คํําาน เปนหลักสําคัญใน ......ประโยค๑ - ประมวลป ญหาและเฉลายบาล ไวยาการณ

คานา หนงสอบาลไวยากรณ เปนหลกสาคญในการศกษามคธภาษา ทานจดเปนหลกสตรของเปรยญธรรมตรอยางหนง นกศกษาบาลขน ตนตองเรยนบาลไวยากรณนใหไดหลกกอน จงจะเรยนแปลคมภรอนๆ ตอไปได ผรหลกบาลไวยากรณด ยอมเบาใจในการแปลคมภรตาง ๆ เขาใจความไดเรวและเรยนไดดกวาผอานไวยากรณ แตการเรยนนน ถาขาดหนงสออปกรณแลว แมทองแบบไดแมนยากเขาใจยาก ทาให เรยนชา ทงเปนการหนกใจของครสอนไมนอย. กองตารามหากฏราชวทยาลย ไดคานงถงเหตน จงไดคด สรางเครองอปกรณบาลทก ๆ อยาง ใหครบบรบรณ เพอเปนเครอง ชวยนกศกษาใหไดรบความสะดวกในการศกษา และชวยครผสอน ใหเบาใจ ไดจดพมพเสรจไปแลวหลายเรอง อปการณบาลไวยากรณ กเปนเรองหนงทจะตองจดพมพขนใหเสรจครบบรบรณโดยเรว ไดขอ ใหพระเปรยญททรงความรหลายเชนรวบรวมและเรยบเรยง เฉพาะ ประมวลปญหาและเฉลยบาลไวยากรณน พระมหาอ นสสโภ ป.ธ . ๗ วดบวรนเวศวหาร เปนผรวบรวมและเรยบเรยงตอลดเลม และ มอบลขสทธสวนทเรยบเรยงในหนงสอเลมน ใหเปนสมบตของ มหากฏราชวทยาลย ในพระบรมราชปถมภตอไป. ในการรวบรวมนน ทานไดรวบรวมปญหาและเฉลยนของนาม หลวง ตงแต พ.ศ. ๑๔๕๗ ถง พ.ศ. ๑๔๘๐ รวม ๒๔ ชด จดเรยงใหเขาลาดบกนตามหนงสอบาลไวยากรณ ตงแตอกขรวธเปน ตนไปจนถงกรยากตก ตดขอทซากนออก และวางเลขประจา พ.ศ ทออกในสนามหลวงกากบไวทสดคาเฉลยแหงขอนนดวยทก ๆ ขอ ตอน ไหนขาดคอบกพรอง ทานไดเรยบเรยงปญหาและเฉลยเพมเตมจน ครบทกตอน และลงอกษรยอ [ อ. น. ] ซงความหมายวา [ อ. นสสโก] กากบไวทสดคาเฉลยครบบรบรณทก ๆ ขอเชนเดยว

กน นบวาหนงสอเลมนมปญหาและเฉลยครบบรบรณทก ๆ ตอน. หวง วาหนงสอเลมนจกอานวยความรหลกบาลไวยากรณแกนกศกษา ไดเปน อยางด. กองตารา ฯ ขอแสดงความขอบใจทานผรวบรวมและเรยบเรยง หนงสอเลมนจนเปนผลสาเรจไวในทนดวย. กองตารา มหามกฏราชวทยาลย ๒๐ ตลาคม ๒๔๘๑

ประโยค๑ - ประมวลปญหาและเฉลายบาลไวยาการณ (สาหรบเปรยญธรรมตร) - หนาท 1

ประมวล ปญหาและเฉลยบาลไวยากรณ [ ขอความทวไป ] ถ. บาลไวยากรณวาดวยเรองอะไร ? แบงเปนกภาค ? อะไร บาง ? ต. วาดวยเรองระเบยบถอยคาสานวน และระเบยบหนงสอใน ภาษาบาลทวไป. แบงเปน ๔ ภาค คอ อกขรวธ ๑ วจวภาค ๑ วากยสมพนธ ๑ ฉนทลกษณ ๑. [ อ. น. ] . ถ. ผศกษาบาลไวยากรณ ไดรบประโยชนอยางไรบาง ? ต. ไดรบประโยชน คอ ความรความเขาใจในภาษาบาลวา อะไรเปนอะไร เปนเหตใหใชถอยคาสานวนถกตอง ไดระเบยบตาม ภาษานยม เชนเดยวกบผเรยนไวยากรณภาษาไทยฉะนน. [ อ.น. ] ถ. ลกษณะอกขรวธและวจวภาค แผกกนอยางไร ? ต. อกขวธ เปนวธวาดวยตวอกษร เชนวธกอน วธตอตว อกษร จดวรรคตอนในสวนตวอกษร เปนตน. วจวภาร เปนการแบง คาพดทประกอบดวยตวอกษรหลายตวรวมกนเขาเปนคา ๆ จาแนก คาพดเหลานนออกเปนอยาง ๆ ตามลกษณะของคาพด เชนคาพดท เปนชอจดไวพวกหนง คาพดเปนกรยาจดไวพวกหนง ดงนเปนตน. [ ๒๔๖๗ ]


[ อกขรวธ ] ถ. อะไรเรยกอกขระ ? อกขระแปลวาอะไร ? มอปการ อยางไรหรอ เขาจงใชกนทกชาต ? ต. เสยงกด ตวหนงสอกด ชอวาอกขระ. อกขระแปลวา ไมรจกอยางหนง, ไมเปนของแขงอยางหนง. เนอความของถวย คาทงปวง ตองหมายรกนไดดวยอกขระทงนน เพราะฉะนน เขาจง ตองใชกนทกชาต. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. อกขรวธ แบงออกเปนกแผนก ? อะไรบาง ? แผนกไหน วาดวยเรองอะไร ? ต. แบงเปน ๒ แผนก คอ สมญญาภธาน วาดวยอกษรทเปน สระและพยญชนะ พรอมทงฐานกรณแผนก ๑ สนธ วาดวยตออกษร ทอยในคาอนใหเนองเปนอนเดยวกนแผนก ๑. [ อ. น. ]. [สมญญาภธานวาดวยสระและพยญชนะ] ถ. อกขระทใชในบาลภาษานน มเทาไร ? อะไรบาง ? ต. ม ๔๑ ตว คอ อ อา อ อ อ อ เอ โอ ๘ ตวนชอสระ. ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ , ฏ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ล ว ส ห ฬ ๓๓ ตวนชอพยญชนะ. [๒๔๖๓]. ถ. อกขระกบพยญชนะ ตางกนหรอเหมอนกนอยางไร ? ต. ตางกน อกขระ หมายความกวาง คอหมายถงทงสระทง พยญชนะ, สวนพยญชนะ หมายความเฉพาะพยญชนะม ก, ข. เปนตน ไมไดหมายความถงสระดวย. [อ. น. ]


ถ. อะไรเรยกวาอกขระ พยญชนะและนคคหต ? ในคาทง ๓ นน คาไหนแปลวากระไร ? ต. เสยงกด ตวหนงสอกด เรยกวาอกขระ, อกขระ แปลวาไมร จกสนอยาง ๑ ไมเปนของแขงอยาง ๑ อกขระทเหลอจากสระ ๓๓ ตว ม ก. เปนตน มนคคหตเปนทสด เรยกวาพยญชนะ. พยญชนะ แปลวา ทาเนอความใหปรากฏ พยญชนะ คอ เรยกวา นคคหต นคคหต แปลวากดสระหรอกรณ. [ ๒๕๘๐]. ถ. อะไรเรยกวานสย ? อะไรเรยกวานสสต ? มหนาทตาง กนอยางไร ? ต. สระ ๘ ตวเรยกวานสย. พยญชนะ ๓๓ ตวเรยกวานสสต, นสสย มหนาทออกสาเนยง และเปนทอาศยแหงพยญชนะ. นสสต มหนาททาเนอความใหปรากฏ แตตองอาศยสระ. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. อกขระพวกไหนชอวานสสย ? พวกไหนชอวานสสต ? เพราะเหตไร ? ต. อกขระ ๘ ตวเบองตนชอวานสสย เพราะเปนทอาศยของ พยญชนะ, ทเหลอนอกนชอวานสสต เพราะตองอาศยสระ. [ ๒๔๖๘ ]. ถ. สระ ๘ ตว ๆ ไหนเปนรสสะ ทฆะ ? และตวไหน จดเปน คร ลห? ต. อ อ อ เปนรสสะ, อา อ อ เอ โอ เปนทฆะ, แต เอ เปน โอ ๒ ตวน ถามพยญชนะสงโยคซอนกนอยเบองหลง ทานจดเปนรสสะ. สระทเปนทฆะลวน ๕ ตว และทเปนรสสะมพยญชนะสงโยคและ


นคคหตอยเบองหลง จดเปนคร. สระทเปนรสสะลวน ไมมพยญชนะ สงโยคและนคคหตอยเบองหลง จดเปนลห. [ อ.น. ] ถ. เอ โอ เปนรสสสระไดไหม ถาไมไดกแลวไป ถาได ยก ตวอยางมาด ? ต. ถามพยญชนะสงโยคอยเบองหลงเปนรสสสระได เหมอน คาวา เสยโย โสตถ เปนตน. [๒๔๖๖]. ถ. เอ กบ โอ โดยฐานตางจากสระอนอยางไร จงบรรยายและ ชเหตดวย ? ต. สระอนเกดในฐานเดยว เอ กบ โอ เกดใ น ๒ ฐาน เอ เกด ทคอและเพดาน. โอ เกดทคอและรมฝปาก. เพราะสระ ๒ ตวนเปน สงยตตสระ. อ กบ อ ผสมกนเปน เอ. อ กบ อ ผสมกนเปน โอ. [ ๒๔๗๐ ]. ถ. พยญชนะ แปลวากระไร ? มอปการะแกอกขรวธอยางไร ? ต. พยญชนะ แปลวา ทาเนอความใหปรากฏ คอใหไดความ ชดเจนขน มอปการะแกอกขรวธมาก เพราะความลาพงสระซงเรยก วานสสย ถาไมมพยญชนะเขาอาศยแลว กไมไดความชดตามภาษา นยม เชนจะพดวา "ไปไหนมา" กจะเปน "ไอไออา" มเสยง เหมอนกนไปหมด. แตเมอมพยญชนะเขาอาศยแลว เสยงกปรากฏ ชด ไดความตามภาษาใหสาเรจประโยชนในการพด การเขยนอกษร. [ อ. น. ]. ถ. พยญชนะ ๓๓ ตวนน จดเปนวรรคกม เปนอรรคกม การ


จดอยางนน ถออะไรเปนหลก หรอจดสง ๆ ไปเชนนน ? ต. ถอฐานกรณเปนหลก คอพยญชนะทเปนพวก ๆ กน ตาม ฐานการณทเกด จดเปนวรรค. ทไมเปนพวกเปนหมกนตามฐานกรณ ทเกด จดเปนอวรรค. มหลกอยางน มไดจดสง ๆ ไป. [ อ. น. ]. ต. พยญชนะวรรค อวรรค อยางไหนมจานวนเทาไร ? จง บรรยาย. ต. พยญชนะวรรค ม ๒๕ ตว ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ , ฏ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม. ทเปนอวรรค ๘ ตว คอ ย ร ล ว ส ห ฬ [อ.น. ]. ถ. อนสาร คออะไร ? และแปลวาอะไร ? เหตใดจงชอ อยางนน ? ต. อนสาร คอนคคหต, แปลวา ไปตามสระ. ไดชออยางนน กเพราะไปตามสระ คอ อ อ อ เสมอ เหมอนคาวา อห เสต อกาส เปนตน. [๒๔๖๕ ]. [ฐานกรณของอกขระ ] ถ. ฐาน กบ กรณ ตางกนอยางไร ? และอยางไหนมเทาไร ? จงแสดงมาด. ต. ฐานไดแกทตงทเกดของอกขระ กรณ ไดแกททาอกขระ. ฐานม ๖ คอ กณโ คอ, ตาล เพดาน, มทธา ศรษะ, หรอปมเหงอก กวา, ทนโต ฟน, โอฏโ รมฝปาก, นาสกา จมก. กรณม ๔ คอ ชวหามชณ ทามกลางลน ๑ ชวโหปคค ถดปลายลนเขามา ๑


ชวหคค ปลายลน ๑ สกฏาน านของตน ๑. [ อ. น. ]. ถ. อะไรเปนฐานและกรณของพยญชนะอรรค ? ในพยญชนะ เหลาน ตวไหนเปนสถลหรอธนต ? รไดอยางไร ? ต. เพดานเปนฐานของ ย, ทามกลางลนเปนกรณของ ย. ศรษะหรอปมเหงอกเปนฐานของ ร, ถดปลายลนเขามาเปนกรณ ของ ร, ฟนเปนฐานของ ล, ปลายลนเปนกรณของ ล, ฟนและ รมฝปากเปนาของ ว, ปลายลนและรมฝปากเปนกรณของ ว, ฟนเปนฐานของ ล, ปลายลนเปนกรณของ ส, คอเปนฐานและเปน กรณของ ห, ศรษะเปนฐานของ ฬ, ถดปลายลนเขามาเปนกรณ ของ ฬ, จมกเปนฐานและกรณของนคคหต. ในพยญชนะเหลาน ย ล ว ส ฬ เปนสถล, ร ห เปนธนต รไดวา ย ล ว ฬ ๔ ตวน ใชเปนตวสะกดได มเสยงเทากบพยญชนะ ท ๓ ท ๕ ในวรรคทง ๕ อนเปนสถลโฆสะ ใชสะกดไดเหมอกน, ส รไดวาเปนสถลอโฆสะ เพราะสะกดได มเสยงเทากบพยญชนะท ๑ ในวรรคทง ๕ อนใชสะกดไดเหมอนกน, ร ห เปน ธนต เพราะ ใชเปนตวสะกดไมได ซงมเสยงเทากบพยญชนะท ๔ ในวรรคทง ๕ อนใชสะกดไมไดเหมอนกน. [ ๒๔๖๙ ]. ถ. ในจาพวกสระเอ กบ โอ เกด ในฐานไหน? มกาเนดเปนมา อยางไร จงไดเกนในฐานนน ? ต. เอ เกดใน ๒ ฐาน คอ คอและเพดาน โอ เกดใน ๒ ฐาน คอ คอและรมฝปาก, สระ ๒ ตวน เปนสงยตตสระ ประกอบ


สระ ๒ ตวเปนเสยงเดยวกน. อ กบ อ ผสมกนเปน เอ, อ กบ อ ผสมกนเปน โอ, เพราะฉะนน เอ จงเกดในคอและเพดานตามฐาน ของ อ และ อ, โอ จงเกดในคอและรมฝปากตามฐานของ อ และ อ. [ ๒๔๕๙ ] ถ. อกขระอะไรบาง เกดใน ๒ ฐาน ? ต. เอ, โอ, ง, , ณ, น, ม, ว, เกดใน ๒ าน. [ ๒๔๖๒]. ถ. สระ ๘ ตว เกดฐานเดยวกน หรอตางกนอยางไร ? ต. ไมเกดฐานเดยวกนทงนน อ อา เกดในคอ, อ อ เกดท เพดาน, อ อ เกดทรมฝปาก, เอ เกดในคอและเพดาน, โอ เกด ในคอและรมฝปาก. [ ๒๔๕๘ ]. ถ. ห แตลาพงตวเอง เกดทไหน ? และประกอบดวยพยญชนะ อนอะไร ? เกดทไหน ? ต. ห แตลาพงตวเองเกดแตคอ ประกอบดวยพยญชนะ ๘ ตว คอ ณ น ม ย ล ว ฬ ทานกลาววาเกดทอกดวย. [๒๔๖๐ ] ถ. กรณ ๓ นน กรณไหนสาหรบอกขระพวกไหน ? ต. ชวหามชฌ ทามกลางลน เปนกรณของอกขระทเปนตาลชะ, ชวโหปคค ถดปลายลนเขามา เปนกรณของอกขระทเปนมทธชะ, ชวหคค ปลายลน เปนกรณของอกขระทเปนทนตชะ, สกฏาน านของตน เปนกรณของอกขระทเหลอจากน. [อ. น. ]. [ เสยงอกขระ ] ถ. เสยงของอกษรทงปวง ทานจดอกษรอยางไหน มเสยง


กมาตรา ? ต. ทานจดอกษรทเปนสระสนมาตราเดยว สระยาว ๒ มาตรา สระทมพยญชนะสงโยคอยเบองหลง ๓ มาตรา, พยญชนะทงหมด ตวหนง ๆ มเสยงกงมาตรา ถาพยญชนะควบกน ๒ ตว กมเสยง ยาวเทากบพยญชนะไมควบตวหนง. [ อ. น. ]. ถ. สระกบพยญชนะ ตองอาศยกนจงออกเสยได หรอไมตอง อาศยกน กออกเสยงได ? ต. สระ แมจะไมอาศยพยญชนะกออกเสยงไดตามลาพง เชน อาภา โอชา เปนตน คาวา อา โอ นน ไมมพยญชนะอาศย แต กออกเสยงได สวนพยญชนะ จะออกเสยงตามลาพงไมได ตอง อาศยสระจงออกเสยงได เชน ตโร รกโข เปนตน. [อ. น. ]. ถ. พยญชนะอะไร จดเปนอโฆสะ ? อะไรจดเปนโฆสะ ? ต. พยญชนะท ๑ ท ๒ ในวรรคทง ๕ คอ ก ข, จ ฉ, ฏ , ต ถ, ป ผ, และ ส รวม ๑๑ ตว เปนอโฆสะ มเสยงไมกอง. พยญชนะ ท ๓ ท ๔ ท ๕ ในวรรคทง ๕ คอ ค ฆ ง, ช ฌ , ฑ ฒ ณ, ท ธ น, พ ภ ม, และ ย ร ล ว ห ฬ. ๒๑ ตวน เปนโฆสะ มเสยง กอง. [ อ.น.]. ถ. นคคหต จดเปนโฆสะหรออโฆสะ ?หรอไมจดเปนทง ๒ อยาง ? ต. ศพทศาตราจารย จดเปนโฆสะ สวนนกปราชญฝาย ศาสนา จดเปนโฆสาโฆสวมต คอพนจากโฆสะและอโฆสะ [ อ.น .].


ถ. จงจดพยญชนะวรรคเปน ๔ หม มสถลอโฆสะเปนตน. และ พยญชนะ ๔ หม มเสยงหนกเบากวากนอยางไร ? ต. จดพยญชนะวรรคเปน ๔ หมนน ดงน :- ๑. สถลอโฆสะ ก จ ฏ ต ป. ๒. ธนตอโฆสะ ข ฉ ถ ผ. ๓. สถลโฆสะ ค ง ช ฑ ณ ท น พ ม. ๔. ธนตโฆสะ ฆ ฌ ฒ ธ ภ. พยญชนะเปนสถลอโฆสะ มเสยงเบากวาทกยญชนะ, ธนตอโฆสะ มเสยงหนกกวาสถลอโฆสะ, สถดโฆสะ มเสยงดงกวา ธนตอโฆสะ, ธนตโฆสะ มเสยดงกองกวาสถลโฆสะ.๑ [ ๒๔๗๙ ]" ถ. พยญชนะอะไรบาง เปนธนตโฆสะ. และพยญชนะพวกน ออกเสยเชนไร ? ต. พยญชนะท ๔ ในวรรคทง ๕ คอ ฆ ฌ ฒ ธ ภ เปนธนต- โฆสะ. พยญชนะพวกน ออกเสยงดงกอง มเสยง ห แกม. [๒๔๕๗] ถ. พยญชนะทเปนอฑฒสระคออะไรบาง ? เหตใดจงชอดงนน ? ต. พยญชนะ ๗ ตว คอ ย ร ล ว ส ห ฬ. เพราะพยญชนะ เหลาน บางตวกรวมลงในสระเดยวกนดวยพยญชนะอน ออกเสยง พรอมกนได บางตวแมเปนตวสะกดกคงออกเสยงหนอยหนง พอใหร ไดวาตวนนสะกด. [ ๒๔๗๖ ]. ๑. ขอนทจดพยญชนะทสดวรรคทง ๕ คอ ง ณ น ม เขาเปนสถลโฆสะดวยนน กลาวตามคมภรกจจายนเภท สวนคมภรอนมไดกลาวไวอยางนน. (อ.น.)


[ พยญชนะสงโยค] ถ. พยญชนะเชนไรเรยกวาพยญชนะสงโยค จงอธบายถงวธ ทอาจเปนไดเพยงไร ? ต. พยญชนะทซอนกนเรยกวาพยญชนะสงโยค วธทอาจเปนได นนดงน คอ พยญชนะท ๑ ซอนหนาพยญชนะท ๑และ ท ๒ ในวรรค ของตนได, พยญชนะท ๓ ซอนหนาพยญชนะท ๓ และท ๔ ในวรรค ของตนได, พยญชนะทสดวรรค ซอนหนาพยญชนะในวรรคของตน ไดทง ๕ ตว เวนแตตว ง ซงเปนตวสะกดอยางเดยว ซอนหนาตวเอง ไมได, ย ล ส ซอนหนาตวเองได, นอกจากนยงมอก แตทานมได วางระเบยบไวแนนอน. [ ๒๔๗๗]. ถ. ลกษณะทประกอบพยญชนะซอนกนไดนน เปนอยางไร ? พยญชนะสนธ เหตใดจงไดสนธกรโยปกรณแตเพยง ๕ ? และเหตใด สระสนธจงมสนธกรยาปกรณขาดไป ๑ ? ต. ลกษณะทจะประกอบพยญชนะซอนกนไดนน ดงน ใน พยญชนะวรรคทงหลาย พยญชนะท ๑ ซอนหนาพยญชนะท ๑ และ ท ๒ ในวรรคของตนได, พยญชนะท ๓ ซอนหนาพยญชนะท ๓ และ ท ๔ ในวรรคของตนได, พยญชนะท ๕ สดวรรคซอนหนาพยญชนะใน วรรคของตนไดทง ๕ ตว ยกเสยแตตว ง. ซงเปนตวสะกดอยางเดยว มไดสาเนยงในภาษาบาล ซอนหนาตวเองไมได. พยญชนะวรรคท ซอนกนดงนกด ตว ย ล ส ซอนกน ๒ ตวกด ไมมสระคน พยญชนะ ตวหนาเปนตวสะกดของสระทอยหนาตน ไมออกเสยงผสมดวย


พยญชนะตวหลง. สวนพยญชนะตวหลงอาศยสระตวหลงออกสาเนยง พยญชนะอาจจะลบได อาเทสได ลงอาคมกได ปกตกได ซอนกน กได แตจะทฆะ รสสะ หรอวการไมได เพราะทฆะ รสสะและวการ เปนของสระ เพราะฉะนน พยญชนะสนธจงไดสนธกรโยปกรณแต เพยง ๕, สระจะซอนกนไมไดเลย ไดแตพยงผสมกน เพราะฉะนน ในสระสนธจงไมมสญโญโค. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. พยญชนะสงโยค ในพยญชนะวรรคทงหลาย มเกณฑท จะประกอบอยางไร ? จงแสดงอทาหรณแหงพยญชนะ ทซอนหนา ตวเองทกตว. ต. มเกณฑทจะประกอบอยางน คอ พยญชนะท ๑ ซอนหนา พยญชนะท ๑ และท ๒ ในวรรคของตนได, พยญชนะท ๓ ซอหนา พยญชนะท ๓ และท ๔ ในวรรคของตนได, พยญชนะท ซอนหนา พยญชนะในวรรคของตนไดทง ๕ตว เวนแตตว ง ทซอนหนาพยญชนะ อนๆ ในวรรคของตนได แตซอนหนาตวเองไมได เพราะมไดออก เสยงในภาษาบาล มไวสาหรบเปนตวสะกดอยางเดยว. อทาหรณ แหงพยญชนะทซอนหนาตวเอง คอ เนปกก วทนคค ปณฑจจ โสหชช การ วฏฏ ฉฑฑต ปณณ นลตต หาลทท ทนนธน สปปก นพพาน โอปมม โสเจยย โกสลล โปรสส. [นป. ๑๗ ]. [ ๒๔๗๑ ] ถ. พยญชนะอะไรบางซอนหนาตวเองได ? พยญชนะอะไรบาง ไดแตซอนหนาพยญชนะอน ?


ต. พยญชนะท ๑ ท ๓ ท ๕ ในวรรคทง ๕ เวนแต ง กบ ย ล ส ซอนหนาตวเองได, ง ว ฬ ไดแตซอนหนาพยญชนะอนบางตว [ ๒๔๗๘ ]. [ สนธ] ถ. สนธกบสมาส มงลกษณะอยางเดยวกนมใชหรอ ? เหน อยางไร ? จงอธบาย . ต. มงลกษณะตางกน สนธหมายเอาลกษณะการตอตวอกษร มไดเพงถงศพท. สวนสมาสเพงการยอศพทหลาย ๆ บท ใหเขาเปนบท เดยวกน มไดมงการตอตวอกษร. แตถาอกษรทตอกนในสมาส มวธซงตองตอดวยวธของสนธ จงตองเอาวธสนธมาให. [ ๒๔๗๔ ]. ถ. จงพรรณนาความตางแหงศพทสนธกบศพทสมาส ? มหา- สาโล ศพทน เปนศพทสนธดวยหรอไม ? เพราะเหตไร ? ต. ศพทสนธกบศพทสมาสตางกนอยางน ตอศพทและอกขระ ใหเนองกนดวยอกขระ เพอจะยออกขระใหนอยลง เปนอปมการะใน การแตงฉนท และใหคาพดสละสวย เรยกสนธ. ยอบทวภตต หลาย ๆ บท ใหเปนบทเดยวกน เรยกสมาส. เปนศพทสนธดวย. เพราะอาเทสพยญชนะ คอ ร เปน ล จงเปนมหาสาโล. [ ๒๔๖๓]. ถ. สนธ กลาวตามประเภทเปนกอยาง ? นคคหตสนธ ๑ อยางไหน ตองใชสนธกรโยปกรณเทาไร ? คออะไรบาง ? ต. เปน ๓ คอ สระสนธ ๒ พยญชนะสนธ ๑ นคคหตสนธ ๑ สระสนธ ใชสนธกรโยปกรณ ๗ คอ โลโป อาเทโส อาคโม วกาโร ปกต ทโฆ รสส. พยญชนะสนธ ใชสนธกรโยปกรณ ๕


คอ โลโป อาเทโส อาคโม ปกต สโโค. สวนนคคหตสนธ ใชสนธกรโยปกรณ ๔ คอ โลโป อาเทโส อาคโม ปกต. [ ๒๔๖๘ ] ถ. สนธมชอวาอยางไร อยางไหนมอทากรณอยางไร ? ต. มชอวา สระสนธ พยญชนะ สนธ นคคหตสนธ เปน ๓, สระสนธ มอทาหรณวา ยสส= อนทรยาน ลบสระหนาคอ อ ทสด แหงศพท ยสส เสย สนธเปน ยสสนทรยาน. พยญชนะสนธ ม อทาหรณวา มหาสาโร เปนมหาสาโล. นคคหตสนธ มอทาหรณ วา พทธาน=สาสน เปน พทธานสาสน. [ ๒๔๖๓ ]" ถ. สระสนธ ตอสระนน คอตอสระอะไรกบอะไร ? และม สนธกรโยปกรณอะไรบาง ? ต. คอตอสระทสดของศพทหนาซงเรยกวาสระหนา กบสระ หนาของศพทหลงซงเรยกวาสระหลง มสนธกรโยปกรณ ๗ คอ โลปะ อาเทส อาคม วการ ปกต ทฆะ รสสะ. [ ๒๔๖๐ ]. ถ. สระสนธ ไดสนธกรโยปกรณเทาไร อะไรบาง ? โลปสระ เชนไรจาเปนตองทฆะสระดวย เชนไรไมตอง ? ต. ไดสนธกรโยปกรณเปน ๗ คอ โลโป อาเทโล อาคโม วกาโร ปกต ทโฆ รสส, ถาลบสระสนทมรปเสมอกน คอเปน อ หรอ อ หรอ อ ทง ๓ ตว ตองทฆะสระสนทไมไดลบ เชน ตตร= อย เปน ตตราย, ยาน= อธ เปน ยานธ, พห= อปกาโร เปน พหปกาโร หรอสระหนาเปนทฆะ สระเบองปลายเปนรสสะ เมอลบแลว ตอง ทฆะสระหลง เชน สทธา= อธ เปน สทธธ, นอกจากนไมตอง. [๒๔๖๙].


ถ. จกข= อายตน สนธเปน จกขายตน จะถกหรอไม ? ถาถก เปนสนธอะไร มวธอยางไร ถาไมถก จะควรทาอยางไรจงจะ ถก ? และทาอยางนนดวยสนธกรโยปกรณอะไร ? ในสนธอะไร ? ต. ถก. เปนสระโลปสนธ คอ ลบสนะหนา. อกอยางหนง สนธ เปน จกขวายตน กได เปนอาเทส. [ ๒๔๖๐]. ถ. สระอะไรบาง เปนอาเทสไดเฉพาะในทเชนไร ฒ? จงยก อทาหรณ. ต. สระทอาเทสได คอ อ เอ อ โอ ถามสระอยเบองหลง แปลง อ ตวหนาเปน ย. ถาพยญชนะซอนกน ๓ ตว ลบพยญชนะ ทมรปเสมอกนเสยตวหนง อทหรณ ปฏสนถารวตต= อสส เปน ปฏสนธารวตยสส, เอา เอ เปน ย อทาหรณ เต = อสส เปน ตยสส, เอา โอ เปน ว อทาหรณ อถโข=อสส เปน อถขวสส, เอา อ เปน ว อทกาหรณ พห= อาพาโธ เปน พหวาพาโธ ถาม สระอยขางหนา แปลง เอ ตวหนาแหง เอว ศพทอนอยเบองปลาย เปน ร ไดบาง แลวรสสะตวหนาใหสน อทาหรณ ยถา-เอว เปน ยถรว. [๒๔๖๑]. ถ. จตตขวาห วตเถรวตถ ตดบทอยางไร ? ต. จตต โข อห ลบนคคหต และเอา โอ เปน ว. วตถ เอตถ เอา อ เปน ว. [ ๒๔๖๒ ]. ถ. สระสนธ ในทเชนไร แปลนคคหตเปน จงนาอทาหรณ


มาแสดง ? ต. พยญชนะวรรคและ เอ, ห อยหลง แปลงนคคหตเปน อทาหรณ พทธจ มมเว เอวห. ย อยหลง แปลนคคหต กบ ย เปน อทาหรณ ส โชน. [๒๔๗๓ ]. ถ. ในสระสนธ เมอลบสระแลว อยางไรตองทฆะ? อยางไร ไมตอง ? อทาหรณวา โนเปต เปนทฆสนธใชไหม? เพราะเหตไร ? ต. ถาลบสระยาวหรอสระสนทมรปไมเสมอกน ตองทฆะสระสน ทไมไดลบ ถาลบสระสนทรปไมเสอมกน ไมตองทฆะสระสนท ไมไดลบกได. ไมใช เพราะทฆะ ทานประสงคทาสระสนใหยาว เชน อ เปน อา, อ เปน อ, อ เปน อ, อ. ถาเอา อ เปน เอ เอา อ เปน โอ ทานเรยกวการ. [ ๒๔๕๙]. ถ.ในสนธ ในทเชนไร วการ อ เปน เอ และ อ เปน โอ ได จง ชกอทาหรณมาดวย ? ต. ในทมสระ อ อยขางหนา วการ อ เปน เอ และ อ เปน โอ ได อทาหรณ พนธสส= อง พนธสเสว, น -อเปต โนเปต เวน ไวแตมพยญชนะสงโยคสะกดสระ อ หรอ อ นน อทาหรณ เทว= อนโท เทวนโท, จตต = อปปาโท จตตปปาโท. [ ๒๔๕๗ ]. ถ. ทฆสนธนน แบงเปนเทาไร ? คออะไรบาง ? อยางไหน อทาหรณอยางไร ? ต. แบงเปน ๒ คอ ทฆะสระหนาอยาง ๑ ทฆะสระหลงอยาง ๑ ทฆะสระหนานนดงน สระหนาเมอสระหลงลบแลว ทฆะไดบาง


อทาหรณวา สาธ= อต เปน สาธต หรอพยญชนะอยหลง ทฆะไดบาง อทาหรณ มน= จเร เปน มนเจ ทฆะสระหลงกอยางเดยวกน ตางแต ลบสระหนาทฆะสระหลง ดงน สทธา=อธ เปน สทธธ. [ ๒๔๖๖ ]. ถ. พยญชนะสนธ ไดสนธกรโยปกรณเทาไร? สวนอาเทโส พยญชนะ อยางไหนนยมสระ อยางไหนนยมพยญชนะ อยางไหน ไมนยมเลย ? ต. พยญชนะสนธ ไดสนธกรยาโยปกรณ ๕ คอ โลโป อาเทโส อาคโม ปกต สโโค. สวนอาเทสพยญชนะ ถาสระอยหลง แปลง ต ททาเปน ตย แลวใหเปน จจ อทาหรณ อต= เอว อจเจว แปลง อภ เปน อพภ อทาหรณ อภ=อคคจฉต เปน อพภคคจฉต เปนตน อยางน นยมสระ ถาพยญชนะอยเบองหลง แปลง อว เปนโอ อทาหรณ อว= นทธา เปน โอนทธา เปนตน อยางนนยมพยญชนะ แปลง ธ เปน ห อทาหรณ สาธ=ทสสน เปน สาหทสสน เปนตน อยางนไมนยมเลย. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. อาเทสพยญชนะสนธ มวธทาอยางไร ทเรยกวา นยมสระ นยมพยญชนะ และไมนยมกนเลย จงยกอทาหรณประกอบดวยทกแหง ? ต. มวธทาอยางน ถาสระอยหลง แปลงต ททานทาเปน ตย แลวใหเปน จจ อทาหรณ อต = เอว เปน อจเจว เปนตน ดงน เรยกวา นยมสระ [คอนยมสระเบองหลง], แปลง อว เปน โอ อทาหรณ อว= นทธา เปน โอนทธา ดงน เรยกวา นยมพยญชนะ [คอพยญชนะอยเบองหลง] แปลง ธ เปน ห อทาหรณ สาธ =


