศวรรษ

2510 ตMงแตเดอน มกราคม-มนาคม 2520 มหวขอดงนM 45 ปญหาท@วไปเก@ยวกบยวชน, การสรางยวชนแหงยคปจจบน, ตรรตน

41 ประเวศ วะส. สวนโมกข ธรรมกาย สนตอโศก (กรงเทพฯ : สานกพมพ หมอชาวบาน), 2530, หนา จากผเขยน 42 ประเวศ วะส. สวนโมกข ธรรมกาย สนตอโศก. เร@องเดยวกน, น.96 43 พระประชา ปสนนธมโม และสนตสข โสภณศร. ภาพชวต 80 ป พทธทาสภกข (กรงเทพฯ : สานกพมพ โกมลคมทอง),

2529, น.291 44 พระประชา ปสนนธมโม และสนตสข โสภณศร. เร@องเดยวกน, น.284 45 "บตรยอเร@องบรรยายธรรม พ.ศ.2520". BIA3.1/8, เอกสารจดหมายเหตพทธทาส อนทปญโญ, เขาถงเม@อ 4 กนยายน 2556

เขาถงจาก http://archives.bia.or.th/showgroup2.php?refcode=BIA03010003-081-0000&pdfid=787

14

ศาสตรสากล, พทธศาสตรสาหรบยวชน, ธรรมศาสตรสาหรบยวชน, สงฆศาสตรสาหรบยวชน, ศลธรรมแหงการตอส

สาหรบยวชน, ทางเขวหรอทางตรงสาหรบยวชน, ศลธรรมเก@ยวกบความม@นคงของชาตไทยสาหรบยวชน ฯลฯ

แตในป 2521-2524 ท@บรรยายในวทยกระจายเสยงแหงประเทศไทยจะเนนไปท@การอธบายสงคมท@เรยกรอง

ศลธรรมดงช@อชดบรรยายวา “ศลธรรมกลบมา” 46 เปนการบรรยายธรรมะท@เนนเร@องระบบเพ@อเรยกรองการจดระเบยบ

สงคมโดยมธรรมะเปนธงนา ในชวงนMสวนโมกขยงไดพยายามเช@อมโยงกบกลยาณมตรอยางหลวงปชา สภทโทแหงวด

หนองปาพง อบลราชธาน ซ@ งเปนพระปาท@สมพนธกบสายหลวงปม@น ภรทตโต ในป 2523 ไดมการสรางกฏอาจารยชา สภท

โทเพ@อตอนรบการมาเยอน แตปรากฏวาเขาไดลมปวยเสยกอนจงไมมโอกาสเดนทางมาพบปะกน47 ในปเดยวกนนMนกเร@ม

สรางศาลาธรรมโฆษณอนสรณ เพ@อเปนคลงเกบรวบรวมงานคดงานเขยนทMงหนงสอและเทปบนทกเสยงของพทธทาส48

เชนเดยวกบการขยายตวกบการพมพหนงสอชดธรรมโฆษณท@เร@มตMงแตป 2513 ในเวลาใกลเคยงพระอนนต เสนาขนธ

แสดงบทบาทผตรวจสอบ ตMงประเดนโจมตพทธทาสอยางถงพรกถงขง จนในวนลออายในป 2523 พทธทาสกออกมาตอบ

โตดวยการบรรยายธรรมและรวมเลมเปนหนงสอท@ช@อวา ธรรมะนWาลางธรรมะโคลน 49

ขณะท@ป 2524-2529 บทบรรยายธรรมในวทยกระจายเสยงแหงประเทศไทยถกเรยกวาชด “ปรมตถธรรมกลบมา”

เปนการยกระดบการบรรยายท@มงไปท@การพดถงธรรมะระดบสงมากขMน ขณะท@ยงมกรอบของศลธรรมกาหนดความเปน

มนษย และท@นาสงเกตกคอ มการกลาวถงการทางานท@เช@อมโยงกบกบการปฏบตธรรมท@สมพนธกบชวตทางานของชนชMน

กลางท@ขยายตวอยางกวางขวางขMน ปลายป 2525 ถง 2526 ไดขยายไปสความเขาใจอนดกบศาสนาอ@นๆดวย50

46 หวขอท@นาสนใจ ไดแก ธรรมะในฐานะลทธทางการเมอง (2521) ธรรมะในฐานะระบบเศรษฐกจ (2521) ธรรมะในฐานะ

ระบบการศกษา (2521) ธรรมะในฐานะระบบการดาเนนชวต (2522) ธรรมะในฐานะระบบการพฒนามนษย (2522) ธรรมะ

ในฐานะท@เปนเอกลกษณไทย (2522) ธรรมะในฐานะส@งท@ตองการรวา กงจกรหรอดอกบว (2523) ธรรมะในฐานะท@ตองรวา

เปนชาวพทธกหมดปญหาทMงปวง (2524) ธรรมะในฐานะท@ตองรวา ศลธรรมกลบมา โลกาสงบเยน (2524) "หวขอปาฐกถา

ธรรม พ.ศ.2521 - 2524". BIA3.1/9 กลอง 3 (1)-(2), เอกสารจดหมายเหตพทธทาส อนทปญโญ, เขาถงเม@อ 4 กนยายน 2556

เขาถงจาก http://archives.bia.or.th/front-description.php?refcode=BIA03010003-090-0001_00-0000&pdfid=827 47 พระประชา ปสนนธมโม และสนตสข โสภณศร. เร@องเดยวกน, น.278 48 พระประชา ปสนนธมโม และสนตสข โสภณศร. เร@องเดยวกน, น.233 49 พระประชา ปสนนธมโม, สมภาษณ. อตชวประวตของทานพทธทาส เลาไวเมJอวยสนธยา 2 ชวตแหงการทางาน

(กรงเทพฯ : โกมลคมทอง), 2529, น.324-325 และ พทธทาสภกข. ธรรมะนWา ลางธรรมะโคลน (กรงเทพฯ : ธรรมบชา),

2524 50 หวขอท@นาสนใจไดแก ปรมตถธรรมกลบมา โลกสวางไสว (2524) ศลธรรมด คนกกลายเปนมนษยกนหมด (2524) การ

ทางานคอการปฏบตธรรม (2525ภาวะแยงขด ตองไมมในแวดวงของศลธรรม (2525) ทกศาสนาตางชกนาโลกไปไดโดยไม

เกดภาวะขดแยง (2525) ไมตองแตกราว เพราะเหตเพยงมศาสนาตางกน (2526) พระเจาบนสวรรค และพระเจาในหวใจ

มนษย (2526) ถาจะใหมผลแน ๆ ตองใหพระเจาเผดจการ (2526) ผประกอบดวยธรรมะ : ยอมทางานเปนสข (2527)

ทฏฐานคต แหงการทางานเปนสข (วนพระราชชนน) (2527) ป เดอน คน วน ท@ไมกดเจาของ (2528) เม@อพอใจในหนาท@ท@

กาลงกระทากมสวรรคอย ณ ท@นMนเอง (2528) ทาไมจงใชคาวา "กลบมา" (2528) เกดเปนคนทMงท อยาตองตกนรกไปพลาง

ทางานไปพลาง (2529) แมแตลกเลกเดกออน กตองสอนเร@องไมยดม@น (2529) ใน"หวขอปาฐกถาธรรม พ.ศ.2524 – 2529".

15

สวนโมกขไดมช@อเสยงเปนท@รจกอยางกวางขวาง ดวยบารมของเจาสานกอยางพทธทาสเอง ป 2525 สวนโมกขม

อายครบรอบ 50 ป พทธทาสราง “กฎบตรชาวพทธ” เพ@อมงหมายวางหลกเกณฑท@วไปไวเปนแนวทางสาหรบพทธบรษท51

ป 2528 เปดหองสมด “โมกขพลบรรณาลย” บรเวณหวเรออาคาร52 ป 2529 พทธทาสมอายครบ 80 ป ไดมการฉลองกนอยาง

ใหญโต งานดงกลาวกลายเปนการชมนมกนของลกศษยและผนบถอพทธทาสอยางอนหนาฝาค@ง ในดานหน@งแลวนบวาเปน

การเผยแพรภาพสวนโมกขและพทธทาสท@จะกลายเปน “ภาพจดจา” และภาพตวแทนของสวนโมกขในยคท@รงเรองท@สด ไม

วาจะมการตพมพหนงสอ ภาพชวต 80 ป พทธทาสภกข (2529) เลาไวเมJอวยสนธยา : อตชวประวตของทานพทธทาส

(2529) กอนท@สภาวะดงกลาวจะทรงและทรดเร@อยมา ตามเง@อนไขของสขภาพพทธทาสท@ไมเอMออานวยตอการจดการใดๆ

จนกระท@งเขามรณะไปแลว ภาพสวนโมกขท@สมบรณแบบจงหยดน@งและถกผลตซM าเร@อยมานบแตนMน

กระนMนจดหมายท@พทธทาสเขยนถงพระปญญานนทภกข ชวงปลายป 2529 กลบสะทอนความเปนคนท@ตอง

ประสบทกขเน@องมาจากเร@องทางโลกดวยเชนกน เขากลาวถงปญหาสขภาพ และปญหาเร@องการเงนในสวนโมกข รวมไปถง

อาการเบ@อหนายพวก “กากเดนธรรมทายาท” ท@ไมสนใจเขารบการอบรมท@มอยเปนจานวนมากในการอบรมท@ผานๆมา53

“มความรสกเองวา ปจจยแหงชวตสงขารมนเหลอนอยทJสดแลว แตผมกไมอยากตาย จงถนอมชวตไว

ไมฝนทาอะไร ไมฝนคดอะไร ตามนสยทJทาอะไรกจะทาใหดทJสด”

การอบรมพระธรรมทายาทจะปรบหลกสตรเพ@อประหยด โดยตระหนกถงภาวะเศรษฐกจท@ตกต@าอนสงผลตอ

ประชาชนท@มาชวยเหลอ โดยระบวา “การเงนของสวนโมกขกอยในลกษณะชกหนาถงหลงไปเดอนหน@งๆ เทานMน”

สนตอโศก ชมชนทาทายอานาจรฐ

มศนยกลางอยท@สมณะโพธรกษ (2477-ปจจบน) ช@อเดมสมยยงเปนฆราวาสของเขาคอ รกษ รกพงษ เขามพMนฐาน

เปนคนทางานดานสรางสรรคมากอนไมวาจะเปนนกเขยนเร@องสMน สารคด กาพยกลอน กระท@งท@เปนท@รจกกนในวงกวางก

คอ นกแตงเพลง แสดงใหเหนถงชวตท@ซมซบประสบการณของคนในสงคมสมยใหมมาอยางเตมท@กอนท@จะบวชในสงกด

ธรรมยกตนกาย ป 2513 ดวยทกษะและศลปะการบรรยายท@ดเย@ยม ทMงยงเปนพระสงฆท@มความเครงครดในศลวตร ทาใหม

คนฟงและตดตามจานวนมาก อยางไรกตามดวยความท@เขามกจะวพากษวจารณศาสนาอยางรนแรง ความไมสบายใจและ

ความขดแยงของเขากบหมคณะจงไดรบคาแนะนาโดยนยวาใหไปบวชใหม ในครM งหลงนMบวชเปนพระในสงกดมหานกาย

ในป 2516 และกลายเปนจดกาเนดของธรรมสถานแดนอโศกท@นครปฐม อกเพยงสองป เขากประกาศแยกตวจากการ

ปกครองสงฆไทย แบบท@ไมคอยพบเหนนกในประวตศาสตรพทธศาสนาไทย การไมยอมอยใตการปกครองของรฐ

กลายเปนส@งท@เขาถกโจมตมาอยเสมอ พทธสถานศรษะอโศก อนเปนพทธสถานแรกๆ ถกสรางขMนในตนป 2519 กอนจะ

ขยายสาขาไปส พทธสถานสนตอโศก ท@บางกะป และพทธสถานสาลอโศก อ.ไพศาล นครสวรรคในปเดยวกน ตอมากมการ

BIA3.1/9 กลอง 4, เอกสารจดหมายเหตพทธทาส อนทปญโญ, เขาถงเม@อ 8 กนยายน 2556 เขาถงจาก

http://archives.bia.or.th/front-description.php?refcode=BIA03010004-131-0000&pdfid=974 51 พระประชา ปสนนธมโม และสนตสข โสภณศร. เร@องเดยวกน, น.232 52 พระประชา ปสนนธมโม และสนตสข โสภณศร. เร@องเดยวกน, น.265 53 ประเวศ วะส. สวนโมกข ธรรมกาย สนตอโศก, น.8-9

16

สรางพทธสถานปฐมอโศกในป 2523 ในท@สดสนตอโศกกไดกลายเปนฐานท@ม@นสาคญในเวลาตอมา และช@อพทธสถานแหง

นMกไดกลายเปนช@อเรยกสานกนMไปอยางแพรหลายมาจนถงปจจบน

อน@ง การใชคาวาอโศกนMนมท@มาอย 3 ประการน@นคอ มาจากช@อของวดแรกท@เขาไดบวชเปล@ยนแปลงชวต วดอ

โศการาม ประการท@สองคอ สอดคลองกบลานอโศกท@วดมหาธาตฯ กรงเทพฯ ในฐานะท@มช@อเสยงวาเปนพMนท@ถกเถยงกน

ทางความคดของพระสงฆมหานกายจากท@วประเทศ ประการสดทายคอ มาจากนตยสาร อโศก ซ@ งในฉบบแรกทกคนท@เขยน

พรอมใจกนใชนามปากกาเดยวกนวา อโศก จนคนภายนอกเขาใจวามคนเขยนเพยงคนเดยว54

ทกษะความเปนนกส@อสารมวลชนของเขาตMงแตยงไมบวช สอดคลองกบปณธานท@ตMงไววา “จะพมพหนงสอ

ธรรมะใหทวมโลก” ทาใหมการตพมพวารสารจานวนมาก อนไดแก สารอโศก (2514) วารสารรายเดอน, แสงสญ (2523),

รายสามเดอนเพ@อศกษาและอางอง, ดอกหญา (2528) ส@อธรรมะเบMองตน รายสองเดอน และ ดอกบวนอย (2528) ส@อสาร

สาหรบเยาวชน รายสองเดอน55

หลงจากการแยกตวออกจากคณะสงฆไทย กตองรอจนถงป 2519 เขาถงจะรบอปสมบทนกบวชในสานก ใน การ

รบบวชของสานกนM เรยกไดวามความเครงครดเปนอยางย@ง ตองใชเวลาไมนอยกวา 2 ป ผานการเปล@ยนสถานะจากปถชน

ตองสมครเปนอารามก, ปะ, นาค, เณร และนาไปสการบวชเปนสมณะ ท@นาสนใจกคอ สนตอโศกรบนกบวชหญงท@เรยกวา

สกขามาตดวย แตตองมสดสวนท@นอยกวาสมณะ56 ไมเพยงเทานMนพบวาสมณะบางรปเปนนกศกษายค 6 ตลา ไดเขามาม

บทบาทในดานการศกษาของสานกนMดวย

ลกษณะเดนของสานกนM คอ ความเขมงวดและเครงครดในศลอยางเขมขนและเอาจรงเอาจง พระสานกนMฉนมMอ

เดยว ไมกนหมาก ไมสบบหร@ ไมมวตถเกนท@วนยกาหนด ไมวาจะเปนกฏพระ การรบเงนทอง หรอเกบขาวของ รบบรจาค

นอยท@สด กระท@งไมรบบรจาคจากผไมสนใจธรรมะ เนนลกษณะความขยน ตอตานไสยศาสตรและอบายมข57 นอกจากนMน

ยงมการจดความสมพนธทางการผลตภายในชมชนอโศกเองท@เนนการพ@งตนเอง ซ@ งแนวคดนMจะไปไดอยางย@งตอสภาพ

สงคมไทยหลงวกฤตเศรษฐกจ 2540 และแนวคดเศรษฐกจพอเพยง อยางไรกตามปลายทศวรรษ 2520 ตอตนทศวรรษ 2530

สงคมไทยเปล@ยนแปลงอยางรวดเรว ชนบทไดรบผลกระทบ มการหล@งไหลเขาสเมองใหญทาใหเกดปญหาตางๆตามมา

“บญนยม” ของสนตอโศก ซ@ งมลกษณะตอบโตสงคมทนนยมและสงคมนยมท@เนนวตถทMงคอนเปนการทวน

กระแสโลก ทMงยงมการพฒนาความคดยกระดบไปสงานวชาการและจดใหอยใน “เศรษฐศาสตรเชงพทธ” อกดวย58 ดวย

54 ลมสนตอโศก ทาไม? โพธรกษ ตองสก (กรงเทพฯ : ว.ด.พ.กรฟ), 2532, น.58-61 และ สรเธยร จกรธรานนท. สนตอโศก

สามทศวรรทJทาทาย (กรงเทพฯ : มตชน), 2550, น.100-104 สวนหลงใหขอมลท@เปนบวกกบสนตอโศกมากกวาเอกสารชMน

แรก 55 ลมสนตอโศก ทาไม? โพธรกษ ตองสก. เร@องเดยวกน, น.61 56 สรเธยร จกรธรานนท. เร@องเดยวกน, น.125-126 และ 219 57 ประเวศ วะส. สวนโมกข ธรรมกาย สนตอโศก. เร@องเดยวกน, น.69-70 58 ปรากฏในคาอภปรายของสนย เศรษฐบญสราง ในกรสมมนาเร@องเศรษฐศาสตรเชงพทธ ท@มหาวทยาลยธรรมศาสตร 27

สงหาคม 2530 อางใน ประเวศ วะส. สวนโมกข ธรรมกาย สนตอโศก. เร@องเดยวกน, น.86-91

17

แนวคดท@เรยกวา “สาธารณโภค” ทาใหเกดภายในชมชนอโศกเนนการทางานรวมกนเปนชมชน โดยมกรรมสทธd ในปจจย

การผลตเปนของชมชน ผลผลตท@ไดกนามาไวสวนกลาง และมการจดสรร แบงปน ดแลทรพยากรรวมกน สนบสนนให

เสยสละทรพยสนสวนตวเขาสวนกลาง โดยถอวาเปนการขดเกลากเลสโดยยดศลเปนส@งนา ท@สาคญกคอ ในชมชนชาวอโศก

จะไมมการใชเงน ลกษณะดงกลาวจงมลกษณะคลายกบกรรมสทธd แบบสงคมนยม59

กาลงหลกของสนตอโศกอาจแบงเปน 2 กลม น@นกคอ กลมนกบวช และกลมฆราวาส ในนามของมลนธ ป 2520 ม

การตMงมลนธธรรมสนต ป 2524 ตMงกองทพธรรมมลนธนาโดย ของพ.ต.(พเศษ) จาลอง ศรเมอง และป 2527 มการตMงสมาคม

ผปฏบตธรรม60 กลมฆราวาสท@เขามามบทบาทและสงเสรมสนตอโศกเปนอยางดกคอ การเขามาของจาลอง ศรเมอง ทMงคพบ

กนป 2522 ในเวลาตอมาจาลองไดตาแหนงเปนเลขาธการนายกรฐมนตร ในสมยพลเอกเปรม ตณสลานนท ในชวงป 2523-

2528 การผนกกาลงของทMงสองกลายเปนฐานการเมองอยางดตอการขMนสตาแหนงผวาราชการกรงเทพมหานครของจาลอง

ในป 252861 ในนามของกลมรวมพลง ดงนMนความหวาดระแวงอกประการกคอ ความสมพนธเชนนM เองท@เกรงวาหากจาลอง

มอานาจทางการเมอง สนตอโศกกจะอาศยโอกาสนMนดวย

ท@นาสนใจกคอชวงกลางทศวรรษ 2520 มงานวจยท@ทาการศกษาเก@ยวกบสนตอโศกอยไมนอย เชน จรณะ 15 ทาง

เอกแหงการบรรลธรรมอยางพระพทธเจาฯ (2525) พระชาวอโศกกบพทธบญญตวาดวยจลศล มชฌมศล มหาศลฯ (2525)

การศกษาเปรยบเทยบศลวตรและบทบาททางสงคมของ "พระชาวอโศก" กบพทธบญญต (2525) การประยกตแนวคดเรJอง

เกมภาษาของวตเกนสไตน ในการอธบายเรJองความหมายในภาษาศาสนา ศกษาเฉพาะกรณภาษาของสานกสนตอโศก

(2529) ในวทยานพนธเลมหลงสดนM เปนการแสดงใหเหนถงเกมภาษาของสนตอโศกท@ใชอธบายการแปลภาษาบาลท@ไมตรง