ทสสน เปนตน สาหทสสน แปลง ท เปน ต อทาหรณ สคโท เปน สคโต เปนตน เรยกวา ไมนยมเลย [ คอไมนยมสระหรอพยญชนะ เบองปลาย ] [ ๒๔๖๒ ]. ถ. ขอขอบงคบและตวอยางพยญชนะอาคม ๘ ตว ? ต. พยญชนะอาคม ๘ ตว ย ว ม ท น ต ร ฬ น ถาสระอย เบองหลง ลงไดบางดงน ย อาคม ยถา=อท ยถายท, ว อาคม อ = ทกขต เปน วทกขต, ม อาคม คร=เอสสต เปน ครเมสสต, ท อาคม อตต = อตโถ เปน อตตทตโถ, น อาคม อโต=อายต เปน อโตนายต, ต อาคม ตสมา= อห เปน ตสมาตห, ร อาคม สพภ=เอว เปน สพภเรว, ฬ อาคม = อายตน เปน ฉฬายตน, ใน สททนต วา ลง ห อาคมกได อทาหรณวาส = อช เปน สหช, ส = อฏ ต เปนสหฏ ต. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. อาคโม และ สโโค ในพยญชนะสนธ ๘ ตว ย ว ม ท น ต ร ฬ ถาสระอยหลง ลงไดบาง, ในสททนตวา ลง ห อาคม กได. สวน สโโค แบงเปน ๒ คอ ซอนพยญชนะทมรปเหมอน กนอยาง ๑ ทไมเหมอนกนอยาง ๑ อทาหรณทตน อธ= ปโมทต เปน อธปปโมทต, จาต =ทส เปนจาตททส, อทาหรณท ๒ เอา อกขระท ๑ ซอนหนาอกขระท ๒ อกขระท ๓ ซอนหนาอกขระท ๔ ดงอทาหรณวา จตตาร = านาน เปน จตตารฏานาน, เอโสว


จ=ฌานผโล เปน เอโสว จชฌานผโล. [๒๔๖๖]. ถ. การลงอาคมทงสระและพยญชนะ มจากดอยางไร ? จง อธบายและยกอทาหรณ. ต. มจากดอยางน ถาสระ โอ อยหนา พยญชนะอยหลง ลบ โอ เสย แลวลง อ อาคม อทาหรณ โส สลวา เปน สสลวา, ถา พยญชนะ อยเบองปลาย ลง โอ อาคม กได อทาหรณ ปร= สหสส เปน ปโรสหสส, สวนพยญชนะอาคมนน มจากดใหลงได ๘ ตว คอ ย ว ม ท น ต ร ฬ แตตองมสระอยเบองหลงจงจะลงได อทาหรณ ยถา=อท เปน ยถายท, อ = ทกขต เปน วทกขต, คร = เอสสต เปน ครเมสสต, อตต= อห เปน ตสมาตห, สพภ= เอว เปน สพภเรว ฉ= อายตน เปน ฉฬายตน แตในสททนต ลง ห อาคมกได อทาหรณ ส = อช เปน สหช. [๒๔๖๘]. ถ. ในสระสนธ ในทเชนไร แปลงนคคหตเปน ได ชก อทาหรณมาเทยบดวย ? ต. พยญชนะวรรคและ เอ, ห อยหลง แปลงนคคหตเปน ญ ได อทาหรณ ธมมจเร, ปจจตตเว, เอวห. ย อยหลง แปลงนคคหต กบ ย เปน อทาหรณ สโโค. [ ๒๔๕๘ ]. ถ. จงใหตวอยางแหงอาเทสสนธทง ๓ เฉพาะนยมสระเบอง ปลาย ? ต. สารเทสสนธ เชนคาวา อคยาคาร พหวาพาโธ. พยญชนา-


เทสสนธ ดงคาวา อจเจว อชฌคมา อชโฌกาโส. นคคหตาเทส- สนธ เชนคาวา ตเว, เอตทโวจ, ยมห.[ ๒๔๖๙]" ถ. การลงอาคม ทานบญญตใหใชในสนธไหน ? จงแสดง พรอมทงวธหรอโอกาสททานอนญาตใหลงดวย ? ต. ในสระสนธ ถามพยญชนะอยหลง สระ โอ อยหนา ลบ โอ แลวลง อ อาคมได,ถาสระ อ อยหนา ลบ อ แลวลง โอ อาคม ได, ในพยญชนะสนธ ถามสระอยหลง ลง ย ว ม ท น ต ร ฬ อาคมได, ในสททนตวา ห อาคมกลงได, ในนคคหตสมาธ ถาสระ หรอพยญชนะอยหลง ลงนคคหตอาคมได. [ ๒๔๘๑ ]. ถ. อาเทสกบวการ ตางกนอยางไร ? เมอพบอทาหรณวา นพเพมตโก จะเขาใจวาเปนมาอยางไร ? ต. อาเทส ไดแกแปลงสระหรอนคคหตใหเปนพยญชนะ หรอ แปลงพยญชนะใหเปนสระ หรอเปนพยญชนะอนจากเดม, สวน วการไดแกทาสระใหเปนสระมรปผดจากวณณะเดม ตางกนอยางน. นพเพมตโก เขาใจวาเดมเปน น ว มตโก วการ อ เปน เอ อาเทส ว เปน พ แลวสงโยค คอ ซอน พ. [๒๔๗๑ ]. ถ. ปจจปการ อภยมเปต สพพตถมปราชตา ศพทไหนเปน สนธอะไรไดบาง จงแถลงวธสนธนน ๆ ใหสนเชง ? ต. ปจจปการ เปนพยญชนะสนธ เดมเปน ปต= อปการ แปลง ต เปน ตย แลวแปลงเปน จจ. อภยมเปต เปนนคคหตสนธ ในทอนหนา เปนสระสนธในทอนหลง เดมเปน อภย= ป= เอต แปลง


นคคหตเปน ม เปนเสรจในเรองนคคหตสนธทอนตน ทอนหลง ลบ อ เสย สนธเขาเปน เป เปนสระสนธ. สพพตถมปราชตา เปน พยญชนะสนธ เดมเปน สพถตถ=อปาราชตา ลง ม อาคม. [๒๔๖๗ ]. ถ. ทกขมเนต เสนาสนตฏ กวาจะสาเรจรปอยางนได ตอง ผานวธแหงสนธอะไรบาง ? จะแสดงใหสนเชง. ต. ทกขมเนวต ตดบทเปน ทกข อเนวต. ทกข ท = ขม ข ซอน ก หนา ข โดยวธแหงสญโญคสนธ. อเนวต อน = เอต เอา อ เปน ว โดยวธแหงสราเทสสนธ. ทกข=อเนวต เอานคคหตเปน ม โดยวธแหงนคคหตาเทสสนธ สาเรจรปเปน ทกขมเนวต. เสนา- สนตฏ ตดบทเปน เสน = อนสตฏ, อสนตฏ น ส = ตฏ เอา นคคหตท ส เปน น โดยวธแหงนคคหตาเทสสนธ เสน = อสนตฏ ลบสระหนา ทฆะสระหลง โดยวธแหงสรโลปสนธและทฆสนธ สาเรจ รปเปน เสนาสนตฏ. [ ๒๔๘๙ ]. ถ. ในวธของสนธกรโยปกรณ ๘ อยาง เฉพาะบางปกต ด ไมนาจะเปนอปการะแกการตออยางไรเลย แตไฉนทานจงจดเขาประจา ทวทง ๓ สนธ หรออาจเปนไดบาง ? เหนอยางไร จงอธบายมา ? ต. เปนอปการะไดอยาง ๑ เพราะการตออกขระ ซงเรยกวา สนธนน จะตอเขาเฉยๆ โดยไมมหลกเกณฑไมได จะตอไดเฉพาะ ตามหลกทวางไว เชน โลปะ เปนตน แตเมอตองการจะตอเขาเฉยๆ โดยไมตองลงหรอทาอยางอน เชนนกตองตอโดยใชหลกทเรยกวา


ปกต คงรปไวตามเดม จงเหนวา ปกต กมประโยชนอยในสนธทง ๓. [ ๒๔๘๐ ]. [ นาม ] ถ. จงแสดงลกษณะแหงนามทง ๓ ใหเหนวาตางกน ยกตวอยาง มาสกประโยคหนง เปนคามคธหนงคาไทยกตาม แสดงใหเหนวา คานน ๆ เปนนามนน ๆ ? ต. นามทเปนชอของคน, สตว, ท, สงของ เปนนามนาม. นามทแสดงลกษณะของนามนาม สาหรบหมายใหรวานามนามนน ดหรอชวเปนตน เปนคณนาม. สพพนาม เปนศพทสาหรบใชแทน นามนามทออกชอมาแลว เพอจะไมใหซา ๆ ซาก ๆ. อจจ ขตตยสส กล , ต ชนเห มานต. กล เปนชอขอสกล เปนนามนาม, อจจ แสดงลกษณะของสกล เปนคณนาม, ต ใชแทนสกล เปน สพพนาม. [ ๒๔๕๙]. ถ. นามศพท เมอนาไปใชในขอความทงปวง จะตองทา อยางไร ? ต. ตองประกอบดวยลงค วจนะ และ วภตต. [ ๒๔๖๐ ]. ถ. นามศพททง ๓ อยางไหนแบงเปนกอยาง ? อะไรบาง ? ต. นามนาม แบงเปน ๒ อยาง คอ สาธารณนาม ๑ อสาธารณ- นาม ๑. คณนาม แบงเปน ๓ อยาง คอ ปกต ๑ วเสสน ๑ อตวเสส ๑. สพพนาม แบงเปน ๒ อยาง คอ ปรสสพพนาม ๑ วเสสนสพพนาม ๑. [ อ. น. ]


ถ. คณนามแบงเปน ๓ จะสงเกตรปไดอยางไรวา นเปนคณนาม ชนนนชนน ? ต. สงเกตรได ๒ อยาง คอ สงเกตคาแปลอยาง ๑ สงเกต ศพทอยาง ๑. สงเกตคาแปลนน คอ ปกตคณนาม แสดงลกษณะ อาการหรอสมบตของนามนามตามปกต เชน คนมศรทธา, มศล. ไมมคาแปลวา "ยง หรอ กวา" และคาแปลวา "ทสด" วเสส- คณนาม มคาแปลวา "ยง หรอ กวา" เชน ดยง หรอคาอนๆ อกทแสดงวา ดหรอชวทสด เชน บาปทสด ดรายทสด สงเกน เปรยบ. สงเกตศพทนน คอ ศพททเปนปกตคณนาม ไมมปจจย อปสรรคและนบาต ทแสดงความยงและหยอนกวาปกตตอทายหรอ อยหนา เชน สทโธ สลวา เปนตน.ศพททเปนวเสสนคณนาม ม ตร อย ปจจยในตทธตตอทายบาง เชน ลามกตโร ปาปโย, ม อต อปสรรคนาหนาบาง เชน อตสนทโร เปนตน. ศพททเปนอต- วเสสคณนาม ม ตม อฏ ปจจยในตทธตตอทายบาง เชน ปาปตโม จณฑฏโ มอตวยอปสรรคและนบาตนาหนาบาง เชน อตวยอจโจ เปนตน. [ อ. น.] ถ. นามศพท ถานาไปใชในขอความทงปวง ตองประกอบ ดวยอะไร ? เมอไดประกอบไดกบวภตตแลว เปนประโยชนแกผศกษา อยางไรบาง ?


ต. ตองประกอบดวย ลงค วจนะ วภตต. เปนประโยชน ใหผศกษาเขาใจ การนต ลงค วจนะ และอายตนบาตคอคาตอ ซง ทานจดไวสาหรบวภตตโดยแนนอนและชดเจนขน เชนคาวา ซง, ดวย, แก, จาก, ของ, ใน, เปนตน ตองใชวภตตขางหลงบอก ใหรเนอความนน ๆ ทงสน. [ ๒๔๖๒ ]. ถ. นามนามกบคณนาม ตางกนอยางไร ? ภทร บาป เปน นามหรอคณ หรอเปนไดทง ๒ อยาง ? ถาเปนอะไร กใหบอกถง ชนดวย ? ต. นามทเปนชอของ คน สตว ท สงของ เปนนามนาม, สวนนามทแสดงลกษณะของนามนาม สาหรบหมายใหรไดวาดหรอชว เปนตน เปนคณนาม, เปนไดทง ๒ อยาง ทเปนนามนาม เปนชน สาธารณะ ทเปนคณนาม เปนชนปกต. [๒๔๖๘ ]. ถ. การแบงนามนามเปน ๒ นน อาศยเหตอะไร? การแบง เชนนน มประโยชนอยางไร ? ต. อาศยชนดของนามนามนนเอง ซงประชาชนใชพดกน โดยไมจากดนามอยางหนง. โดยจากดนามอยางหนง. การแบงเชน นน กมประโยชนทจะใหทราบความจากด หรอความไมจากดของ นามโดยแนนอน เมอรเชนนน ยอมไดรบความสะดวกในเวลาพด คอ เมอตองการจะพดจากดหรอไมจากดนามอยางไร กเลอก พดไดตามประสงค. [ อ.น. ]. ถ. จงแสดงใหเหนวา นามนามมอานาจเหนอคณศพทอยางไร ?


จะควรเรยงคณศพทไวหนานามหรอหลงนาม จงจะเหมาะ จงให ตวอยาง ? ต. มอานาจทจะบงคบคณศพทใหม ลงค วจนะ วภตต เสมอ กบนามนาม ซงเปนเจาของ เพราะวาคณศพทจะไดกตองอาศยนาม ถานามไมม คณศพทกไมปรากฏ, คณนาม แสดงลกษณะ ของ นามนามบทใด เรยงไวหนานามนามบทนน ดงน อจโจ รกโข, อจเจ รกเข สกณา. ถาเนองดวยกรยาวาม วาเปน เรยงไวหลงนามนาม ซงเปนเจาของ หนากรยาวาม วาเปน ดงน สคนธ ปปผ มนสสาน มนาป โหต. [ ๒๔๗๕ ]. ถ. คณศพทเนองดวยกรยาวาม วาเปน เรยงไวหลงนาม ซง เปนเจาของ หนากรยาวาม วาเปน มใชหรอ ? ถาเปนเชนนน ๒ บทวา สสสสา สลภปณฑา ในอทาหรณนวา เตน โข ปน สมเยน เวสาล สภกขา โหต สสสสา สลภปณฑา ทาไมจงเรยงไวหลงกรยา ? ต. คาวาคณศพทเนองดวยกรยาวาม วาเปน เรยงไวหลงนาม- นาม ซงเปนเจาของ หนากรยาวาม วาเปนนน ทานกลาวหมาย เฉพาะทมคณศพทบทเดยว แตอทาหรณน มคณศพทเชนนนถง ๓ บท คอ สภกขา สสสสา สลภปณฑา เมอมคณศพทเนองดวย กรยาวาม วาเปน หลายบทเชนน ทานใหเรยงไวหนากรยานนแตบท เดยว ทเหลอเรยงไวหลงกรยาทงสน ดงน. [๒๔๗๖]. ถ. คณ กบ วเสสนะ ของ นามนาม โดยอาการเปนอนเดยวกน อยากทราบวา โดยรปศพท ทานจดไวตางกนอยางไรหรอไม ช


ตวอยาง ? ต. โดยรปศพท ทานจดไวตางกน เพอใหกาหนดรไดวา ลกษณะนเปนคณหรอวเสสนะ ศพทเหลาใดพอจะเปนเครองแสดง ลกษณะของนามใหรวาดหรอชว เชน ปาโป สนทโร จณโฑ เปน ตน จดเปนพวกคณนาม, ศพทเหลาใดทสองนามใหวเศษขน ไม เกยวกบการแสดงลกษณะของนามนน เพงลกษณะทแนหรอไมแน ของนามเปนประมาณ เชน โย โส อตโร เปนตน จดไดเปน พวกวเสสนะ เรยกวาวเสสนสพพนาม ดงน . [๒๔๖๙ ]. ถ. คาวา "คนไทย" เปนนามประเภทไหน ? ต. เปนนามไดทง ๒ ประเภท แลวแตความหมาย. ถาใชเรยก หมคนไทยดวยกน ไมไดเกยวกบคนชาตอน กหมายความถงคนไทย ทกคน เชนนจดเปนสาธารณนาม, ถาใชเรยกชนหลายชาตทรวม กนอย คาวา"คนไทย" กหมายความเฉพาะแตคนชาตไทย ไมได หมายถงชนชาตอน เชนนจดเปนอสาธารณนาม. [อ. น]. ถ. คณนาม สพพนาม เวลาแปลไมไดแสดงอายตนบาตและ วจนะ เหตไรจงตองประกอบดวย ลงค วจนะ วภตต ดจนามนาม ดวย ? ต. เพราะคณนาม สพพนาม ตองอาศยนามนามเปนหลก ถา ไมประกอบ ลงค วจนะ วภตต จะรไมไดวา เปนคณนามและ สพพนามแหงนามนามตวไหน ไมสามารถจะประกอบคาพดเขาเปน พากยได. [ ๒๔๖๑ ].


ถ. สพพนาม คอนามอยางไร จาเปนอยางไร จงตองม ? ต. สพพนาม คอนามทใชแทนนามนามซงออกซงมาแลว เชน ทาน เธอ เขา มน ก ส เอง มง เปนตน. จาเปนตองม เพราะการ พดดวยการความไพเราะเรยบรอย ถาไมมสพพนามคอคาแทนชอ แลว การพดกจาตองออกชอ สตว บคคล สงของนน ๆ ซงเตย ออกชอมาแลวทกครงไป เปนการซาซากไมเพราะห ตวอยางเชน นามแดงกนขาว นายแดงไปโรงเรยน นายแดงเอาใจใสในการ เรยน เมอพดออกชอมาครงหนงแลว ตอไป ถาจาเปนจะตองพด ระบถงตวเขาอก กควรใชสพพนามแทนชอของเขา ดงอกทาหรณ ขางตนนน แตเปลยนใชสพพนาม เปนดงน นายแดงกนขาวแลว เขาไปโรงเรยน เขาเอาใจใสการเรยน เชนน ความเรยบรอย ไพเราะดกวา เพราะเหตน สพพนามจงจาเปนตองม. [ อ.น. ] ถ. คาพดทเปนสพพนามสาหรบใชในในทเชนไร ? จงชกตวอยาง คามคธกบคาไทยเทยบกน ? ต. คาพดเปนสพพนามนน สาหรบใชในทออกชอนามนามซาๆ ตวอยาง ปมปรส โส ทานหรอเขา ผชาย, สา ทานหรอเขา ผหญง ต มน เปนคาตา คาสงไมมใช. มชฌมปรส ตว ทาน หรอ เจา ส เอง, อตตมปรส อห ขาพเจา หรอขา ก [ ๒๔๕๘ ]. ถ. จงเขยนประโยคบาล หรอไทย มาเทยบกบนาม ทง ๓ แลว บอกวาคานนเปนนามนน ๆ ? ต. อนตตโร ปรสทมมสารถ ภควา, โส ปรสทมเท เทมต.


ภควา เปนพระนามของพระบรมศาสดา เปนนามนาม, ปรสทมม- สารถ แสดงลกษณะสามญแหงพระองค เปนปกตคณนาม, อนตตโร แสดงลกษณะวเศษแหงพระองค เปนวเสสคณนาม, โส ใชแทน พระบรมศาสดา เปนสพพนาม. [ ๒๔๗๓ ]. [ ลงค ] ถ. ลงคแปลวาอะไร ? จดเปนเทาไร ? อะไรบาง ? และจด อยางไร ? ต. แปลวาเพศ. จดเปน ๓ ปลงค เพศชาย ๑ อตถลงค เพศหญง ๑ นปสกลงค มใชเพศชายมใชเพศหญง ๑. จดตาม สมมตของภาษาบาง ตามกาเนดบาง . [ อ. น. ] ถ. ลงคนนจดตามกาเนดอยางเดยวไมพอหรอ ? เหตไฉน จง ตองจดตามสมมตดวย ซงทใหผศกษาจาลงคไดยาก ? ต. จรงอย การจดลงคตามสมมตนนทาใหผศกษาจาลงคได ยาก เพราะสบสนเพศกน เชน ทาโร เมย ตามธรรมดาตองเปน อตถลงค เพศหญง แตสมมตใหเปนปงลงคเพศชาย ภม แผนดน ตามธรรมดาตองเปนนปงสกลงค มใชเพศชายมใชเพศหญง แตสมมต ใหเปนอตถลงคเปนตน. จะจดตามกาเนดอยางเดยวไมพอ เพราะ คาพดผดลงคเชนนน เขานยมพกนมากอนตาราไวยากรณเกดขน ตาราไวยากรณเกดทหลง ตามหลกการแตตาราไวยากรณจะตอง รวบรวมเอาคาพดทงสนใหอยในกรอบและอนวตรตามภาษานยม ถา ไมมการจดลงคตามสมมตแลว คาพดเหลานนกจะอยนอกกฏเกณฑ


ตาราไวยากรณไป ตาราไวยากรณกอานวยผลไมบรบรณ เพราะ ฉะนน จงจาเปนตองมจดลงคตามสมมตดวย. [อ. น.]. ถ. ลงคมประโยชนอยางไร ? โปรดอธบาย. ต. ลงคมประโยชนใหรไดวา เปนเพศชาย เปนเพศหญง หรอเพศรวม คอไมใชชายไมใชหญง และเมอทราบลงคแลว เปน เหตใหสะดวกในการแจกวภตตตามการนตนน ๆ ถาไมทราบวาเปน ลงคอะไร กยากทจะนาไปแจกตามการนตใหถกตองได ลงคเปน หลกสาคญในการทจะนาศพทไปแจกตามการนตตาง ๆ . [ อ. น. ] ถ. การจดลงคนน จดอยางไร ? จงแสดงวธจดมาด. ต. การจดลงคนน จดตามกาเนด ๑ จดตามสมมต ๑ จด ตามกาเนดนน คอกาเนดของสงนนเปนเพศอะไร กจดเปนเพศนน ไมมเปลยนแปลง. จดตามสมมตนน คอกาเนนสตร สมมตใหเปน ปงลงค และของทไมมวญญาณ สมมตใหเปนปงลงคและอตถลงค. [ อ. น. ]. ถ. ปงลงค สมมตใหเปนอตถลงค หรอนปงสกลงค มหรอไม ? ต. ทสมมตใหเปนอตถลงคม เชน เทวดา ตามรปศพทเปน อตถลงคอยางเดยว. แตเทวดานนคงมทงหญงทงชาย. สวนปงลงค ทสมมตเปนนปงสกลงคนนยงไมเคยพบ. เขาใจวาคงไมม. [อ. น. ]. ถ. นามนามเปนกลงค ? จงยกตวอยาง ? สตรและของ ปราศจากวญญาณควรจดเปนลงคอะไร ? เหตไรจงมศพท เชน ทาร ศพท ภม ศพททไมนยมตามนน ?


ต. นามนามเปนลงคเดยวบาง คอจะเปนปงลงค หรออตถลงค หรอนปงสกลงคกอยางเดยว เชน อมโร อจฉรา องค เปนตน อนง ศพทเดยวกนนนเอง มรปเปนอยางเดยวกนเปน ๒ ลงคบาง เชน อกขโร อกขร เปนตน. หรอมมลศพทเปนอนเดยวกน เปลยน แตสระทสดได เปน ๒ ลงค เชน อรหา อรหนต เปนตน. สตร ควรเปนอตถลงค ของทไมมวญญาณควรเปนนปงสกลงค เพราะ ทานจดโดยสมมต จงไมนยมตามนน. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. คณนามและสพพนาม เปนลงคเดยวหรอ ๒ ลงค หรอ เปนไดทง ๓ ลงค ? ต. ตามหลกทานวาเปนไดทง ๓ ลงค เวนแต ตมห และ อมห ศพทเปนได ๒ ลงค และศพทสงขยาทเปนคณบางอยางเทานน. เชน เอกนนวต ถง อฏนวต เปนแตอตถลงคอยางเดยว. [ อ. น. ]. ถ. เหตไร คณนามและสพพนา จงจดใหเปนไดทง ๓ ลงค ? ต. เพราะนามทง ๒ น ยอมเปลยนแปลงไปตามนามนาม คอ นามนามเปน ลงค วจนะ วภตต อะไร กตองเปลยนใหตรงกบ นามนามนนเสมอไป จะคงตวอยไมได ทงน เวนแตสงขยาบาง อยางดงกลาวแลว. [อ. น. ]. ถ. อคาร (เรอน) เปนลงคอะไร? แจกตามแบบไหน ? ต. เปนได ๒ ลงค คอเปนปงลงคกได เปนนปงสกลงคกได เปนปงลงคแจกตามแบบ อ การนต (ปรส) มรปเปน อคาโร. เปน นปงสกลงคแจกตามแบบ อ การนต (กล) มรปเปน อคาร. [ อ. น.].


[ วจนะ ] ถ. วจนะหมายความวากระไร ? มกอยาง ? อะไรบาง ? จาเปนตองมหรอ ถาไมม จะเปนอยางไร ? ต. วจนะหมายความวา คาพดทระบจานวนนามนาม ม ๒ อยาง คอ เอวจนะ สาหรบพดถงนามนามสงเดยว. พหวจนะ สาหรบพดถงนามนามหลายสง. จาเปนตอม. ถาไมมกทาใหทราบ จานวนของนามวามากหรอนอยไมได. [ อ. น. ]. ถ. วจนะมประโยชนอยางไร ? สงเกตทไหนจงจะรจกวจนะได แมนยา ? ต. วจนะมประโยชนใหรจานวนนามนอยหรอมาก. ทจะ รไดตองสงเกตททายศพท ซงเปนวภตต ถาททายศพทเปนวภตต อะไร กทราบวจนะไดทนท เพราะวภตตเปนเครองหมายใหรวจนะ ไดแมนยา. [ อ. น. ]. ถ. วจนะกบสงขยา ตางกเปนเครองหมาย บอกจานวนของ นามนามเหมอนกนมใชหรอ ? เมอเปนเชนนน ทาไมทานจงจดใหม ทง ๒ อยางเลา ? จะมเพยงอยางใดอยางหนงไมไดหรอ ? ต. จรง วจนะและสงขยาเปนเครองหมายบอกจานวนนามนาม แตมลกษณะตางกน วจนะบอกจานวนนามนามไมชดเจน เชน ปรโส ชาย ปรสา ชายหลายคน ไมชดเจนไปวาเทาไรแน แมท เปนเอกวจนะกไมระบใหชดวา "หนง" สวนสงขยา นบจานวน นามนามชดลงไปทเดยว เชนชายคนหนง กมศพทวา เอโก ปรโส ชน ๔ คนวา จตตาโร ชนา เปนตน. [ อ. น. ].


[ วภตต ] ถ. วภตต มหนาทอยางไร ? มจานวนเทาไร ? จดเปนหมวด หมกนอยางไรบาง ? จงบรรยาย. ต. วภตตมหนาทแจกนามศพทตามการนตนน ๆ ทาใหศพท มรปตางๆ หมนไปใหไดความตามภาษา มจานวน ๑๔ จดเปน เอกวจนะ ๗ พหวจนะ ๗ และจดเปนท ๆ ๗ ท คอ ปฐมาท ๑ ทตยาท ๒ ตตยาท ๓ จตตถท ๔ ปญจมท ๕ ฉฏฐท ๖ สตตม ท ๗. [อ. น. ]. ถ. วภตต มประโยชนอยางไร ? ต. มประโยชน ทาผศกษาใหกาหนดเนอความไดงายขน และ จาลงควจนะไดแมนยาขน ทาเนอความแหงศพททงปวงใหประสาน เกยวเนองถงกน และไดความตามภาษานยม. [ อ. น. ]. ถ. วภตตทาใหกาหนดจาลงคไดแมนยาขนนน จะกาหนดจา ไดอยางไร ? จงอธบายใหเหนจรง. ต. กาหนดจาไดอยางน คอลงคทง ๓ ทานประกอบวภตตให มรปตางกน ปงลงค ทานประกอบวภตตเปนอยาง ๑ อตถลงค ทาน ประกอบวภตตเปนอยาง๑ นปงสกลงค ทานประกอบวภตตเปน อยาง ๑ เมอเปนศพทททานประกอบไวกจาได เชน ตาณ ศพท ปงลงคเปน ตาโณ อตถลงคเปน ตาณา นปงสกลงคเปน ตาณ รป ศพทททานประกอบแลวไมเหมอนกน จงทาใหจาลงคไดงายและ แมนยา. [ อ.น. ].


ถ. ศพทอาลปนะ ทานมไดจดวภตตไวประจา. ถาเชนนน ศพทอาลปนะเหนจะไมไดประกอบดวยวภตตกระมง หรออยางไร ? จงแสดง. ต. จรงอย ศพทอาลปนะ ทานมไดจดวภตตไวประจาโดยตรง แตเมอจะใชประกอบวภตต ทานใหนาปฐมาวภตตมาประกอบตาม วจนะทตองการ เพราะปฐมาวภตต ทานใชเปนลงคตถะ หรอกตตา ทเปนตวประธานอยางหนง ใชเปนอาลปนะสาหรบรองเรยกอยางหนง. [ อ.น. ]. ถ. อายตนบาต เกยวเนองกบวภตตอยางไร ? มประโยชน เกอกลแกภาษาอยางไร ? ต. เกยวเนองดวยวภตตอยางน คอ เมอศพททประกอบดวย วภตตใดแลว วภตตนนกปรากฏททายศพทนน เปนเครองหมายให รวาศพทนเปนวภตตนน ๆ เมอทราบวภตตแลว กใชอายตนบาตได ถกตอง เพราะวภตตเปนเครองสองแสดงใหใชอายตนบาตนนได ถา วภตตไมปรากฏ กใชอายตนบาตไมได เปรยบเหมอนชองเขมไม ปรากฏแตจกษของบคคลใด บคคลนนกสนเขมไมไดฉะนน . อายต- นบาตมประโยชนเกอกลแกภาษา คอเปนเครองเชอมหรอตอเนอ ความของศพททงปวงใหตอเนองกน ไดถอย ไดความ ไดเรองราว ถาไมมอายตนบาตแลว เนอความของศพททงปวงจะไมตดตอกน เลย หรอดอกไมทไมไดรอยดวยดายฉะนน. [ อ. น. ] ถ. อะไรเรยกวาวภตตและอายตนบาต, ศพทประกอบวภตต


ตองมอายนบาตทงนนหรอไม เพราะเหตไร ? ต. ส อ โย เปนตนเรยกวาวภตต, ซง ดวย แก จาก ของ ใน เปนตน เรยกวาอายตนบาต. ไมทงนน เพราะธรรมดาอายตนบาต เนองจากวภตตแหงนามนาม และปรสสพพนาม [ ต ตมห อมห] โดยตรง หรอ ก ศพทบางคาเทานน นอกน โดยธรรมดาหรอมไม เชนปฐมาวภตต ไมเนองดวยอายตนบาต เพราะเปนประธาน ท เนองกน ตงแตทตยาวภตตเปนตนไป แตสานวนไทยทบญญตให แปลปฐมาวภตตวา"อนวา" กเพอกนเคอะเทานน ไมตองใชกได. [ ๒๔๗๑ ]. ถ. อายตนบาต จะปรากฏเพราะอาศยอะไร ? ย ศพทมรป อยางไร เปนไตรลงค ? มรปอยางไร ไมนยมตามนน ? ต. อายตนบาตจะปรากฏไดดวยวภตตอยางหนง ดวยปจจย อยางหนง. ย ศพท ประกอบกบ โต ปจจย มรปเปน ยโต เปนเครอง หมายปญจม แปลวา แต, ประกอบกบ ตร ตถ ห มรปเปน ยตร ยตถ ยห, ประกอบกบ ทา มรปเปน ยทา เปนเครองหมายสตตม แปลวา ใน แจกตามลงคทง ๓ ไมได คงรปอยเปนอยางเดยว. [ ๒๔๖๙ ] [ วธแจกนามนาม ] ถ. วธแจกนามศพท ตองจบหลกอยางไร จงจะไดรบความ สะดวก ?


ต. ตองกาหนดสระทสดแหงศพท ซงเรยกวา การนต เมอ ทราบวาศพทนน ๆ เปนการนตนนแลว กไดรบความสะดวกในการ แจกนามศพท เพราะศพททเปนลงคเดยวกน เปนการนตเดยวกน จะมกรอยกพนหมนกแจกเปนแบบเดยวกนทงหมด. [อ.น. ]. ถ. การนตคออะไร ? เปนสาคญอยางไร ? ต. สระทสดอกษรหรอสระทคณศพท เรยกวา การนต จะ ทราบไดวาศพทไหนเปนการนตอะไร ทานใหสงเกตสระทสดของ ศพทนนเปนสาคญ ในอนใหจาลงคไดแมนยาขน และใหความสะดวก ในการแจกศพทใหเปลยนแปลงไปตามวภตตทง ๗. [อ. น. ] ถ. การนตโดยพสดารมเทาไร ? โดยยอมเทาไร ? อะไรบาง ? ต. โดยพสดารม ๑๓ คอ ปงลงคมการนต ๕ คอ อ อ อ อ อ. อตถลงคมการนต ๕ คอ อา อ อ อ อ. นปงสกลงคมการนต ๓ คอ อ อ อ. โดยยอม ๖ คอ อ อา อ อ อ อ. [อ.น.] ถ. ส และ โย ปฐมาวภตตในทเชนไร แปลงเปนอะไรไดบาง ? ต. ใน อ การนต ปงลงคแปลง ส เปน โอ นปงสกลงคแปลง เปน อ ในพวกกตปยศพท แปลงกบสระทสดแหงศพทเปน อา (ถาลง ในอรรถแหงอาลปนะ ในการนตอตถลงคแปลงเปน เอ) ในการนต ปงลงคแปลง โย เปน อา, นปงสกลงคแปลงกบสระทสดแหงศพทเปน อาน, ในหมศพทม ภควนต เปนตน และ ภวนต แปลง โย เปน โอ. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. อ ทตยาวภตต แปลงเปนอะไรไดบาง ? ในทเชนไร ?