ตามมาตรฐาน

ความนอกรตของสานกนMแมจะเปนท@ประจกษตMงแตการประกาศแยกตวออกจากคณะสงฆในป 2518 แตกลบถก

ไตสวนและพพากษาโดยรฐในนามของมหาเถรสมาคมอยางจรงจงในป 2525 คาดวาเกดจากการเปนประเดนสาธารณะ

หลงจากท@เขาออกโทรทศนรายการ “ช@วอยางชางช ดอยางชางสงฆ” ณ ท@ทาการอสมท. ปรากฏวาเทปดงกลาวถกหาม

ออกอากาศโดย กบว. ในเนMอหานMนพบวา โพธรกษ ไดอวดอตรมนสสธรรม น@นคอ อวดอางวาตนเองไดบรรลธรรม62

นอกจากนMนอาจกลาวไดวาการโจมตโดยพระอนนต เสนาขนธ ผท@สามารถโคนสานกหบผาสวรรคไดสาเรจมากอนกม

59 กนกศกดd แกวเทพ. มรรควธเศรษฐศาสตรการเมอง (3) : เศรษฐศาสตรแหงการให (กรงเทพฯ : คณะเศรษฐศาสตร

จฬาลงกรณมหาวทยาลย), 2552, น.48-49 60 ประเวศ วะส. สวนโมกข ธรรมกาย สนตอโศก. เร@องเดยวกน, น.69 61 สรเธยร จกรธรานนท. เร@องเดยวกน, น.138-139 62 ลมสนตอโศก ทาไม? โพธรกษ ตองสก. เร@องเดยวกน, น.134-135

18

บทบาทเปดเกมรกตอสนตอโศกเชนกน63 ขณะท@ประเวศกลาวถงขอกลาวหารายแรงวา สานกนM ถกสงคมตราหนาวาเปน

“เถรเทวทต” 64 ทMงในมตประทษรายพระพทธเจาและการฉนมงสวรต

สนตอโศกแสดงตนอยางชดเจนวา มความสมพนธท@ดกบพทธทาส สมณโพธรกษ เคยไปรวมงานท@สวนโมกขป

2529 คราวฉลอง 80 ปพทธทาสดวย โดยใหเคารพพทธทาสในฐานะอาจารย ดงท@ปรากฏวา ชาวอโศกเรยกขานวา “หลวงป

พทธทาสภกข” มการจดแสดงชวประวตใน พพธกรรมชาวหนฟาอโศก ท@พทธสถานศรษะอโศก พรอมจารกคาสอน

เตอนใจวา “ไมทาตามท@สอน อยามาออนเรยกอาจารย”65 ความเอาจรงเอาจงของชาวอโศกท@แสดงตนวาเปนพระปฏบตผ

เครงครด รวมทMงการชMผดชMโทษพระสงฆท@นอกลนอกทางไมวาจะในทางไสยศาสตร ความงมงายตางๆ นาจะเปนท@ถกใจชน

ชMนกลางท@เหนความเส@อมในศาสนาผานพฤตกรรมดงกลาว และพฤตกรรมอนไมนาเคารพนMน อยางไรกตามการเพงโทษ

ดงกลาวจะกลายมาเปนศรท@ยอนกลบมาเลนงานพวกเขาเองในท@สด ขอนาสงเกตกคอ ส@งท@สนตอโศกไมไดเนนเลยกคอ การ

สรางสมพนธชดคาอธบายกบโลกตะวนตกซ@งแตกตางกบพทธทาสอยางย@ง

วดพระธรรมกาย มวลมหาชนชาวพทธ

ความแตกตางของวดพระธรรมกายจากสองสานกอยางมหาศาล กลาวคอ สองสานกขMนตนตMงคาถามและตองการ

ปฏรปสงฆใหทนสมย โดยแทบไมอางองการสบทอดมาจากครบาอาจารย แตมงหาหนทางของตน สาหรบวดพระธรรมกาย

หาไดเปนเชนนMน การเกดขMนและดารงอยของวดแสดงตนอยางชดเจนวา มการสรางความสมพนธระหวางครอาจารยและลก

ศษย รวมทMงการเคารพความอาวโสท@มลาดบชMนสงต@าแบบท@ทMงสองสานกไมคอยมการอางถง วดพระธรรมกายให

ความสาคญกบประวตศาสตรท@เช@อมโยงกบปชนยาจารยอนมพระเทพมงคลมน หรอหลวงปสด จนทสโร ในฐานะผให

กาเนดวชชาธรรมกาย ท@เช@อวาเคยหายสาบสญไป อยางไรกตามพฒนาการของวดพระธรรมกายนMนมพลวตสงอยางย@ง

โดยเฉพาะแนวความคดเก@ยวกบการจดการแบบสมยใหม

อาจกลาวไดวา วดพระธรรมกายนMนมฐานท@แขงแกรงจากการดาเนนการของ 3 บคคล น@นคอ พระไพบลย ธมม

ชโย (2487-ปจจบน) ยายชจนทร ขนนกยง (2452-2543) พระเผดจ ทตตชโว (2483-ปจจบน) ท@ในเวลาตอมาจะแยกตว

ออกมาจากวดปากนMาภาษเจรญ ขณะท@วดมความขดแยงอยภายใน พบวาพวกเขาเร@มสรางวดในป 2513 ตรงกบวนมาฆบชา

บรเวณตาบลคลองหลวง ปทมธาน ทMงท@พระธมมชโยเองบวชกอนหนานMนเพยง 1 ป ดวยการสนบสนนของยายชจนทรท@

เปนลกศษยสายตรงของหลวงปสดมากอน ทMงสองพานกอยท@วดปากนMาฯ และเดนทางมาสรางกจกรรมเผยแพรธรรมะอย

เสมอ จนกระท@งในป 2524 จงไดยายมาอยอยางถาวร66

63 พระอนนต ชยานนโท. โพธรกษ (กรงเทพฯ : บพธการพมพ), 2525 และพระอนนต ชยานนโท. ภยโพธรกษ (กรงเทพฯ :

บพธการพมพ), 2525 64 ประเวศ วะส. สวนโมกข ธรรมกาย สนตอโศก. เร@องเดยวกน, น.74 65 สรเธยร จกรธรานนท. เร@องเดยวกน, น.230 66 กลยาณมตร. "ธรรมทายาท", 18 มนาคม 2550 เขาถงเม@อ 8 กนยายน 2556 เขาถงจาก

http://www.kalyanamitra.org/daily/dhamma/index.php?option=com_content&task=view&id=2174&Itemid=99999999

19

ลกษณะเดนของวดแหงนM ในสายตาของประเวศกคอ การสรางมวลชนมหาศาลผาน “การจดตMง” โดยวเคราะห

ความสาเรจกคอวา ผใหกาเนดมความเอาจรงเอาจง ทMงหลวงปสด พระธมมชโย พระทตตชโว และสองคนหลงนMนเปนคน

สมยใหมท@จบระดบมหาวทยาลย จงเขาใจและส@อสารกบคนสมยใหมไดงาย นอกจากนMนมการจดการพMนท@ท@มความงาม

ความสะอาด เรยบรอย ไมเพยงเทานMนการสอนสมาธทาใหผปฏบตไดรบความสงบอยางไมเคยพบมากอน และสดทายกคอ

ความสามารถในการจดการและการตลาด67 การวเคราะหนMสอดคลองกบสภาพสงคมท@กาลงเปล@ยนแปลงไปสสงคมเมองใน

ทศวรรษ 2520

ในชวงแรกวดพระธรรมกายพยายามจะสรางความสมพนธกบราชสานกผานพธกรรมตางๆ เชน ป 2520 สมเดจ

พระเทพรตนราชสดาฯ และเจาฟาหญงจฬาภรณวลยลกษณฯ มาพธวางศลาฤกษอโบสถวดพระธรรมกาย ป 2522 สมเดจ

พระศรนครนทราบรมราชชนน เสดจมาประกอบพธเททองหลอพระประธาน ณ อโบสถวดพระธรรมกาย และมรบส@งกบ

พระธมมชโยวา “เปนหวงเยาวชน ชวยปลกฝงศลธรรมลงในจตใจเยาวชนดวย ส@งแวดลอมท@ไมดกาลงดงเยาวชนออกหาง

จากศลธรรม” 68 ไมเพยงเทานMน 2525 สมเดจพระศรนครนทราบรมราชชนน ใหพระธมมชโย กบ พระทตตชโวเขาเฝา ณ วง

สระปทม เพ@อรบถวายปจจยสาหรบสรางและบารงวด และยงรบส@งฝากความหวงกบการอบรมเยาวชนอก69 ป 2527 สมเดจ

พระพ@นางเธอเจาฟากลยาณวฒนา เสดจมาบาเพญพระราชกศลเน@องในวโรกาสทรงเจรญพระชนมายครบ 60 พรรษา ณ

อโบสถวดพระธรรมกาย70

สานกนMยงไดสรางเครอขายในระดบนานาชาต อนเปนอาการท@สอดคลองกบอดมการณ Siamese Occidentalism ท@

เหนวาการจะเขาถงความศวไลซไดนMนตองอาศยฐานจากโลกตะวนตก ป 2527 เร@มโครงการพระไตรปฎกคอมพวเตอรขMน

โดยใชพระไตรปฎกบาลอกษรโรมนของสมาคมบาลปกรณแหงประเทศองกฤษ (Pali Text Society) จนสาเรจและเผยแพร

ท@วโลก ป 2538 โดยผเช@ยวชาญทางพทธศาสนา 51 คน จากมหาวทยาลยตางๆ ใน 14 ประเทศ ทMงยงสราง Driver ภาษาบาล

ในคอมพวเตอรสาเรจเปนครM งแรก71 ความสมพนธเร@องพระไตรปฎกนMจะเก@ยวของกบความขดแยงเร@องการตความเร@อง

ธรรมะตอไป

แรกเร@มนMนไดมการสรางอาคารรองรบมวลชนมนามวา ศาลาจาตมหาราชกา ตMงแตป 2518 มการอางวารองรบได

มากถง 500 คน อโบสถท@แลวเสรจในป 2525 เปนการออกแบบสถาปตยกรรมไดรบการเอาใจใสพรอมไปกบการวาง

แผนผงโดยมออาชพ แตกตางไปจากสภาพวดโดยท@วไปในสมยนMน ภายในอโบสถประดษฐานพระพทธรปท@มพทธศลป