ต. ใน อ การนตปงลงค แปลง อ เปน น ไดบาง อทาหรณ เสฏ น, ในพวกกตปยศพท บางศพท แปลง อ เปน อาน ได อทาหรณ อตตาน พรหมาน ราชาน, ในพวกศพทมโนคณะ แปลง อ เปน โอ ไดบาง อทาหรณ ยโส ลทธา น มชเชยย. [ ๒๔๖๑]. ถ. อา และ โอ คน บางทแปลงจาก ส บางทแปลงจาก โย ไมเปนการแนนอน ขอใหทานหลกฐานมาอธบาย? ต. หลกฐานในขอนมอย คอ อา ถาอยทสดแหงศพทเหลาน คอ อตต พรหม ราช สข ปม มฆว และศพททม นต หรอ นต เปนทสด ซงไมม นต หรอ นต ปรากฏอย และศพทจาพวก สตถ ปต มาต แปลงมาจาก ส. ถาอยทสดแหงศพททเปน อ การนตสามญ ในปงลงค หรอศพททม นต หรอ นต เปนทสด แปลงมาจาก โย. โอ ถาอยทสดศพททเปน อ การนตในปงลงคนอกจากทกลาวขางตน นน แปลงมาจาก ส. ถาอยทสดแหงศพททม นต หรอ นต เปนทสด และศพททอาเทส อ เปน อาร หรอ อร และ คาว ซงแปลมาจาก โค ศพท แปลงมาจาก โย. [๒๔๖๗]. ถ. ศพทวา เจตนาย ขตตยาย วตถาย เปนวภตตอะไรได บาง ? และศพทไหนเปนลงคอะไร ? แจกตามแบบไหน ? ต. เจตนาย เปนได ๕ วภตต คอ ตตยา จตตถ ปญจม ฉฏฐ สตตม เอกวจนะ เปนอตถลงค แจกตามแบบ กา. ขตตยาย เปนได ๑ วภตต คอ จตตถวภตต เอกวจนะ เปนปงลงค แจกตาม แบบ ปรส. วตถาย กเปนได ๑ วภตตคอ จตตถวภตต เอกวจนะ


เหมอนกน แตเปนนปงสกลงค แจกตามแบบกล. [ อ. น.] ถ. เมธาวโน เปนวภตตอะไรไดบาง ? ต. เปน ปฐมา ทตยา อาลปนะ พหวจนะ และจตตถ ฉฏฐ เอกวจนะ. [อ. น. ]. ถ. อตถาย หตาย อตถลงคใชไหม ? และเปนวจนะ วภตตอะไร ? แจกตามแบบไหน ? ทาอยางไร จงเปนรปเชนนน ? ต. ไมใช. อตถาย เปนปงลงค เอกวจนะ จตตภวภตต แจก ตามแบบ ปรส เอา ส วภตต กบ อ สระทสดศพท เปน อาย. สวน หตาย เปนนปสกลงค แจกตามแบบ กล. นอกนนกอยางเดยวกบ อตถาย. [อ. น. ]. ถ. อาลปนะ คาสาหรบรองเรยก ไมไดระบวา ใชวภตตอะไร ประจา เมอเปนเชนนน กแปลวา ศพทอาลปนะ ไมตองประกอบ วภตตอะไรเลย เปนศพทวางจากวภตต ถกไหม ? เหนอยางไร ? จงแถลง. ต. จรงอย ศพทอาลปนะ ไมไดระบไวชดวา ใชวภตตอะไร ประจา แตทานวา ยมวภตตปฐมา คอ ส โย มาใช. จะวาศพท อาลปนะในนามทง ๓ น วางจากวภตตเลยทเดยวหาถกไม เวนแต อาลปนะในอพยยศพท ซงเปนศพทพเศษ คงรปอยอยางนน . [ อ. น. ] ถ. อตต ศพท ไมมพหวจนะ ถงคราวใหพหวจนะ จะใช อยางไร ? ต. ใชเอกวจนะนนเอง แตถามนามทเปนพหวจนะนนหลายพวก


ใชคาเอกวจนะซา ๒ หน อทาหรณ อตตโน อตตโน ปตตาสเนส นสทส.[ ๒๔๕๗ ]. ถ. ศพทวา วธน ภาณน อตตาน ขนตย เธนย เหลาน เปนลงค วจนะ วภตต และการนต อะไร ? ต. วธนาเปนปงลงค พหวจนะ จตตถและฉฏฐวภตต อ การนต. ภาณน เปนปงลงค เอกวจนะ ทตยาวภตต อกา การนต. อตตาน เปนปงลงค เอกวจนะ ทตยาวภตต อ การนต แตมวธแจกอก อยางหนง ไมเหมอนแบบ ปรส, ขนตย เปนอตถลงค เอกวจนะ สตตมวภตต อ การนต, เธนย เปนอตถลงคเอกวจนะ สตตมวภตต อ การนต . [ อ. น. ]. ถ. พรหมาน พรหมาโน เปนวภตตอะไร ? ทาไมจงมรป อยางนน ? ต. พรหมาน เปนได ๓ วภตต คอ ทตยา เอกวจนะ จตตถ และฉฏฐ พหวจนะ, พรหมาโน เปนได ๓ วภตตเหมอนกน คอ ปฐมา ทตยา อาลปนะ พหวจนะ, พรหมาน เอา อ ทสดแหง พรหมศพท กบ อ วภตต เปน อาน อยางหนง, ลง น วภตตแลว คง น ไว ทฆะทสดแหงพรหมศพท เปน อา อยางหนง, พรหมาโน ลง โย วภตต เอา โย เปน อาโน. [ อ. น. ]. ถ. ราชโน ราชน ราชน ร ศพทไหนเปนวภตต วจนะ และลงคอะไร ? ต. ราชโน เปนจตตถและฉฏฐ เอกวจนะ ปงลงค, ราชน


เปนปฐมา เอกวจนะ และพหวจนะ, เปนทตยาและอาลปนะ พหวจนะ อตถลงค, ราชน เปนอาลปนะ เอกวจนะ อตถลงคกได เปน สตตมวภตต เอกวจนะ ปงลงคกได, ร เปนจตตถและฉฏฐ พหวจนะ ปงลงค. ถ. ราช ศพท เปนไดกลงค ? ลงคอะไรบาง ? วธแจกแบบ เดยวกนหรอตางกน ? ต. เปนได ๒ ลงค คอ ปงลงค และอตถลงค มวธแจกตางกน คอ ปงลงค แจกอยางทปรากฏชดในแบบแลว. สวนทเปนอตถลงค แจกตามแบบนาร. [ อ. น. ]. ถ. ภควนต ปวนต อยางไหนจดเปนนามอะไร ? ลงคอะไร? และเมอเปนลงคนน ๆ แลว มรปเปนอยางไร ? ต. ภควนต สงเคราะหเปนนามนาม ปงลงคอยางเดยว เชน ภควา, ปวนต เปนคณนาม เปนได ๓ ลงค เชน ปงลงค ปวา, อตถลงค ปวต, นปงสกลงค ปว ปวนต เปนตน. [อ. น.] ถ. ทาไม ภควนต ศพท ทานจงจดเปนนามนามปงลงคอยาง เดยว ? ไมเหมอนศพทอน ๆ ทแจกเปนแบบเดยวกน ? ต. เพราะไมนยมใชในอตถลงคและนปงสกลงค จงสงเคราะห เขาเปนนามนามปลงคอยางเดยว. [ อ. น. ]. ถ. ภควนต ศพท ปฐมา พหวจนะ ม ๒ ศพท คอ ภควนตา ภควนโต หมายความอยางเดยวกนหรอพเศษตางกนอยางไรบาง ?


ต. หมายความตางกน ภควนตา เปนทววจนะ สาหรบกลาว ถงคน ๒ คนเทานน, สวน ภควนโต เปนพหวจนะ สาหรบกลาวถง คนมาก ตงแต ๓ คนขนไป. [อ.น. ]. ถ. สตมนต ถาเปนอตถลงคแปลเปน สตมต แจกตามแบบ อ การนต ในอตถลงค ถาเปนนปงสกลงค แปลงเปน สตม แจก ตามแบบ อ การนต ในลงคนน ถกไหน ? ถกหรอไมถกจงแถลง ใหแจม ? ต. ทเปนอตถลงค แจกตามแบบนารนน ถกแลว แตทเปน นปงสกลงค แจกตาม อ การนตในลงคนน ไมถก ตองแจกตามแบบ ถควนต ศพท มตางกนอยกคอ ปฐมา เอกวจนะ เปน สตม สตมนต, อาลปนะ เอกวจนะ เปน สตม, ปฐมา ทตยา อาลปนะ พหวจนะ เปน สตมนตาน นอกนนเหมอนรป ภควนต ศพท. [อ. น. ]. ถ. อรหนต ศพท กบลงค ? ลงคอะไรบาง ? ลงคไหน นยมแจกตามแบบไหน ? ต. เปนได ๒ ลงค คอ ปงลงคกบอตถลงค ปงลงค แจกเหมอน แบบ ภควนต ศพท แปลกแต ปฐมา เอกวจนะ เปน อรหา อรห เทานน นอกนนเหมอนกน. ทเปนอตถลงค แปลงเปน อรหนต แจกตามแบบ อ การนต ในลงคนน . [อ.น.]. ถ. กพพโต เปนวภตตอะไร ? เหตไฉนจงเปนอยางนน ? ต. เปนจตตถ และ ฉฏฐวภตต เหตแจกอยาง ภวนต ศพท ส วภตต เปน โต. [ ๒๔๖๓ ].


ถ. ศพทพวกไหน ทานนยมแจกตามแบบ สตถ ศพท ? ขอ ตวอยางดวย. ต. ศพททลง ต ปจจย ในนามกตก ตวอยางาเชน ทาต ภตต หนต เนต เปนตน. [อ. น. ]. ถ. ปตา อาลปนะ กบ ตาต ใชไดอยางเดยวกนหรอมพเศษ กวากนอยางไร ? ขอฟงอธบาย. ต. ปตา อาลปนะ นน แมจะเปนคาสาหรบรองเรยกกจรง แต การพดหรอการเขยนหนงสอไมไดใชเลย ใช ตาต เอวจนะ, ตาตา พหวจนะแทนและใชเรยกบดากได เรยกบตรกได เหมอนภาษา ไทย คาวา พอ ใชเรยกไดทงบดาทงบตร แตศพทวา ตาต น ถาเปน วภตตอนนอกจาก อาลปนะ แลว ใชไดแตเฉพาะเปนชอของบดา. [ อ. น. ] ถ. มาตา อาลปนะ ทานวาไมไดใชทงในการพดทงในการเขยน หนงสอ เหมอนกบ ปตา จรงหรอ ? ถาจรง ทานใชไดศพทอะไร แทน หรอไมม ? ต. จรง. มใช อมม เอกวจนะ. อมมา พหวจนะ แทน แต ในตปปรสสมาส ใช อาลปนะ เปน มาเต ธเต ตวอยางเชน เทวมาเต เทวธเต เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. มโนคณะ มกศพท ? คออะไรบาง ? มวธแปลงวภตตเปน อยางไร ? เมอเขาสมาส จะตองทาอยางไรบาง ? ต. มโนคณะ ม ๑๒ ศพท คอ มน อย อร เจต ตป ตม


เตช ปย ยส วจ วย สร. มวธแปลงวภตตอยางน คอ นา กบ สมา เปน อา, ส ทง ๒ เปน โอ, สม เปน อ, แลวลง ส อาคมเปน สา เปนโส เปนส, เอา อ เปน โอ ไดบาง, เมอเขาสมาสแลว ตองเอา สระทสดของตนเปน โอ ได เหมอนคาวา มโนคโณ หมแหงมนะ อโยมย ของทคณทาดวยเหลก . [ ๒๔๖๕ ]. ถ. ศพทประเภทไหน เมอยอเขาสมาสแลว ทาทสดใหแปลก จากปกตเดมของตนได ? เหมอนคาวากระไร ? ต. ศพท คอ มาต ธต และ ศพทมโนคณะ เหมอนคาวา เทวมาเต เทวธเต มโนคโณ อโยมย เปนตน. [ ๒๔๗๕ ]. ถ. ในทเชนไร แปลง อ แหง สตถ เปน อาร ? ในทเชนไร ไมแปลง ? ในทเชนไร แปลงแลวตองรสสะ ? ต. นมต ปฐมา กบ จตตถ ฉฏฐ เอกวจนะ แปลงไมได , นมต วภตตอน ๆ แปลงได, นมต สตตม เอกวจนะ ตองรสสะ.[ ๒๕๕๗ ]. ถ. ศพทไหนบาง ทไมนยมเปนลงคใดลงคหนงโดยแนนอน ? ศพทเหลานน ถาประสงคจะใชเปนปงลงคและอตถลงค จะเปลยนรป เปนอยางไร ? แจกตามแบบไหน ? ต. ศพท คอ โค [ โค ] สา [ สนข ] เมอประสงคจะใชเปน ปงลงค โค เปลยนรปเปน โคณ, สา เปน สนข แจกตามแบบ ปรส, เมอประสงคเปน อตถลงค โค เปน คาว สา เปน สนข แจกตาม แบบ นาร, สา ใน ปงลงค และอตถลงคใชศพทอน ๆ นอกจาก สนข สนข กม แจกตามการนตในลงคนน ๆ. [ ๒๔๖๖].


[ สงขยา ] ถ. ศพทเชนไร เรยกวา สงขยา ? ต. ศพททเปนเครองกาหนดนบนามนามใหรวา นามนามม จานวนมากนอยเทาไรแน เรยกวา สงขยา.[อ. น. ]. ถ. วจนะ กบอกจานวนของนามนามใหรวา มากหรอนอยแลว มใชหรอ ? แตเหตไฉนจงตองมสงขยาอก ? ดไมจาเปน. ต. จรง. วจนะบอกจานวนของนามนาม แตบอกใหทราบ เพยงวามากหรอนอย เชน ชโน หมายถงคน ๆ หนง ชนา หมาย ถงคนหลายคน แตไมทราบแนวา หลายคนนน เปนจานวน เทาไร อาจเปน ๒,๓, ๔, หรอมากกวานนกได ทงคาแปล พหวจนะ กมเพยงวา " ทงหลาย " เทานน. สวนทเปนเอกวจนะ พอจะสงเกต ไดบางวา หมายถงของสงเดยว แตกไมแนนก เพราะบางศพทเปน เอกวจนะ แตหมายถงของหลายอยางกม เชน ปตตจวร แปลวา บาตรและจวร นหมายถงของ ๒ อยาง. หตถอสสรถปตตก แปล วา ชาง มา รถ และคนเดน นหมายถงของ ๔ อยาง เอกวจนะ ยงบอกจานวนของนามนามไมแนนอนถงเชนน พหวจนะ มคาแปล วา "ทงหลาย" นน จะแสดงใหรจานวนของนามนามมากนอย เทาไรแนไดอยางไรเลา เมอเปนเชนน จงจาเปนตองมสงขยาอก เพราะสงขยา มหนาทระบจานวนของนามนามไวอยางชดเจนแนนอน เชน เอโก สตโต สตวตวหนง จตโร ปรสา ชาย ๔ คน


ปจ อตถโย หญง ๕ คน เปนตน จะวาสงขยาไมจาเปนหาควรไม. [ อ.น. ]. ถ. ศพทคณนามและสงขยา ตางกเปนวเสสนะของนามนาม เหมอนกน ถาเชนนน จะวามลกษณะเหมอนกน ถกหรอไม ? หรอมตางกนอยางไร ? ต. เปนวเสสนะของนามนามเหมอนกนจรง แตจะวามลกษณะ เหมอนกนไมถก เพราะคณนามแสดงลกษณะของนามนามใหรวา ดหรอชว เชนคาวา อวน ผอม ดาขาว เปนตน. สวนสงขยา บอกจานวนของนามนามวามเทาไร ? เชน ๓, ๔, ๕ เปนตน. อก อยางหนง เมอเพงถงรปศพทและความแลวกคอ ถาทง ๒ ศพทอย ในประโยคเดยวกน คณนามตองอยใกลนามนาม สงขยาอยหาง เชนคาวา ตโย กณหา ชนา ดา ๓ คน. [อ. น. ]. ถ. ใชตออยางน คอ สงขยาทเปนจานวนหนวยหรอจานวนสบ ใช อตตร ตอทายจานวนสงขยานน เชน ปจ เปน ปจตตร, เอกาทส เปน เอกาทสตตร เปนตน. สวน อธก ใชตอสงขยาท เปนจานวนรอยหรอพนขนไป เชน ๑๕๐๐ แยกเปน ๕๐๐ จานวนหนง ตรงกบศพทบาลวา ปจสต, ๑๐๐๐ อกจานวนหนง ตรงกบศพท บาลวา สหสส, ตอ อธก เขาททาย ปจสต สาเรจรปเปน ปจ- สตาธกสหสส. สมมต ๒๕๗๕๐ กประกอบวา ปาสตตร-


สตตสตาธกปจวสสหสสาน เชนนเปนตวอยาง. นแสดงตามทใช กนโดยมาก. [ อ.น. ]. ถ. สงขยา มกอยาง ? ใชตางกนอยางไร ? เปนนามอะไร ? ต. สงขยา ม ๒ อยาง คอ ปกตและปรณ. ปกตสงขยา ใชนบตามปกต เชน ๑, ๒, ๓. ปรณสงขยา ใชนบตามลาดบท เชน ท ๑ ท ๒ ท ๓. ปกตสงขยา ตงแต เอก. ถงจต. เปนสพพนาม, ตง แต ปจ ถง อฏนวต เปนคณนาม, ตงแต เอกนสต ไปเปนนาม นาม สวน ปรณสงขยา เปนคณนามลวน . [๒๔๖๔ ]. ถ. ปกตสงขยา เปนนามอะไร ? ต. ปกตสงขยา แบงเปนนามดงน คอ ตงแต เอก. ถง จต. เปน สพพนาม. ตงแต ปจ ถง อฏนวต เปนคณนาม. ตงแต เอกนสต ไป เปนนามนาม. [ ๒๔๖๐]. ถ. นว [ ๙ ] ปกตสงขยา ใชนาหนาสงขยาจานวน ๑๐ ขนไป ไดมใชหรอ ? หรอมจากดใชอยางไร ? ๕๙, ๔๙, ประกอบเปน นวปาส นวจตตาฬส เชนนใชไดหรอไม ? ต. นว ใชนาหนาปกตสงขยาจานวน ๑๐ ขนไปไมได มจากด ใหใชแตเฉพาะจานวนหนวย คอ ๙ เทานน ไมเหมอนสงขยาตว อน ๆ. ๕๙, ๔๙, ประกอบอยางนนใชไมได เพราะทานไมนยมใช อยางนน ตองประกอบดงน จงจะใชได เอกนสฏ ๕๙, เอกน- ปาส ๔๙. [ อ. น. ]. ถ. ปกตสงขยา เปนนามอะไร ? จงเขยนจานวนเหลานใหเปน


ภาษาบาล ตามวธปกตสงขยา ๘๔๐๐,๒๐๙,๑๖๑,๙๙. ต. ตงแต เอก ถง อฏนวต เปนคณนาม, แต เอก ถง จต มวธแจกอยางสพพนาม, เอก สงขยา ไมมพหวจนะ ทมพหวจนะ เปนสพพนาม, ทว ต จต มลกษณะเปนคณนามแท ตงแต เอกนสต ไป เปนนามนาม. ๘๔๐๐๐ สงขยาวา จตราสตสหสส, ๒๐๙ วา นวตตรทวสต, ๑๖๑ วา เอกาทสตตรทยฑฒสต,๑ ๙๙ วา เอกนสต. [ ๒๔๖๘ ]. ถ. จตสโส อสสา มา ๔ ตว, ตณ ขนธา ขนธ ๓, ตสโส อตถโย หญง. ๓ คน, ประกอบศพทอยางนถกหรอไม ? ถาถกก แลวไป ถาไมถกจงแกใหถก. ต. ๒ ขอขางหนา ไมถก เพราะตววเสสนะผดลงค ไมตรง ลงคของตวนาม ทถกตองประกอบดงน จตตาโร อสสา, ตโย ขนธา. สวนขอท ๓ นน ถกแลว. [อ. น.]. ถ. ปกตสงขยา กเปนการนบ ปรณสงขยา กเปนการนบ. นบอยางไร เปนปกตสงขยา ? นบอยางไร เปนปรณสงขยา ? ต. การนบเปนปกต เปนตนวา ๑, ๒, ๓, ๔, ๕ สาหรบนบ นามนามใหรวามประมาณเทาใด ชอวา ปกตสงขยา, การนบเปน ชน ๆ สาหรบนบนามนามทเตมในทนน ๆ เปนตนวา ท ๑ ท ๒ ท ๓ ท ๔ ท ๕ ชอวา ปรณสงขยา. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. ปกตสงขยา กบ ปรณสงขยา ตางกนอยางไร ? จงอธบาย ความสงเกต ทงศพทในภาษาบาลและในคาภาษาไทย ? ๑. เอกสฏยตตรสต อ. น.


ต. ตางกนอยางน คอ ปกตสงขยานน นบโดยปกต เปนตน วา ๑, ๒, ๓, ๔. สาหรบนบนามนามใหรวามจานวนเทาใด, ปรณสงขยา นนนบเปนชน ๆ เปนตนวา ท ๑ ท ๒ ท ๓ ท ๔ . การสงเกต ถาเปน ศพทในภาษาบาล ปกตสงขยาเปนศพทเปลา, ปรณสงขยามปจจย ปรณตทธตเปนเครองหมาย, ถาเปนคาในภาษาไทย ปกตสงขยา สงขยาอยหนาคาวเสสนะ เชน หนงสอ ๑ เลม, ๒ เลม, ๓ เลม ปรณสงขยาอยหลงคาวเสสนะ เชน หนงสอเลม ๑, เลม ๒, เลม ๓ แมไมมคาวา "ท " กตองเปน ปรณสงขยา. [ ๒๔๖๑]. ถ. ความตางกนแหงลงคและวจนะในปกตสงขยาทงปวง ม อยางไร ? จงเลามา. ต. เอกสงขยา เปน เอกวจนะ อยางเดยว เปน ๓ ลงค เอก- สพพนาม เปน เทววจนะ เปนได ๓ ลงค ตงแต ทว จนถง อฏารส เปนพหวจนะอยางเดยว เปน ๓ ลงค ตงแต เอกนวสต ถง อฏนวต เปน เอกวจนะอตถลงคอยางเดยว ตงแต เอกนสต ถง ทสสตสหสส เปนเทววจนะ นปงสกลงคอยางเดยว โกฏ เปน เทววจนะ อตถลงค อยางเดยว. [ ๒๔๖๙ ]. ถ. จงประกอบคาเหลานเปนมคธภาษามาด ตนไม ๔ ตน ผา ๓ ผน เรอน ๒๙ หลง ? ต. จตตาโร รกขา, ตณ วตถาน, เอกนตส ฆราน. [อ.น.] ถ. นามศพทพวกไหนบาง ประกอบวภตตทเปนพหวจนะ ไมได ? ถาถงคราวจาเปนทจะตองใชใหเปนพหวจนะ จะมทางใชได


โดยวธอะไรบางหรอไม ? หรอใชไมไดเลย ? ต. อตต ศพท เอกสงขยา และปกตสงขยา ตงแต เอกนวสต ถง อฏนวต และปรณสงขยาทงหมด. มวธใชไดบางกม ไมไดเลย กม. อตต ศพท ถาประสงคเปนพหวจนะ ตองใชควบ ๒ หน เชน อตตโน อตตโน เปนตน. เอกสงขยา ไมมทใชเลย เพราะเปนศพท จากดจานวน ถาตองการจรง ๆ เชน ไมพดถงคน ๆ เดยว แต ประสงคถงคนพวกหนง ตองใชเปนสพพนาม เพราะ เอก ทเปน สพพนาม เปนไดทง ๒ วจนะ, ปกตสงขยา ตงแต เอกนวสต ถง อฏนวต ใชประกอบแตเฉพาะวภตต เอกวจนะ กจรง แตใช ควบกนนามทเปน พหวจนะ ทงนน, ฉะนน ศพทพวกน จงเปน พหวจนะ อยแลวโดยบรรยาย, ปรณสงขยาทงหมด ไมมทใชเปน พหวจนะเลย เพราะจากดเฉพาะชนหนง ๆ เทานน. [ ๒๔๘๐ ]. ถ. ศพทพวกไหน เมอเรยงเขากบศพทอน ยอมฝนลงค คอ ไมเปลยนไปตาม ? จาพวกไหนไมฝน คอเปลยนเปนลงคนน ๆ ตาม อานาจของศพทอน ? ต. ศพทจาพวกสงขยา ตงแต เอกนวสต ถง อฏนวต ฝน ลงค. จาพวกสพพนามและบรรดาศพททเปนคณนามทงมวล ลวนเปน ศพทไมฝนลงคทงสน. [ ๒๔๗๑ ]. ถ. สงขยาอะไร เปนเอกวจนะอยางเดยว ? เปนพหวจนะ อยางเดยว ? เปน ๓ ลงค ? เปนลงคเดยว ?


ต. เอกสงขยา เปนเอกวจนะอยางเดยว ตงแต ทว จนถง อฏารส เปน พหวจนะ อยางเดยว และเปน ๓ ลงค, ตงแต เอกนวสต จนถง อฏนวต เปน เอกวจนะอตถลงคอยางเดยว แม เขากบศพททเปน พหวจนะ ลงคอน กคงอยอยางนน ไมเปลยนไปตาม. [ ๒๔๖๓ ] ถ. การแบงวจนะและลงคในสงขยานน แบงกนอยางไร ? คา ไทยวา ๓๖๕ วน, ๒๕๐๐ ป คามคธวากระไร ? ต. เอกศพท เปน เอกวจนะ อยางเดยว เปน ๓ ลงค, ตงแต ทว ถง อฏารส เปน พหวจนะ อยางเดยว เปน ๓ ลงค, ตงแต เอกนวสต ถง อฏนวต เปน เอกวจนะ อตถลงคอยางเดยว, ตงแต เอกนสต ถง ทสสตสหสส เปน นปงสกลงค, โกฏ เปน อตถลงค. ๓๖๕ วน วา ปจสฏ ยาธกาน ตณ ทวสสตาน, ๒๕๐๐ ป วา อฑฒเยย สวจฉรสหสส [ ๒๔๗๔ ]. ถ. จงประกอบสงขยาเหลานตามวธ มา ๔๓๖ ตว, วว ๑๒๕๐ วว ๑๒๕๐ ตว = อฑฒเตรสาน โคณาน สตาน, หนงสอ ๑๔๙ เลมของเดกชาย ๑๖ คน = โสฬสนน กมาราน เอกนปาสาธก ปณณาน สต, บรษ ๘๒ คน ยงโจร ๑๕ คนใหตายแลว = ทวาสต ปรสา ปณณรส โจเร มาเรส, กระบอ ๑๙๙ ตวในคอกกวางทสด =


วสาลตเม วเช มหสาน เอกนทวสต. [ ๒๔๗๕ ]. [ สพพนาม ] ถ. สพพนาม มเทาไร ? อะไรบาง ? และตางกนอยางไร ? ต. ม ๒ คอ ปรสสพพนาม ๑ วเสสนสพพนาม ๑. ตางกน คอ ปรสสพพนาม สาหรบใชแทนชอคน สตว และสงของตาง ๆท ไดออกชอมาแลว เพอมใชซา ๆ ซาก ๆ ซงไมเพราะห เชน โส เขา ตว เธอหรอทาน, อห ขาพเจาหรอเรา ตามฐานะสงหรอตา. สวนวเสสนสพพนาม สองความใหทราบวา สงนน ๆ อยใกลหรอไกล เชน โส ชโน ชนนน, เอโส ธมโม ธรรมนน, อท วตถ วตถน, อสโก ปคคโล บคคลโนน เปนตน. [ อ. น. ] ถ. ปรสสพพนาม แบงเปนกอยาง ? อะไรบาง ? และใชศพท อะไรประจาชนนน ๆ ? ต. แบงเปน ๓ อยาง คอ ประถมบรษ ๑ มธยมบรษ ๑ อตตมบรษ ๑. ประถมบรษใช ต ศพท มธยมบรษใช ตมห ศพท อตตมบรษใช อมห ศพท.[ อ.น.] ถ. เหตไร ปรสสพพนาม จงแบงเปนบรษ ๓ ? ต. เพราะใหตรงกบบรษทจดไวในอาขยาต คอ ศพททกรยาใน อาขยาต กจดบรษเปน ๓ เหมอนกน เมอศพทกรยาจดเปน ๓ ศพท ทเปนเจาของกรยา กจาตองจาใหเทากน. [ อ.น. ]" ถ. วเสสนสพพนาม แบงเปนเทาไร ? อะไรบาง ? และหมาย


ความตางกนอยางไร ? ต. แบงเปน ๒ คอ นยม กบ อนยม. นยม คอพดเจาะจง ถงคนหรอของสงนนสงนโดยแนนอน. อนยม คอพดไมเจาะจงลง เปนแนนอน. [อ. น.] ถ. ต ศพท เปนสพพนามพวกไหน ? ต. เปนไดทง ปรสสพพนาม และวเสสนสพพนาม. แตม ลกษณะใชตางกนในเวลาแปล. ทเปนปรสสพพนาม ไมตองโยค นามนาม แปลเฉพาะตว เชน โส แปลวา เขา. ทเปนวเสสน- สพพนาม ตองโยค๑ นามนาม เชน โส ชโน ชนนน เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. ปรสสพพนาม ตางจากนามนามอยางไร ? จงยกตวอยาง และแสดงความตางโดยวธและลงคดวย ? ต. ปรสสพพนาม เปนศพทสาหรบใชแทนนามนามทออกชอ มาแลว เชน ๑. ต ศพท เปนประถมบรษ สาหรบแทนชอคนหรอ สงของ ทผพดออกซงถง, ๒. ตมห ศพท เปนมธยมบรษ สาหรบ แทนชอผทพดดวย, ๓. อมห ศพท เปนอตตมบรษ สาหรบแทนชอ ผพด, ต ศพท เปนไตรลงค, ตมห และ อมห ศพท เปนปงลงคและ อตถลงค เทานน. [ ๒๔๗๐ ]. ๑. ทโยคนามนามขนแปลดวยนน เปนอบายทจะใหผแรกศกษาเขาใจความไดชด และฉลาดในการทจะแจกวภตตและผกประโยค พงเขาในวาถาเรยงไวแตลาพง ต ไมไดเรยงนามนามไวดวย เปนปรสสพพนาม. ถาเรยงไวหนานามนาม เชน สา เทว. โส อารโย เชนน เปนวเสสนสพพนาม. [ อ. น. ]


ถ. ปรสสพพนาม และ วเสสนสพพนาม เอาศพทอะไรมาใช ? และการใชนน ตางกนอยางไร ? อยางไหนแปลวากระไร ? ต. ปรสพพนาม ใช ต ตมห อมห สวนวเสสนสพพนาม ใช ย อ อตม ปร อปร กตร กตม เอก เอกจจ สพพ ก และ ต เอต อม อม. ตางกนอยางน ปรสสพพนาม เมอ เวลาจะแปล ตองหานามนามมาประกอบ จงจะแปลไดความ, ปรส- สพพนาม แปลวา ทาน เจา ส เอง มง เปนตน, วเสสนสพพนาม แปลวา ใด นน เปนตน .๑ [๒๔๗๔ ]. ถ. นามอยางไร เรยกปรสสพพนาม ? มการนยมลงคอยางไร หรอไม ? ต. นามซงเปนศพทสาหรบใชแทนชอ คน และสงของ ทออก ชอมาแลวขางตน เพอจะไมใหเปนการซาซาก เรยกปรสสพพนาม แบงเปน ๓ ตามบรษททานจดไวในอาขยาต คอ ต ศพท เปนประถม- บรษ สาหรบออกชอคนหรอสงของทผพดออกชอถง ๑ ตมห ศพท เปนมธยมบรษ สาหรบแทนชอผทพดดวย ๑ อมห ศพท เปนอตตม- บรษ สาหรบใชแทนชอผพด ๑. ต ศพท เปนไตรลงค ตมห และ อมห เปน ปงลงค และ อตถลงค เทานน. [ ๒๔๖๖ ] ๑. ควรดวธเรยง ต ปรสสพพนาม และวเสสนสพพนาม สมเดจพระมหาสมณะ ฯ ทรงรจนาตอนหนาและทาย อ. แหง ต ศพทในบาลไวยากรณ, และอภยพากย ภาค ท ๑ บทท ๕ และบทท ๗.


ถ. ในทเชนไร ใช ปฐมาวภตต เปน เอ ได ? ต. ใน ต ศพท ปรสสพพนาม และ วเสสนสพพนาม ม อ การนต ใชหมายปงลงค พหวจนะ ใชปฐมาวภตตเปน เอ ได อทาหรณ เต เย อเ เปนตน. อนง ในนามนาม อา การนต อตถลงค และ พรหม ศพท ใชเปนคารองเรยก ใชปฐมาวภตต เอววจนะ เปน เอ ได อทาหรณ อปาสเก พรหเม, แตในบาลไวยากรณ ทาน แยกจากกนไวแลว คาถามนจงไมเกยวกบขอหลง [ ๒๔๕๘ ]. ถ. ต ศพท ทเปนปรสสพพนาม และวเสสนสพพนาม มลกษณะ ตางกนอยางไร ? จงยกตวอยางคามคธ ทาไทย เทยบกนพอเขาใจ. ต. ต ศพททเปนปรสสพพนาม ไมตองแปลวา "นน " แปล ตามคาสงคาตา ตรงกบคาทใชในภาษาของเราวา ทาน, เธอ, เขา, มน. อทาหรณ อาจรโย ม นจจเมว โอวทต อนสาสต, โส ห มยห วฑฒ อาสสต, อาจารยวากลาวอย ตามสงสอนอย ซงขาพเจา. เปนนตยทเดยว, เพราะทานหวงอย ซงความเจรญ แกขาพเจา. ต ศพท ททานเขยนไวกบนามศพท หรอ ตมห อมห ศพท เปน วเสสนสพพนาม แปลวา "นน" อทาหรณ อภาย โข โส ภควา ธมม เทเสต, โน [ เทเสต] อนภาย พระผมพระภาคเจา นน ยอมทรงแสดง ซงธรรม เพอความรยง ไม [ ทรงแสดง] เพอความไมรซง. [๒๔๕๘ ]. ถ. เต ปรงมาจาก ต ศพท กม ตมห ศพท กม เมอเชนน จะสงเกตรไดอยางๆร ? จงยกอทาหรณมาเทยบ.


ต. สงเกตรไดตามวธททานเรยงศพทเปนประโยคคาพด คอท ปรงมาจาก ต ศพท เรยงไวหนาศพทอน ๆ ได เชน เต จ ภกข คารยหา สวนทปรงมาจาก ตมห ศพท ตองถกบงตบ คอมบทอน นาหนาเสยกอน จงเรยงไวลาดบตอไป เชน โหต เต ชยมงคล ดงนเปนเครองเทยบ . [ ๒๔๗๑]. ถ. อมสส ถาเปนนาม ศพทเดมวากระไร ? ไฉนจงเปนรป เชนนน ? ถาประสงคเปนบทสนธ จะเปนสนธอะไรไดบางหรอไม ? แสดงขอบงคบ. ต. อมสส ถาเปนนาม ศพทเดมวา อม ลง ส จตตถ หรอ ฉฏฐ จงเปนรปดงนน. เปน สระโลปสนธ และนคคหตสนธ อยาง ตนตดเปน อเม = อสส สระหนาและสระหลงเคยงกน ๒ ตว ไมม พยญชนะคน ลบไดตว ๑ ในทนลบสระหนา, อยางหลงตดเปน อม= อสส เมอมสระหรอพยญชนะอยหลง ลบนคคหตซงอยหนาได. [ ๒๔๖๖ ] ถ. เอตสส ถาเปนนาม ศพทเดมวากระไร ? ถาเปนศพทสนธ เปนสนธอะไรไดบาง ? ตวบทวากระไร ? จงแสดงวธดวย. ต. ศพทเดมวา เอต ลง ส จตตถ หรอ ฉฏฐ จงสาเรจรป เปนอยางนน, เปนสระโลปสนธ และนคคหตสนธ อยางตนตดเปน เอเต=อสส สระหนาและสระหลงเคยงกน ๒ ตว ไมมพยญชนะคน ลบไดตวหนง ในทนลบสระหนา, อยางหลงตดเปน เอต = อสส เมอ มสระหรอพยญชนะอยหลง ลบนคคหตซงอยหนาได.[ ๒๔๗๐ ].


ถ. มยห, อมห, มม, มม, เม, เมอประกอบกบบทอน ใชได เหมอนกนหรอมพเศษกวากนอยางไร ? จงยกอทาหรณ. ต. มยห, อมห, มม, มม, ใชไดทวไป มบทอนนาหนาหรอ ไมมกใชได. เม มขดคน ตองมบทอนนาหนา อทาหรณ อปชฌาโย เม ภนเต โหห ดงนเปนตน. [ ๒๔๕๘ ]. ถ. กจ กจ แผกกนโดยสถานไหน ? เหมอนกนอยางไร ? ต. แผกกนท กจ เปน นปงสกลงค กจ เปน ปงลงค, และ กจ เปนวภตตปฐมา เอกวจนะ ได กจ เปนไมได, เหมอนกน ทเปน ทตยา เอกวจนะ และเปนอนยม มมลศพทเปน ก ดวยกน. [ ๒๔๗๗ ]. ถ. ก ศพท เปนศพทจาพวกไหน ? จะสงเกตไดอยางไรวาเปน ศพทพวกนน ? ถาม จ ตอทาย ตองแปลอยางไร ? คงรปเปน ก อยแตวภตตไหน ? ต. ก ศพท เปนพวกวเสสนสพพนามบาง เปนนบาตบอก ความถามบาง. สงเกตรกคอ ก ศพท ถาแปลวา ใครหรออะไร เปนวเสสนสพพนาม ถาแปลวา หรอ เปน นบาต. ถาม จ ตอทาย ก ทานใหแปลวา นอย บางสงหรอบางคน , ถาเปนพหวจนะ แปลวา บางพวก บางเหลา. คงรปเปน ก อยกแต ปฐมา ทตยา เอก. นอกนนแปลงเปน ก แจกไดทง ๓ ลงค. [ อ. น.]. ถ. เอต อม อม ๓ ศพทนลวนเปนสพพนามเหมอนกน แต ศพทไหนแสดงใหทราบนามนามตางกนอยางไร ?


ต. เอต แปลวา นน ยอมแสดงถงนามนามทอยไมสหางกบ ผพดมากนก, อม ยอมแสดงถงนามนามทอยใกลชดกบผพด, อม ยอมแสดงถงนามนามทอยหางไกลมาก. [ อ.น. ]. [ อพยยศพท ] ถ. อพยยศพท ทานแบงไวกพวก ? ใชตางกนอยางไร ? ต. แบงไว ๓ จาพวก คอ อปสค นบาต ปจจย. อปสคนน สาหรบใชนาหนานามและกรยาใหวเศษขน, นบาตนน สาหรบลง ในระหวางนามศพทบาง กรยาศพทบาง บอกอาลปนะ กาล ท ปรจเฉท เปนตน, ปจจยนน สาหรบลงทายนามนามบาง สพพนาม บาง เปนเครองหมายวภตต, ลงทายธาต เปนเครองหมายกรยา. [ ๒๔๖๑]. ถ. ในจาพวกอพยยศพท มศพทอะไรบางหรอไม ทใชประกอบ ดวยวภตตนามแลว เปลยนแปลงรปไปตาง ๆ ได ? ถาม จงแสดง พรอมดวยตวอยาง. ต. ม เชน ก อจจ๑ เปนตน ก ทานสงเคราะหเขาในพวก อนยมสพพนาม แจกดวยวภตตไดในไตรลงค เชน โก อมสม จงกมต, กสส อชฌาปยาม เส, อจจ ทานใชเปนคณนาม ประกอบ ดวยวภตตในไตรลงค เชน อจโจ รกโข, อจเจ รกเข สกณา. [ ๒๔๗๙ ]. ๑. ก อจจ ๒ ศพทน เขาใจวาไมใชพวกอพยยศพท เปนพวกนามศพท เพราะแจก ตามวภตตทง ๗ ได. ศพทพวกอพยยศพทบางตว ถาจะแจกตามวภตตทง ๗ ตองเดม ก จะแจกเฉย ๆ ไมได. [ อ. น.]


ถ. อปสค กบ นบาต ตางกนอยางไร ? ไฉนจงเรยกวาอพยย- ศพท ? ต. อปสค สาหรบใชนาหนานามและกรยา, นบาต สาหรบ ลงในระหวางนามศพทบาง กรยาศพทบาง. เพราะเปนศพทคงรป อยอยางเดยว จะแจกดวยวภตตทง ๗ แปลงรปไปตาง เหมอน นามทง ๓ ไมได จงเรยกวา อพยยศพท. [ ๒๔๕๙ ]. [ อปสค] ถ. ศพททเปนพวกอพยยศพทนน แจกดวยวภตตทง ๗ ไมได ทเดยว หรอจะมการผอนผนใหแจกไดบาง ? ต. ตามปกตแจกไมไดทเดยว ถาจะแจกดวยวภตตทง ๗ ตอง เตม ก ลงทายศพทนน แตกไมทวไปทกศพท เหนทใชบางกคอ อปสคบางตว เชน อธ เตม ก ลง เปน อธก, อน เตม ก ลงเปน อนก, แจกตามลงคทง ๓ ดวยวภตตทง ๗ ได เชน ปฐมาวภตต เอกวจนะ ปงลงค เปน อธโก อนโก. [ อ. น. ]. ถ. อปสค มกตว ? อะไรบาง ? ต. อปสต ม ๒๐ ตว, อต อธ อน อป อป หรอ ป อภ อว หรอ โอ อา อ อป ท น น ป ปฏ ปรา ปร ว ส ส. [ อ.น. ]. ถ. อปสคตวไหนบาง ทาเนอความเดมใหกลบตรงกนขาม ? ขออทาหรณประกอบดวย. ต. อา ปฏ ปรา น ว อป. อา เชน คจฉต ยอมไป


อาคจฉต ยอมมา, ทยต อนเขายอมให อาทตต อนเขายอมถอ เอา. ปฏ เชน วตตต ยอมเปนไป ปฏวตตต ยอมกลบไป. กมต ยอมกาวไป ปฏกกมต ยอมกาวกลบ คอถอยหลง. ปรา เชน ชโย ชนะ ปราชโย แพ, ภโว เจรญ ปราภโว เสอม. น เชน อนตราโย อนตราย นรนตราโย ไมมอนตราย. ว เชน รตต กาหนดแลว วรตต ไมกาหนดแลว, กย ซอ วกกย ขาย. อป เชน วาโส การอย อปวาโส การอยปราศ คอไมอย, คพโภ ครรภ อปคพโภ ครรภไปปราศ คอไมมครรภ. [อ.น. ]. ถ. อยากทราบวา อปสคทนาหนานาม มอาการคลายคณนาม นน คอคลายกนอยางไร ? จงอธบาย. ต. อปสค เมอนาหนานามแลว กทานามนนใหยงหรอหยอน ด หรอ ชว ผดปกต เชน ทคคนโธ กลนชว [เหมน]. สคนโธ กลนด [ หอม] , คาวา ชว ด นน ไมตางอะไรกบคณนาม ตางกนแต รปศพท สวนความคลายกนมาก ฉะนนจงกลาววา คลายคณนาม. [ อ. น. ] [ นบาต ] ถ. นบาตมไวเพอใชทาอะไร ? และแบงเปนหมวดหมอยางไร ? ต. นบาต มไวเพอใชลงในระหวางนามศพทบาง กรยาศพท บาง. แบงเปน ๑๑ หม คอ นบาต บอกอาลปนะ ๑ บอกกาล ๑ บอกท ๑ บอกปรจเฉท ๑ บอกอปมาอปไมย ๑ บอกปฏเสธ ๑ บอกความไดยนเลาลอ ๑ บอกความปรกป ๑ บอกความถาม ๑


บอกความรบ ๑ บอกความเตอน ๑. [ อ. น. ]. ถ. นบาต มเทาทปรากฏในไวยากรณนเทานน หรอนอกจากน กม ? ถาม ขอใหอางมา. ต. ทแสดงไวน เฉพาะแตทใชมาก นอกจากนกมอกไมนอย เชนในคาวา ตาย น ปรจรยาย แปลวา เพราะการบาเรอนนแล, น ทานจดเปนนบาต เชนนเปนตน. [ อ. น. ]. ถ. นบาตทลงในระหวางนามศพทบาง กรยาศพทบางนน เปน อยางไร ? จงแสดงอทาหรณใหดดวย. ต. ทลงในระหวางนามศพทนน เชน อปาสโก เจว อปาสกา จ โสตาปตตผลาทน ปาปณส, จ นบาต ๒ ตวนน ลงในระหวาง นามศพท, สวนทลงในระหวางกรยาศพทนน เชน จกขน นสสนต วา ภชชนต วา, ๒ ศพทลงในระหวางศพทกรยา เชนนเปนตน. [ อ. น. ] ถ. นบาต ตามแบบวาลงในระหวางนามศพทและกรยาศพท เทานน ถาเชนนน นบาตจะใชลงในตนประโยคหรอหลงสดประโยค กไมได ใชไหม ? หรอมใช จงอธบายพอไดความ. ต. จรง ตามแบบวา นบาตลงในระหวางนามศพทและกรยา- ศพท ไมมวาลงตนหรอหลงสดประโยคกได ถงเชนน นบาตบาง ตวใชลงตนหรอหลงสดประโยคกได เชน อถ ยถา ตถา เสยยถา เอว กถ เปนตน ใชลงตนประโยคได, อต ศพท ใชลงทสดประโยค ได. [ อ.น. ].


ถ. ภนเต กบ อาวโส มวธใชตางกนอยางไร ? ต. ภนเต เปนคาสาหรบคฤหสถเรยกบรรพชตโดยเคารพ หรอ บรรพชตผออนพรรษากวา เรยกบรรพชตผแกกวา, อาวโส เปนคา สาหรบบรรพชตทมพรรษามากกวา เรยกบรรพชตทมพรรษานอย กวา และสาหรบบรรพชตเรยกคฤหสถ. [ ๒๔๕๘ ]. ถ. อาลปนะในนามศพทกม ในอพยยศพทกม เมอเปนเชนน อยากทราบวา มลกษณะตางกนเหมอนกนอยางไร ? ต. เปนอาลปนะเหมอนกน แตลกษณะตางกน อาลปนะใน นามศพท มวภตตประจา เมอลบวภตตแลว อาจเปลยนเปน วภตตอน ๆ ได และมแบบแจกตามการนตนน ๆ สวนอาลปนะ ในอพยยศพท เปนศพทพเศษแผนกหนง แจกตามวภตตในรปเปลยน แปลงไปไมได ตองคงอยอยางนน และอาจเปนไดทง ๒ วจนะ ตามรปของเรอง. [ อ. น.] ถ. ศพทอาลปนะในอพยยศพท มเทาไร ? อะไรบาง ? ต. ม ๑๐ คอ ยคเฆ ภนเต ภทนเต ภเณ อมโภ อาวโส เร อเร เห เช. [อ. น. ]. ถ. ใน ๑๐ ศพทนน ศพทไหนทใชมาก ซงปรากฏในปกรณ ตาง ๆ ? ต. ภนเต อาวโส มใชมาก รองไปก อมโภ นอกจากน กมใชหาง ๆ. [ อ. น.].


ถ. ยคเฆ กบ ภเณ ใชสาหรบเรยกใคร ? ตรงกบภาษาไทย วาอยางไร ? ต. ยคเฆ เปนคาทผนอยรองเรยกผใหญ เพอใหตงใจฟงคา ของตน เชนบาวใชพดกบนาย หรอพลเมองใชพดกบพระเจาแผนดน เปนตน หาคาในภาษาไทยใหตรงกบศพทนจรง ๆ ไมได ถาใชทล พระเจาแผนดน กอนโลมเขากบคาวา สรวมชพ และขอเดชะ แต ไมตรงทเดยว ถาเจานายหรอนายซงตาลงมา กเลอกใชคาใหตาลง มาพอสมกบฐานะ ภเณ เปนคาสาหรบคนสงกวาพดกบคนผดทอย ในบงคบของตน เชนพระเจาแผนดนรบสงแกขาราชการ ตรงกบ ภาษาไทยวา พนาย . [อ. น. ]. ถ. ถาเราพดกบสภาพบรษ สภาพสตร จะควรใชอาลปนะศพท ไหน ? ต. พดกบสภาพบรษ ควรใช ตาต หรอตาตา ตามจานวน นอยหรอมาก หรอจะใช อมโภ ซงแปลวา ผเจรญ กได เพราะ คาน เปนคาสาหรบพดกบผชายดวยคาออนหวาย ถาพดกบสภาพ สตร ใช อมม หรอ อมมา. [ อ. น. ] ถ. ถาจะเรยกผอน เพอกดเขาวาเปนคนเลว จะตองใชอาลปนะ ศพทไหน ? และศพทนนตรงกบภาษาไทยวากระไร ? ต. ใช เร อเร เห, ๒ คาตนตรงกบคาพดภาษาไทยวา เวย โวย. เห ตรงกบคาวา เฮย. [อ.น. ] ถ. เช เปนคาสาหรบคนชนไหน เรยกคนชนไหน ?


ต. สาหรบนายเรยกหญงสาวใช เชนอทาหรณวา หนท เช อม ภณฑ คณหาห แปลวา เอาเถด แม เจาจงถอเอาภณฑะน. มารดาบดาเรยกธดา หรอบตรธดา เรยกมารดา จะใชอาปนะน กใชได. มจากดอยอยางหนง ศพทนใชเรยกผหญงเทานน. [ อ. น. ] [ ปจจย ] ถ. ปจจยในอพยยศพท ทานจดไวกจาพวก ? พวกไหนบาง ? ต. ทานจดเปน ๔ พวก คอ โต ปจจย เปนเครองหมายตตยา- วภตต และปญจมวภตตพวก ๑ เปนเครองหมาย สตตมวภตต ๙ ตว ม ตร เปนตน ม ว เปนทสดพวก ๑ เปนเครองหมายสตตม วภตต ลงในกาล ๗ ตว ม ทา เปนตน ม ชช เปนทสดพวก ๑ ปจจย ในกตก เปนเครองหมาย กรยา ๕ ตว เตว เปนตน ม ตวาน เปน ทสดพวก ๑. [ อ. น. ]. ถ. ปจจยแหงอพยยศพท ตวไหนบาง ทานใชประกอบกบศพท พวกไหน ? และใชแทนอายตนบาต คลายวภตตมใชหรอ ? แตไฉน จงจดเปนอพยยศพทดวยเลา ? ต. โต ปจจย ใชประกอบกบนามนามและสพพนาม. ตร ตถ ห ธ ธ ห ห หจน ว, ทา ทาน รห ธนา ทาจน ชช ชช ทานใชประกอบกบสพพนามอยางเดยว, เตว ต ตน ตวา ตวาน ทานใชประกอบกบธาต, ใชได ศพททก ๆ อยางททานจดไวเปน อพยยศพทนน ทานไมไดเพงลกษณะทใชอายตนบาตไดหรอไมได


เปนประมาณ ทานเพงลกษณะทประกอบวภตตแลว แปลงรปไป ตาง ๆ ไมไดตางหาก ศพททประกอบปจจยเหลาน แมใชอายต- นบาตได กไมไดประกอบวภตตแลวแปลงรปไปตาง ๆ มรปอยางไร กคงอยอยางนนตามปจจยบงคบ เพราะฉะนน ทานจงจดเปนอพยย- ศพทดวย. [ ๒๔๖๒ ]. ถ. ปจจยเหลาน คอ โต ตร ว ทา ชช ลงทายนามนาม หรอสพพนาม เปนเครองหมายอะไร ? จงยกบททประกอบดวย ปจจยนน ๆ มาเปนอทาหรณ. ต. โต ปจจย เปนเครองหมายตตยาวภตต บาง เชน เอกโต, เปนเครองหมายปญจมวภตตบาง เชน สพพโต, ตร ว เปนเครอง หมายสตตมวภตต เชน เอกตร กว, ทา ชช เปนเครองหมาย สตตมวภตต ลงในกาล เชน เอกทา อปรชช. [๒๔๖๔ ]. [ สมาส ] ถ. ศพทเชนไร เรยกวาศพทสมาส ? สมาส เปนประโยชนแก บาลภาษาอยางไร ? ต. ศพทตงแต ๒ ศพทขนไป ยอเขาเปนบทเดยวกน เชน อจโจ+รกโข ยอเปน อจจรกโข เปนตน เรยกวา สมาส. เมอวาถง ประโยชนแลว กคอ ทาถอยคาใหสละสลวย พดนอยแตจเนอความได มาก เปนประโยชนในการแตงฉนทกาพยกลอน สมาสเปรยบเหมอน เครองอด เครองรดผา ทาใหผาเรยบรอยนานงหม ฉะนน. [อ. น. ]


ถ. สมาส วาโดยกจ มกอยาง ? คออะไรบาง ? เตโชธาต สโรรโห จดเขาในอยางไหน ? ไฉนจงวาอยางนน ? ต. ม ๒ อยาง คอ ลตตสมาส อลตตสมาส. จดเขาในลตตสมาส เพราะโอ ท เตโช สโร ไมใชแปลงแตวภตต เปนลกษณะของ มโนคณะ เมอเขาสมาสแลว เอาสระทสดของตนเปนโอได. [ ๒๔๗๐ ]. ถ. สมาส วาโดยกจ ๒ อยาง ตางกนอยางไร ? จงวนจฉยให เหนจรง, เทวานมนโท ปรนทโท เปนจาพวกไหน? ดวยเหตอยางไร ต. ตางกนอยางน คอ สมาสททานลบวภตตของศพทหนาเสย แลว ยอเขาเปนบทเดยวกน เรยก ลตตสมาส, สมาสททานยอเขา มไดลบวภตตดงนน เรยก อลตตสมาส, เทวานมนโท เปน อลตต- สมาส เพราะยงมไดลบ น ทศพทหนา เปนแตแปลงนคคหตเปน ม ดวยวธสนธเทานน วเคราะหวา เทวาน + อนโท = เทวานมนโม, ปรนทโท เปน ลตตสมาส เพราะลบ สม ทบทหนาเสยแลว ทมรปดงนน ตาม ธรรมดาของปรศพท ซงม ทท อยหลง ตองเอา อ แหงปร เปน อ แลวแปลงนคคหตเปน น ดวยวธสนธ วเคราะหวา ปเร+ทโท = ปรนทโท. แตศพทนมใชสมาสแทเปนมาโดยวธของกตก วเคราะห วา ปเร ทาน ททาตต ปรนทโท. [ ๒๔๗๑ ]. ถ. กลทสกกมม เถยยาวหาโร จดเขาในกจอยางไหน ? วเคราะหวากระไร ? ต. จดเขาในกจอยางแรก คอ ลตตสมาส, กลทสกกมม วเคราะหวา กล+ทสโก=กลทสโก ทตยาตปปรสะ, กลทสโก+ภกข


=กลทสกภกข วเสสนบพพบท, ตสส+กมม=กลทสกมม ฉฏฐ ตปปรสะ มชเฌโลป. เถยยาวหาโร วเคราะหวา เถนสส+ภาโว = เถยย ณ ปจจย ภาวตทธต, เถยยสส+วโส=เถยยวโส ฉฏฐตปปรสะ, เถยยวเสน+อวหาโร=เถยยาวหาโร ตตยาตปปรสะ มชเฌโลป. [ ๒๔๗๔ ]. ถ. สมาสทเปนตนเคา มเทาไร ? อะไรบาง ? ต. ม ๖ คอ กมมธารยะ ๑ ทค ๑ ตปปรสะ ๑ ทวนทวะ ๑ อพยยภาวะ ๑ พหพพห ๑. [ อ. น. ] ถ. สมาส มมาก เมอเหนศพทเขาแลว จะสงเกตรไดอยางไรวา เปนสมาสอะไร ? ต. สงเกตรไดอยางน คอ สงเกตศพทแลความของศพทนน แลวลองตงวเคราะหด เมอไดความในสมาสใด กรไดวา ศพทนน เปนสมาสนน เชน สลสมปนโน เปน ฉฏฐพหพพห วเคราะห สล สมปนน ยสส โส = สลสมปนโน [ ภกข ] ศลของภกษใด ถงพรอม แลว ภกษนน ชอวา มศลถงพรอมแลว, หรอเปนตตยาตปปรสะ กได วเคราะหวา สเลน+สมปนโน= สลสมปนโน [ ภกษ ภกษ ] ผถงพรอมแลวดวยศล, ทเปนสมาสทง ๒ นน กเพราะแปลไดความ ตามรปสมาสทง ๒ นน จะแปลตามรปสมาสอนไมไดความ. [ อ.น.] [ กมมธารยสมาส ] ถ. สมาทมลกษณะเชนไร เรยก กมมธารยสมาส ? และ


กมมธารยสมาสน จดเปนสมาสนามหรอสมาสคณ ? หรอทงนาม ทงคณ ? ต. นามศพทนน ๒ ศพท มรปอยางเดยวกน คอ มวภตตและ วจนะเสมอกน บทหนงเปนประธาน คอ เปนนามนาม บทหนงเปน วเสสนะ คอ เปนคณนาม หรอเปนคณนามทง ๒ บท มบทอนเปน ประธาน ทานยอเขาเปนบทเดยวกน เรยกวา กมมธารยสมาส, สมาสน เปนทงนามเปนทงคณ คอ เปนนามกม เปนคณกม ทเปน นาม เชน กลยาณธมโม พระธรรมงาม เปนตน, ทเปนคณ เชน ปสนนสต [ อทก นา ] ทงใสทงเยน เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. กมมธารยะทง ๖ นน อยางไหนเปนสมาสนาม ? อยางไหน เปนสมาสคณ อยางไหนเปนไดทงนามทงคณ ? โสภณจนโท เปน สมาสอะไร ? วเคราะหอยางไร ? ต. วเสสนบพพบท วเสสนตตรบท สมภาวนบพพท อวธารณ- บพพบท เปน สมาสนาม, วเสสโนภยบท เปน สมาสคณ, วเสสโน- ปมบท เปน ทงนาม ทงคณ. โสภณจนโท ถาแปลวา พระจนทรงาม เปนวเสสนบพพบท วเคราะหวา โสภโณ+จนโท= โสภณจนโท, ถาแปลวา คนงาม เพยงดงพระจนทร เปนอปมานตตรบท วเสสนโนปมบท วเคราะห วา โสภโณ + จนโท วย= โสภณจนโท [ นโร คน ] [ อ. น. ]. ถ. สมาสทจดเปนนามบาง เปนคณบาง นน ถออะไรเปน กฎเกณฑ ?


ต. ถอตวประธานเปนกฎเกณฑ คอถาตวประธานมอยในศพท สมาสนน ไมตองหาศพทอนมาเปนประธาน เรยกวา สมาสนาม เชน มหาปรโส บรษใหญ เปนตน. สมาสใด ไมมตวประธานอยในศพท นน ตองหาศพทอนมาเปนประธาน, สมาสนน เรยกวา สมาสคณ เชน อจจมหนโต แปลวา ทงสง ทงใหญ ยงไมไดความชด จง จาเปนตองหาศพทอนมาเปนประธาน เชน วหาโร หรอ ปาสาโท เพอ ใหเขากบเนอความของศพทสมาสนน . [ อ.น.] ถ. กมมธารยสมาส มกอยาง ? อะไรบาง ? อทาหรณวา าณจกข เปนอยางไหนไดบาง ? อยางไหนแปลวากระไร ? ตง วเคราะหมาดดวย. ต. ม ๖ อยาง คอ วเสสนบพพบท วเสสนตตรบท วเสสโน- ภยบท วเสสโนปมบท สมภาวนบพพบท อวธารณบพพบท. เปน วเสสโนปมบทกได แปลวา ญาณเพยงดงจกษ วเคราะหวา าณ +จกข อว= าณจกข, เปน อวธารณบพพบท กได แปลวา จกษ คอญาณ วเคราะหวา าณ เอว+จกข = าณจกข. [๒๔๕๗ ]. ถ. ศพทวา ป าปาสาโท เปนสมาสไหนไดบาง ? และ อยางไหนแปลวากระไร ? ตงวเคราะหมาดวย. ต. เปน อปมานตตรบท วเสสโนปมบทกได แปลวา ปญญา เพยงดงปราสาท วเคราะหวา ปา+ปาสาโท อว=ปาปาสาโท เปน อวธารณบพพบท กได แปลวา ปราสาทคอปญญา วเคราะห ปา เอว+ปาสาโท= ปาปาสาโท. [ ๒๔๗๘ ].


ถ. วเสสนตตรบท กบ วเสสโนภยบท ตางกนอยางไร ? ขอ อทาหรณดวย. ต. วเสสนตตรบท มบทวเสสนะอยหลง บทประธานอยหนา เชน สตตวเสโล, สวนวเสสโนภยบท มบททง ๒ เปนวเสสนะ คอ เปนคณนาม มบทอนเปนประธาน เชน สตสมฏ [ าน ท ] ทงเยน ทงเกลยง. อนง เมอพจารณาดรปวเคราะหกตางกน วเสสนตตรบท วเคราะหวา สตโต+วเสสโน= สตตวเสโส มประธานในตว เปน สมาสนาม, สวนวเสสโนภยบท วเคราะหวา สตจ+สมฏจ =สตสมฏ [ าน ท ] มบทอนเปนประธาน และม จ อยในวเคระห ทายศพททง ๒ ศพท ตางกนดงน. [อ. น.] ถ. มเครองสงเกตอยางไร จงจะรไดวา กมมธารยสมาสนเปน อวธารณบพพบท, นเปนวเสสนบพพบท ? ขอตวอยาง. ต. มเครองสงเกตไดอยางน คอ กมมธารยสมาสทเปนนาม ทง ๒ ตองเปน อวธารณบพพบท ตวอยาง ปา เอว+ปชโชโต = ปาปชโชโต, กมมธารยสมาสทมบทวเสสนะอยตน เปน คณนาม บทประธานอยขางหลง เชน มหนโต +ปรโส=มหาปรโส ดงน ชอวาวเสสนบพพบท.[ ๒๔๖๕ ]. ถ. สพภาวนบพพบท และ อวธารณบพพบท มทสงเกตให ทราบไดอยางไร ? ต. สมภาวนบพพบท สงเกต อต ศพท มอยในวเคราะห และ คาแปลวา "วา" ซงมในระหวางศพททง ๒ เชน ขตตยมาโน มานะ


วากษตรย. อวธารณบพพบท สงเกต เอว ศพท ในวเคราะห และ คาแปลวา " คอ " ซงมในระหวางศพททง ๒ เชน พทธรตน รตนะ คอ พระพทธเจา. [อ. น. ]. ถ. ปาปชโชโต แปลวาอยางไรไดบาง ? เปนคณนาม เปนสมาสอะไร ? จงวเคราะหมาด. ต. ปาปชโชโต แปลวา ประทปคอปญญา เปนอวธารณ- บพพบท กมมธารยะ วเคราะหวา ปา เอว+ปชโชโต = ปา- ปชโชโต, แปลวา ปญญาเพยงดงประทป เปนอปมานตตรบทกมมธารยะ วเคราะหวา ปา+ปชโชโต อว=ปาปชโชโต. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. กมมธารยสมาส มชอวาเปนหลายอยาง อยาไหนเปน นามนามทง ๒ ศพท ? อยางไหนเปนคณนามทง ๒ ศพท ? อยางไหน เปนนามแตศพทเดยว ? ต. สมภาวนบพพบท และ อวธารณบพพบท เปนนามนาม ทง ๒ ศพท เชน สมณปฏ า และพทธรตน. วเสสนโนภยบท เปนคณนามทง ๒ ศพท เชน สตสมฏ. วเสสนบพพบท เปนนาม แตศพทเดยว เชน มหาปรโส และ วเสสนตตรบท เชน นรวโร. [ ๒๔๖๓ ] ถ. สงเกตอยางไร จงจะรไดวา สมาสนเปนวเสสโนภยบท กมมธารยะ, นเปนทวนทวะ ? ต. สงเกตอยางน ถาเปนวเสสนะทง ๒ เปนวเสสโนภยบท กมมธารยะ. ถาเปนบทนามนามทง ๒ เปนทวนทวะ. [ ๒๔๕๗].


ถ. สมาสอะไรบาง ทมบทหนาเปนประธาน ? จงชกตวอยาง มาอยางละ ๑. ต. กมมธารยะ วเสสนตตรบท อทาหรณวา สตตวเสโส, อปมานตตรบท อทาหรณวา นรสโห, อพยยภาวะ อทาหรณวา นททรถ. [ ๒๔๖๐ ]. ถ. สมาสอะไรบาง ทมบทหลงเปนประธาน ? จงยกอทาหรณ มาอยางละ ๑ ต. กมมธารยสมาส วเสสนบพพบท อทาหรณวา มหาปรโส. อปมาบพพบท อทาหรณวา ทพพจกข. สมภาวนบพพบท อทาหรณ วา ขตตยมาโน. อวธารณบพพบท อทาหรณวา พทธรตน, ทคสมาส อทาหรณวา ตโลก. ตปปรสสสมาส อทาหรณวา ก นทสส. [ ๒๔๖๑ ]. ถ. สมาสทมบทหนาเปนประธาน คออะไรบาง ? จงวเคราะห มาอยางละ ๑. ต. สมาสทมบทหนาเปนประธาน คอ วเสสนตตรบท กมมธารยะ วเคราะห คโร+วเสโส=คณวเสโส. อปมานตตรบท วเคราะหวา าณ+ชาล อว= าณชาล. อพยยภาวสมาส วเคราะห ชราย +อภาโว=นชชร. ถ. กากสโร แปลอยางไรไดบาง ? อยางไหนเปนสมาสอะไร ? ต. แปลวา กากลา กได เปนวเสสนตตรบท กมมธารยะ, แปลวา คนกลาเพยงดงกา กได เปนอปมาบพพบท, แปลวา คน กลากวากา กได เปนปญจมตปปรสะ. [ ๒๔๕๘ ].


ถ. การตงวเคราะหสมาสนน ทานแนะนาใหทาอยางไร ? ต. ทานแนะนาวา ใหแยกบทสมาสนนออกเปนศพท ๆ ถา ศพทใดเปนวเสสนะ ใหประกอบศพทนนไดมลงควจนะวภตตตรงกบ ตวประธาน เชน กลยาณกมม แยกเปน ๒ ศพท คอ กลยาณ ศพท ๑ กมม ศพท ๑ ในทน กลยาณ เปนวสสนะของ กมม, กมม เปนตวประธาน เปนนปงลงค, กลยาณ กตองประกอบเปน นปง- สกลงค มรปดงน กลยาณ+กมม=กลยาณกมม. [อ. น. ]. ถ. บทวเคราะหของสมาสตาง ๆ มชอวาอยางไรบาง ? ต. บทวเคราะหของสมาสตาง ๆ มชอดงน บทหนา เรยก บพพบท, บทหลง เรยก อตตรบท, บทสาเรจเปนรปสมาส เรยก วา บทปลง อทาหรณ เชน มหนต+สยน=มหาสยน, มหนต เรยกวา บพพบท, สยน เรยกวา อตตรบท, มหาสยน เรยกวา บทปลง. อกอยางหนง บททแยกออกจากศพทสมาส เปน มหนต สยน นน เรยกวา อนบท, บททรวมกนอยเปนสมาส เรยกวา บท ไดแก มหาสยน ถาสมาสทมบทอนเปนประธาน เรยกบททเปน ประธานนนวา อญญบท. [ อ. น. ]. [ ทคสมาส ] ถ. สมาสเชนไร เรยกวา ทคสมาส ? แบงเปนกอยาง ? อะไร บาง ? ต. สมาสทมสงขยาอยหนา ตวประธานอยหลง เรยกวา ทคสมาส แบงเปน ๒ คอ สมาหาร ๑ อสมาหาร ๑. [ อ.น. ]


ถ. กฎเกณฑของสมาหาร และ อสมาหารนน มตางกนอยางไร ? ต. สมาสทรวมนามศพท มเนอความเปนพหวจนะ ทาใหเปน เอกวจนะ นปงสกลงค ชอ สมาหารทค อทาหรณ เชน ตโย+โลกา = ตโลก โลก ๓. สมาสทไมทาเชนนน เนอความเปนเอกวจนะ กคง เปนเอกวจนะ, เนอความเปนพหวจนะ กคงเปนพหวจนะอยอยางนน ไมมจากดวาตองเปนเอกวจนะนปงสกลงค ชออสมาหารทค เชน เอโก +ชโร=เอกชโน ชนคน ๑, ตโย+รกขา=ตรกขา ตนไม ๓ ตนทงหลาย เปนตน. [อ.น .]. ถ. ทคสมาส ตางจาก กมมธารยสมาส อยางไรบาง ? ต. ทค มบทหนาเปนสงขยา และมจากดรปศพท คอ สมาหาร ตองเปนรป เอกวจนะ นปงสกลงค เชน ตโลก, อสมาหาร ตอง เปนรปตามความนอยหรอมาก เชน เอกปคคโล ปจพลาน เปนตน และเปนสมาสนามลวน, สวนกมมธารยสมาส ไมมปกตสงขยาท เปนคณนามนาหนา ไมมขอบงคบใหเปนรป เอกวจนะ นปงสกลงค และเปนไดทงนามทงคณ ตางกนดงน. [ อ. น.] ถ. ทคสมาส ทวามศพทสงขยาเปนบทหนานน มจากดสงขยา อยางไรบาง หรอไม ? ปจสสโส อฏปรกขาโร เปนทคสมาส ไดหรอไม ? เพราะเหตไร ? ต. มจากดสงขยา คอ ปกตสงขยา คณนาม ตงแต เอก ถง อฏนวต. ถาศพททมสงขยานามและปรณสงขยานาหนา ไมจดเปน ทคสมาส ปจสสโส กด อฏปรกขาโร กด เปน ทคสมาสไมได


เพราะไมเขาเขาลกษณะของทคสมาส ถาเปนทคณสมาส ตองมรปดงน คอ ปจสสส อฏปรกขาร หรอ ปจสสสา อฏปรกขารา อยาง ใดอยางหนง ถาเปนรปปงลงค เอกวจนะ เชนนน เปนฉฏฐพหพพห วเคราะห ปจ สสสา ยสส โส ปจสสโส [ อาจรโญ อาจารย] มศษย ๕ คน, อฏ ปรกขารา ยสส โส อฏปรกขาโร [ ภกข ภกษ ]. มบรขาร ๘. [ อ.น.]. ถ. จตปรสา ปจพล สตตธนาน อฏธมมา ศพทไหนเปน สมาสอะไร ? วเคราะหอยางไร ? ต. จตปรสาและสตตธนาน เปน ทคสมาส อสมาหาร, ปจพล เปนทคสมาส สมาหาร,สวนอฏธมมา เปนทคณสมาส อสมาหาร ก ได เปนสตตมพหพพพหกได. วเคราะหดงน จตสโส+ปรสา=จตปรสา, ปจ+พลาน=ปจพลล สตต+ธนาน = สตตธนาน, อฏ+ธมมา =อฏธมมา, อกอยางหนง อฏ ธมมา เยส เต อฏธมฒา [ ภกข] . อนง จตปรสา เปนสตตมพหพพหไดวเคราะหวา จตสโส ปรสา ยาย สา จตปรสา [ ธมมสภา]. [ อ. น. ]. ถ. ตวตถา เปนทคสมาส หรอ สมาสอะไร ? ตงวเคราะห อยางไร ? ขอทราบเหตทวาเปนสมาสนนดวย. ต. เปนทคณสมาสไมได เพราะ วตถ ศพท เปน นปงสกลงค ถา เปนทคสมาส ตองเปนรปดงน ตวตถ หรอ ตวตถาน, ทเปน ตวตถา นน ผดจากลงคเดม ไมเขาหลกของสมาหารและอสมาหารทคสมาส เมอเปนเชนน จงสองความวา ศพทนนเปนวเสสนะของศพทอน เมอ