เฉพาะตวของวด แนวความคดการออกแบบพระพทธรปกคอ การจาลองลกษณะมหาบรษ 32 ประการตามพระไตรปฏก

และหากใครปฏบตธรรมกจะพบพทธรปลกษณะนM ท@ศนยกลางกายฐานท@ 7 ของตนเอง72 ซ@ งกคอ ตนแบบของพระธรรมกาย

67 ประเวศ วะส. สวนโมกข ธรรมกาย สนตอโศก. เร@องเดยวกน, น.35-37 68 เจาะลกวดพระธรรมกาย, 2541, น.9 69 เจาะลกวดพระธรรมกาย, น.9 70 อรอนงค เปรมะสกล. จากเชตวนารามสวดพระธรรมกาย (กรงเทพฯ : ฝายวชาการ วดพระธรรมกาย), 2531, น.86 71 เจาะลกวดพระธรรมกาย, น.39 72 มลนธธรรมกาย. "อโบสถวดพระธรรมกาย" เขาถงเม@อ 11 สงหาคม 2556 เขาถงจาก http://goo.gl/23Htb9

20

ในเวลาตอมาน@นเอง ความสาคญของอโบสถยงสะทอนออกมาในตราสญลกษณของวดพระธรรมกายยคแรก น@นคอ ภาพ

พระประธานวางอยหนาพระอโบสถทรงทนสมย อโบสถดงกลาวยงไดรบรางวลสถาปตยกรรมดเดน จาก สมาคมสถาปนก

สยามในพระบรมราชปถมภในป 2541 ภาพลกษณของวดพระธรรมกายท@เปนท@รบรกนโดยท@วไปในยคแรกนMน สมพนธกบ

อโบสถและพMนท@โดยรอบท@สงบน@ง สะอาด เปนระเบยบเรยบรอย และมการจดสภาพภมสถาปตยกรรมท@สมพนธกบ

ธรรมชาตอยางลงตว ไมวาจะเปนแนวทวไมใหญ การขดสระนMา และการปหญาเขยวขจท@ตดกบอโบสถสขาวบรสทธd ในเขต

พทธาวาส ผมาวดไดเพ@มจานวนขMนอยางทวคณจนตองสรางสภาธรรมกายสากลหลงแรกท@เปนหลงคาจากในป 2527

ประวตของวดไดอางตวเลขวา อาคารดงกลาวรองรบคนไดจานวน 12,000 คน และถาเพ@มเตนทช@วคราวกอาจรองรบคนได

ถง 30,000-40,000 คนเสยดวยซM า73 แมจะมอาจพสจนตวเลขไดในบทความนM แตกสะทอนใหเหนถงการเขาไปสความเปน

“อภมหาวหาร” (Megachurch74) มากขMนไปทกท

ความพยายามขยายอาณาเขตของวดจากออกไปเพ@มเตมจาก 196 ไร เกดจากการตระหนกถงการขยายตวของบาน

จดสรรและโรงงานอตสาหกรรมท@กาลงขยายตว และเพ@อรองรบนกปฏบตธรรมใหกวางขวางขMน ทาใหมลนธธรรมกายรเร@ม

โครงการธดงคสถานตMงแตป 2524 สรางพMนท@สวนปาอก 2,000 ไรจงไดมการซMอท@ดนจากกองมรดกของ ม.ร.ว.สวพรรณ

สนทวงศ กลายเปนวา ท@ดนดงกลาวเปนท@นาท@ปลอยใหชาวนาเชา และกลายเปนเร@องใหญเม@อชาวนาถวายฎกาตอในหลวง

และเปนขาวลงหนาหนงสอพมพไทยรฐในป 2528 โดยใหนM าหนกวามลนธธรรมกายรงแกชาวนา แมวาจะมการชMแจงจาก

มลนธและการดาเนนการชวยเหลอชาวนาโดยอางถงวาเปนการชวยเหลอเปนอยางด75 แตจากเหตการณนMกนาไปสการ

เปดตววดพระธรรมกายไปสพMนท@สาธารณะผานส@อมวลชน ภาพจาเก@ยวกบวดพระธรรมกายจงถกมองไปแนแงท@ไมเปน

ผลดกบวด ทMงยงนาไปสการขดคยของส@อมวลชนอยางตอเน@อง ตอมาไมนานวดพระธรรมกายถกกลาวหาวาบกรกปาสงวน

บรเวณนMาตกเอราวณ กาญจนบรอกดวย มการชMแจงวา เปนการเขาใจผด เน@องจากการใชพMนท@ดงกลาวเปนการพฒนาพMนท@

ของกรมปาไมใหมพMนท@ทองเท@ยวกวางขMน และเปนชวงท@มโครงการศกษาและอบรมรมจรยธรรมแกราชการ ท@กรมปาไมได

ขอใหมลนธธรรมกายสงบคลากรไปอบรม อน@ง สมยนMนผอง เลงอM ลกศษยวดพระธรรมกาย ดารงตาแหนงผอานายการกอง

อทยานแหงชาต76

ความแตกตางของวดพระธรรมกายทMงในแงลกษณะทางกายภาพ พธกรรม ปรมาณคนมหาศาล การจดรMวขบวน

มวลชน การส@งสอนธรรมท@ลกษณะเฉพาะตว และภาพลกษณท@ถกสรางขMนโดยส@อมวลชน ย@งทาใหวดพระธรรมกายถกมอง

ในลกษณะท@แปลกแยก แมจะไมถกโจมตอยางรนแรงเทากบสนตอโศก แตอาจกลาวไดวา ความไมรดงกลาวไดนาไปสการ

หวาดระแวงสงสยในฐานะภยความม@นคงสดคลาสสคน@นกคอ การกลาวหาวาวดพระธรรมกายเปนคอมมวนสต มคาเลาลอ

วา มการฝกอาวธในวด มอาวธซอนอยใตโบสถ มการปลกระดมนกเรยนนกศกษาท@เขาวดจานวนมาก และยดเยยด

73 มลนธธรรมกาย. "สภาธรรมกายสากล” เขาถงเม@อ 11 สงหาคม 2556 เขาถงจาก http://goo.gl/8nbrCe 74 Stephen Ellingson. The Megachurch and the Mainline : Remaking Religious Tradition in the Twenty-First Century

(Chicago : The University of Chicago Press), 2007 75 อรอนงค เปรมะสกล. เร@องเดยวกน, น.63-71 76 อรอนงค เปรมะสกล. เร@องเดยวกน, น.74-78

21

อดมการณคอมมวนสตเพ@อจะลมลางรฐบาล ลกษณะทางกายภาพท@ทาใหวดสะอาดเรยบรอยท@เปนเร@องผดปกตของศาสน

สถานไทยนMน ถกสนนษฐานวาเปนการจดการท@มประสทธภาพของคอมมวนสต กระท@งการเขารวมของปญญาชนจานวน

มากท@สนบสนนวด กมเหตผลเพ@อตองการขยายอทธพลยดครองประเทศไทย77 จงไมแปลกท@ตลอดทศวรรษ 2520 วดได

พยายามองกบพระบรมวงศานวงศ และผเปนใหญเปนโตในแวดวงราชการและพระสงฆ อนเปนจดเร@มตนการสานสาย

สมพนธอปถมภท@แขงแกรงขMนเร@อยๆ

4. การสประยทธระหวางรฐ-คณะสงฆ กบ ชมชนขบถพทธศาสนา

ทศวรรษ 2530 คดฉาวทางพทธศาสนาถกนามาเลนในหนาหนงสอพมพมากย@งขMน ความฉาวโฉของศาสนาพทธ

ถกกลายเปนขาวท@ขายดตามหนาหนงสอพมพ การเสยชวตกะทนหนของพระอนนต พระนกแฉ กมไดทาใหกระแสเปดโปง

ความอปลกษณของวงการสงฆซบเซาลง โดยเฉพาะกรณเก@ยวกบการละเมดพระธรรมวนยเก@ยวกบเร@องเพศ ดงท@มตวอยาง

คอ สมเจuยบ (2532), พระนกร (2534), ยนตระ (2537), ภาวนาพทโธ (2538) การขยายตวของเศรษฐกจมากขMนผกกบความไม

ม@นคงทางเศรษฐกจ และการแสวงหาท@พ@งทางจตวญญาณ สงผลตอการเกดขMนของลทธพธตางๆ เชน ลทธพธเสดจพอ ร.5

ลทธพธเจาแมกวนอม การเตบโตของลทธพธความเช@อตางๆ ท@ผสมผสานและปนเปกบพทธศาสนาอนบรสทธd ในมโนทศน

ของปญญาชนชนชMนกลางแลว ถอวาเปนเร@องไมเลก

ไมเพยงการรฐประหาร 2534 จะสงผลตอการกระชากใหสงคมไทยกลบมาสวงวนของอานาจนยม สาหรบวงการ

ศาสนาเองกไดมการปรบตวอกครM ง โดยพยายามรวมศนยเขาสศนยกลางมากขMน หลงจากปญหาพทธศาสนาท@ขยายตวมาก

ขMนเม@อตนทศวรรษ 2530 นาไปสการปรบแกไข พระราชบญญตคณะสงฆ (ฉบบทJ 2) พ.ศ.2535 โดยสาระแลวคอการสลาย

ความคลมเครอเดมจากการท@ชนชMนนาสงฆไทยตองเจอความทาทายมาตลอด โดยเฉพาะการใหอานาจกษตรยในการแตงตMง

และถอดถอนสมณศกดdพระภกษซ@ งแตเดมไมม ทMงยงเพ@มความผดฐานหม@นประมาทสมเดจพระสงฆราชแบบท@ไมเคยมมา

กอนดวย การเนนวาคณะสงฆท@หมายถง พระนกายเถรวาทในไทยตองอยภายใตการปกครองของมหาเถรสมาคม กย@งแสดง

ใหเหนถงการพยายามตามแกไขปญหาท@เกดขMนอยางนอยกกรณสนตอโศก เชนเดยวกบการปรบปรงขMนตอนการแตงตMง

สมเดจพระสงฆราชใหเปนระบบมากขMนนาจะสอดคลองกบการขMนครองตาแหนงของสมเดจสงฆราชในป 2532 น@คอ การ

เดนเกมของคณะสงฆและรฐท@ขดวงเพ@อควบคมสงฆมากย@งขMน

ดวยความแนบแนนของพทธศาสนา กบ สถาบนกษตรย จะเหนไดวาในยคนMสถาบนกษตรยยงมบทบาทใน

สงคมไทยอยางตอเน@อง นอกจากบทบาทในฐานะผยตความขดแยงหลงพฤษภาทมฬแลว สถาบนยงถกสถาปนาให

กลายเปนสวนหน@งของรปแบบรฐพธอยางพระราชพธมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา 5 รอบ (2530) พระราชพธรชมงคลา

ภเษก (2531) พระราชพธกาญจนาภเษก (2539) จากการวเคราะหของสมศกดd เจยมธรสกลเสนอวา ป 2531 หลงจากชาตชาย

ชณหะวณขMนเปนนายกรฐมนตร กไดมการเปล@ยนโครงสรางทางสงคมการเมองใหม ท@มศนยกลางอานาจอยท@รฐสภา และ

77 อรอนงค เปรมะสกล. เร@องเดยวกน, น.79

22

รฐธรรมนญมากย@งขMน ขณะท@สถาบนกษตรยไดกลายมาเปน Humanized monarchy มลกษณะเปน “พอ” เปน “พลงของ

แผนดน”78 และจะมบทบาทอยางมากในเวลาตอมาในฐานะพลงของราชาชาตนยมหลงวกฤตเศรษฐกจ 2540

พทธทาส และสวนโมกขยามอศดง

มบนทกวาในเดอนตลาคม 2530 พทธทาสไดทาหนงสอ ถวายสวนโมกขนานาชาต เปนพระราชกศลเน@องในพระ

ราชพธมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา 5 รอบ 79 ผานยงราชเลขานการ, นายกรฐมนตร, อธบดกรมการศาสนา, ผวาราชการ

จงหวดสราษฎรธาน และเจาคณะจงหวดสราษฎรธาน ขณะท@ยงดารงสมณศกดd เปนพระเทพวสทธd เมธอย ในประวตระบการ

ไดรบสมณศกดd ใหมท@ พระธรรมาโกศาจารย พระราชาคณะชMนพรหมในป 2530 จงอนมานไดวาเปนส@งท@ไดมาหลงจากการ

ถวายเปนพระราชกศลในครM งนMน แตเรากยงไมมหลกฐานแนชดพอวาเหตใดเขาจงตองถวายใหเปนพระราชกศล

ลกศษยลกหาตระหนกดถงความเปล@ยนแปลงท@กาลงจะมาถงอนเน@องมาจากสงขารและอาการอาพาธของพทธ

ทาส จงไดจดรายการโทรทศนในเทปรายการ “เกษตรสนทนา” ของชอง 11 (1 กนยายน 2534 อดเทป) ซ@ งตอมาเปล@ยนเปน

“เวทชาวบาน” เปนการสนทนากนระหวาง พทธทาส, ส.ศวรกษ และเจมศกดd ป@ นทอง เทปแบงเปนตอนยอยๆ ปรากฏวาถก

แบนตอนท@ 3 เขาใจวาเปนตอนท@ สลกษณ ศวรกษ ออกรายการ เน@องจากวาขณะนMนเขาถกฟองรองคดอย การอดเทปรายการ

นMนามาสการถอดเทปและตพมพออกมาเปนหนงสอ สนทนากบทานพทธทาส วาดวยเรJอง การศกษา นเวศวทยา และ

การเมอง (2536) 80 โดยประเวศ วะส เปนคนเขยนคานาให หนงสอนMพมพสองครM ง การพมพครM งท@สองมนยกคอ เปนการ

เรยกรองใหตพมพในชวงอาพาธ ใกลจะถงชวงมรณกรรม ซ@ งในท@สด พทธทาสอาพาสหนกและมรณภาพในป 2536 ความ

ตายของพทธทาสยงสรางปรากฏการณท@นาสนใจกคอ ความรสกสญเสยนกคดทางพทธศาสนาอนย@งใหญ ทามกลาง

สงคมไทยท@กาลงป@นปวนหลงจบพฤษภาทมฬ และภยตางๆท@คกคามศาสนาท@ซมลกเร@อยๆ81 การฌาปนกจศพของพทธทาส

ไดรบการออกแบบไวอยางด เน@องจากการเตรยมตวตายกอนตายของพทธทาส การเขยนพนยกรรมแสดงใหเหนวา พทธ

ทาสตองการจะใหคนจาภาพของตนอยางไรหลงจากไมอยแลว

นบไดวา พทธทาสไมไดวางระบบสาหรบสวนโมกขไวมากนก ปญหาตางๆ คอยๆสมตวและระเบดขMนหลงจาก

พทธทาสตายไป 20 ป กรณความขดแยงภายในสวนโมกข

สนตอโศก ชมชนขบถพทธศาสนาในองมอรฐและคณะสงฆ

78 สมศกดd เจยมธรสกล. “หลง 14 ตลา” ใน ฟาเดยวกน, 3 : 4 (ตลาคม 2548) : 170 79 "หนงสอถวายกจการสวนโมกขนานาชาตเปนพระราชกศล, 24 ต.ค. 2530". BIA8.2/2, เอกสารจดหมายเหตพทธทาส

อนทปญโญ, เขาถงเม@อ 4 กนยายน 2556 เขาถงจาก archives.bia.or.th/front-description.php?refcode=BIA08020001-020-

0001_00-0000&pdfid=3968 80 สนทนากบทานพทธทาสภกข วาดวยเรJองการศกษา นเวศวทยาและการเมอง (พมพครM งท@สอง, กรงเทพฯ : คณะกรรมการ

ศาสนาเพ@อการพฒนา, 2536 81 อานการเมองในชวงมรณกรรมของพทธทาสไดใน ภญญพนธ พจนะลาวณย. "อามาตยานสต เกด แก ตาย จาก 79 ปชา

ตกาลประเวศ วะส ถง กรณมรณกรรมพทธทาส" ใน ประชาไทออนไลน, 5 สงหาคม 2554 เขาถงเม@อ 7 กนยายน 2556

เขาถงจาก http://prachatai.com/journal/2011/08/36366

23

หลงจากท@พระราชวรมน (ประยทธ ปยตโต) ไดเล@อนสมณศกดd เปน พระเทพเวทในป 2530 ในฐานะท@เปนนกคด

ชาวพทธคนสาคญท@ไดตดตามเร@องนMอยางใกลชด ไดออกหนงสอ กรณสนตอโศก (2531) เผยแพรวนท@ 24 กรกฎาคม 2531

ตรงกบวนเลอกตMงท@วไปสมาชกสภาผแทนราษฎร เพราะเกรงจะกระเทอนตอผลการเลอกตMงวาหนงสอนMจะใหคณใหโทษ

กบใครในครM งนMนจาลองในฐานะหวหนาพรรคพลงธรรม และผวาราชการจงหวดกรงเทพมหานคร การกาวสสนามเลอกตMง

ในระดบชาตครM งนM เขาไดส.ส.ในนามของพรรคจานวน 15 คน แสดงใหเหนถงพลงทางการเมองมวลชนท@เร@มมบทบาทมาก

ย@งขMน

หนงสอดงกลาวชMประเดนไววา สนตอโศกไมสามารถอางความเปนอสระตอกฎหมายคณะสงฆได ในความคด

ของเขา เม@ออยในคณะสงฆไทยกตองอยใตอานาจปกครองของมหาเถรสมาคมโดยอตโนมต82 เขายงชMวาพระสงฆไมควรเขา

ไปกาวกายกจการของบานเมอง ท@ผานมาบานเมองยกสงฆไวเหนอการเมอง83 ปญหาสนตอโศกนMนไมใชเร@องธรรมดา แตอย

ในระดบทฏฐ คอ ระดบท@ฝงลกไปถงความคดความเช@อ ไมวาจะเปนการอวดอตรมนสสธรรม วาไดฌาน ไดอภญญา ได

บรรลมรรคผล เปนพระอรยะ เปนพระโสดาบน เปนพระอรหนต84, การแปลความหมายศพทบาล หรอถอยคาทางธรรมเอา

เองไมเปนไปตามหลก85, การบรโภคมงสวรตแลวนามาถออยางผดๆ คอ กลาววาใครไมฉนมงสวรตผดศล หรออางวา

พระพทธเจากฉนมงสวรต86 ทMงยงมงเพงโทษตเตยนความประพฤตผดสมณวสย และความบกพรองยอหยอนท@เปนอยใน

พทธศาสนา87

หลงจากนMนในเดอนพฤศจกายน มหาเถรสมาคมมการนดประชมและแตงตMงคณะทางานเพ@อศกษาขอมล รวบรวม

พยานหลกฐาน มขอสรปเพ@อประกอบการพจารณาลงมตใหพระโพธรกษขาดออกจากความเปนภกษ น@นคอ การลวงละเมด

วนย, คานพระวนยท@หามอวดคณวเศษ, ลวงละเมดกฎหมายบานเมอง, บอนทาลายพระพทธศาสนาและความม@นคงของชาต,

ประกาศตนเลนการเมองและเก@ยวของกบการเมองอยางเปดเผย, มงทาพระธรรมวนยใหวปรต และประกาศแยกตวไมขMนตอ

การปกครองคณะสงฆไทย88 กอนท@คณะทางานไดประชมเดอนพฤษภาคม 2532 สรปสงเร@องใหมหาเถรสมาคมและราชการ

ดาเนนการตอไปน@นคอ ใหมหาเถรสมาคมมคาส@งใหโพธรกษสละสมณเพศ และสาหรบบคคลท@เปนบรวาร ใหประกาศวา

บคคลเหลานMนมใชผบวชถกตองตามพระวนยและกฎมหาเถรสมาคม, ประกาศใหภกษ สามเณรท@วราชอาณาจกรคว @าบาตร

และท@นาสนใจกคอ ประกาศนยกรรมประกาศขอเทจจรงใหชาวพทธทราบโดยท@ว โดยเทยบเคยงกรณท@พระพทธเจาทากบ

พระเทวทต89

82 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). กรณสนตอโศก (ม.ป.ท.,), 2531, น.9-11 83 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). เร@องเดยวกน, น.27-28 84 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). เร@องเดยวกน, น.35 85 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). เร@องเดยวกน, น.39 86 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). เร@องเดยวกน, น.43-44 87 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). เร@องเดยวกน, น.54 88 ลมสนตอโศก ทาไม? โพธรกษ ตองสก. เร@องเดยวกน, น.117 89 ลมสนตอโศก ทาไม? โพธรกษ ตองสก. เร@องเดยวกน, น.121