เปนวเสสนะ กตองเปนฉฏฐพหพพห วเคราะหวา ตณ วตถาน เยส เต ตวตถา [นรา ] [ อ.น.] ถ. จตตถวคโค ฉฬภ โ เปนทคสมาสหรอมใช ? หรอเปน สมาสอะไร ? วเคราะหมาดวย. ถามใชทคสมาส กของใหแกเปน สมาสรปนน พรอมทงวเคราะหดวย. ต. มใชทคสมาส, จตตถวคโค เปน วเสสนบพพบท กมมธารย- สมาส วเคราะหวา จตตโถ+วคโค=จตตถวคโค แกเปน ฉฏฐพหพพหสมาส วเคราะหวา ฉ อภ า ยสส โส ฉฬภโ [เถโร]. ถาจะแกใหเปนรป ทคณสมาส กได จตตถวคโค แกเปน จตวคคา วเคราะหวา จตตโร+วคคา=จตวคคา. สวน ฉฬภโนน แกเปน ฉฬภา วเคราะห ฉ+อภา=ฉฬภา. [ ๒๔๖๘ ] [ ตปปรสสมาส ] ถ. ตปปรสสมาส ไดแกสมาสเชนไร ? แบงเปนทอยาง ? อะไรบาง ? ต. ไดแกสมาสททานยอศพทขางหนา ซงประกอบดวยวภตต ตาง ๆ ม อ เปนตน เขากบบทขางหลง ชอตปปรสสมาส แบง เปน ๖ ตามชอวภตต คอ ทตยาตปปรสะ ตตยาตปปรสะ จตตถ- ตปปรสะ ปญจมตปปรสะ ฉฏฐตปปรสะ สตตมตปปรสะ.[ อ. น.] ถ. ตปปรสสมาส แบงเปนถง ๖ อยาง จะรวาเปนสมาสนน ๆ ไดอยางไร ? ต. รไดดวยสงเกตบทหนา ถาบทหนาในวเคราะหประกอบ


วภตตไหน กเปนสมาสนน หรอศพทหนาระบอายตนบาตในวภตต ไหน กเปนสมาสนน เชน สข+ปตโต=สขปปตโต [ ปรโส บรษ] ถงแลวซงสข, เมอเหน อ วภตตในบทวเคราะห หรอเปนคาแปลวา ซง กรไดวาเปนทตยาตปปรสะ. อนง พทธสส+สาวโก=พทธสาวโก สาวกของพระพทธเจา เมอเหน ส วภตตท พทธสส หรอเหนคาแปล วา ของ กรไดวาเปนฉฏฐตปปรสะ ดงนเปนตน. ถาทานไมไดตง วเคราะหและไมไดแปลไว เราตองคดแปลเอง เมอแปลไดความ ตามสมาสไหน กตองวเคราะหตามรปสมาสนนด ถาไดความและรป วเคราะหกเขาลกษณะททานวางไวในสมาสใด กจดวาเปนสมาสนน เชน สงฆปสาโท ถาแปลวา ความเลอมใสซงพระสงฆ ความเลอมใส ดวยพระสงฆ เชนนไมไดความ จดเปน ทตยา หรอ ตตยา ไมได, ตอง แปลวา ความเลอมใสของพระสงฆ หรอ ความเลอมใสในพระสงฆ เชนน ไดความ เมอไดความแลว ตองลองแยกศพทตงวเคราะหด ตามรปคาแปลนน ดงน สงฆสส+ปสาโท, สงเฆ+ปสาโท เมอตง วเคราะห กเขาลกษณะของสมาสทง ๒ คอ ฉฏฐ และ สตตม เชนน กรไดวา ศพทนนเปนได ๒ สมาส. [ อ.น. ]. ถ. ตปปรสสมาส เปนสมาสนามหรอสมาสคณ ? หรอเปน ไดทง ๒ และมลกษณะแปลกกนอยางไร ? ต. เปนนามกม เปนคณกม, ทเปนนาม บทหลงเปนนามนาม และเปนตวประธาน, ทเปน คณ บทหลงเปนศพทกรยากตก เปนบท วเสสนะ ตวอยางเชน วเน+ปปผ=วนปปผ ดอกไมในปา เปนนาม,


คาม+คโต= คามคโต [ ปรโส บรษ] ไปแลวสบาง เปนคณ. [ อ. น. ]. ถ. ตปปรสสมาส ตางจากกมมธารยสมาสอยางไร ? ต. ตปปรสสมาส มวภตตและวจนะไมเสมอกน คอบทหนา ประกอบวภตตตามชอสมาส และเปนเอกวจนะหรอพหวจนะได, สวนกมมธารยสมาส มวภตตและวจนะเสมอกน บทหนงเปนประธาน บทหนงเปนวเสสนะ หรอเปนวเสสนะทง ๒ บท. ตวอยาง ตปปรส- สมาส เชน สนทโร+ธมโม=สนทรธมโม พระธรรมด ดงน . [ อ.น. ]. ถ. สมาสเชนไร เรยก มชเฌโลป ? จงอธบายและอางตวอยาง ประกอบ. ต. สมาสทศพท ๒ ศพทมเนอความไมตอกน เพราะลบศพท ทอยในระหวางกลางเสย เวลาแปลจะตองเตมศพทเขาในระหวาง เพอเชอมความของศพทหนาและศพทหลงใหตดตอกน ไดความตาม ภาษานยม เรยกวา มชเฌโลป ตวอยางเชน อสสรโถ รถมา แม ไดความตามภาษาไทย แตไมไดความตามภาษามคธ เพราะภาษา มคธ ตองเชอมความใหตอกนดวยวภตต เมอเปนเชนน จงตอนหา คาเตมลงในระหวางวา รถเทยมแลวดวยมา วเคราะหวา อสเสน+ [ ยตโต ] รโถ=อสสรโถ หรอศพทวา สกรเปโต เปรตสกร ไมได ความ ตองเตมใหไดความวา เปรตมศรษะเพยงดงศรษะแหงสกร. [อ. น. ]


ถ. กมมผล ปาปภา แปลวากระไร ? เปนสมาสอะไร ? ต. กมมผล แปลวา ผลแหงกรรม, ปาปภา แปลวา แสงสวางแหงปญญา อยางนเปนฉฏฐตปปรสะ. ถาแปลวา กรรมและ ผลแหงกรรม ปญญาและสวางแหงปญญา อยางน เปนทวนทวสมาส และเปนตปปรสสมาส. [อ.น. ]. ถ. สมาสทม น ปฏเสธ ไดแกสมาสอะไรบาง ? มลกษณะ ตางกนอยางไร ? อผาสก เปนสมาสอะไร ? ต. ไดแก อภยตปปรสะ หรอ กมมธารยะม น เปนบทหนา และ นบพพบท พหพพห, มลกษณะตางหน คอ อภยตปปรสะ ปฏเสธ นาม เชน อพราหมโณ [ อย ชโน ชนน ] มใชพราหมณ, อนสโส [ อย สตโต สตวน ] มใชมา, นบพพบท พหพพห ปฏเสธคณ เชน อปตตโก [ ชโน ชน ] หาบตรมได หรอไมมบตร เปนตน, อผาสก ถาแปลวา [ ทกขน ] มใชความสาราญ เปนอภยตปปรสะ. ถาแปล วา [ ตระกล] หาความสาราญมได หรอไมมความสาราญ เปน นบพพบท พหพพห. [ อ. น. ] ถ. อภยตปปรสสมาส เปนนามหรอเปนคณ ? หรอเปนทง ๒ ? เพราะเหตไร ? ต. เปนคณนาม เพราะมบทอนเปนประธาร. [ อ. น. ]. ถ. อป เปนชอของกรรมบาง เปนชอของคนบาง จะเปน สมาสอยางเดยวกนหรอตางกนอยางไร ? จงตงวเคราะหมาดวย. ต. ตางกน ถาเปนชอของกรรม เปนอภยตปปรสะ วเคราะห


วา น+ป = อป, ถาเปนชอของคน เปน นบพพบท พหพพห วเคราะหวา นตถ ตสส ปนต อปโ [ ปคคโล]. [ ๒๔๖๐ ]. [ ทวนทวสมาส ] ถ. สมาสเชนไร เรยกวา ทวนทวสมาส ? แบงเปนกอยาง ? อะไรบาง ? ต. สมาสทมศพทนามนามตงแต ๒ ศพทขนไป ยอเขาเปนบท เดยวกน เรยกวา ทวนทวสมาส, แบงเปน ๒ คอ สมาหาร และ อสมาหาร. [ อ. น. ] ถ. สมาหาร กบ อสมาหาร มกฎเกณฑตางกนอยางไร ? ต. มกฎเกณฑตางกนดงน สมาหาร บทวเคราะหจะเปนลงค วจนะอะไรกตาม แตบทปลงตองเปน นปงสกลงค เอกวจนะ เสมอไป เชน ภกข จ+สามเณธร จ=ภกขสามเณร, อปาสโก จ+อปาสกา จ = อปาสกปาสก เปนตน, สวน อสมาหาร ไมมบงคบบทปลงอยาง นน แตมกฎเกณฑวา บทวเคราะหจะเปนเอกวจนะ หรอ พหวจนะ กตาม บทปลงตองเปน พหวจนะ เสมอไป และจะปลงเปนลงคอะไร นน ใหถอเอาศพทหลงทสดเปนประมาณ ถาศพททสดเปนลงคอะไร บทปลงกตองเปนลงคนน เชน อาจรโย จ อปชฌาโย จ=อาจรย- ปชฌายา, หตถ จ อสโส จ รโถ จ = หตถอสสรถา, ปณณจ ปปผจ ผลจ = ปณณปปผผลาน เปนตน. [อ.น. ]. ถ. ทวนทวะ ตางจากทคสมาสอยางไร ? ต. ตางกนดงน ทวนทวะ นยมศพทนามนามลวน ไมมบท


วเสสนะ และมหลาย ๆ ศพทได ไมมจากด, สวน ทค มสงขยา คณนามนาหนา สมาสหนงมจากดเพยง ๒ ศพท ศพทหนาเปน วเสสนะ ศพทหลงเปนตวประธาน จะประกอบหลาย ๆ ศพท อยาง ทวนทวะไมได สวนบทปลง นยมลงคและวจนะเชนเดยวกบทวนทวะ. [ อ. น. ] ถ. เมอทราบแลววา ทวนทวะยอศพทนามนามตงแต ๒ ศพท ขนไปเขาเปนบทเดยวกน นามนามทจะยอเขานน เมอเปนนามแลว กยอเขาเปนทวนทวสมาสไดทงนน หรอมจากดอยางไรบางหรอไม ? ต. นามนามทจะยอเขาเปนทวนทวสมาสไดมจากด คอ ตอง เปนนามนามทมลกษณะเชนเดยวกนหรอพวกเดยวกน เชนคาใน ภาษาไทยวา คฤหสถและบรรพชต บรษและสตร เดกและผใหญ หมกและปากกา นาและสวน เปนตน จงยอเขาสมาสได, สวน นามทเขาพวกกนไมได คอตางพวกกน จะยอเขาเปนสมาสนไมได ตวอยางเชน นาและคน ดนและปลา เปนตน. ไมใชวาเปน นามนามแลว จะยอเขาเปนสมาสไดทงนน. [ อ. น. ] ถ. ศพท ๆ เดยว แตทานวาเปนศพทสมาสกได มจรงหรอ ? ถามจรง จงหาตวอยางมาแสดง. ต. ม ทานเรยกวา เอกเสสเหลอไวศพทเดยว เชน อปาสกา แปลวา อบาสกและอบาสกาทงหลาย, เทวา แปลวา เทพยดาและ มนษยทงหลาย, อตตา ตนและตน เปนตน. ศพททกลาวมาน ม วเคราะหดงน อปาสโก จ อปาสกา จ= อปาสกา, เทโว จ มนสโส จ


= เทวา, ลบศพทหลง ทมรปไมเหมอนกน เรยก วรเปกเสส. อตตา จ อตตา จ = อตตา ลบศพทหลง มรปเหมอนกน เรยก สรเปกเสส. สมาสชนดน กจดเขาในพวกทวนทวสมาส อสมาหาร เหมอนกน. [ อ. น .] ถ. สมาหาร อสมาหาร ทานใหกาหนดอยางไร ? ใชใน สมาสไหนไดบาง ? จงยกอทาหรณมาเทยบกน. ต. ทานกาหนดดงน สมาสททานรวมนามศพท มเนอความ เปนพหวจนะ ทาใหเปนเอกวจนะ นปงสกลงค ชอ สมาหาร, ทไมทา อยางนน ชอ อสมาหาร ใชในทคสมาสและทวนทวสมาส อทา- หรณวา ตโย+โลกา = ตโลก สมาหารทค เสมโถ จ วปสสนา จ = สมถวปสสน สมาหารทวนทวะ, จตสโส+ทสา=จตททสา อสมา- หารทค สารปตโต จ โมคคลลาโน จ = สารปตตโมคคลลานา อสมาหารทวนทวะ. [ ๒๔๖๖] [ อพยยภาวสมาส ] ถ. สมาสทเรยกวา อพยยภาวสมาส นน มอะไรเปนเครอง กาหนด ? ต. มอปสคและนบาตนาหนา เปนเครองกาหนดใหทราบวา เปนอพยยภาวสมาส เชน อปนคร ใกลเมอง, ปฏวาต ทวนลม, ยาวชว เพยงไรแหงชวต เปนตน. [ อ. น. ] ถ. อพยยภาวสมาส แบงเปนเทาไร ? และ มขอ บงคบอยางไรบาง ?


ต. แบงเปน ๒ คอ อปสคคบพพกะ ๑ นปาตบพพกะ ๑ ม ขอบงคบดงน คอ มบทหนาเปนประธาน และเปนอปสคหรอนบาต บทปลงตองเปน นปงสกลงค เอกวจนะ จะเปนลงคและวจนะอนไมได. [ อ. น. ] ถ. อนเถโร พระเถระนอย, ทพภกโข [ ประเทศ ] มภกษา อนหาไดโดยยาก, เปนอพยยภาวสมาสไดหรอไม ? หรอเปนสมาส อะไร ? จงตงวเคราะหและแสดงเหตทตอบนนมาดวย. ต. เปนอพยยภาวสมาสไมได เพราะไมตรงกบขอบงคบวา ตองเปนนปงสกลงค เอกวจนะ, เมอพจารณาดรปศพทแลว อน และ ท ซงอยหนา ๒ ศพทนน กดเปนอปสค นาจะเปนอพยยภาวาสมาสได, แตสองความเปนวเสสนะของนามศพทโดยตรง และการแปลกแปล ศพทหลงกอน ซงผดจากอพยยภาวสมาส เพราะอพยยภาวสมาส แปลศพทหนากอน เชน อปนคร ใกลเมอง นทรถ ไมมความ กระวนกระวาย เปนตน. เพราะฉะนน จงเปนอพยยภาวสมาสไมได. อนเถโร เปนวเสสนบพพบท กมมธารยะ วเคราะหวา อนโก เถโร อนเถโร. ทพภกโข เปนสตตมพหพพห วเคราะหวา ทลลภา ภกขา ยสม โส ทพภกโข [ ปเทโส] ลบ ลภ เหลอไวแต ท จงเปน ทพภกโข [ อ.น .] ถ. ในสมาสน การตงวเคราะหดยงยากมาก พจารณาตาม ตวอยางในแบบนน กจบหลกไดยาก เมอเปนเชนน จงอยางทราบวา การตงวเคราะหของสมาสน มวธอยางไรบาง ? โปรดชแจงใหแจม.


ต. มวธดงน กอนจะตงวเคราะห ตองแยกศพทสมาสนนออก บทหนาจะตองเปนอปสคหรอนบาตเสมอไป บทหลงเปนนามหรอ กรยานาม ใหเอาบทหลงนนตงลงเปนรปประกอบดวยฉฏฐวภตต กอน แลวหาศพทอน ซงมความตรงกบอปสคหรอนบาตนนมาตง ลงตอขางหลง เชน วเคราะหวา นครสส+สมป = อปนคร, สมป แปลวาใกล เหมอน อป จงใชแทน อป ได, ชวสส ยตตโก ปรจเฉโท ยาวชว กาหนดเพยงใดแหงชวต ชอ เพยงไรแหงชวต. ยตตโก แปลวา เพยงใด เหมอนยาว จงใหแทน ยาว ได. ศพททใชแทนอปสคในวเคราะหไดดงน :- สมป แปลวา ใกล ใชแทน อป, อภาว แปลวา ไมม ใชแทน น และ อป, ศพทอนนอก จากน ถาไดความสมกบอปสคตวใด กใชแทนอปสคตวนนได. อกอยางหนง เอาอปสตประกอบขางหนาศพทกรยา ซงเปน คากลาง ๆ ม วตตต เปนตน. สวนตวนามนามประกอบไวขางหนา ศพทกรยานน แตจะประกอบเปนวภตตอะไรนน ตองแลวแตความ จะระบ และถาศพทกรยาในวเคราะหใด วเคราะหนน ทานใหเตม อต ศพท ซงมอรรถเปนเหต ตอทายวเคราะหทก ๆ วเคราะห ตว อยางเชน วาต+อนวตตตต= อนวาต แปลวา ตามลม ดงน. นปาตปพพกะนน ใชนบาตนาหนา นบาตทใชนาหนานน มก ใชนบาต ๔ หมวด คอ นบาตบอกความกาหนด ๑ บอกอปมา อปมย ๑ บอกท ๑ บอกเนอความตาง ๆ ๑ แตมใชทกตวไป. นบาตบอกความกาหนด ในวเคราะหใช ยตตก แทน ยาว


อทาหรณเชน ชวสส ยตตโก ปรจเฉทโท= ยาวชว, ใช ตตตก แทน ตาว อทาหรณเชน มหนตสส ตตตโก ปรจเฉทโท= ตาวมหนต, ใช กตตก แทน กว อทาหรณเชน มหนตสส กตตาโก ปรจเฉโท = กวมหนต เปนตน. นบาตบอกอปมาอปไมย ใช ปฏปาฏ แทน ยถา อทาหรณเชน วฑฒาน ปฏปาฏ= ยถาวฑฒ. นบาตบอกทและบอกเนอความตาง ๆ ไมตองใชศพทอนแทน เพราะนบาตเหลานใชเปนประธานในวเคราะหได, เมออยในวเคราะห เรยงไวหลงนาม ซงประกอบเปนฉฏฐวภตต, แตเมออยในบทปลง ตวนบาตกลบอยหนานาม ดงอทาหรณวา ภตตสส ปจฉา=ปจฉาภตต, นครสส พห=พหนคร เปนตน . [อ. น. ] ถ. สมาสเหลาไหนบาง นยมบทหลงเปนนปงสกลงคเอกวจนะ อยางเดยว ? ไฉนจะทราบไดวา เชนไรเปนสมาสไหน ? ต. สมาหารทคสมาส สมาหารทวนทวสมาส อพยยภาวสมาส นยมบทหลงเปนนปงสกลงค เอกวจนะอยางเดยว.ทราบไดโดยความ นยมตางกนแหงสมาสเหลานนดงน : สมาหารทค ตองมสงขยาอย ขางหนา บทหลงเปนประธาน, สมาหารทวนทวะ ใชนามนามลวน ตงแต ๒ ศพทขนไป เปนบทประธานทงสน, อพยยภาวะ ตองม อปสตหรอนบาตอยขางหนา และบทหนาเปนประธานของศพทหลง ดวย. [ ๒๔๖๙ ]. ถ. สมาสอะไรบาง ทนยมบทปลงเปนนปงสกลงค เอกวจนะ


อยางเดยว ? จะทราบไดอยางไรวาเปนสมาสไหน ? ตอบใหม อทาหรณเทยบ. ต. สมาหารทคสมาส, สมาหารทวนทวสมาส, และอพยยภาว- สมาส, สมาหารทค มสงขยาอยหนา ประธานอยหลง. สมาหาร- ทวนทวะ เปนประธานทงสน. อพยยภาวะ มอปสคหรอนบาตอยหนา และนยมบทหนาเปนประธานของบทหลง มตวอยางดงน : สมาหารทค อทาหรณวา ตโย+โลกา=ตโลก. สมาหารทวนทวะ อทาหรณวา สงโข น ปณฑโว จ = สงขปณฑว. อพยยภาวะ อทาหรณวา นครสส+พห= พหนคร. [ ๒๔๗๖ ]. ถ. อพยยภาวสมาส ตางกบตปปรสสมาสอยางไร ? ยถาวฑฒ แปลวา คนเจรญแลวอยางไร , อนเถโร พระเถระนอย เปนสมาส อะไร ? ไฉนจงวาอยางนน ? ต. ตปปรสสมาส มบทหลงเปนประธาน ไมนยมลงคและ วจนะ, อพยยภาวสมาส มบทหนาเปนประธานและเปนอปสคหรอ นบาต บทหลงเปนนปงสกลงค เอกวจนะ. ยถาวฑฒ เปนอพยยภาว- สมาส เพราะมนบาตอยหนา และบทหลงเปนนปงสกลงค เอกวจนะ, แมบทหนาไมไดเปนประธาน กไมเปนขอสาคญทจะทาลายความเปน อพยยภาวะได, เมอแปลโดยความวา ตามแก จะพงเหนชดวา เปน อพยยภาวะแท. อนเถโร เปนกมมธารยสมาส, ไมใชอพยยภาวะ เพราะบทหลงผดลกษณะดวย. [ ๒๔๕๙ ] ถ. สมาสทมอพยยศพทอยหนา อยางไหนเรยกชออยางไรบาง ?


ต. ถาอพยยศพททอยหนานน ใชเปนประธานของบทหลง ทง เปน นปงสกลงค เอกวจนะ ชออพยยภาวสมาส, ถาเปนแตเพยง วเสสนะ และไมใช น ศพทดวย. บทหลงจะเปนลงคอะไร วจนะอะไร กตาม เรยกชอวา กมมธารยสมาส, ถาเปน น ศพท และเปนวเสสนะ ดวย เรยกชอวา อภยตปปรสสมาส, ถาไมไดเปนวเสสนะ เรยกชอ วา นบพพบทพหพพหสมาส, ถาเปนสหศพท เรยกชอวา สหบพพบท- พหพพหสมาส. [ ๒๔๗๒ ]. ถ. นมมล เปนนามนาม เปนสมาสอะไร ? เปนคณนาม เปน สมาสอะไร ? จงแสดงวเคราะห. ต. นมมล เปนนามนาม เปนอพยยภาวสมาส วเคราะหวา มลสส+อภาโว = นมมล. เปนคณนาม เปนพหพพหสมาส วเคราะห วา นกขนต มล ยสส ต นมมล. [๒๔๖๔ ]. [ พหพพสมาส ] ถ. สมาสเชนไร เรยกวา พหพพหสมาส ? แบงเปนกอยาง ? อะไรบาง ? ต. สมาสทมบทอนเปนประธาน เรยกวา พหพพหสมาส แหง เปน ๖ ตามวภตต คอ ทตยาพหพพห ตตยาพหพพห จตตถพหพห ปญจมพหพพห ฉฏฐพหพพห สตตมพหพพห. [ อ.น .] ถ. สงเกตอยางไร จงจะทราบไดวา เปนพหพพห ? ต. ถาทานแปลไวดวย กสงเกตคาแปล คอ พหพพห ทาน นยมใหแปลวา "ม" เมอเหนคาแปลเชนนนเขา กทราบไดทนทวา


เปนพหพพห เชนศพทวา ตเปโม [ชน] มความรกตงอยแลว เปนตน. ถาทานไมแปลไว เราตองคดแปลเอง ถาศพทบงความให แปลวา "ม" แลว กเปนพหพพห เมอทราบวาเปนพหพพหแลว ประสงคจะใหทราบละเอยดลงไปอกวา เปนพหพพหอะไร จงแยก อนบทแหงสมาสนนออก แลวลองตงวเคราะหแหงสมาสใดแลว ไมไดความชด กจงรวาไมใชสมาสนน ถาไดความชดตามวเคราะห แหงสมาสใด จงรวาเปนสมาสนน . [ อ. น. ]. ถ. ทวาเปนพหพพหนน ๆ อยางแนนอนนน ถออะไรเปนหลก ? ประกอบเปนวภตตอะไร กพงทราบวา เปนสมาสนน เพราะ ย ศพท ในวเคราะหมรปตาง ๆ กน ตามชอสมาส เชน ทตยาพหพพห เปน ย, ตตยพหพพห เปน เยน, จตตถและฉฏฐพหพพห เปน ยสส, ปญจมพหพพห เปน ยสมา , สตตมพหพพห เปน ยสม, เมอ ย ศพทโยคนามใด ต ศพทกตองโยคนามนน. [อ. น. ] ถ. ตลยาธกรณพหพพห กบ ภนนาธกรณพหพพห ตางกน อยางไร ? ต. ตางกนอยางน ตลยาธกรณพหพพห มศพทนามศพท ๑ ศพทวเสสนะทเปนกรยากตกพวกอนพยยะ โดยมากใชศพททลง ต ปจจยศพท ๑ มลงควจนะวภตตเสมอกน เชน โต เปโม ยสส โส ตเปโม [ ชโน], โต กบ เปโม มลงควจนะวภตตเสมอกน


คอเหมอนกน. สวนภนนาธกรณพหพพห เปนศพทนามทง ๒ ศพท และม วภตตไมเสมอกน สวนวจนะและลงคตางกนกม เหมอนกนกม เชน อรส โลมาน ยสส โส อรสโลโม [ พราหมโณ ], อรส กบ โลมาน มลงควจนะวภตตไมเสมอกน คอ ตางกน, มณ กณเ ยสส โส มณกณโ [ นาคราชา], มณ กบ กณเ เปนลงคและวจนะ เดยวกน แตวภตตตางกน. [ อ. น. ] ถ. พหพพหทงสน มชอเรยกกอยาง ? อะไรบาง ? ทสพล เปนพหพพหหรอเปนอะไร ? ตงวเคราะหมาด. ต. มชอเรยก ๔ อยาง คอ ตลยาธกรณพหพพห ภนนา- ธกรณพหพพห นบพพบทพหพพห สหบพบทพหพพห. ทสพล เปนฉฏฐตลยกได วเคราะหวา ทส พลาน ยสส โส ทสพโล [ สตถา ], เปนสมาหารทคกได วเคราะห ทส+พลาน= ทสพล. [ ๒๔๖๙ ]. ต. ตลยาธกรณะ กบ ภนนาธกรณพหพพหสมาส ตางกน อยางไร ? ขออทาหรณมาเทยบดวย. ต. วเคราะหแหงพหพพหสมาส ถาบทประธานและวเสสนะม วภตตและลงคเสมอ ตางแตอญญบททประธานแหงบทสมาส ชอตลยาธกรณพหพพห เชน อทาหรณ ตา สร ยสม โส ตสร. ถาบทในวเคราะหตางกนโดยวภตต เรยกวา ภนนาธกรณ- พหพพห เชน อทาหรณวา อส หตเถ ยสส โส อสหตโถ, ตาง


กนอยางน. [ ๒๔๖๘]. ถ. ตลยาธกรณะ กบ ภนนาธกรณพหพพหสมาส ตางกน อยางไร ? จงวเคราะหมาใหดดวย. ต. วเคราะหแหงพหพพหสมาส ถาบทประธานและบทวเสสนะ มวภตตและลงคเสมอกน ตางแตอญญบททเปนประธานแหสมาส ชอตลยาธกรณพหพพห เชน อทาหรณวา ปย สล ยสม โส ปยสโลฐ ถาบทในวเคราะหตางกนโดยวภตต เรยกวา ภนนาธกรณ- พหพพห เชน อทาหรณวา ฉตต ปาณมห ยสส โส ฉตตปาณ ตางกนอยางน . [ ๒๔๗๑ ]. ถ. สมปนนสสสาน เปนสมาสอะไร ? และเปนคณของคนหรอ ประเทศ เปนสมาสอะไร ? สงเกตอยางไร จงรไดอยางนน ? ลอง ตงวเคราะหมาด. ต. สมปนนสสสาน๑ เปนวเสสนบพพบท กมมธารยะ, เปนคณ ของคน เปนฉฏฐพหพพห, เปนคณของประเทศ เปนสตตมพหพพห. รไดโดยสงเกตความอยางน สมปนนาน สสสาน หรอ สมปนนาน จ ตาน สสสาน จาต สมปนนสสาน, สมปนนาน สสสาน ยสส โส สมปนนสสโส [ชโน ] , สมปนนาน สสสาน ยสม โศ สมปนนสสโส [ ปเทโส]. ถ. กตปปฏสนถาโร เปนวเสสนะของผทา เปนสมาสชอไร ? ตงวเคราะหอยางไร ? เปนวเสสนะของผรบ เปนสมาสชอไร ? ตง วเคราะหอยางไร ? ๑. ถาประกอบวภตตเชนนแลว ใชเปนคณของคนหรอของประเทศไมได เพราะ ผดลงคกน ควรใหเปนคณ ของ รฏ (แควน) หรอเขตต (นา) แลวตง ว.ให เปนพห. เชน สมปนนาน สสสาน เยส ตาน สมปนนสสสาน (รฏาน) สมปนนาน สสสาน เยส ตาน สมปนนสสสาน (เขตตาน) (อ.น .)


ต. กตปปฏสนถาโร เปนวเสสนะของผทา เปนสมาสชอตตยา- พหพพห ตงวเคราะหอยางน กโต ปฏสนถาโร เยน โส กตปปฏ- สนถาโร. เปนวเสสนะของผรบ เปนจตตถพหพพห ตงวเคราะห อยางน กโต ปฏสนถาโร ยสส โส กตปปฏสนถาโร. [ ๒๔๕๗]" ถ. กตทณฑกมโม เปนวเสสนะของศษย เปนสมาสอะไร ? วเคราะหอยางไร ? เปนวเสสนะของอาจารย เปนสมาสอะไร ? วเคราะหอยางไร ? ต. เปนวเสสนะของศษย เปนจตตถพหพพหสมาส วเคราะห วา กต ทณฑกมม ยสส โส กตทณฑกมโม. เปนวเสสนะของ อาจารย เปนตตยาพหพพหสมาส วเคราะหวา กต ทณฑกมม เยน โส กตทณฑกมโม. [ ๒๔๖๑ ]. ถ. สมาสทมสงขยาอยหนา นอกจากเปนทคสมาส จะทาให เปนสมาสอะไรไดอกหรอไม ? ถาได จงยกตวอยาง ตงวเคราะห มาด. ต. ทาใหเปนพหพพหสมาสได อทาหรณ ทส พลาน ยสส โส ทสพโล. [๒๔๖๖ ]. ถ. ตามปกต สมาสหนงมเพยง ๒ ศพท [ ยกทวนทวะเสย ] แตถามตงแต ๓ ศพทขนไป เรยกวา สมาสอะไร ? และการตอบ สมาสชนดนนวาเปนสมาสอะไรนน ถอเอาสมาสไหนเปนหลก ? ขอ ตวอยางดวย. ต. เรยกวา สมาสทอง คอ มสมาสอนเปนทอง, การตอบ


วาเปนสมาสอะไรนน ถอเอาสมาสทสดคอหลงเขาทงหมดเปนหลก ตวอยางเชน สปปนวนตาทน [ เภสชชาน เภสชทงหลาย ] มเนยใส และเนยขนเปนตน วเคราะหวา สปป จ นวนตจ=สปปนวนต เปนสมาหารทวนทวะ. สปปนวนต อาท เสย ตาน สปปนวนตาทน เปน ฉฏฐพหพพห, การตอบตองถอเอาสมาสหลงทสดวา เปน ฉฏฐ- พหพพห ม สมาหารทวนทวะ เปนทอง. [ อ. น. ] ถ. สมปนนสทธมมปโท เปนบทคณของ สตถา เปนสมาส อะไร ? วเคราะหอยางไร ? ต. เปน ฉฏฐตลยากธกรณพหพพห ม ฉฏฐตปปรสสมาสเปน ทอง วเคราะหวา สทธมมสส+ ปท=สทธมมปท ฉ. ตป. สมปนน สทธมมปท ยสส โส สมปนนสทธมมปโท ฉ. พหพ. [ ๒๔๖๓ ]. ถ. นลปปลสทเภท แปลวากระไร ? เปนสมาสอะไร ? มสมาส อะไรเปนทอง ? ตงวเคราะหมาด. ต. แปลวา วตถมดอกไมมดอกอบาลเขยวเปนตน เปนประเภท เปนฉฏฐตลยาธกรณพหพพห มวเสสนบพพบท กมมธารยสมาส และ ฉฏบตลยาธกรณพหพห เปนทอง. วเสสนบพพบท วเคราะห วา นล+อปปล = นลปปล. ฉฏฐตลยาธกรณพหพพห วเคราะหวา นลปปล อาท ยสส ต นลปปลาท [ ปปผ ]. ต เภท ยสส ต นลปปลาทเภท. [ ๒๔๖๒ ]. ถ. หรสวณณาทปรา [ นธกมภ ] วสตขณาสวสหสสปร- วาโร [ พทโธ] เปนสมาสอะไร ? จงตงวเคราะหมาตามลาดบ.