24

ความขดแยงดงกลาวไดดงใหบคคลในวงการตางๆ เขามาเก@ยวของเปนอนมากไมวาจะเปนฝายท@อยขางสนตอโศก

อยางจาลอง ศรเมองท@กลาวอางถงฐานมวลชนกนมงสวรตกวา 8 หม@น90, การแสดงทาท@สนบสนนของยนยง โอภากล (แอด

คาราบาว) โดยอางวาตนเปนญาตธรรม91, แมพทธทาสกยงออกตวเปนกลางโดยไมขอออกความเหน92 ขณะท@ฝายรฐก

ตระหนกดถงความวนวายดงกลาว ประมาณ อดเรกสาร รฐมนตรวาการกระทรวงมหาดไทย ถงกบกลาวเตอนหนงสอพมพ

วา หากมบทความและการตนท@สนบสนนสนตอโศกจะเสนอปดหนงสอพมพฉบบนMน โดยอางเหตผลวา จะทาใหบานเมอง

เสยหาย93

หนงสอคาส@งใหพระโพธรกษ สละสมณเพศ ลงนามโดยสมเดจพระสงฆราช เม@อ 10 มถนายน 253294 แมจะเปน

ขอสMนสดกจรง แตกลบพบวา ในท@สดแลวพระโพธรกษกไมยอมสก แมจะถกจบในวนท@ 19 มถนายน และถกปลอยตวใน

เวลาตอมา เดอนมกราคม 2533 อยการกย@นฟองโพธรกษและนกบวชชายหญงแหงสนตอโศกรวม 80 คน อนเปนท@รจกกน

ในนามคดสนตอโศก ซ@ งนบรวม 80 คด เปนคดอาญาท@กลายเปนเร@องราวใหญโต สรเธยรใหความเหนวา คดนM เช@อมโยง

อานาจของศาสนจกรและโลกสมยใหม ท@เก@ยวพนกนซ@งมลกษณะทางการเมอง ท@เก@ยวพนกบสทธเสรภาพขMนพMนฐาน และ

การถกจากดสทธและบงคบตามกฎหมายพระราชบญญตคณะสงฆและพบวาคดนM เปนท@สนใจและไดรบความรวมมอจาก

ทนายมช@อเสยงหลายคน เชน ทองใบ ทองเปาด เจาของรางวลแมกไซไซ เปนหวหนาคณะ สงบ สรนทร, สมผส พ@ง

ประดษฐ, ไชยวฒน สนสวงศ เปนตน95 การตดสนของศาลสMนสดในป 2541 ระหวางนMนสนตอโศกกหยดย Mงการขยายศาสน

จกรของออกไปช@วคราว มงปรบปรงกจการภายใน คนหาแนวทางวถพทธ การพ@งตนเอง อาจนบไดวาการเพล@ยงพลMาตอคด

ทางโลกไดทาใหนาไปสยคใหมของสนตอโศก96

ขณะท@คดสนตอโศกยงคางคาอยนMน พวกเขากไดมสวนรวมสงคมการเมองในเหตการณพฤษภาทมฬ พบวาสนต

อโศกไดระดมคนเขารวมชมนมกบจาลอง ศรเมอง สรเธยรใหเครดตกบสนตอโศกวา การนากลมมวลชนของสนตอโศกเขา

มานMน ทาใหสถานการณชมนมท@มแตผประทวงบางตา เพ@มจานวนขMนอยางรวดเรวจนเกดการเพ@มมวลชนขMนอยางมหาศาล

ตMงแตเยนวนท@ 4 พฤษภาคม 2535 เปนตนมา97 แตอาจกลาวไดวา สนตอโศกนาจะทราบดถงการออกกฎหมาย

พระราชบญญตคณะสงฆ (ฉบบท@ 2) พ.ศ.2535 ในเดอนกมภาพนธ ภายใตรฐบาลอานนท ปนยารชนท@เปนการยกเคร@อง

กฎหมายหลงจากกรณสนตอโศกน@นเอง การเดมพนครM งนMของสนตอโศกกบจาลองจงแยกไมออกจากสงคมการเมองไทยไป

ดวย

90 ลมสนตอโศก ทาไม? โพธรกษ ตองสก. เร@องเดยวกน, น.21-22 91 ลมสนตอโศก ทาไม? โพธรกษ ตองสก. เร@องเดยวกน, น.43 92 ลมสนตอโศก ทาไม? โพธรกษ ตองสก. เร@องเดยวกน, น.22 93 ลมสนตอโศก ทาไม? โพธรกษ ตองสก. เร@องเดยวกน, น.25 94 ลมสนตอโศก ทาไม? โพธรกษ ตองสก. เร@องเดยวกน, น.32 95 สรเธยร จกรธรานนท. เร@องเดยวกน, น.153-158 96 สรเธยร จกรธรานนท. เร@องเดยวกน, น.162-164 97 สรเธยร จกรธรานนท. เร@องเดยวกน, น.55-56

25

วดพระธรรมกาย สความเปนอภมหาวหารกอนจะเจอพายใหญ

การตพมพหนงสอ จากเชตวนารามสวดพระธรรมกาย98 ป 2531 แสดงใหเหนถงความพยายามชMแจงตอขอสงสย

และแกขอกลาวหาตอวดอยางเปนระบบ โดยผเขยนเปนอาจารยประจาคณะรฐศาสตร มหาวทยาลยรามคาแหง ผเคยทางาน

เก@ยวของกบการปรามปรามผกอการรายคอมมวนสต ลาดบเนMอหาการนาเสนอเร@มจากยกกรณการใสรายพระพทธเจา, คร

บาศรวชย, หลวงปสด วดปากนMา และวดพระธรรมกายมาเปนลาดบ แลวชMแจงกรณละเอยดออนท@เปนปญหาในหนา

หนงสอพมพน@นคอ การกวานซMอท@ดนและเกดความขดแยงกบชาวนาผเชาท@ดน อาจกลาวไดวา ปญหานM เปนเร@องใหญแรกๆ

ของวดท@นาไปสการถกเถยงในท@สาธารณะเปนครM งแรกๆ กอนท@จะกลายเปนประเดนใหญโตอกครM งในชวงปลายทศวรรษ

2530 ตอตนทศวรรษ 2540 หลงจากกระแสการโจมตวดพระธรรมกายตMงแตปลายทศวรรษ 2520 ซาลง วดพระธรรมกายเอง

กเพ@มความซบซอนขององคกรและกจกรรมมากขMน

ป 2533 มลนธธรรมกายจดใหมประชมทางวชาการทางพระพทธศาสนานานาชาตขMนในเดอนกมภาพนธ ในหวขอ

“Buddhism into the year 2000” สมเดจพระสงฆราช ประทานโอวาทในวนเปดงาน, สมเดจพระพทธชนวงศ วดเบญจม

บพตรฯ เปนประธานเปดงาน สญญา ธรรมศกดd ประธานองคมนตร เปนประธานฝายฆราวาส99 งานดงกลาวไดยกระดบ

ความนาเช@อถอในดานวชาการในนามวด และยงมการเช@อมตอกบระดบนานาชาตเพ@มเตมดวยการเปดวดพระธรรมกาย

สาขาตางประเทศแหงแรกท@ รฐแคลฟอรเนย สหรฐอเมรกา (2536) 100 รวมทMงการรเร@มโครงการถวายไตรจวรไปวดตางๆท@ว

ประเทศ ในป 2537101

เพ@อรองรบมวลชนมหาศาลท@เขาวด ในป 2539 ไดมดารการสรางสภาธรรมกายสากลหลงใหมท@มการใชสอยแบบ

ศาลาการเปรยญ อาคารหลงนMสรางบนท@ดนผนใหม มพMนท@ใชสอย 572,336 ตารางเมตร ตMงอยบนพMนท@ 250 ไรเศษ ขนาด

ใหญกวาสนามหลวงถง 3 เทา อางวาอาคารแหงใหมนMรองรบคนไดกวา 300,000 คน ท@เปนจานวนมากกวาความจของสนาม

รชมงคลากฬาสถาน สนามกฬาแหงชาตท@ใชเปนสนามกฬาหลกในเอเช@ยนเกมส ป 2541 ราว 3 เทา โครงสรางของอาคาร

แบงเปน 2 ชMน102 ชMนบนเปนอาคารโถงสงโปรงท@ไมมผนง ใชโครงสรางเหลกท@ใชชวงยาว คลายกบลกษณะโรงงาน หลงคา

มงดวยสแตนเลส กรดวยฉนวนกนความรอนและกนเสยงสะทอน ภายในพMนท@ขนาดใหญมการจดตMงระบบภาพและเสยง

ทMงยงมโทรทศนวงจรปดครอบคลมพMนท@ทMงหมดอกดวย ขณะท@ชMนลาง (ใตดน) เปนลานจอดรถและหอง ประชมขนาดตางๆ

ตMงแต 500 คนขMนไป รวมถงศนยเดกเลกเพ@อดแลเดกท@ตามผปกครองมาวด

98 อรอนงค เปรมะสกล. เร@องเดยวกน, น. คานา 99 เจาะลกวดพระธรรมกาย, น.41 100 ในประวตท@วไปจะนบป 2535 ท@นบการสงสมณทตไปประจาท@ศนยปฏบตธรรมเซอรตโตส แตในท@นM จะนบจากการซMอ

วดเจดยขาว เมองเมยวดจากพระไตหวนและเร@มปฏบตศาสนกจในนามวดพทธเมยวด ในป 2536 ดใน กลยาณมตร. "วด

พระธรรมกายแคลฟอรเนย" เขาถงเม@อ 11 สงหาคม 2556 เขาถงจาก http://www.kalyanamitra.org/u-ni-boon/feb48/c68.htm 101 อภญญา เฟ@ องฟสกล. ศาสนทศนของชมชนเมองสมยใหม : ศกษากรณวดพระธรรมกาย: งานวจย (เชยงใหม : คณะ

สงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม), 254?,, น.126 102 มลนธธรรมกาย. "สภาธรรมกายสากล". เร@องเดยวกน และ DMC TV. "วดพระธรรมกาย จากวนวานถงวนนM" ", 13

กมภาพนธ 2556, เขาถงเม@อ 11 สงหาคม 2556 เขาถงจาก http://goo.gl/BC8i3

26

พMนท@ขนาดใหญเชนนMกบมวลชนจานวนมหาศาล ตองการการจดการประสทธภาพสง ตMงแตการจดการจราจร

ภายในวด และพMนท@รอบวด สถานท@จอดรถ การใหบรการอาหารและเคร@องด@ม กระท@งสขา มาตรการการจดการเชนนM อาจ