ต. หรสวณณาทรปา [ นธกมภ] เปนตตยาตปปรสสมาส มสมาหารทวนทวสมาส และฉฏฐพหพพหสมาสเปนทอง ตงวเคราะห ดงน :- สมาหารทวนทวะ. หรจ สวณณ จ = หรสวณณ. ฉฏฐพหพพห. หรสวณณ อาท เยส ตาน หร- สวณณาทน [รตนาน]. ตตยาตปปรสะ. หรสวณณาทห ปรา= หรสวณณาท- ปรา [ นธกมภ]. วสตขณาสวสหสสปรวาโร [ พทโธ] เปน ฉฏฐพหพพหสมาส ม ฉฏฐพหพพหสมาส ฉฏฐตปปรสสมาส และสมาหารทคณสมาส เปนทอง ตงวเคราะหดงน :- ฉฏฐพหพพห. ขณา อาสวา เยส เต ขณาสวา [ ภกข ] ฉฏฐตปปรสะ. ขณาสวาน สหสสาน = ขณาสวสหสสาน. สมาหารทค. วสต ขณาสวสหสสาน = วสตขณาสวสหสส. ฉฏฐพหพพห. วสตขณาสวสหสส ปรวาโร ยสส โส วสตขณาสวสหสสปรวาโร [ พทโธ]. [ ๒๔๗๙ ]. ถ. นลปปลคพภสมานวณณา [ อปปลวณณา เถร ] กวาจะ สาเรจรปเปนอยางน จะตองผานสมาสชออะไรบาง ? จงตงวเคราะห มาโดยลาดบ. ต. ตองผาน วเสสนบพพบท กมมธารยะ ฉฏฐตปปรสะ ตตยา- ตปปรสสะ และฉฏฐตลยาธกรณพหพพหสมาส. มวเคราะหโดยลาดบ


ดงน :- วเสสนบพพบท. นล อปปล = นลปปล. ฉฏฐตปปรส. นลปปลสส คพภ= นลปปลคพภ. ตตยาตปปรสะ. นลปปลคพเภน สมาโน = นลปปลคพภสมาสโน [ วณโณ ]. ฉฏฐตลยาธกรณะ. นลปปลคพภสมาโน วณโณ ยสสา สา นลปปลคพภสมานวณณา. [ ๒๔๘๐ ]. ถ. ปจสตภกขวตถ แปลวาอยางไรไดบาง ? แปลอยางนน เปนสมาสอะไรบาง ? ตงวเคราะหมาด. ต. แปลวา เรองแหงภกษม ๕๐๐ รป หรอเรองแหงภกษม ๕๐๐ รปเปนประมาณ. แปลอยางตน เปน ฉฏฐตปปรสะ มฉฏฐตลยา- ธกรณพหพพห และวเสสนบพพบท เปนทอง วเคราะหดงน :- ฉฏฐตลยาธกรณะ. ปจ สตาน เสย เต ปจสตา (ภกข). วเสสนบพพบท. ปจสตา+ภกข= ปจสตภกข. ฉฏฐตปปรสะ. ปจสตภกขน วตถ= ปจสตภกขวตถ. แปลอยางหลง เปน ฉฏฐตปปรสสสมาส มสมาหารทคสมาส ฉฏฐตลยาธกรณะ และ วเสสนบพพบท เปนทอง วเคราะหดงน :- สมาหารทค. ปจ+สตาน = ปจสตง ฉฏฐตลยาธกรณะ. ปจสต มตต เยส เต ปจสตมตา. (ภกข). วเสสนบพพบท. ปจสตมตตา+ภกข= ปจสตภกข.


ฉฏฐตปปรสะ. ปจสตภกขน วตถ ปจสตภกขวตถ [ อ. น. ]. ถ. นบพพบทพหพพห กบ อภยตปปรสะ ซงม ตทสสตถตทธต เปนทอง แผกกนอยางไรหรอไม ? จงยกตวอยาง ตงวเคราะห ประกอบกบคาเฉลย. ต. แผกกน นบพพบทพหพพห ไมมปจจย เชน อนาลโย วเคราะหวา นตถ ตสส อาลโยต อนาลโย. อภยตปปรส ซงม ตทสสตถตทธต เปนทอง มปจจยเปนเครองหมาย เชน อนเปกข. อภยตปปรสะ วเคราะหวา อเปกขา อสส อตถต อเปกข. อภยตปปรสะ วเคราะหวา น อเปกข อนเปกข. [ ๒๔๖๗ ]. ถ. สปตโต กบ อปตตโก เปนสมาสชออะไร ? ขอวเคราะห ทง ๒ ศพท. ต. สปตโต ชอวา สหบพพบทพหพพหสมาส วเคราะหวา สห ปตเตน โส วตตต สปตโต (ปตา). อปตตโก ชอวา นบพพบท- พหพพหสมาส วเคราะหวา นตถ ตสส ปตตาต อปตตโก. [ ๒๔๖๕ ]. [ หมวดเบดเตลด ] ถ. บทปลงกด อญญบทกด มนยมอยางไร ? จงอธบาย. ต. นยมลงค วจนะ วภตต คอ บทปลงเปนลงค วจนะ วภตต ใด อญญบทกตองเปนลงค วจนะ วภตตนนใหตรงกนเสมอไป จง จะใชได ถาผดลงค วจนะ วภตตกน กใชไมได ตวอยางเชน :- ปงลงค รฬหลโต [ รกโข ตนไม ] มเถาวลลขนแลว.


อตถลงค รฬหลตา [ สาลา ศาลา ] มเถาวลลขนแลว. นปงสกลงค รฬหลต [ฆร เรอน ] มเถาวลลขนแลว. [ อ. น.]. ถ. สมาสไหนบาง ทมการบงคบใหมลงค วจนะ วภตต เสมอ กน ? ต. วเสสนบพพบท ๑ วเสสนตตรบท ๑ วเสสนโนภยบท ๑ ทคณสมาสเวนสงขยาบางอยาง ๑ ตลยาธกรณพหพพห ๑ สมาสคณ ทงสน บทปลงตองมลงค วจนะ วภตต เหมอนตวประธาน. [ อ. น.] ถ. สมาสทงหมด สมาสไหนเปนนามลวน เปนคณลวน เปน ทงนามทงคณ ? ต. ทคสมาส ทวนทวสมาส เปนนามลวน, พหพพห เปนคณ ลวน. กมมธารมสมาส ตปปรสสมาส อพพยภาวสมาส เปนไดทง นามทงคณ. [ อ. น. ]. ถ. สมาสทมนบาตนาหนา เปนไดแตอพยยภาวสมาสเทานน หรอ ? หรอเปนสมาสอนกได ? จงจาระไนมาด. ต. ไมใชเปนไดแตอพยยภาวสมาสเทานน, เปนสมาสอนกได คอ เปนอภยตปปรสสมาสกได เชน อปตตโก [ ชนน ] มใช พราหมณ, เปน นบพพบทพหพพหกได เชน อปตตโก [ชนน ] มบตร หามได คอไมมบตร, เปน สหบพพบทพหพพหกได เชน สปตโต [บดา] เปนไปกบดวยบตร. [ อ. น. ]. ถ. ปจทาโส ปจทาสา ปจทาส เปนทคสมาสทงหมด


หรอศพทไหน เปนสมาสอะไร ? ต. ปจทาโส เปน สมาหารทค ไมได เพราะไมเปนรป นปง- สกลงค เอกวจนะ, เปน อสมาหารทค กไมได เพราะไมเปนพหวจนะ ตามเนอความ, เมอเปนเชนน ตองเปน ฉฏฐตลยาธกรณพหพพห วเคราะหวา ปจ ทาสา ยสส โส ปจทาโส [ สามโก]. ปจทาสา เปน อสมาหารทค ได วเคราะหวา ปจ+ทาสา =ปจทาสา. และเปน ฉฏ ตลยาธกรรพหพพห ไดอก วเคราะหวา ปจ ทาสา ยสสา สา ปจทาสา [ อตถ]. ปจทาส เปน สมาหารทค ได วเคราะหวา ปจ+ทาสา = ปจทาส. [ อ. น. ]. ถ. มหาโคโณ สตตวโร เปนสมาสอะไรไดบาง ? วเคราะห อยางไร ? ต. มหาโคโณ ถาแปลวา โคผใหญ เปนวเสสนบพพบท กมมธารยะ วเคราะหวา มหนโต+โคโณ= มหาโคโณ, ถาแปลวา มโคผใหญ เปนฉฏฐและสตตม ตลยาธการพหพพห วเคราะหวา มหนโต โคโณ ยสส โส มหาโคโณ [ กสโก ชาวนา ], มหนโต โคโณ ยสม โส มหาโคโณ [ คาโม บาน ]. สตตวโร ถาแปลวา สตวประเสรฐ เปนวเสสนตตาบท กมม- ธารยะ วเคราะหวา สตโต+วโร= สตตวโร, ถาแปลวา มสตว ประเสรฐ เปนฉฏฐและสตตม ตลยาธกรณพหพพห วเคราะห กเชนเดยวกนมหาโคโร ตางแตบทวเสสนะอยหลงเทานน.


ถ. สมาสทมสงขยานาหนา เปนทคณสมาสอยางเดยว หรออาจ เปนสมาสอนกได ? ถาเปนได เปนสมาสอะไร ? จงหาตวอยางมา แสดงดวย. ต. ไมใชเปนทคสมาสอยางเดยว, เปน พหพพห กได เชน จตมโข [ ปาสาโท ปราสาท] มมข ๔ เปนฉฏฐตลยาธการพหพพห วเคราะหวา จตตาร มขาท ยสส โส จตมโข. [ อ. น. ]. ถ. ขตตยมาโย สททสา นอกจากเปนสมภาวนบพพบท กมมธารยะแลว จะยกยายใหเปนสมาสอนไดหรอไม ? ถาได เปน สมาสอะไร ? มวเคราะหอยางไร ? ต. ได. ขตตยมาโน ถาแปลวา มานะ แหงกษตรย เปน ฉฏฐ ตปปรสะ วเคราะหวา ขตตยสส+มาโน= ขตตยมาโน, ถาแปลวา มมานะเพยงดงมานะแหงกษตรย เปนฉฏฐอปมาพหพพห วเคราะหวา ขตตยสส มาโน อว มาโน ยสส โส ขตตยมาโน [ ชโน ]. สททสา ถาแปลวา ความสาคญในเสยง เปน สตตมตปปรสะ วเคราะหวา สทเท+สา=สททสา, ถาแปลวา มความ สาคญในเสยง เปนฉฏฐภนนาธกรณพหพพห วเคราะหวา สทเท สา ยสสา สา สททสา [ อตถ]. [ อ. น. ] ถ. เอกปคคโล เปนวเสสนะ ของ คาโม เปนสมาสอะไร ? แปลวากระไร ? วเคราะหอยางไร ? ต. เปนสตตมตลนาธกรณพหพพห แปลวา มบคคลคนเดยว วเคราะหวา เอโก ปคคโล ยสม โส เอกปคคโล [ คาโม]. [ อ. น. ].


ถ. สมปนนสสสาน หตถจฉนโน แปลวากระไรไดบาง ? แปล อยางนนเปนสมาสอะไร ? วเคราะหอยางไร ? ต. สมปนนสสสาน ถาแปลวา ขาวกลาถงพรอมแลว เปน วเสสนบพพบท กมมธารยะ วเคราะหวา สมปนนาน+สสสาน = สมปนนสสสาน. ถาแปลเปนวเสสนะของ เขตตาน นาทงหลาย มขาวกลาถงพรอมแลว เปนสตตมตลยาธกรณพหพพห วเคราะหวา สมปนนาน สสสาน เยต ตาน สมปนนสสสาน. หตถจฉนโน ถาแปลวา มอขาดแลว เปนวเสสนตตรบท กมมธารยะ วเคราะหวา หตโถ+ฉนโน = หตถจฉนโน. ถาแปลเปน วเสสนะของ ปคคโล แปลวา มมอขาดแลว เปนฉฏฐตลยาธกรณ- พหพพห วเคราะหวา หตโถ ฉนโน ยสส โส หตถจฉนโน. [อ. น. ] ถ. อนทสโร แปลวา เสยงแหงพระอนทร บาง มเสยงเพยง ดงเสยงแหงพระอนทร บาง ตองการทราบวา อยางไหนเปนสมาส อะไร ? วเคราะหอยางไร ? ต. อยางตนเปนฉฏฐตปปรสะ วเคราะหวา อนทสส+สโร = อนทสโร. อยางหลงเปนฉฏฐอปมาพหพพห วเคราะห อนทสส สโร อว สโร ยสส โส อนทสโร [ นโร ]. [ อ.น .]. ถ. เอกรตตวาโส ตามแบบทานวา เปนฉฏฐภนนาธกรณ- พหพพห ถาจะยกแปลเปนสมาสอนบาง จะไดไหม ? ถาได จงแปล และตงวเคราะหมาด. ต. ได. เปนทตยาตปปรสะมอสมาหารทคเปนทอง วเคราะหวา


เอกา+รตต=เอกรตต ราตรหนง อสมาหารทค, เอกรตต+วาโส = เอกรตตวาโส การอยสนราตรหนง ทตยาตปปรสะ [ อ. น. ]. ถ. พยาสตโต ผของในอารมณตาง ๆ เปนสมาสอะไร ? มวเคราะหอยางไร ? ต. เปนสตตมตปปรสะ มวเสสนบพพบท กมมธารยะ เปนทอง วเคราะหวา ววธ+อารมมณ= พยารมมณ วเสสนบพพบท กมมารยะ คอ ลบบทวเสสนะ เหลอไวแตอกษรตวหนา คอ ว แปลง ว เปน พ, อ เปน ย สาเรจรปเปน พย, พยารมมเณ+อาสตโต=พยาสตโต [ นโร] เปนสตตมตปปรสะ, ลบ อารมมณ เหลอไวแต พย, จงมรป สาเรจเปนอยางนน. [ อ. น. ] [ ตทธต ] ก. ศพทเชนไรเรยกวาศพทตทธต ? ตางจากศพทสมาสอยางไร ? ต. ศพททประกอบดวยปจจยหมหนง สาหรบใชแทนศพท เพอ ทอนศพทใหสนเขา เชนศพท ๒ ศพท คงไวศพทหนง อกศพทหนงใช ปจจยแทน เมอใชปจจยแทนแลว กลบเสยได เชน สยาเม+ชาโต แปลวา เกดในสยาม, คงไวแต สยาม ลบ ชาต เสย ลง ณก ปจจย แทน สาเรจรปเปน สยามโก กแปลไดความอยางเดยวกน เรยกวา ตทธต . ตางจากศพทสมาส เพราะตทธตคงเหลอปรากฏรปศพทอย เพยงหนง และมปจจยใชแทนศพทหลงทลบแลว เชน สยามโก เปนตน, สวนศพทสมาส ไมไดใชปจจยแทนศพท เปนเพยงแตลบ


วภตตของศพทหนาแลวยอเขากน เชน สยาเม+ชาโต ถายอเปน สมาส กมรปดงน คอ สยามชาโต หาเปนรป สยามโก ไม, อก อยางหนง ศพทสมาสไมลบวภตตศพทหนา ยอเขาศพทหลงทง ๆ มวภตตปรากฏอย เชน ทเรนทาน เปนตน ตางกนดงน . [ อ. น. ]. ถ. ศพทตทธต ตางจากศพทนามกตกอยางไร ? ภกข ภกโข เปนศพทตทธตหรอกตก ? จงแปลและตงวเคราะหมาด. ต. ศพทตทธตลงปจจยปรงขนจากศพททเปนนาม, ศพทนาม- กตกปรงขนจากธาต. ภกข แปลวา ผขอโดยปกต ปรงจาก ภกข ธาต ลง ร ปจจย วเคราะหวา ภกขต สเลนาต ภกข [ คนใด ] ยอมขอ โดยปกต เหตนน [ คนนน ] ชอวาผขอโดยปกต. ภกโข ปรงจากศพทนามวา ภกขา ลง ณ ปจจย วเคราะหวา ภกขาน+ สมโห=ภกโข แปลวา ประชมแหงขาวทงหลาย ชอ ภกโข . [ ๒๔๗๔] ถ. ศพทตทธต แจกวภตตไดหรอไม ? ปโ เปนศพทตทธต หรอไมใช ? เพราะเหตไร ? ต. ทเปนสามญญตทธต และ ภาวตทธต แจกวภตตได, ทเปน อพยยตทธต แจกวภตตไมได, ปโ เปนศพทตทธต เพราะลง ณ ปจจย ในตทสสตถตทธต วเคราะหวา ปา อสส อตถต ปโ. [ ๒๔๖๓ ]. ถ. เพอประโยชนอะไร จงใชปจจยหมนเขาประกอบกบศพท ตาง ๆ ? ต. เพอประโยชนจะยอคาพดใหสนเขา เชนคาวา ขามดวยเรอ


ตองประกอบศพทวา นาวาย ตรต, แตเมอใชปจจยแทนศพทเสย ศพทหนง คอ ตรต แลว สาเรจรปเปน นาวโก เชนน กไดความ เทา ๒ ศพท ทาคาพดใหสนไมรงรงเยนเยอ. [ อ.น. ]. ถ. ปจจยกตกกบปจจยตทธต ใชตางกนอยางไร ? สรณย เปนตทธตหรอกตก ? มทกาหนดอยางไร ? ต. ปจจยกตก ลงปรงธาต, ปจจยตทธต ลงปรงนาม. สรณย เปนตทธตกได. เปนกตกกได, ถาเปนนามศพท เปนตทธต, ถาเปน กรยาศพท เปนกตก. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. ปชนโย เปนศพทตทธตกได เปนกตกกได จะสงเกต อยางไรวา ทเชนไร ควรใชเปนศพทตทธตหรอกตก ? ต. ปชนโย จะแปลเปนตทธตวา ผควรซงอนบชา หรอจะ แปลเปนกตกวา ผอนบคคลพงบชา กไดความอยางเดยวกนวา ผ ควรบชา เพราะฉะนน ถาเปนนามศพท จะเปนตทธหรอกตกกได แตโดยมาก ใชเปนตทธต ถาเปนกรยาศพท ตองเปนกตก. [ ๒๔๖๑ ]. ถ. โภชก โภค เปนศพทตทธตหรอกตก ? ต. โภชโก ปรงขนจาก ภช ธาต ณว ปจจย เปนนามกตก, โภค ปรงขนจากบทนาม โภค อก ปจจย เปนตทธต. [ ๒๔๗๐ ]" ถ. ตทธตทงสน ทานนยมบทปลง เปนลงควจนะอะไร ? ต. ตทธตทเปนคณ บทปลง เปนได ๓ ลงคและทง ๒ วจนะ ตามตวประธาน คอตวประธานเปนลงค วจนะอะไร กตองเปนลงค


วจนะนน ตทธตทเปนนาม โคตตตทธต บทปลงเปนได ๓ ลงค เอกวจนะ. สมหตทธตทลง กณ ณ ปจจย บทปลงเปนปงลงค เอกวจนะ, สมหตทธตและภาวตทธทลง ตา ปจจย บทปลงเปน อตถลงค เอกวจนะ, ภาวตทธต นอกจากทลง ตา ปจจยแลว บท ปลงเปน นปงสกลงค เอกวจนะทงสน. สวน วภาคตทธต บทปลง เปน ตตยาวภตต เอกวจนะ อพพยตทธต มอรรถลงในประการ ไม เปนวภตต และวจนะไร ๆ เพราะเปนพวกอพยยศพท . [ อ. น. ] ถ. ปจจยตทธต ใชประกอบกบศพทพวกไหนไดบาง ? ของให ชกตวอยางมาดวย. ต. ประกอบกบศพทหลายพวก คอ นามนาม เชน วาสฏโ เหลากอแหงวาสฏฐะ พวก ๑, คณนาม เชน นลตต ความเปน แหงของเขยว พวก ๑. สพพนาม เชน สพพถา ประการทงปวง พวก ๑, ศพทสงขยา เชน ทตโย ตก เอกธา พวก ๑, อพยยศพท เชน ปจฉโม พวก ๑, ศพทนามกตก เชน คมนตา ความเปนแหงการไป, ปาจกตต ความเปนแหงคนหง พวก ๑, ศพทกรยากตกพวก อนพยยะ เชน กตตต ความเปนแหงกจอนบคคลทาแลว, คตตต ความเปนแหงชนผไปแลว พวก ๑, และศพทอาขยาตมบางบางตว เชน อตถตา ความเปนแหงวตถมอย, นตถตา ความเปนแหงวตถ ไมมอย. [ อ.น.] ถ. ตทธต โดยยอมเทาไร ? โดยพสดารมเทาไร ? อะไรบาง ? ต. โดยยอม ๓ คอ สามญญตทธต ภาวตทธต อพยตทธต.


โดยพสดารม ๑๕ คอ สามญญตทธต ทานแบงเปน ๑๓ คอ โคตต- ตทธต ตรตยาทตทธต ราคาทตทธต ชาตาทตทธต สมหตทธต ฐานตทธต พหลตทธต เสฏฐตทธต ตทสสตถตทธต ปกตตทธต สงขยาตทธต ปณณตทธต วภาคตทธต. แตในคมภรศพทศาสตร ทงหลาย ทานแบงเปน ๑๕ คอเตม อปมาตทธต และนสสตตทธต เขาดวย ถารวม ๒ ตทธตนเขาดวยกเปน ๑๗, แต ๒ ตทธตนไมได ใชทวไป จงมไดมอธบายไวในบาลไวยากรณ. [ อ. น.]. ถ. ยกวภาคตทธตในสามญญตทธต ๑๓ ออกเสย ตทธตไหน เปนนามอะไร ? ต. โคตตตทธตเปน นามนามกได คณนามกได, ตรตยาทตทธต ราคาทตทธต ชาตาทตทธต ฐานตทธต พหลตทธต เสฏฐตทธต ตทสสตถตทธต ปกตตทธต ปรณตทธค เหลาน เปนคณนาม, สมหตทธต และ ภาวตทธต เปนนามนาม, สงขยาตทธตตามวเคราะห ในแบบ เปนคณนาม แตมกใชเปนนามนาม. [ ๒๔๖๗ ] ถ. ปจจยตทธตอะไรบาง ทลงในศพทแลว เปนนามนาม ? จงอธบายมา. ต. ปจจยทลงในโคตตตทธต เปนนามนามกได เปนคณนาม กได, ทลงในสมหตทธต และภาวตทธต เปนนามนามอยางเดยว ทลงในสงขยาตทธต ในแบบเปนคณนาม แตมกใชเปนนามนาม. [ ๒๔๗๓ ]


ถ. ปจจยอะไรบาง ทลงในศพทแลว เปนนามนาม ? จงชก ตวอยาง. ต. ปจจยในโคตตทธต เชน วาสฏโ เปนตน ๑, ปจจยใน สมหตทธต เชน มานสโก มานโส คามตา ๑, ปจจยในภาวตทธต เชน จนทตต ปณฑจจ ปถชชนตตน มทตา เวสม รามณยก ๑. [ ๒๔๖๐ ]. [ โคตตตทธต ] ถ. โคตตตทธต ทไดชอเชนนน เพราะอะไร ? ต. เพราะใชปจจยแทน โคตต ศพท หรอศพททมเนอความ อยางเดยวกนกบ โคตต เชน อปจจ ศพท ทแปลวา เหลากอ เปนตน. [อ. น. ]. ถ. ในโคตตตทธตน ใชปจจยแทนศพทกตว ? อะไรบาง ? ขอดตวอยาง. ต. ม ๘ ตว คอ ณ ณายน ณาน เณยย ณ ณก ณว เณร. ณ ปจจย เชน โคตโม, ณายน ปจจย เชน กจจายโน, ณาน ปจจย เชน โมคคลลาโน, เณยย ปจจย เชน ภาคเนยโย ณ ปจจย เชน วารณ, ณก ปจจย เชน สากยปตตโก, ณว ปจจย เชน มาณโว, เณร ปจจย เชน สามเณโร. [ อ. น. ]. ถ. ปจจยสาหรบตทธตน มถง ๘ ตว เมอจะนาไปใชประกอบ กบศพท จะตองนาไปทงหมด หรอจะแบงใชตวใดตวหนง ? ต. ไมตองนาไปประกอบทงหมด พงเลอกใชแตตวใดตวหนง


ตามทเหนวาเหมาะกบศพทนน ๆ หรอตามททานนยม ทมไวหลาย ตวเชนนน กเพอใหเลอกใชไดสะดวก และใหครบตามภาษานยม ทพดกน . [ อ. น.]. ถ. เมอปจจยประกอบกบศพทแลว จะทราบไดอยางไรวา ศพทนประกอบกบปจจยตวนน ๆ ต. จะทราบได ตองสงเกตททายศพท และตองทราบศพทเดม กอน เชน กจจายโน ศพทเดมเปน กจจ, เมอแยก กจจ ออกแลว คงเหลอแต ณายน ซงเปนปจจย กทราบไดวา กจจายน ลง ณายน ปจจย เพราะ ณ เมอประกอบปจจยกบศพทแลว ทานใหลบเสย เหลอไวแตสระท ณ อาศย เมอทราบศพทเดมแลว กทราบปจจยได หรอเมอทราบปจจยแลว กทราบศพทเดมไดเหมอนกน. [อ. น. ]. ถ. วธตงวเคราะหแหงโคตตตทธตน ทาอยางไร ? จงแสดง ใหเหนชด. ต. วธตงวเคราะหนน ทานใหประกอบศพทเดมเปนฉฏฐวภตต เอกวจนะ แลวประกอบศพททใชแทน โคตต ศพท เปนปฐมาวภตต ตามลงคของตนเรยงไวหลงศพทเดม, ในโคตตตทธต ทานใช อปจจ ทแปลวา เหลากอ แทน โคตต ศพท ตวอยางเชน สมณสส อปจจ สาเรจรปเปน สามเณโร แปลไดความเทากบบทวเคราะห วา เหลา กอแหงสมณะ, อปจจ นน แมมอยในบทวเคราะหกจรง แตไม ปรากฏในบทสาเรจ เพราะลบ อปจจ เสย ใชปจจยแทน, เฉพาะ ศพท สามเณโรน ใช เณร ปจจยแทน อปจจ ศพท. อนง การ


จะลงปจจยททายศพทใด ตองลบวภตตทประกอบอยกบศพทนนเสย กอน ใหเหลออยแตรปเดมจรง ๆ เชน สมณสส ตองลบ ส วภตต เหลออยแต สมณ ซงเปนรปเดม แลวจงประกอบปจจยได จะลง ปจจยทายศพททมวภตตประกอบอยไมได. [ อ. น.]. ถ. ณ ปจจยเมอจะประกอบกบศพท ทานใหลบ ณ เสย ครน ลบ ณ แลว กเปนอนแลวกน หรอมใหเปลยนแปลงอยางไรอก ? ต. เมอลบ ณ แลว ถาสระอยหนาศพทเปนรสสะลวน ไมม พยญชนะสงโยคอยเบองหลง ตองพฤทธ คอ ทฆะ อ เปน อา, วการ อ เปน เอ, อ เปน โอ, เวนแตสระทอยหนาศพทเปน รสสะ ม พยญชนะสงโยคอยเบองหลง หรอเปน ทฆะ ไมตองพฤทธ ลบ ณ แลวเปนอนแลวกน, สวนสระท ณ อาศย และสระพยญชนะอน ๆ ทเหลออย ใหประกอบกบศพทไดทเดยว ตวอยางเชน :- ภคน ลง เณยย ปจจย เมอลบ ณ แลว ตองทฆะสระทอกษร ตวหนาอาศย คอ อ เปน อา แลวนา เ-ยย ไปประกอบกบ ภาคน สาเรจรปเปน ภาคเนยโย แปลวา เหลากอแหงพนองหญง. วธวา ลง เณร ปจจย ลบ ณ แลว ตองวการสระทอกษร ตวหนาอาศย คอ อ เปน เอ, แลวนา เ-ร ไปประกอบกบ เวธวา สาเรจรปเปน เวธเวโร แปลวา เหลากอแหงแมหมาย. อปก ลง ณว ปจจย ลบ ณ แลว ตองวการสระทอกษรตว หนาอาศย คอ อ เปน โอ, แลวนา -ว ไปประกอบกบโอปก สาเรจ รปเปน โอปกโว แปลวา เหลากอแหงอปก.


ทกข ลง ณ ปจจย ลบ ณ แลว เอา อ ทเหลอประกอบกบ ทกข เปน ทกข เฉพาะศพทน เมอลบ ณ แลว ไมตองพฤทธหรอ วการ เพราะ ทก เปนพยญชนะสงโยค. โคตม ลง ณ ปจจย ลบ ณ แลว เอา อ ไปประกอบกบ โคตม กคงเปนรปเดม ไมตองเปลยนแปลง เพราะ โค เปน ทฆะ สระอยแลว.[ อ. น. ]. ถ. ภกข กบ สามเณโร เปนบทอะไร ? อยางไหน มมลเดม อยางไร ? จงแสดงใหตลอดสาย. ต. ภกข เปนบทกตก, สามเณโร เปนบทตทธต, ภกข เปน กตตสาธนะ ลงในอรรถแหง ตสสล ภกข ธาต ร ปจจย ไมลบทสด ธาต รสสะ อ เปน อ ลบ ร เสย วเคราะหวา ภกขต สเลนาต ภกข, สวนสามเณโรนน เปนโคตตตทธต เณร ปจจย ทฆะ อ เปน อา ลบ ณ เสย วเคราะหวา สมณสส+อปจจ= สามเณโร มลเดมมอยางน . [๒๔๖๘ ]. ถ. โคตตตทธต เปนตทธตนามหรอคณ ? และเปนไดกลงค ? จงแสดงตวอยางดวย. ต. เปนไดทงนาม ทงคณ และเปนไดทง ๓ ลงค ตวอยางเชน โคตโม ปงลงค, โคตม อคถลงค, โคตม นปงสกลงค. [อ. น. ] [ตรตยาทตทธต] ถ. เหตไร ตทธตน จงเรยกวา ตรตยาทตทธต ? ต. เพราะใชปจจยแทนศพทตาง ๆ ไมมทสนสด ม ตรต ศพท


เปนตน. จงไดชออยางนน. [ อ. น. ]. ถ. ตทธตน มปจจยกตว ? ไดแกอะไร ? ต. มตวเดยว ไดแก ณก ปจจย. [อ.น. ]. ถ. ณก ปจจย ในโคตตตทธตกมแลว เมอซากนอยางน จะ รไดอยางไรวา ศพทนเปนตทธตนน ? ต. ตองสงเกตความแหงศพททปจจยลงแทน ถาไดความใน ตทธตไหน กรไดวาเปนตทธตนน เชน ธมมโก จะลงแทน อปจจ [ เหลากอ] ในโคตตตทธต คอแปลวา "เหลากอแหงธรรม" ไมได ความ กรวาเปนตทธตนไมได ถาลงแทน ยตต [ ประกอบแลว]. หรอ ต [ ตงอยแลว ] คอแปลวา ประกอบแลวในธรรม หรอตงอยแลวในธรรม จงไดความด เชนนกรไดวาเปนตรตยาทตทธต ดงนเปนตน. [อ.น. ]. ถ. ตทธตน ใช ณก ปจจย แทนศพทอะไรไดบาง ? ต. ใชแทนศพทตาง ๆ ไมมจากด อาจใชแทนศพททเปน นามนาม คณนาม กรยาอาขยาต นามกตก และกรยากตกไดทงนน แตทใชแทนโดยมากนน คอ ศพทกรยาอาขยาต และกรยากตก นอกนนกมหาง ๆ ในแบบทานยกตวอยางมาแสดงไวดงน :- ใชแทนศพท ตรต เชน นาวโก ผขามดวยเรอ. " " สสฏ " เตลก ระคนแลวดวยงา. " " จรต " สากฏโก ผเทยวไปดวยเกวยน. " " ชาโต " ราชคหโก ผเกดในเมองราชคฤห.


ใชแทนศพท วสต เชน ราชคหโก ผอยในเมองราชคฤห. " " กต " กายก อนชนทาแลวดวยกาย. " " วตตต " กายก เปนไปในกาย. " " นยตโต " โทวารโก ผประกอบในประต. " " หนตวา ชวต " สากณโก ผฆาซงนกเปนอย. " " สนตก " สงฆก ของมอยแหงสงฆ. " " ทพพต " อกขโก ผเลนดวยสกา. นอกจากน ยงใชแทนศพทอน ๆ อกมาก แลวแตความของ ศพทตทธตนนจะบงถง. [ อ. น.]" ถ. ตทธตทงมวล ลวนใชปจจย จะรไดวาเปนตทธตไหน ตอง อาศยการแปล ? ถาจรงตามน จงลองแปลศพทวา ธมมโก ให เปนชอของการกรายกฐน อตเรกลาภ อบาสก ภกษ รวม ๔ นย พรอมทงแสดงปจจยไมนอยกวา ๒ ตทธต และบทวเคราะหดวย. ต. ธมมโก เปนชอของการกราบกฐน แปลวา อนทาโดย ธรรม [ คอทาถกระเบยบ], เปนชอของอตเรกลาภ แปลวา อนเกด โดยธรรม [ คอสมมาชพ], เปนชอของอตเรกลาภ แปลวา ผตงอย ในธรรม หรอผประกอบในธรรม, ทง ๓ ชอน ลง ณก ปจจย ใน ตรยาทตทธต วเคราะหวา ธมเมน+กโต = ธมมโก [ ก นตถาโร ] ธมเมน+ชาโต = ธมมโก [ อตเรกลาโภ]. ธมเม + โต = ธมมโก ธมเม+ยตโต วา = ธมมโก [ อปาสโก ]. เปนชอของภกษ แปลวา ผมธรรม [ แปลเหมอนอบาสกกได ] ลง อก ปจจย ในตทสสตถ-


ตทธต วเคราะหวา ธมโม อสส อตถต ธมมโก [ ภกข ] [ ๒๔๗๑ ]. ถ. ณก ปจจย ในตรตยาทตทธต ลงในอรรถเปนหลายอยาง สงเกตอยางไรจงจะรไดวา เมอลงในศพทนน แปลวาอยางนน? ต. สงเกตศพทนามทปรงขนนน และคดแปลปจจยใหเขาความ กน เชน ธมมโก แปลวา ผตงอยในธรรมกได ผประพฤตธรรม กได สงฆโก เปนของสงฆกม เฉพาะสงฆกม. [๒๔๕๗ ]. ถ. ณก ปจจย ลงในตทธตอะไรบาง ? และตางกนอยางไร ? ต. ลงในโคตตตทธต ๑, ในตรตยาทตทธต ๑, ตางกนอยางน ลงในโคตตตทธต แทนศพท อปจจ ซงแปลวา เหลากอ และมก ลงในศพททเปนชออสาธารณะ ซงเปนตนโคตร, สวนลงในตรตยาท- ตทธต ไมกาหนดแนวาลงแทนศพทอะไร [ เวนศพท อปจจ ] แลว แตไดความ .[ ๒๔๖๐ ]. ถ. จงแปลและตงวเคราะหศพทวา เสนาสนโก มาดสก ๕ อยาง ? ต. ถาแปลวา ผอยในเสนาสนะ วเคราะหวา เสนาสเน วสตต เสนาสนโก. ถาแปลวา ผทาซงเสนาสน วเคราะหวา เสนาสน กโรตต เสนาสนโก. ถาแปลวา เปนผใหญในเสนาสนะ วเคราะหวา เสนาสเน+ อสสโร= เสนาสนโก. ถาแปลวา ผรกษาซงเสนาสนะ วเคราะหวา เสนาสน รกขตต เสนาสนโก.


ถาแปลวา ผเกดในเสนาสนะ วเคราะหวา เสนาสเน+ชาโต =เสนาสนโก. [ อ. น.]. ถ. ตทธตน เปนนามหรอคณ ? การตงวเคราะหในตทธตน ถอหลกวธอยางไร ? ต. เปนคณลวน การตงวเคราะหนน ตองตงรปตามความท แปล เชน ราชคหโก ถาแปลวา ผไปสกรงราชคฤห กใหประกอบ ศพทนามทปรากฏอยนนเปนทตยาวภตต และหาศพทคาวา ไป คอ คจฉต มาวางไวขางหลงศพทนามนน ถาศพททใชปจจยแทนนน ประกอบรปเปนกรยาอาขยาต ตองเตม อต (เพราะเหตนน) ไวทาย วเคราะหทก ๆ วเคราะหไป เมอไดศพทอยางนนแลว จงตงวเคราะห ดงน : ราชคห คจฉตต ราชคหโก. ถาแปลวา ผอยในกรงราชคฤห กตงวเคราะหวา ราชคเห วสตต ราชคหโก ดงนเปนตน. [ อ. น. ] ถ. โทวารโก ศพทน ผดลกษณะทฆะและวการศพททเนอง ดวย ณ ใชไหม ? เหนอยางไรจงแถลง. ต. ถาศพทเดมเปน ทวาร สาเรจรปเชนนน กเปนอนผดลกษณะ แตบางอาจารยวา ศพทเดมเปน ทวาร จงวการ อ เปน โอ ได, ถา เชนน ไมผดลกษณะ, อกอยางหนง เขาใจวา ศพทเดมคงเปน ทวาร แตเพอไมใหขดกบสานวนภาษาทเขานยมพดกน ทานจง ประกอบเปนรปเชนนน. [ อ. น. ]. [ ราคาทตทธต ] ถ. ราคาทตทธต ใชปจจยแทนศพทกตว ? คอปจจยอะไร ?


ใชแทนศพทพวกไหนบาง ? ต.ใชปจจยแทนศพท ๒ ตว คอ ณ , แทนศพทตาง ๆ ม ราคา เปนตน มไดจากดศพท เชนเดยวกบตรตยาทตทธต แตในแบบท ทานแสดงเปนตวอยางไวดงน :- ใชแทนศพท รตต เชน กาสาว [ ผา ] อนบคคลยอมแลว ดวยนาฝาด. " " อท มส " มาหส [ เนอน ] ของกระบอ. " " ชาโต " มาคโธ ผเกดแลวในแวนแคลนมคธ. " " วสต " มาคโธ ผอยในแวนแควนมคธ. " " อสสโร " มาคโธ ผเปนใหญในแวนแควนมคธ. " " นยตโต " กตตโก [ เดอน ] ประกอบดวยฤกษ- กตตกา. " " อธเต " เวยยากรโณ ผเรยนซงพยากรณ. [อ. น. ]. ถ. ราคาทตทธต เปนนามหรอคณ ? ตางจากตรตยาทตทธต อยางไรบาง ? ต. เปนคณลวน, ตางจากตรตยาทตทธตกเพยงเปนปจจยเทานน คอ ในตรตยาทตทธใช ณก, ตทธตนใช ณ, สวนการตงวเคราะห การแปลเหมอนกน เปนคณและมปจจยตวเดยวเหมอนกน. [ อ. น. ] ถ. ตทธตไหนบาง ใชปจจยแทนศพทเปนอนมาก ? จงเขยน ศพททประกอบปจจยแลวในตทธตเหลานนมาด.


ต. ตรตยาทตทธต ราคาทตทธต ชาตาทตทธต ใชปจจย แทนศพทเปนอนมาก, โทวารโก เปนตรยาทตทธต ลง ณก ปจจย. กตตโก เปนราคาทตทธต ลง ณ ปจจย, อนตโม เปนชาตาทตทธต ลง อม ปจจย. [ ๒๔๖๙]. ถ. นาครโก นาคโร กแปลวา ชาวเมอง เหมอนกน เปน ตทธตเดยวกนหรอตางกน ? จงวเคราะหมาด. ต. ตางกน, นาครโกเปน ตรตยาทตทธต ณก ปจจย วเคราะห วา นคเร+ชาโต, นคเร+วสตต = ราครโก, นาคโร เปน ราคาทตทธต ณ ปจจย วเคราะหอยางเดยวกน. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. ตทธตอะไรบาง ใชปจจยแทนศพทโดยไมมจากด ? เมอ เปนเชนนน จะรไดอยางไรวา ในทนใชปจจยแทนศพทน ในทนน ใชปจจยแทนศพทนน ? จงชแจงมา. ต. ตรตยาทตทธต ราคาทตทธต ชาตาทตทธต ๓ น ใชปจจย แทนศพทโดยไมจากด รไดโดยพจารณาความทเหมาะแกรปศพท และโดยหยงถงความหมายแหงศพททใชในทนน ๆ เชน เตลก เปน คณของ โภชน กตองแปลวา ระคนดวยงา, ราชคหโก เปนคณ ของ ชโน กตองแปลวา ผเกดในเมองราชคฤห, หรอผอยในเมอง ราชคฤห, ตามความหมายในนน. [ ๒๔๗๙ ]. ถ. ณ ปจจย ในตทธต ลงในอรรถอะไรบาง ? และตองทา วธอยางไร ? ต. ณ ปจจยลงในอรรถ ๕ อยาง คอ โคตตตทธต ราคาทตทธต


สมหตทธต ตทสสตถตทธต ภาวตทธต. ถาสระทอยหนาศพทเปน รสสะลวน ไมมพยญชนะสงโยคอยเบองหลง ตองพฤทธ คอ ทฆะ อ เปน อา, วการ อ เปน เอ, อ เปน โอ. เวนไวแตสระทอยเบองหนาศพท เปน รสสะ มพยญชนะสงโยคอยเบองหลง หรอ เปน ทฆะ ไมตองพฤทธ และ ณ ปจจยนนจะตองลบเสย คงไวแตสระท ณ อาศย. [ ๒๔๕๘ ]. [ ชาตาทตทธต ] ถ. ตทธตน เพราะเหตไร จงไดชอวา ชาตาทตทธต ? ใช ปจจย แทนศพทเทาไร ? อะไรบาง ? ขออทาหรณประกอบดวย. ต. เพราะใช ปจจย แทนศพทตาง ๆ ม ชาต ศพท เปนตน จงไดชอวา ชาตาทตทธต, ตทธตน ใชปจจยแทนศพทไดมาก ไมม จากด เชนเดยวกบตรตยาทตทธต และ ราคาทตทธต. ใชปจจย ๓ ตว คอ อม อย กย ปจจย อทาหรณ ดงน :- อม ปจจย เชน ปรโม [ ชน ] เกดแลวในกอน. อย ปจจย เชน ปณฑตชาตโย [ ชน ] เกดแลวโดยชาต แหงบณฑต. กย ปจจย เชน อนธกโย [ ชน ] ประกอบแลวในทมด. [ อ. น. ]. ถ. ชาตาทตทธต เปนนามหรอคณ ? ทาไมจงวาอยางนน ? โสตถโก โสตถโย แปลวา [ ชน ] ถงซงความสวสด เปนตทธต อะไร ? วเคราะหใหดดวย. ต. เปนคณ เพราะมบทอนเปนประธาน, เมอเปนคณ กเปนได


ทง ๓ ลงค, โสตถโก เปนตรตยาทตทธต วเคราะหวา โสตถ+ปตโต= โสตถโก ลง ณก ปจจย, โสตถโย เปนชาตาทตทธต วเคราะห เหมอนอยางนน แตลง อย ปจจย .[ อ. น. ]. ถ. การตงวเคราะหชาตาทตทธตนน มกฎเกณฑอยางไรบาง ? ต. มกฎเกณฑอยางเดยวกบตรตยาทตทธต และ ราคาทตทธต คอไมจากดศพท แลวแตความจะระบใหประกอบรปวเคราะหเชนไร ตวอยางเชน อนตโท ถาแปลวา ผเกดแลวในทสด กตงวเคราะหวา อนเต+ชาโต= อนตโม [ ชโน ]. ถาแปลวา ผประกอบแลวในทสด กตงวเคราะหวาอนเต + นยตโต= อนตโม [ ชโน ] เปนตน. บาง วเคราะหกตงเหมอน ตทสสตถตทธต เชน ปตตโม แปลวา ผมบตร กตงวเคราะหวา ปตโต อสส อตถต ปตตโม [ ชโน] . [ อ. น.]. ถ. การตงวเคราะหและคาแปลศพทของชาตาทตทธตและตทส- สตถตทธเหมอนกนเชนน จะสงเกตรไดแนนอนอยางไรวา เปน ตทธตไหน? ปตตมา เปนตทธตอะไร ? ตงวเคราะหอยางไร ? ต. ตองสงเกตปจจยเปนหลก เพราะตทธตทงปวงมปจจย ประจาเฉพาะตทธตนน ๆ แลว, ปจจยใน ๒ ตทธตทงปวงมปจจย อยแลว ปตตมา ถาเปนพหวจนะ เปนชาตาทตทธต อม ปจจย วเคราะหวา ปตโต เตส อตถต ปตตมา[ มาตาปตโร] ถาเปน เอกวจนะ เปนตทสสตถตทธต อมนต ปจจย วเคราะห ปตโต อสส อตถต ปตตมา [ ชโน]. ทเปนรปเชนน แจกตามแบบ ภควนต ศพท. [ อ. น. ].


[ สมหตทธต ] ถ. สมหตทธต หมายความวากระไร ? มปจจยกตว ? อะไร บาง ? และปจจยเหลานน ปจจยตวไหน เปนเครองหมายลงคอะไร ? ต. หมายความวา ตทธตทใชปจจยแทน สมห ศพท ซงแปล วา ความประชม มปจจย ๓ ตว คอ กณ ณ ตา, กณ ณ ๒ ตวน เมอประกอบศพทแลว เปนเครองหมายปงลงค เชน มานสโก มายโร เปนตน, ตา เปนเครองหมายอตถลงค เชน สหายตา เปนตน . [ อ. น.]" ถ. ตทธตน เปนคณหรอนาม ? ตางจากราคาทตทธตอยางไร บาง ? ต. เปนนามแท, ตางจากราคาทตทธต คอ ราคาทตทธต เปน คณนามลวน เปนได ๓ ลงค และใช ณ ปจจย แทนศพทไมมจากด ตงแต ราค ศพท เปนตนไป, ม ณ ปจจย ใชแทนศพทตวเดยว. สวน ตทธตนเปนนาม ใชปจจยแทน สมห ศพท ๓ ตว มจากดใชแทน ไดแต สมห ศพทเทานน ไมทวไป, เมอกลาวถงรปวเคราะหกตางกน ในราคาทตทธต ไมมนยมแนนอนตายตวลงไป, ยอมแลวแตศพท ตทธตนนจะบงความเปนอยางใด กตงวเคราะหตามรปความนน, สวน ตทธตน ศพทหนาซงเปนนาม มจากดใหประกอบเปนฉฏฐวภตต พหวจนะ, ศพทหลงใช สมห ศพท เปนปฐมาวภตต, บทปลง เปน เอกวจนะ เปนได ๒ ลงค คอ ปงลงคและอตถลงคเทานน ตวอยาง วเคราะหดงน : ชนาน+สมโม = ชนตา เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. เพราะเหตไร ในรปวเคราะหแหงตทธตน ทานจงบงคบให


ประกอบศพทนาม เปนพหวจนะ ? ลองประกอบ มหส ศพท ดวย ปจจยทง ๓ นนมาด. ต. เพราะ สมห ศพท ซงประกอบวา ความประชม อยเบองหลง ซงบงความถงนามมจานวนมาก ถาคนเดยวหรอสงเดยว เรยกวา ประชมไมได ฉะนน จงตองประกอบศพทหนา เปน พหวจนะ จะ ประกอบเปนเอกวจนะ ใชไมได. มหส ประกอบดวยปจจย ๓ ตว นน มรปดงน : กณ ปจจย มาหสโก, ณ ปจจย มาหโส, ตา ปจจย มหสตา. [ อ. น.]. ถ. นคร ศพท ถาประสงคความวา ประชมแหงชาวเมองเปน ตทธตอะไร ? จงตงวเคราะหมาด. ต. นคร ศพท ถาประสงคความวา ประชมแหงชาวเมอง เปน ราคาทตทธตกอน แลวเปน สมหตทธต อกชนหนง, ตงวเคราะห อยางน : นคเร+ชาโต=นาคโร, ตสม+วสตต วา = นาคโร, นาคราน + สมโห = นาครตา. [ ๒๔๖๐ ]. ถ. คามตา เปนตทธตอะไรบาง ? แปลวากระไร ? จงแสดง ความเปนไปของศพท ตงแตเปนนามจนถงตทธตน. ต. คามตา เปนสมหตทธต แปลวา ประชมแหงชาวบาน, เปน ภาวตทธต แปลวา ความเปนแหงชาวบาน, คาโม [ บาน ] เปนนาม, คาเม+วสตต= คาโม เปน ราคาทตทธต, คามาน+สมโห = คามตา เปน สมหตทธต, คาสส+ภาโว = คามตา เปน ภาวตทธต. [ ๒๔๖๖]


ถ. แปลโวหาร วา ประชมแหงชาวเมอง แปลตามพยญชนะ วา ประชมแหงชนเกดในเมอง หรอวา ประชมแหงชนอยในเมอง ดงน เปนตทธตอะไร ? วเคราะหอยางไร ? ต. เปน ราคาทตทธต กอน แลวเปน สมหตทธต อกชนหนง วเคราะหวา นคเร+ชาตา=นาครา, ตสม+วสนตต วา= นาครา, เตส+สมโม=นาครตา.[๒๔๗๓]. ถ. จงชขอทตางกนของศพททลง ณ ปจจยในตทธนน ๆ มา ใหครบ พรอมทงวเคราะหตวอยาง. ต. ในโคตตตทธต ลงแทนศพท คอ อปจจ เชน วเคราะห วา โคตมสส + อปจจ= โคตโม, ในราคาทตทธต ลงแทนศพทตาง ๆ ม รตต ศพทเปนตน เชน วเคราะหวา กวาเวน+รตต=กาสาว, ในสมหตทธต ลงแทน สมห ศพท เชน วเคราะห วา มนสสาน+ สมโห=มานโส, ในตทสสตถตทธต ลงแทน อตถ ศพท เชน วเคราะห วา สทธา อสส อตถต สทโธ, ในภาวตทธต ลงแทน ภาว ศพท เชน วเคราะหวา วสมสส+ภาโวช=เวสม. [๒๔๗๕ ]. [ ฐานตทธต ] ถ. ฐานตทธต มปจจยกตว ? อะไรบาง ? และปจจยน ใช แทนศพทอะไร ? ต. ม ๑ ตว คอ อย แตใช เอยย ปจจย แทนบางกได เชน ทกขเณยโย ใชแทน ฐาน ศพท ซงแปลวา ทตง และใชแทน อรห ศพท ซงแปลวา ควร บาง, ในสททนตวา อย ปจจย ลงในอรรถ


อนอนไดบาง เชน อปาทานาน+หต=อปาทานย แปลวา เกอกล แกอปาทานทงหลาย, อทเร+ภว = อทรย [ โภชนะ] มในทอง, โดย นยน อย หรอ เอยย ยอมใชแทนศพททง ๔ คอ ฐาน [ ทตง ] อรห [ ควร ] หต [ เกอกล ] ภว [ ม ]. [ อ. น. ]. ถ. ฐานตทธต เปนนามพวกไหน ? โภชนย ตงวเคราะห อยางไร ? ต. เปนพวกคณนาม, วเคราะหวา โภชนสส + าน = โภชนย [ ภาชนะ ] เปนทตงแหงโภชนะ, โภชน อรหตต โภชนย [ วตถ] ยอมควรซงโภชนะ เหตนน จงชอวา โภชนย, โภชนสส + หต = โภชนย [ วตถ] เกอกลแกโภชนะ ชอโภชนยะ, โภชเน+ภว = โภชนย [ วตถ ] มในโภชนะ ชอวา โภชนยะ, จะใชอยางใดอยางหนงกได. [ อ. น.] ถ. ปจจยในตทธตน ใชประกอบกบศพทพวกไหน ? ต. ใชประกอบกบศพทหลายพวก แตทปรากฏโดยมาก กคอ ศพทนามนาม และ ศพทนามกตก. [ อ. น. ]. [ พหลตทธต ] ถ. พหลตทธตใชปจจยอะไรแทนพหลศพท ? ต. ใช อาล ปจจย แทน. [ อ. น.]" ถ. ทาไม ในวเคราะหทานจงใช ปกต แทน พหล เลา ? ต. เพราะ ปกต มเนอความอยางเดยวกบ พหล แมในภาษา ไทยเอง เชนคาวา ทาบาปเปนปกต กหมายความวา ทาบาปเสมอ


หรอทาบาปมากนนเอง เพราะฉะนน จงใชแทนกนได. [ อ.น.] ถ. ตทธตน เปนไดกลงค ? เพราะเหตไร จงเปนไดเชนนน ? ต. เปนได ๓ ลงค เพราะเปนคณนาม ซงเปนบทอนเปนประธาน เชน สตาล [ ประเทศ] มหนาวมาก เปนตน. ศพททสาเรจรปเปน ตทธตนแลว คงรปอยอยางนนทง ๓ ลงค ไมตองเปลยนแปลง เพราะ เปนศพท อ การตน ซงมทง ๓ ลงค. [ อ. น.] ถ. ปจจยในตทธตน ใชประกอบกบศพทพวกไหน ? ต. โดยมาก ใชประกอบกบศพทพวกนามนาม. [ อ. น. ] ถ. จงตงวเคราะห ทยาล ศพท มาดดวย ? ต. ทยา อสส ปกต ทยาล [ ชโน ] แปลวา ความเอนดเปน ปกตของชน [ ชนนน ] ชอวา มความเอนดเปนปกต, ทยา อสส พหลา วา ทยาล [ ชโน ] แปลวา อกอยางหนง ความเอนดของชน นนมาก [ ชนนน ] ชอวา มความเอนดมาก. [ อ.น. ]. [ เสฏฐตทธต ] ถ. ในเสฏฐตทธต มปจจยกตว ? และตวไหน ใชในอรรถ อยางไร ? ต. ม ๕ ตว ตร อยสสก อย ใชหมายความเปรยบ อทาหรณ วา ปาปตโร ปาปยสสโก ปาปโย เปนบาปกวา, ตม อฏ ใช หมายความถงทสด อทาหรณวา ปาปตโม ปาปฏโ เปนบาปทสด แปลวา ไมมพวกอนบาปเหมอน. [๒๔๕๘ ].


ถ. ปจจยในเสฏฐตทธต มเทาไร ? ใชในทตางกนอยางไร ? ต. ม ๕ คอ ตร อยสสา อย อก. ในปจจย ๕ ตวน ตร อยสสก และ อย ลงในวเสสคณศพท, ตม และ อฏ ลงใน อตวเสสนคณศพท. สวน อยสสก ไมมในทอน นอกจาก ปาปนสสโก ททานยกขนเปนอทาหรณในคมภรศพทศาสตรนน ๆ. [ ๒๔๗๐]. ถ. อย ปจจย ลงในอรรถแหง ตทธต อะไรบาง ? ศพทท ประกอบปจจยนแลว ตองเปนคณนามทงนนมใชหรอ ถาเชนนน จะจดเปนชนยงและหยอนตามคณศพทนน ๆ อยางไร ? ต. ลงในชาตาทตทธต และ เสฏฐตทธต. เปนอยางนน จด เปนชนยงและหยอนตามคณศพทนน ๆ ดงน : ทลงในชาตาทตทธต เปนชนปกต, ทลงในเสฏฐตทธต เปนชนวเสส.[ ๒๔๖๒ ]. ถ. ปจจย ๕ ตวนน ตวไหนใชนอยทสด ? และเปนเครองหมาย คณนามชนไหน ? ต. อยสสก ใชนอยทสด มใชประกอบกบ บาป เปน ปาป- ยสสโก ทแสดงไวเปนตวอยางในแบบเทานน นอกจากนนไมปรากฏ เปนเครองหมายคณนามชนวเสส. [ อ. น. ] ถ. ปจจยในเสฏฐตทธต นยมลงในศพทพวกไหน ? เมอลง แลว จดเปนนามศพทพวกไหน ? ต. นยมลงในศพทคณนามชนปกต เชน ปาปตโร ปาปตโม ปาปโย ปาปฏโ เปนตน เมอลงแลวจดเปนคณนามชนวเสสบาง อตวเสสบาง. [ อ. น.].


ถ. เสยโย เชยโย ลงปจจยอะไร ? ทาไมจงเปนรปอยางนน มวเคราะหอยางไร ? ต. ลง อย ปจจย, ทเปนรปเชนนน คอ เสยโย มลศพทเปน ส เมอลง อย ตามปกตตองเปน สโย แตไมถกกบภาษานยม ทานจง ใหแปลง อย เปน เอยย เขากบ ส กเปน เสยโย, เชยโย มลศพท เปน ช ลงปจจยนนแลว กแปลงเปนอยางเดยวกนกบ เสยโย. ศพท ทง ๒ น กอจะตงวเคราะห ตองทราบอรรถเสยกอน. ส เปนไป ในอรรถแหง ปสฏ ทแปลวา ประเสรฐ.ช เปนไปในอรรถแหง วฑฒ ทแปลวา เจรญ. วเคราะหอยางน อยจ ปสฏโ อยจ ปสฏโ, อยมเมส วเสเสน ปสฏโต เสยโย [ ชโน ] ชนน ประเสรฐดวย ชนน ประเสรฐดวย, ชนน ประเสรฐ โดยวเศษ แหง [ กวา] ชนเหลาน เพราะฉะนน ชนน จงชอวา ประเสรฐกวา. อยจ วฑโฒ อยจ วฑโฒ, อยมเมส วเสเสน วฑโฒต เชยโย [ ชโน ] ชนน เจรญดวย ชนน เจรญดวย , ชนน เจรญโดยวเศษ แหง[ กวา] ชนเหลาน เพราะฉะนน ชนน จงชอวา เจรญกวา. [ อ. น.]. ถ.กนโย เสฏโ เชฏโ ศพทไหน เปนศพทชนไหน ? วเคราะหอยางไร ? ต. กนโย เปนคณศพทชนวเสส, สเฏโ เชฏฏโ เปนคณศพท ชนอตวเสส กนโย ออกจากศพทวา กน เปนไปในอรรถแหง ยว


แปลวา หนมนอย วเคราะหวา อยจ ยวา อยจ ยวา, อยมเมส วเสเสน ยวาต กนโย [ ชโน ] ชนน หนมนอยดวย ชนน หนม นอยดวย,ชนน หนมนอยกวา. สวน เสฏโ เชฏโ มมลศพทและ เชยโย ดงทกลาวมาแลว.[ อ. น.]. ถ. วเคราะหททานวางไวในสาหรบศพททวๆ ไป นอกจากท กลามาแลวนน เปนอยางไร ? จงตง ปาปตโร มาดเปนตวอยาง. ต. เปนดงน :สพเพ อเม ปาปา, อยมเมส วเสเสน ปาโปต ปาปตโร [ ชโน ] ชนทงหลาย เหลาน ทงปวง เปนบาป, ชนน เปนบาปโดยวเศษแบง (กวา) ชนทงหลายเหลาน เพราะเหตน ชนน จงชอวา เปนบาปกวา. แมศพทอน ๆ กจงตงวเคราะหตามแบบน เปลยนแต ปาปา กบ ปาโป ในวเคราะห. เมอจะตงวเคราะหศพทอน ใหประกอบ ศพทอนวางลงแทนท ปาปา ปาโป นน ใชแบบเดยวกนทงทเปนวเสส คณนาม ทงอตวเสสคณนาม. [ อ. น.]. ถ. จงประกอบ ป ตามปจจยทง ๕ มาด ? ต. ปตโร ปตโม ป ยสสโก ป โย หรอ ปเยฌย ป ฏโ. [ อ. น. ]. ถ. ปณฑต ศพท ถาถอความวา ชนมชาตแหงบณฑตอยาง หนง เกดแลวโดยชาตแหงบณฑตอยางหนง เปนบณฑตกวาอยาง


หนง อยางไหน เปนตทธตอะไร ? ปจจยอะไร ? จงตงวเคราะหมาด. ต. ปณฑต ศพท ถาถอความวา ชนมชาตแหงบณฑต เปน ชาตาทตทธต อย ปจจย วเคราะหวา ปณฑตชาต อสส อตถต ปณฑตชาตโย. ถาประสงคความวา ชนเกดแลวโดยชาตแหงบณฑต กเปนชาตาทตทธต อต ตร ปจจย อยางเดยวกน วเคราะหวา ปณฑต- ชาตยา+ชาโต = ปณฑตชาตโย, ถาประสงคความวา ชนเปนบณฑต กวา เปน เสฏฐตทธต ตร ปจจย วเคราะหวา สพเพ อเม ปณฑตา อยมเมส วเสเสน ปณฑโตต ปรฑตตโร. [ ๒๔๖๒ ]. [ ตทสสตถตทธต ] ถ. ตทธตน ใชปจจยแทนศพทกตว ? อะไรบาง ? และใชแทน ศพทอะไร ? ต. ใชปจจย ๙ ตว คอ ว ส ส อก อ ร วนต มนต ณ ในสททนตปกรณ ทานเพม อมนต ปจจย เขาดวย เชน ปาปมา เปนตน. ใชแทน อตถ ศพท ซงแปลวา มอย. [ อ. น. ]. ถ. ตทธตน จดเปนนามหรอคณ ? หรอเปนไดทง ๒ ? จง แสดงอทาหรณใหดปจจยละ ๑ อทาหรณ. ต. เปนคณลวน เปนนามไมได อทาหรณวา เมธาว ลง ว ปจจย, สเมธโส ลง ส ปจจย, ตปส ลง ส ปจจย, ทณฑโก ลง อก ปจจย, ทณฑ ลง อ ปจจย, มธโร ลง ร ปจจย, สลวา ลง วนต ปจจย, สตมา ลง มนต ปจจย, สทโธ ลง ณ ปจจย. [ อ. น. ]. ถ. ในปจจย ๙ ตวนน ตวไหนนยมลงในศพทอยางไร ? ต. ว ปจจย นยมลงในศพททเปน อา การนต ในอตถลงค.


ส ปจจย นยมลงในศพททเปน มโนคณะบางตว. วนต " " " อ อา การนต. มนต " " " อ อ การนต. นอกจาน ไมนยมลงเฉพาะศพทนนศพทน. [ อ. น. ]. ถ. อายสมา แปลวา ผมอาย ลงปจจยอะไร ? มวเคราะห อยางไร ? ไฉนจงเปนรปเชนนน ? ต. ลง มนต ปจจย วเคราะหวา อาย อสส อตถต อายสมา [ ชโน ]. การทเปนรปเชนนน คอ แปลง อ แหง อาย ศพท เปน อส เขากบ อาย เปน อายส ลง มนต ปจจย เปน อายสมนต แจกตาม แบบ ภควนต ศพท จงเปน อายสมา. [ อ. น.]. ถ. โภโค โภค ยสส ศพทไหนแปลวาอยางไร ? ลงปจจย อะไร ? วเคราะหอยางไร ? ต. โภโค แปลวา [ ชน ] มโภคะ ลง ณ ปจจย วเคราะหวา โภโค อสส อตถต โภโค [ ชโน ]. โภค แปลและวเคราะหเหมอนกน แปลกจาก โภโค เพราะ ลง อ ปจจย เทานน. ยสส แปลวา [ ชน ] มยศ ลง ส ปจจย วเคราะหวา ยโส อสส อตถต ยสส [ ชโน ]. [ อ. น. ]. ถ. วเคราะหของตทธตน ทานวางระเบยบไวอยางไร ? จง อธบาย. ต. วางนามนามทจะประกอบกบปจจยไวตน ตามลงคของตน,


วางสพพนาม คอ อสส ซงเปนตวประธานของศพทตทธตไวท ๒, วาง อตถ ซงใชปจจยแทนในศพทตทธตไวท ๓, วาง อต ซงเปนเหตไวท ๔, วางศพทตทธต ซงเรยกวาบทปลงไวท ๕, ตวอยางเชน ปา อสส อตถต ปวา เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. ธมมโก กด อนาถปณฑโก กด ตางกเปนชอของอบาสก แตมวเคราะหและปจจยตางกนหรอไม ? อธบาย. ต. ธมมโก ทานแปลวา ตงอยในธรรม กม ประกอบในธรรม กม ถาตามน เปนอนลง ณก ปจจย ในตรตยาทตทธต วเคราะห วา ธมเม+ โต=ธมมโก, ธมเม+ยตโต วา = ธมมโก. แตถาจะ สงเกตศพท ธมมโก ใสคาวา สสลวา ปวา ธมมโก สยา จะ เหนวาลง อก ปจจย ในตทสสตถตทธต วเคราะหวา ธมโม อสส อตถต ธมมโก. สวนศพท อนาถปณฑโก นน ลง อก ปจจย ใน ตทสสตถตทธต วเคราะหวาอนาถาน ปณโฑ เอตถ ๑ อตถต อนาถปณฑโก. [ ๒๔๖๓ ]. ถ. อนตมา ชตมา ปตตมา สตตมา ศพทไหน ลงปจจยอะไร ? มรปเปนลงคไหน ? ถาตองการใชในลงคอน จะทาอยางไร ? ต. อนตมา อม ปจจย, ชตมา มนต ปจจย, ปตตมา อมนต ปจจย, สตตมา ม ปจจย, ชตมา ปตตมา เปน ปงลงค,ถาตองการใช ใน อตถลงค ตองเปน ชตมต ปตตมนต , นปงสกลงค ชตม ชตมนต ๑. ตามแบบใช อสส แตทใช เอตถ นน ถอตามแบบทมใน มงคลตถทปน เลม ๑ หนา ๗ ซงแกศพทน. [ อ. น. ].


ปตตม ปตตมนต, อนตมา สตตมา เปนอตถลงค. ถาตองการใช ในปงลงค ตองเปน อนตโม สตตโม, นปงสกลงค อนตม สตตม. [ ๒๔๗๑ ]. [ ปกตตทธต ] ถ. ตทธตน มปจจยกตว ? คออะไร ? ใชแทนศพทอะไรบาง ? ต. ม ๑ ตว คอ มย, ใชแทนศพทกรยา คอ ปกต ซงแปลวา ทาแลว บาง, ใชแทนศพทนาม คอ วการ บาง. [ อ. น. ]. ถ. มย ปจจย นยมลงในศพทชนดไหน ? จงแสดงตวอยางดวย. ต. นยมลงในศพททเปนนาม เชน สวณณ ทอง, มตตกา ดน, อย เหลก, ทาร ไม เปนตน.[ อ. น. ]. ถ. ตทธตน เปนนามหรอคณ, ศพทวา โสวณณมย อนบคคล ทาแลวดวยทอง หรอเปนวการแหงทอง ตงวเคราะหอยางไร ? ทาไม จงตองวการ อ เปน โอ หรอ มย ปจจย มลกษณะเชนเดยวกบ ณ ปจจย อยางนนหรอ ? ต. เปนคณ, โสวณมย แปลวา อนบคคลทาแลวดวยทอง วเคราะหวา สวณเณน+ปกต = โสวณณมย [ ภาชน ] , แปลวา , เปน วการแหงทอง วเคราะหวา สวณณสส+วการโร = โสวณณมย [ ภาชน ], ทตองวการ อ เปน โอ นน หาเปนเพราะอานาจ มย ปจจย ไมเพราะ มย ปจจย ไมมลกษณะเชน ณ ปจจย เลย โดยมาก เมอ ลง มย ปจจย แลว ไมมเปลยนแปลงแตอยางใดอยางหนง เชน มตตกามย ทารมย เปนตน แตท โสวณณมย ทวการ อ เปน โอ นน


เปนไปตามความนยมของภาษา เพอใหถอยคาไพเราะ. [ อ. น. ]. ถ. อโยมย เจโตมย ๒ ศพทน เมอพจารณา กเหนไดชดวา ผดปกต เพราะแปลง อ เปน โอ การทเปนเชนนน เพราะ มย ปจจย หรอเพราะอะไร ? ต. ไมใชเพราะ มย ปจจย เปนเพราะลกษณะของศพท มโนคณะตางหาก คอ ศพทมโนคณะ เมอเขาสมาสหรอประกอบกบ ศพทอนแลว เอาสระทสดของตนเปน โอ ได, อย เจต ๒ ศพทน ก เปนศพทมโนคณะ จงตองเปนไปตามลกษณะของตน. [ อ. น.]. [ ปรณตทธต ] ถ. ปรณตทธต มปจจยเทาไร ? อะไรบาง ? ใชแทนศพทอะไร ? ต. ม ๕ คอ ตย ถ ม อ. ใชแทน ปรณ ซงแปลวา เปนทเตม. [ อ. น.]. ถ. ปจจยทง ๕ น มกฎเกณฑใหลงในศพทพวกไหนหรอไม ? เมอลงกบศพทพวกนนแลว ทาศพทพวกนนใหคงทอยหรอเปลยน แปลงเปนอยางไร ? จงแสดงตวอยางใหเหนดวย. ต. ใหลงในศพทปกตสงขยาอยางเดยว ลงในศพทนามหรอ คณไมได เมอลงแลว ทาปกตสงขยาใหเปนปรณสงขยา ตวอยาง เชน เอกาทส ๑๑ เปนปกตสงขยา ลง ม ปจจย เปน เอกาทสโม แปลวา ท ๑๑, ลง อ ปจจย เปน เอกาทส แปลวา ท ๑๑ เปน ปรณสงขยา . [ อ. น. ]. ถ. ตทธตน เปนคณทงหมดใชไหน ? ถาใช กคงเปนไดทง ๓


ลงค หรออยางไร ? ต. ใช, แตศพททลง อ ปจจย เปนไดแตอตถลงคอยางเดยว สวนศพททลงปจจยนอกนน เปนได ๓ ลงค. [ อ. น.]. ถ. ปจจยในปรณตทธต ปรากฏวา ตองประกอบกบศพท สงขยา จะเพยงแตเปนสงขยาแลวกประกอบไดทกตว หรอมจากด อยางไร ? จงอธบาย. ต. ไมใชวาเพยงเปนศพทสงขยาแลว จะประกอบไดทกตวไป ตองมจากดอยางน คอ ปจจยเหลานน บางตวประกอบไดในสงขยา บางศพท เชน ตย ประกอบไดเฉพาะ ทว กบ ต. ถ ประกอบได เฉพาะ จต. ประกอบไดเฉพาะ ฉ. อก ประกอบไดตงแต เอกาทส ถง อฏารส ทใชในอตถลงค, นอกจากน ใช ม ประกอบทงสน. [ ๒๔๗๖ ]. ถ. ปจจยในปรณตทธต ใชประกอบไดในสงขยาบางศพท คอ ตย ประกอบไดเฉพาะแต ทว กบ ต. ถ ประกอบไดเฉพาะ จต. ประกอบไดเฉพาะ ฉ. อ ประกอบไดเฉพาะตงแต เอกาทส ถง อฏารส ทใชในอตถลงค, นอกจากนใช ม ประกอบทงสน. [ ๒๔๖๗ ] ถ. อ ปจจย ในตทสสตถตทธต กบ ปรณตทธต มวธใชตาง กนอยางไร ? ต. อ ปจจย ในตทสสตถตทธต ใชประกอบกบนามนาทวไป


สวนในปณณตทธต ใชประกอบกบปกตสงขยา ตงแต เอกาทส ถง อฏารส เทานน ใชตางกนอยางน. [ ๒๔๖๘ ]. ถ. อ ปจจย ทานใหลงในสงขยาตงแต เอกาทส ถง อฏารส ถาจะใหปจจยอนมาลงกบสงขยาเหลาน จะขดของอยางไรบางหรอไม ? ต. ถาจะใหเปนอตถลงค ใชปจจยอนลง ยอมขดของ ตอง ใชลงไดแต อ ปจจย เทานน ถาจะใชปจจยอนลง ตองเปนลงคอน ถาใหเปนลงคอน ลง ม ปจจยได เชน เอกาทสโม เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. คาวา อฑฒ ซงแปลวา กง นน ไดแกจานวนเทาไร ? และใชอยางไรบาง ? ต. จะวาไดแกจานวนเทาไรนน ไมแน เพราะคาวา กง กนความกวาง ไมทราบวา กง ของอะไร, ถาเปนกงของจานวนหนวย กไดแก ๑ สวน ใน ๒ สวน เชน ๑ สตางค แบงครงเปน ๒ สวน กง หนงกไดแกครงสตางค, ถาเปนกงของจานวน ๑๐ กไดแกจานวน ๕ ถาเปนกงของจานวน ๑๐๐ กไดแกจานวน ๕๐ , ถาเปนกงของ จานวน ๑๐๐๐ กไดแกจานวน ๕๐๐, แมจานวนยงขนไป กใหถอ โดยนยน. ศพทน ในวเคราะห ทานใหประกอบเปนตตยาวภตต คอ อฑฌฒน ซงแปลวา ทงกง เชน อฑฌฒน+ตตโย= อฑฒเตยโย แปลวา ทสามทงกง ไดแก สองครง, ทวาท ๓ นน หมายถงจานวน เตม ทวาทงกงคอ ครงของท ๓.[อ. น. ]. ถ. จงประกอบสงขยา จต จตททส ดวยปจจยในปรณตทธต มาด พรอมดวยวเคราะห?