เทยบเทากบการจดการของการแขงขนกฬาระดบชาต หรอในระดบนานาชาตดวยซM า ประสบการณเชนนM เปนจดเดนท@วด

พระธรรมกายตระหนกดและไดเปนฐานสาคญในการสรางความเคล@อนไหวกจกรรมของวดออกไปอยางกวางขวางตอมา

อกนบสบป ความเช@อม@นในพลงการจดการและการระดมทนมหาศาลย@งทาใหโครงการท@ย@งใหญกวาเดมปรากฏชดขMนอก

อาจกลาวไดวาหน@งในความสาเรจกคอ การเขาวดของนกธรกจและมหาเศรษฐท@เขามาอปถมภวด เชน ป 2537-

2538 อนนต อศวโภคน เจาของแลนดแอนดเฮาส นายทนอสงหารมทรพยรายใหญ เร@มเขาวดพระธรรมกาย103

5. การกลบมาของพทธศาสนา-ราชาชาตนยม

ความขดแยงในวงการสงฆ ทศวรรษ 2520-2530 กรณสนตอโศก นบเปนภาพตวแทนของปญหาระดบโครงสราง

ขององคกรสงฆ สนตอโศก เปนขบถผดMอดงตอรฐท@ส@นสะเทอนสงคมไทยดวยพลานภาพของส@อมวลชนท@ขยายตว พรอม

ทMงการออกตวตอตานและสนบสนนสนตอโศกของคนดงในสงคมกลมตางๆ นาไปสการพยายามหามาตรฐานใหมผานการ

ตราพระราชบญญตคณะสงฆ (ฉบบท@ 2) พ.ศ.2535 แตในทศวรรษ 2540 การพลกผนของระบบเศรษฐกจ จนฟองสบแตก

ประเทศไทยตกอยภายใตความงงงน ความรายแรงของสภาพเศรษฐกจสงคมท@พงทลายลง ประกอบกบการเขามาของ

อทธพลทางเศรษฐกจการเมองจากตะวนตกผานองคกร IMF และธนาคารโลก ไดทาใหเกดกระแสชาตนยม เรยกรองฟM นฟ

คณคาความเปนไทยขMนมาอยางมนยสาคญ104 จงไมแปลกท@ความคดท@ฝายอนรกษนยมกลบขMนมาสงเสยงอกครM ง พรอมไป

กบการเตบโตของแนวคดชมชนนยม ทองถ@นนยม ชวตทางเลอก กระท@งส@งท@เรยกวา “เศรษฐกจพอเพยง” ท@มรากฐานท@แนบ

แนนมากกบอดมการณแบบราชาชาตนยมท@ปรากฏขMนอยางชดเจนหลงเหตการณพฤษภาทมฬ 2535

ความฟงเฟอ การบรโภคอยางฟ มเฟอย กลายเปนจาเลยสาคญทางสงคม เม@อมนถกแทนท@ดวยฐานคดแบบชมชน

นยม ภมปญญาชาวบานท@คอยๆกอตวเร@อยมา แนวคดรวบยอดดงกลาวจงเปนคตรงขามกบการดาเนนการของวด

พระธรรมกายท@ยงเรงการกอสรางอาณาจกรพทธศาสนาอนใหญโตมโหฬารและเรยกรองเงนทนมหาศาล ขณะท@เสยงของ

ปญญาชนจากสวนโมกขกเงยบลงหลงจากมรณกรรมของพทธทาส กลายเปนเสยงเลกเสยงนอยในนามของศษยผไมมบารม

เทากบพทธทาส แตในกระแสเชนนMกลบทาใหสนตอโศกกลบฟM นตวและมความสาคญในฐานะชมชนศาสนาทางเลอก และ

การพ@งพงตวเอง ดวยกระแสพทธศาสนา-ราชาชาตนยมท@กลบมาใหมทาใหพระมหาบว ญาณสมปนโน หรอท@เรยกกนวา

หลวงตาบว ไดเปดแคมเปญรบบรจาคเงนและทองชวยชาตในป 2541-2547105 เพ@อนาเงนเขาสคลงท@รอยหรอลงจากวกฤต

เศรษฐกจ

สนตอโศก ยตคดในป 2541

103 เจาะลกวดพระธรรมกาย, น.82 104 Scott, Rachell M. Nirvana for Sale? : Nirvana for sale? : Buddhism, wealth, and the Dhammakaya Temple in

contemporary Thailand (New York : SUNY Press), 2009, p.3 105 สรเธยร จกรธรานนท. เร@องเดยวกน, น.50-51

27

การถกโจมตผานส@อมวลชน กลไกกฎหมายของรฐ ทาใหสนตอโศกอยในสภาพตMงรบ ศาลแขวงพระนครมคา

พพากษาคดสนตอโศกในปลายป 2538 ใหจาเลยทMงหมดมความผดตามท@ฟอง เพยงแตวาจาเลยไดรบการรอลงอาญาในคด

ของสมณะโพธรกษ ขณะท@คดฟองสมณะและสกขมาตอก 79 คดใหมความผดและรอลงอาญาเชนเดยวกน จาเลยสคดย@น

อทธรณ ในป 2540 ปรากฏวายกฟองสกขมาตและสมณะบางสวน เฉพาะของสมณะโพธรกษตดสนใจไมย@นสฎกาเพราะ

เหนวาไมมทางเอาชนะได แตสฎกาของสมณะท@เหลอ ศาลฎกาตดสนป 2541 ใหพพากษายนตามศาลอทธรณ ถอวาปดฉาก

คดสนตอโศกอนลอล@นมาเปนเวลา 1 ทศวรรษ106

วดพระธรรมกาย วกฤตทPมากบอาการพทธศาสนา-ราชาชาตนยมลงแดง

อาจกลาวไดวา วดพระธรรมกายคดการณใหญดวยการวางแผน “โครงการในอนาคต” ในวาระท@วดครบรอบ 20 ป

โดยมแผนสรางมหาวทยาลยทางพทธศาสนา, พพธภณฑพทธศาสนา, มหาเจดยขนาดใหญ รวมถงหมบานของสาธชนท@

อยากอยใกลวด107 สถาปตยกรรมศกดd สทธd ของวดในนาม “มหาธรรมกายเจดย เร@มตอกเสาเขมตนแรกในป 2538108 ท@เปน

โคงสดทายของการบมทางเศรษฐกจกอนฟองสบจะแตกท@รจกกนในนาม “วกฤตตมยากง” ในป 2540 สวนทางกบเศรษฐกจ

ท@ลมสลาย วดพระธรรมกายกลบระดมทนมหาศาลเพ@อสรางอครมหาวหารดงกลาวใหสาเรจลลวงใหได ในครM งนM ปญหามน

เกดจากการท@ชาววดพระธรรมกายไดเจอประสบการณ “อศจรรยตะวนแกว” ชวงท@มการระดมทนเพ@อสรางพระธรรมกาย

ประจาตวในเดอนกนยายน 2541 ถงสองครM ง ในวนท@ 6 และ 11109 พวกเขาไดมประสบการณหมน@นคอ การพบเหนดวงแกว

บนทองฟาอนเน@องมาจากพลานภาพของจตท@ฝกมาแลว ความอศจรรยดงกลาวหากกลาวขานกนในวดกคงไมมปญหา แต

พบวาปาฏหารยดงกลาวไดมการนาไปตพมพโฆษณาในหนาหนงสอพมพระดบชาตเพ@อนาไปสการชกชวนใหคนมาทาบญ

กบวด จนนามาซ@งกระแสสงคมท@กงขาตอการเผยแพรเร@องปาฏหารยของวดจากปรากฏการณดงกลาว และนาไปสการขดคย

และโจมตวดอนไดแก การระดมทนดวยเงนมหาศาล การแปลงบญใหเปนสนคา, การถอครองท@ดนอนนากงขาของเจา

อาวาส และท@แหลมคมท@สด กคอ ปญหาการตความวานพพานเปนอตตา คดความดงกลาวเปนท@โจษจนในวงกวางและ

ยดเยMอตMงแตป 2541-2549110

ชวงดงกลาวนบวาเปนวกฤตอยางย@งของวดพระธรรมกาย วดถกโจมตจากส@อมวลชนอยางหนก จากทกสารทศ

ในทางกลบกนกระแสวพากษวจารณอยางหนกอยในชวงท@วดตองการระดมความชวยเหลอและทนมหาศาลเพ@อสรางมหา

106 สรเธยร จกรธรานนท. เร@องเดยวกน, น.161-164 107 อภญญา เฟ@ องฟสกล. เร@องเดยวกน, น.31-32 108 มลนธธรรมกาย. "มหาธรรมกายเจดย: สญลกษณแหงสนตภาพโลก". เร@องเดยวกน 109 DMC TV. "อศจรรย...ตะวนแกว ตอนท@ 1". 11 พฤษภาคม 2556 เขาถงเม@อ 11 สงหาคม 2556 เขาถงจาก

http://goo.gl/gppFJ 110 ดใน พระธรรมปฎก (ประยทธ). กรณธรรมกาย ฉบบสมบรณ (กรงเทพฯ : งานด), 2542 และ Danna Marie Cook. Wat

Phra Dhammakaya : Competition and Authoritative Conflict with the Thai Monastic Elite, M.A., Arizona State

University, 2009, p.53-56

28

ธรรมกายเจดยใหสาเรจ ในเวลานMนมหาธรรมกายเจดย ถกมองวาเปนสถาปตยกรรมท@ไมมความเปนไทย ทMงยงมลกษณะ

พลกพล@นคลายจานบน มพระพทธรปท@มหนาตาแปลกประหลาด ไมเหมอนกบพระพทธรปท@วไปตามวด หรอราน

สงฆภณฑ นยของการเปรยบเทยบดงกลาว กคอ การสรางความเปนอ@นใหกบศาสนชมชนแหงนM วาประดจตวประหลาดผมา

จากตางดาว เปนตวประหลาดของสงคมท@อยหางไกลออกจากความเปนไทยและความเปนพทธ ซ@ งการโจมตดงกลาวเกดขMน

พรอมกบกระแสชาตนยมไทยหลงเศรษฐกจฟองสบ และการท@ปญญาชนชนชMนนาทางวชาการพทธศาสนาเถรวาทแบบไทย

แสดงจดยนในการวพากษและผลกใหอยในฝายตรงกนขาม เรยงกนมาตMงแต พระธรรมปฎก (ประยทธ ปยตโต), เสถยรพงษ

วรรณปก, สลกษณ ศวรกษ ฯลฯ ส@งท@นาสนใจกคอ การตดกบดกการเหมารวมและดวนสรปคณคาในเชงสถาปตยกรรมและ

ศลปะน@นเอง ทMงท@ปญหาการสรางสรรคศลปะและสถาปตยกรรมไทยประยกต เปนส@งท@ยงถกเถยงกนอยและหาจดลงตว

ไมไดเสมอมา โดยเฉพาะการออกแบบพทธศาสนสถานในไทยท@ในระยะหลงมความพยายามของวดและสถาปนกท@จะ

สรางสรรคสถาปตยกรรมใหมๆขMนอยเสมอ เชน วหารวดศาลาลอย (2520) นครราชสมา, เจดยบรรจอฐหลวงปชา วดหนอง

ปาพง (2535) อบลราชธาน ฯลฯ แนวคดและการออกแบบกอสรางสถาปตยกรรมของวดแหงนMกลบถกพดถงในแงตดลบไป

ตามความเปนอ@นท@ถกปดปายให

ดงนMนจงมการออกหนงสอ เจาะลกวดพระธรรมกาย (2541) 111 ซ@ งเปนการใหขอมลพMนฐานวด และมการตMงคาถาม

และตอบเองจากประเดนอนเปนขอกงขาของสงคมและส@อมวลชนในเวลานMน พอจะประมวลไดดงนM ทาไมคนถงเขาวดกน

มาก, ทาไมจงมเสยงตตงวด, ทาไมตองกอสรางอาคารใหญโตและสญเสยเงนมหาศาล, ทาไมตองสรางในชวงเศรษฐกจไมด,

การนาปาฏหารยมาส@งสอนจะทาใหงมงายหรอไม, ทาไมเวลาทาบญตองเอาสวรรคมาลอ, การทาบญควรหวงผลหรอไม

ความขดแยงความเช@อทาใหคนในครอบครวแตกแยก และขอถกเถยงเร@องนพพานเปนอนตตาหรออตตา ขอชMแจงดงกลาวย@ง

ทาใหเหนความเปนวดพระธรรมกายท@ไมอยในกรอบพทธศาสนาแบบปญญาชนไทยท@กลาวถงมาตMงแตตน ความกดดน

ดงกลาวมาจากทMงกลมคนเหลานM ส@อมวลชน กระท@งรฐบาลตองรบลกเพ@อดาเนนการอะไรบางอยางในท@สด อาคม เองฉวน

รมว.กระทรวงศกษาธการ เย@ยมวดพระธรรมกาย เม@อวนท 27 พฤศจกายน 2541 112

หนงสอ กรณธรรมกาย (2541) โดยพระธรรมปฎก (พระประยทธ ปยตโต) ย@งตอกย Mาใหเหนบทบาทท@ตองการจะ

รกษาหลกการพทธศาสนาท@เขาเช@อม@น หลงจากท@เขามบทบาทในการแสดงหลกการตอกรณสนตอโศก เม@อป 2531 แลว

หลงจากท@พระธรรมปฎกเหนการเผยแพรส@อส@งพมพชMแจงของวดพระธรรมกายไดเหนประเดนท@คลาดเคล@อนและเหนวา

จะตองส@อสารและชMแจงในท@สาธารณะ113

เขาใจวาหนงสอกรณธรรมกาย และทาทของส@อมวลชนท@กดดนวดพระธรรมกายอยางหนก ทาใหปตอมา เบญจ

บารกล ออกหนงสอ เปดโปงขบวนการลมพทธ (2542) โจมตวามความเคล@อนไหวของขบวนการหน@งท@รบเงนจากชาว

ครสตมาลมพทธศาสนา เรยกวาเปน “ขบวนการลมพทธ” เน@องจาก มความพยายามเสนอรางพระราชบญญตคณะสงฆฉบบ

111 เจาะลกวดพระธรรมกาย, 2541 112 เจาะลกวดพระธรรมกาย, น.108 113 พมพครM งท@ 1 ในป 2541 แตการอางองครM งนM ใช พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). กรณธรรมกาย (พมพครM งท@ 23, กรงเทพฯ :

ธรรมสาร), 2542, คาปรารภ

29

ใหม และรางพระราชบญญตอปถมภและคมครองพระพทธศาสนา ในป 2541 ท@เปนการเสนอกระจายอานาจ ท@เสนอใหม

การเลอกตMงระดบเจาคณะจงหวด อาเภอ ตาบล และใหมสงฆมนตร สงฆสภา และคณะวนยธร ซ@ งลอกบพระราชบญญต

คณะสงฆ พ.ศ.2484 มากอน ซ@ งเขาเหนวาเปนการทาลายพระธรรมวนย และปลดสมเดจพระสงฆราชออกจากพระราช

อานาจ นอกจากนMนยงเปนการโจมตพระธรรมปฎกโดยตรง โดยกลาวหาวาเปน เทวทตยคไฮเทค ท@คลายกบท@สมณะโพธ

รกษถกกลาวหามากอน114 การกลาวอางโจมตดงกลาวเปนการกระทาท@ใหคณตอวดพระธรรมกาย ขณะเดยวกนกเปนความ

เคล@อนไหวท@พยายามเหมารวมฝายตอตานวดพระธรรมกายวาเปน “ขบวนการลมพทธ” และชM เหตผลวา ท@มการโจมตวด

พระธรรมกายอยางหนกหนวงนMน เน@องมาจากความพยายามของกลมบคคลในการผลกดนรางกฎหมายศาสนา ขบวนการ

ลมพทธในสายตาเบญจนMน กคอ กลมปญญาชนพทธศาสนาสายหน@งท@มพระธรรมปฎกเปนหลก ซ@ งเขามเครอขายและ

ความสมพนธกบบคคลตางๆ ซ@ งถกระบช@อวาเปนบคคลอนตรายตอพทธศาสนาในสายตาของเบญจ ไดแก สลกษณ ศวรกษ

ท@สมพนธกบพระธรรมปฎกผานมลนธโกมลคมทอง ความซบซอนเกดขMนอกเม@อเขาเปดขอมลวา มลนธดงกลาวไดรบเงน

สนบสนนจากองคการครสเตยนและองคกรระหวางประเทศ เชนเดยวกบเสฐยรพงษ วรรณปก แมแตพระพยอม กลยาโณก

ถกเหมารวมในฐานะมความสมพนธดวยกน มลนธเดกเองกไมพนขอครหาน@นทาให ประเวศ วะสท@ดารงตาแหนงอยกถก

พาดพง โดยสรปคอ ขบวนการลมพทธนMตองการมอานาจเหนอการปกครองคณะสงฆเพ@อควบคมประโยชนจากวดท@ว

ประเทศโดยอาศยรางกฎหมายท@พวกตนไดรางไว 115 คนเหลานM คอคนท@มช@อเสยงระดบชาต มภาพลกษณของชาวพทธ

สมยใหม ท@มความรเปนอยางด และมบทบาทในการสบสานพทธศาสนาในรปแบบท@ตางกบวดพระธรรมกายอยางสMนเชง

ขอมลดงกลาว นอกจากจะแสดงใหเหนการตอบโตอยางดดนท@มตอฝายตอตานวดพระธรรมกายแลว นMาเสยง

ดงกลาวแสดงใหเหนพลงอนรกษนยมในกระแสพทธศาสนา-ราชาชาตนยม ท@มนไมไดใชโจมตไปท@วดพระธรรมกาย

เทานMน ฝายตอตานวดพระธรรมกายกถกนามาใชโจมตกลบไดเชนเดยวกน

6. บทสรป วหารไมวางเปลา

สามถงส@ทศวรรษท@ผานมา พทธศาสนาในสงคมไทยไดกลายเปนสวนหน@งของปญหาเชงโครงสรางท@แนบแนน

ประหน@งเงาของสงคมไทย โดยเฉพาะเม@อมนถกผกโยงเปนหน@งในสามสถาบนเสาหลกของชาต ความวตกกงวล

หวาดระแวงจงมอยเสมอ พทธศาสนาจงทMงสรางความสงบสนตสขภายในใจ พรอมๆไปกบการสรางระบบปองกนตนเอง

โดยการสรางศตรของศาสนาท@ผกกบอดมการณพทธศาสนา-ราชาชาตนยมท@องอยกบโครงเร@องทางประวตศาสตรท@สยาม-

ไทยไมเคยเสยเอกราชใหใคร ศตรท@เกดขMนจงเรยงหนามาตMงแตคอมมวนสต, ครสตศาสนา แมกระท@งภยทนนยม อยางไรก

ตามพลวตการสรางสรรคและการปรบตวของพทธศาสนาท@ในท@นM เรยกพทธศาสนาหวกาวหนา กสมพนธกบสงคมเมองและ

ชนชMนกลางท@ขยายตวขMนดวย การพยายามบกเบกตความพทธศาสนาใหสมพนธกบอดมคตของสานกของตน ไดสรางฐาน

มวลชนและศาสนกในรปแบบใหมๆขMนอยางมาก โดยอาศยพลงทางภาษา และการตความคาสอนท@แตกตางกนไป ไมเพยง

เทานMนพลงของการสนทนากบอารยธรรมตะวนตกบนฐานแนวคดเร@องความศวไลซท@มาจากแดนตะวนตกนMน กยงเปนแรง

114 เบญจ บารกล. เปดโปงขบวนการลมพทธ (ม.ป.ท., ม.ป.พ.), น.7-11 115 มหาชาย (นามแฝง). “จม. เปดโปงขบวนการทานปยต” ใน พมพไทย ฉบบพเศษ (18 กรกฎาคม 2542) อางถงใน เบญจ

บารกล. เร@องเดยวกน, น.28-39

30

ขบดนสาคญในการเปล@ยนแปลงตอพทธศาสนาหวกาวหนาในไทยอยดวย แตอยางไรกดพทธศาสนาท@มฐานอนรกษนยมได

สรางความกาวหนาไปเกอบถงท@สดของขอจากด น@นคอ เพดานความคดของพทธศาสนาท@ไมสามารถหนออกจากกรอบ

ควบคมของรฐ และการไมสามารถขามพนไปจากสามสถาบนน@นคอ ชาต ศาสน กษตรย อยางนอยกกอนรฐประหาร 2549