ต. จตนน+ปรโณ= จตตโต [ ชน ] เปนทเตมแหงชนทงหลาย ๔ ชอท ๔ ลง ถ ปจจย, จตททสนน + ปรโณ = จตททสโม [ ชน ] เปนทเตมแหงชนทงหลาย ๑๔ ชอท ๑๔ ลง ม ปจจย, จตททสนน+ ปรณ=จตททส [ หญง] แปลเชนเดยวกน ลง อ ปจจย. [ อ. น.]" ถ. เตชส กบ เตชส ตางกนอยางไร ? ต. ตางกนอยางน เตชส เปนตทสสตถตทธต ลง ส ปจจย แปลวา มเดช วเคราะหวา เตโช อสส อตถต เตชส. เตรส เปน ปรณตทธต ลง อ ปจจย แปลวา ท๑๓ วเคราะหวา เตรสนน+ ปรณ= เตรส. [๒๔๖๖]. [ สงขยาตทธต ] ถ. สงขยาตทธต มปจจยกตว ? ใชแทนศพทอะไร ? จงแสดง อทาหรณดวย. ต. มปจจย ๑ ตว คอ ก, ใชแทนศพท คอ ปรมาณ ซง แปลวา เครองกาหนดนบ ตวอยางเชน จตกก [ วตถ] มปรมาณ ๔. [ อ. น. ]. ถ. ปจจยในตทธตนใชลงในศพทพวกไหน ? สตตก มวเคราะห อยางไร ? ต. ลงในศพทสงขยา, สตต ปรมาณาน อสสาต สตตก [ วตถ ] มปรมาณ ๗. [ อ. น.]. ถ. ตทธตน เปนนามหรอคณ ? เปนไดกลงค ? ขอดตวอยาง. ต. เปนคณ, เปนได ๓ ลงค, ตวอยางเชน ตโก [ ชน ]


ปงลงค, ตกา [ หญง ] อตถลงค, ตก [ วตถ ] นปงสกลงค, แปลวา มปรมาณ ๓. [ อ. น.]. [ วภาคตทธต ] ถ. ในวภาคตทธต มปจจยกตว ? อะไรบาง ? ทานใชประกอบ กบศพททวไป หรอประกอบเฉพาะศพทเหลาไหน ? มวธแจกดวย วภตตนามทง ๗ อยาง ไร ? ต. ม ๒ ตว คอ ธา โส. ธา ปจจย ทานมกใชประกอบกบ ปกตสงขยาเปนพน เชน เอกธา ทวธา แตใชประกอบกบศพทอน กมบาง เชน พหธา, โส ปจจย ใชประกอบกบนามศพททว ๆไป เชน สตตโส, สพพโส. ศพททประกอบดวยปจจยทง ๒ น สาเรจ รปแลว จะแจกดวยวภตตนามทง ๗ ใหเปนรปไปตาง ไมได คง อยอยางเดมและ เปนไดแตตตยาวภตตอยางเดยว. [ ๒๔๘๐ ]. ถ. ปจจยในตทธตน ใชแทนศพทอะไร ? แปลวาอยางไร ? และการแปลเชนนน มหลกอยางไร ? ต. ใชแทน วภาค ศพท แปลวา สวน บาง จาแนก บาง, ท แปลเชนนน มหลกดงน : ถาลงในศพทสงขยา แปลวา สวน, ลงใน ศพทนาม แปลวา จาแนก, เชน เอกธา โดยสวนหนง. สตตโส โดยจาแนกสตร เปนตน. [อ. น. ]. ถ. ตทธตน จดเปนลงคอะไร ? บทวเคราะหเปนอยางไร ? สตตธา แปลวาอยางไร ? ตงวเคราะหใหดดวย. ต. เปน อลงค เพราะลงในอรรถแหงตตยาวภตต แปลกจาก


ตทธตอน ๆ ทงบทวเคราะหทง ๒ ศพท กประกอบเปนตยาวภต, สตตธา แปลวา โดยสวน ๗ วเคราะหวา สตตห+วภาเคห= สตตธา. [ อ. น. ]. [ ภาวตทธต ] ถ. ภาวตทธต มปจจยทตว ? อะไรบาง ? ใชแทนศพทอะไร ? ต. ม ๖ ตว คอ ตต ณย ตตน ตา ณ กณ, แตใน สททนตปกรณ แสดงปจจยเพมขน ๓ คอ ณย ปจจย เชน วรย อาลสย, เณยย ปจจย เชน โสเจยย, พย ปจจย เชน ทาสพย เปนตน. ใชแทน ภาว ศพท ซงแปลวา ความม ความเปน. [ อ. น. ]. ถ. ตทธตน เปนนามหรอคณ ? เปนไดกลงค ลงคไหนบาง ? ต. เปนนาม, ศพททลง ต ปจจย เปน อตถลงค อยางเดยว ศพททลงปจจยนอกนเปนนปงสกลงคอยางเดยว. [ อ. น.]. ถ. ขอตวอยางศพททลงปจจยในตทธตน มาอยางละศพท ? ต. ตต ปจจย เชน มนสสตตล ณย ปจจย เชน โปรสส, ตตน ปจจย เชน ปถชชนตตน, ตา ปจจย เชน สหายตา, ณ ปจจย เชน มททว, กณ ปจจย เชน รามณยก. [ อ. น. ]. ถ. ปจจยในตทธตน ลงในศพทพวกไหนบาง ? ขอตวอยางดวย. ต. ลงในนาม เชน จนทตต ความเปนแหงพระจนทร. ลง ในคณ เชน นลตต ความเปนแหงของเขยว, ลงในศพทนามกตก เชน ปาจกตต ความเปนแหงคนหง, ลงในศพทกรยากตก เชน คตตา ความเปนแหงบคคลผไปแลว, ลงในศพทกรยาอาขยาต เชน อตถตา ความเปนแหง...มอย, นตถตร ความเปนแหง..ไมมอย,


(ทลง ภาว ศพท โดยตรงกม เชน อตถภาโว นตถภาโว) และ ลงในศพทตทธตเหมอนกนกม เชน ทณฑตต ความเปนแหงคนม ไมเทา, ทณฑ เปนตทสสตถตทธตมากอนแลว วเคราะหวา ทณโฑ อสส อตถต ทณฑ [ นโร คน ] มไมเทา อ ปจจย, ทณฑโณ+ภาโว = ทณฑตต ตต ปจจย. [ อ. น. ]. ถ. เวรก เปนตทธตอะไรบาง ? มวเคราะหอยางไรบาง ? ต. เปนได ๒ ตทธต คอ เปนตทสสตถตทธตแลว เปนภาว- ตทธต วเคราะหดงน :- เวร อสส อตถต เวร [ คน ] มเวร อ ปจจย. เวรโน+ภาโว= เวรก ความเปนแหงคนมเวร กณ ปจจย, อกอยาง หนง เวร อสส อตถต เวรโก อก ปจจย, เวรกสส+ภาโว= เวรก ณ ปจจย. [ อ. น.]. ถ. อาชชว มททว เปนตทธตอะไร ? จงวเคราะหมาดทง ๒ ศพท และลงอะไร จงไดเปนตทธตนน ? ต. อชโน + ภาโว = อาชชว, มทโน+ภาโว=มททว เพราะลง ณย ปจจย ในภาวตทธต จงไดเปนภาวตทธต. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. ตา ปจจย ลงในตทธตอะไรบาง? เมอเหนศพท สหายตา สงเกตอยางไร จงรวาเปนตทธตชอนน ? ต. ลงในสมหตทธต และ ภาวตทธต. สงเกตความในเรองนน ถาเพง สหาย ศพท เปนนาม เปนสมหตทธต, ถาเพงเปนคณ เปน ภาวตทธต. [ ๒๔๕๙ ]. ถ. ณ ปจจย ในตทธต ลงในอรรถอะไรบาง ? และตองทา


วธอยางไร ? ต. ณ ปจจย ลงในอรรถ ๕ อยาง คอ โคตตตทธต ราคาท- ตทธต สมหตทธต ตทสสตถตทธต ภาวตทธต, ถาสระอยหนาศพท เปนรสสะลวน ไมมพยญชนะสงโยคอยเบองหลง ตองพฤทธ คอ ทฆะ อ เปน อา, วการ อ เปน เอ, อ เปนโอ, เวนไวแตสระทอย หนาศพทเปนรสสะ มพยญชนะสงโยคอยเบองหลงหรอเปนทฆะ ไม ตองพฤทธ และ ณ ปจจยนน ตองลบเสย คงไวแตสระท ณ อาศย. [ ๒๔๖๘ ]. [ อพยยตทธต ] ถ. อพยยตทธต มปจจยกตว ? อะไรบาง ? นยมลงในศพท พวกไหน ? ขอตวอยาง, เมอลงแลว จดเปนลงคอะไร ? ต.ม ปจจย ๒ ตว คอ ถา ถ, นยมลงในทายสพพนาม เชน ยถา ตถา กถ อตถ เปนตน, เมอลงแลว เปนอลงค เพราะเปน พวกอพยยศพท แจกตามลงคทง ๓ ไมได.[ อ. น.]. ถ. ถา ทา ธา ปจจย ๓ ตวน ตวไหน ลงในตทธตชออะไร ? ลงไดจาเพาะศพทพวกไหน ? หรอมขดคนอยางไร ? แสดงอทาหรณ ดวย. ต. ถา ทา ๑ ลงในอพยยตทธต. ถา ลงในประการ จาเพาะหลง สพพนาม อทาหรณ เชน ยถา ประการใด, ตถา ประการนน, สพพถา ประการทงปวง เปนตน, ทา ลงในกาล จาเพาะหลงสพพนาม เปน ๑. อนโลมเขาในตทธตน เพราะลงทายสพพนามเหมอนกน. [ อ. น. ].


เครองหมายสตตมวภตตดวย อทาหรณ เชน กทา ในกาลไร, สพพทา ในกาลทงปวง, สทา ใกาลทกเมอ, อทา ในกาลอน, เอกทา ในกาลหนง, ยทา ในกาลใด, ตทา ในกาลนน, นอกจากนไมปรากฏ. ธา ลงในวภาคตทธต จาเพาะหลงสงขยา อทาหรณ เชน เอกธา โดยสวนเดยว, ทวธา โดยสวนสอง เปนตน. [ ๒๔๕๙ ]. ถ. ปกตสงขยา สพพนาม ลงปจจยแลว เปนตทธตอะไร ? ขอตวอยาง. ต. ปกตสงขยา ลงปจจยแลว เปน ปรณตทธต บาง สงขยา- ตทธต บาง วภาคตทธต บาง, ทตโย ปจโม เปน ปรณตทธต, ทวก ตก เปน สงขยาตทธต, เอกธา ทวธา เปน วภาคตทธต, สพพนาม ลงปจจยแลว เปน อพยยตทธต เชน ตถา กถ เปนตน. [ ๒๔๖๙ ]. ถ. จาตททโส เปนวเสสนะของ อโปสโถ แปลวากระไร ? เปน วเสสนะของ ชโน แปลวาประไร ? แปลเชนนน เปนตทธตอะไร ? ปจจยอะไร ? จงตงวเคราะหมาดวย. ต. จาตททโส เปนวเสสนะของ อโปสโถ แปลวา อโบสถ มในดถท ๑๔, เปนวเสสนะของ ชโน แปลวา ชน เกดในดถท ๑๔, เปนปรณตทธตแลว เปนราคาทตทธต เหมอนกนทง ๒ อยางนน, วเคราะหในปรณตทธต กอยางเดยวกน คอ จตททสนน + ปรณ =จาตททส [ ดถ] เปนทเตมแหงดถทงหลาย ๑๔ ชอท ๑๔ อ ปจจย, สวนวเคราะหในราคาทตทธต ทเปนวเสสนะของ อโปสโถ ดงน :


จตททสย+อตถต= จาตททโส. ทเปนวเสสนะของ ชโน ดงน : จตททสย + ชาโตต = จาตททโส ณ ปจจย. [ อ. น. ]. [ อาขยาต ] ถ. ศพทเชนไร เรยกวา อาขยาต ? มประโยชนอยางไร ? ต. ศพททแสดงกรยาของนามนาม เชน ยน เดน นง นอน เปนตน เรยกวา อาขยาต. มประโยชนใหรไดวา นามนามแสดง กรยาอาการเปนเชนไร, ถาไมมศพทพวกน กจะรเชนนนไมได และ เมอตองการจะแสดงกรยาของนามนามเหลานน กไมรจะทาอยางไร การมศพทพวกนไว ยอมตดความขดของดงกลาวแลวได. [ อ.น.]. ถ. ศพทอาขยาตน จะสมบรณใชการได ตองประกอบดวย อะไรบาง ? หรอสมบรณไดโดยลาพง ? ต. ตองประกอบดวยเครองประกอบ ๘ อยาง คอ วภตต กาล บท วจนะ บรษ ธาต วาจก ปจจย, จะสมบรณโดยลาพงหาไดไม. [ อ. น.]. ถ. ในเครองประกอบ ๘ อยางนน สาคญทกอยางเสมอกน หรออยางไหนยงกวา ? จงแสดง. ต. สาคญทกอยาง แตทสาคญยง กคอ วภตต ธาต ปจจย ๓ อยางน อยางใดอยางหนงขาด กทาศพทใหสมบรณไมได เมอม ๓ อยางนแลว ยอมทาใหรเครองประกอบ ๕ อยางนนได เพราะวภตต เปนเครองหมายใหร กาล บท วจนะ บรษ, สวน ธาต กเปนราก ฐานสาหรบเปนทประกอบของสงเหลานน, ปจจย เมอประกอบกบ


ธาตแลว กใหร วาจก ได, เพราะฉะนน ๓ อยางน จงจดวาเปน สาคญยงกวา ๕ อยางนน. [ อ. น.]. [ วภตต ] ถ. วภตตอาขยาต จดเปนกหมวด ? อะไรบาง ? หมวดหนง มกวภตต ? ต.จดเปน ๘ หมวดคอ วตตมานา ปญจม สตตม ปโรกขา หยตตน อชชตตน ภวสสนต กาลาตปตต. หมวดหนงๆ ม ๑๒ วภตต. [ อ. น.]. ต. วภตตอาขายาต รวมทงสนมเทาไร ? วภตตทซากนคอวภตต อะไรบาง ? ต. ม ๙๖ วภตต. วภตตทซากน คอ ม ม มในวตตมานา และปญจม. เส มในวตตมานา หยตตน และอชชตตน . เอ มใน วตตมานา ปญจม และ ปโรกขา. และ อชชตตน, มเห มในวตตมานา ปโรกขา และอชชตตน. อา โอ มในหยตตน และ อชชตตน. วโห มในปญจม และ ปโรกขา. มห มใจปโรกขา และ หยตตน. สสเส สส สสวเห มในภวสสนต และ กาลาตปตต. [ อ. น. ]. ถ. วภตต ๘ หมวดน หมวดไหนมใชมากในปกรณตาง ๆ ? ต. หมวด วตตมานา ปญจม สตตม อชชตตน ภวสสนต ๕ หมวดน ใชมากในปกรณตาง ๆ แตใชมากทสด กคอ วตตมานา และ อชชตตน. [ อ. น. ]


ถ. วภตต ๘ หมวด ๆ ไหนบอกกาลอะไร ? ต. วตตมานา บอกปจจบนกาล, ปโรกขา หยตตน อชชตตน บอกอดกาล, ภวสสนต กาลาตปตต บอกอนาคตกาล. สวนหมวด ปญจม กบหมวดสตตม ทานไมไดระบไวชด แตกอนโลมเขาใน หมวดบอกปจจบนกาล [ อ. น. ]. ถ. วภตตนาม กบ วภตตอาขยาต ใชตางกนอยางไร ? ต. วภตตนาม สาหรบใชลงททายนามศพท ทานามศพทใหม รปตาง ๆ และเปนเครองหมาย ลงค วจนะ, สวนวภตตอาขยาต ใชลงทายธาต ทาธาตใหมรปตาง ๆ และเปนเครองหมาย กาล บท วจนะ บรษ. [ อ. น. ]. ถ. วภตตไหนบาง ใชแทนวภตตอน ซงเปนเครองหมายให ทราบบรษ อนตางจากชนของตนได ? ต. อา หยตตน และ อ อชชตตน เปนเครองหมายประถมบรษ ใชแทน โอ ซงเปนเครองหมายมธยมบรษได ตวอยาง เชน มา อโวจ [ ทาน ] อยาไดกลาวแลว, มา กร [ ทาน ] อยาทาแลว. [ อ. น. ]. ถ. ตถ ปรสสบท หยตตนวภตต ตางจาก ตถ อชชตตนวภตต อยางไร ? ภท ธาต ซงประกอบดวยวภตตทง ๒ นน สาเรจรปเปน อยางไร ? ต. ตถ หยตตน ไมม อ อยหนา, อชชตตน ม อ. ภท ธาต ประกอบดวย ตถ หยตตน เปน อภนทตถ, อชชตตน เปน อภนทตถ. [ ๒๔๖๔ ].


ถ. สตตมวภตตแหงกรยาอาขยาต บอกความอะไรบาง ? ขอ ตวอยางของเนอความทสตตมวภตตบอกมาอยางละอทาหรณ. ต. สตตม บอกความยอมตาม และความกาหนด ความราพง เปนตน, บอกความยอมตาม แปลวา ควร อทาหรณวา ภเชถ ปรสตตเม [ ชน ] ควรคบซงบรษสงสดทงหลาย. บอกความกาหนด แปลวา พง อทาหรณวา ปเจ ปรโส กยรา ถาวา บรษพง ทาซงบญไซร, บอกความราพง แปลวา พง อทาหรณวา ยนนนาห ปพพชเชยย ไฉนหนอ เราพงบวช. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. คาวา จตต รกเขยยาส และคาวา จตต รกขาห หมาย ความตางกนหรอเหมอนกน ? ถาเหมอนกน กแลวไป ถาตางกน จงอธบาย. ต. หมายความตางกน ประโยคตน ใชสตตมวภตต เปนคา แนะนาวาควรจะทาเชนนน ไมใชคาสง. ประโยหลง ใชปญจมวภตต เปนคาสงทเดยว. [ ๒๔๗๐]. ถ. เมอเปนกรยาศพทททานประกอบ ม วภตต เชน คจฉาม สงเกตอยางไร จงจะรวาเปน วตตมานา หรอ ปญจม ? ต. สงเกตความในเรองนน ถาหมายความปจจบน เปนวตต- มานา. ถาหมายความบงคบ หรอความหวง หรอความออนวอน เปนปญจม . [๒๔๙๕ ]. ถ. มาศพท มทใชไดอยางไรบาง ? ชกอทาหรณมา. ต. มทใชแตกรยา อนเปนปญจมและอชชตตนวภตตเทานน


อทาหรณวา มา ม ภนเต นาเสถ, มา เอว กร. [ ๒๔๖๓ ]. ถ. วภตตและปจจยในอาขยาต ลงทไหน ? และลงแลวเปน เครองหมายอะไร ? ต. วภตต ลงทาย ปจจย. ปจจย ลงทาย ธาต, วภตตเปน เครองบอก กาล บท วจนะ บรษ. ปจจยเปนเครองหมายบอกวาจก. [ ๒๔๖๐ ]. ถ. วภตตอาขยาต กบ วภตตนาม มขอทเหมอนกนและตาง กนอยางไรบาง ? ต. ขอทเหมอนกน คอ จดเปน ๒ วจนะเหมอนกน , ขอทตาง กน คอ วภตตนามจดเปน ๗ หมวด เปนเครองหมายใหรเนอความ ของนามศพท, สวนวภตตอาขยาต จดเปน ๘ หมวด เปนเครอง หมายใหรกาล , และในหมวดหนง ๆ จดเปน ๒ บท ๓ บรษ เพอ ใหบงถงนามทเปนประธานแหงกรยา. [ ๒๔๗๙ ]. ถ. สตตมวภตต บอกความกาหนด กแปลวา พง, บอกความ ราพง กแปลวา พง, ถาเหนอทาหรณวา อปเปวนาม มยมป อายสมนตาน กจมตต อนปปทชเชยยาม จะรไดอยางไรวา บอก ความกาหนด หรอบอกความราพง ? ต. อทาหรณวา อปเปวนาม มยมป อายสมนตาน กจมตต อนปปทชเชยยาม ดงน เปน สตตมวภตต บอกความราพง, รได ดวยนบาตทเปนตนความ คอ อปเปวนาม เพราะวา สตตมวภตต ทบอกความกาหนด ทานนยมใช เจ สเจ เปนอาท เปนตนขอความ


ในประโยคนน ๆ, ถาบอกความราพง ทานมกใช อปเปวนาม หรอ ยนนน เปนอาท. [ ๒๔๗๖ ]. ถ. สตตมวภตต กรยาอาขยาต บอกความอะไรบาง? เพยง ๓ อยางกได จงเขยนบาลมาอยางละอทาหรณ. ต. บอกความยอมตาม อทาหรณวา อภตเรถ กลยาเณ. บอกความกาหนด อทาหรณวา สเจ ลเภถ นปก สหาย. บอก ความราพง อทาหรณวา กสส น โขห ปม ธมม เทเสยย. [ ๒๔๗๓ ] ถ. อ อาคม, อ อาคม, มา ศพท, ใชประกอบกบกรยาได ทวไป หรอมจากดอยางไร ? จงแถลง. ต. มจากดเปนบางอยาง คอ อ อาคม ประกอบไดเฉพาะแต ทหนาธาตในกรยาซงใชวภตต หยตตน อชชตตน และกาลาตปตต. อ อาคม ประกอบไดเฉพาะแตทหลงธาตในกรยาซงใชวภตต อชชตตน ภวสสนต และกาลาตปตต. มา ศพท ประกอบไดเฉพาะแตกรยา ทใชวภตต ปญจม และอชชตตาน. [๒๔๖๗ ]. ถ. อ ตนธาต ทานบญญตใหแปลวากระไร ? มไดทวไปทก วภตต หรอจาเพาะแตหมวดไหน ? เชนคาวากระไร ? ชกมาแต จาเพาะ. ต. ทานบญญตใหแปลวา ได, มไดจาเพาะ หยตตน เชนคา วา อวจ ไดกลาวแลว, อชชตตน เชนคาวา อกาส ไดทาแลว, กาลาตปจจย เชนคาวา อคจฉสสา จกไดไปแลว.[ ๒๔๕๘ ]. ถ. ส อาคม ลงในวภตตหมวดไหนบาง ? ขอตวอยางดวย.


ต. ส อาคม ลงในวภตตหมวด อชชตตน ได เชน อทาส อทส อาโรเจส อาโรเจส เปนตน. [ อ. น. ]. [ กาล ] ถ. กาล โดยยอมมเทาไร ? โดยพสดารมเทาไร ? อะไรบาง ? จะรกาลนน ๆ ไดอยางไร ? ต. โดยยอมไม ๓ คอ ปจจบนกาล ๑ อดตกาล ๑ อนาคตกาล ๑ โดยพสดารม ๘ คอ ปจจบนแท ปจจบนใกลอดต ปจจบนใกล อนาคต, อดตกาลไมมกาหนด อดตกาลตงแตวานน อดตกาลตงแต วนน, อนาคตแหงปจจบน อนาคตกาลแหงอดต, รไดดวยวภตต เพราะวภตตเหลานน เปนเครองหมายบอกใหรกาลได. [ อ. น. ]. [ บท ] ถ. บท มเทาไร ? อะไรบาง ? อยางไหนมประโยชนอยางไร ? ต. ม ๒ คอ ปรสสบท บทเพอผอน อตตโนบท บทเพอตน. ปรสสบท เปนเครองหมายใหรกรยาทเปนกตตวาจก, อตตโนบท เปนเครองหมายใหรกรยาทเปนกมมวาจก และภาววาจก. นแสดง ตามทเปนไปโดยมาก แตไมแนนก ทจะใหรวาจกแน ตองอาศย สงเกตปจจยทประจาวาจกนน ๆ ดวย. [ อ. น.]. [ วจนะ ] ถ. วจนะในอาขยาต เหมอนกบวจนะในนาม หรอตางกน ? ต. เหมอนกนกม ตางกนกม, ทเหมอนกน แบงเปน ๒ คอ


เปนเอกวจนะ และพหวจนะ เหมอนกน, ทตางกน คอ วจนะในนาม นน เปนเครองหมายใหรนามนามวามากหรอนอย และอยทนามนาม, สวนวจนะในอาขยาต อยทศพทกรยา ถานามนามเปนวจนะไหน ศพทกรยากตองประกอบเปนวจนะนน เวนแตนามนามหลายศพท ม จ ศพท อยในระหวาง แมเปนเอกวจนะ กรยากตองประกอบ เปนพหวจนะ เชน อปาสโก จ อปาสกา จ โสตาปนนา อเหส. [ อ. น. ] ถ. เมอผนอยพดกบผใหญ มวธแสดงความเคาระดวยวจนะ อยางไรหรอไม? ต. ม, คอ เมอผนอยพดกบผใหญคนเดยว ทานนยมใหใช มธยมบรษเปนพหวจนะ ดงคาวา ตมเห ปจสตปรวารา สวาตนาย อธวาเสถ. แตอยางเขาใจวา เมอผนอยพดกบผใหญ จะตองใชมธยม- บรษ พหวจนะ ทกคราวไป ทใชเปนเอกวจนะกม เชนคาวา อปชฌาโย เม ภนเต โหห, หรอจะใชประถมบรษ เอกวจนะ ในทควรใชมธยม- บรษ พหวจนะ แสดงความเคารพกได เหมอนคาวา อปโปสสกโก ภนเต ภควา ทฏธมมสขวหาร อนยตโต วหรต. [ ๒๔๖๖ ]. [ บรษ ] ถ. บรษในอาขยาต แบงเปนเทาไร ? อะไรบาง ? จะรวาเปน บรษอะไรแน ตองถออะไรเปนหลก ? ต. แบงเปน ๓ คอ ประถมบรษ ๑ มธยมบรษ ๑ อตตมบรษ ๑. จะรบรษไดแน ตองถอวภตตเปนหลก เพราะวภตตเปนเครองแสดง


ใหรบรษ เชน ต เปน ประถมบรษ, ส เปน มธยมบรษ, ม เปน อตตมบรษ เปนตน. [ อ. น.]. ถ. เพราะเหตไร จงแบงบรษเปน ๓ ? ต. เพราะในสพพนาม ซงเปนประธานของกรยาแบงบรษ เปน ๓, สวนกรยาซงเปนเครองแสดงอาการของประธานใหปรากฏ จงจาเปนตองแบงเปน ๓ ดวย เพอใหเทากน จะแบงใหมากหรอนอย กวากนไมได. [ อ. น. ]. ถ. ตวประธานกบตวกรยา มกฎเกณฑใหคลอยเขาหากน อยางไรบาง ? ต. มกฎเกณฑอยางน ถาสพพนามทเปนประธาน เปนบรษใด กรยากตองเปนบรษนน เชน โส เปนประถมบรษ กรยากตอง เปนประถมบรษตาม, ตว เปนมธยมบรษ กรยากตองเปนมธยมบรษ ตาม. อห เปนอตตมบรษ กรยากตองเปนอตตมบรษตาม ให บรษตรงกนเสมอไป สบเปลยนกนไมได. [ อ. น. ]. [ ธาต ] ถ. ในอาขยาต มอะไรเปนทสงสาคญในการทจะทาเปนรปราง ขน ? ทานจดแบงไวอยางไร ? จงจดมาด. ต. มธาตเปนสงสาคญ, ทานจดแบงไวเปน ๘ หมวด คอ ๑. หมวด ภ ธาต ๒. หมวด รธ ธาต ๓. หมวด ทว ธาต ๔. หมวด ส ธาต ๕. หมวด ก ธาต ๖. หมวด คห ธาต ๗. หมวด ตน ธาต ๘. หมวด จร ธาต. [ ๒๔๘๐ ].


ถ. ทวาธาตเปนสาคญนน สาคญอยางไร ? ต. เปนสาคญอยางน คอ เปนทประกอบ วภตต ปจจย ทา ใหกรยาศพทสมบรณ ถาขาดธาตแลว จะใช วภตต ปจจย โดย ลาพงไมได เปรยบเหมอนเรอน เสาเปนสาคญสาหรบรองรบทพพ- สมภาระอน ๆ ฉนใด, ธาตกเปนฉนนน. [ อ. น.]. ถ. ในอาขยาต ทานใชอะไรเปนมลศพท ? จะใชนามบางได หรอไม ? อธบาย. ภช หร ธาต ประกอบ ต วตตมานาวภตต สาเรจ รปเปนอยางไรบาง ? อยางไหนลงปจจยอะไร ? ต. ใชธาต, ถาประกอบดวย อาย หรอ อย ปจจย กใชได เชน ปพพตายต ปตตยต เปนตวอยาง, สาเรจรปเปน ภชต หรต บาง เปน พภกขต ลง ข ปจจย, ทเปน ชคสต ลง ส ปจจย. [ ๒๔๗๒ ]. ถ. กรยาอาขยาต มอะไรเปนมลราก ? รช ธาต ภท ธาต ต วตตมานาวภตต สาเรจรปอยางไร จงเปนหมวด ทว ธาต ? อยางไร จงเปนหมวด รธ ธาต ? ต. กรยาอาขยาต มธาตเปนมลรากบาง นามศพทบาง, รช ธาต ต วตตมานาวภตต ลง ย ปจจย ในหมวด ทว ธาต สาเรจรปเปน รชชต, ในหมวด รธธาต สาเรจรปเปน รชต, ภท ธาต สาเรจรปเปน ภชชต ภนทต. [ ๒๔๖๔ ]. ถ. ธาตแบงเปนกอยาง ? อะไรบาง ? ต. ม ๒ คอ สกมมธาต ธาตมกรรม ๑. อกมมธาต ธาต ไมมกรรม ๑. [ อ. น. ].


ถ. คาวา กรรม ในทน ไดแกอะไร ? จะรไดอยางไรวา ธาต นเปนธาตประเภทนนประเภทน ? ต. ไดแกสงทถกเขาทา ถกเขาคด เชน คนทานา ภกษคอ ธรรม เปนตน, คาวา นา และ ธรรม นน ทานเรยกวา กรรม คอ ผถกทา. รไดดวยการสงเกตความของธาตนน ๆ ถาธาตใดแสดงความ ใหเรยกหากรรมจงจะไดความชด ถาไมเรยกหากรรมความไมชด ดงคาวา คนกน ความไมชด ชวนใหนกวากนอะไร ? ถาเตมกรรม ตอทายวา คนกนขาว หรอคนกนขนม เชนน ไดความชด ธาต ชนดน เรยกวา สกมมธาต คอธาตมกรรม. ธาตในไมแสดงความ ใหเรยกหากรรม ตามลาพงกไดความชดพอแลว เชน นกบน คนเดน สนขนอน เปนตน ธาตชนดน เรยกวา อกมมธาต ธาตไมมกรรม. [ อ. น. ]. ถ. สกมมธาต อกมมธาต ใชในวาจกอะไรไดบาง ? ต. สกมมธาต ใชไดทกวาจก, แตอกมมธาต ใชไดแตใน กตตวาจก ภาววาจก เหตกตตวาจก. [ ๒๔๖๐ ]. [ วาจก ] ถ. จงแสดงวาจกในอาขยาต. ในวาจกเหลาน วาจกอะไรบาง ใชดนในปกรณทงหลาย ? ต. วาจากในอาขยาต ม ๕ คอ :- ๑. กตตวาจก เปนกรยาของผทาทเปนประธาน อทาหรณวา ธมมจาร สข เสต.


๒. กมมวาจก เปนกรยาของสงทถกทาทเปนประธาน อทาหรณ วา ปาป กรยต. ๓. ภาววาจก เปนกรยาหาประธานทเปนปฐมาวภตตมได อทาหรณวา จตเตน อปปชชเต. ๔. เหตกตตวาจก เปนกรยาของผใชทเปนประธาน อทาหรณ วา เมตต อปปาเทต. ๕. เหตกมมวาจก เปนกรยาของสงทถกเขาใชในทาทเปน ประธาน อทาหรณวา โอทโน ปาจาปยเต. ในวาจกเหลาน กตตวาจกและเหตกตตวาจก ใชอนในปกรณ ทงหลาย. [๒๔๕๗,๒๔๖๗ ]. ถ. วาจก มเทาไร ? ใจความตางกนอยางไร ? ต. ม ๕, ตางกนอยางน กตตวาจก ยกผทาเปนบทประธาน, กมมวาจก ยกกรรมเปนบทประธาน, ภาววาจก กลาวแตความมความ เปน, เหตกตตวาจก ยกผใชใหทาเปนบทประธาน, เหตกมมวาจก ยกสงทถกเขาใชใหทาเปนบทประธาน.[ ๒๔๗๐ ]. ถ. วาจกทง ๕ มประโยชนอยางไร ? จงยกตวอยางมา ประกอบกบคาอธบายใหเหนสม. ต. มประโยชนในทางพดและแตงหนงสอ ถาผพดผแตไม เขาใจวธของวาจก อาจทาเนอความทประสงคนน ๆ ใหแผกไป คอ จกไดใจความตรงกนขาม หรอถอเอาใจความไมได เชนตองการ จะพดวา "บดาใหบตรศกษาศลปะ" ซงควรจะตองเรยงคาพดเปน


ภาษาบาล ปตา ปตต สปป สกขาเปต แตหาเรยกเชนนนไม ไปเรยงเสยวา ปต ปตต สปป สกขต กลบมความแผนกนไปวา บดาศกษาศลปะกะบตร ดงนเปนตวอยาง. [ ๒๔๖๒ ]. ถ. จงเอาศพท ๔ น คอ ปต ธต ปปผ ว ธาต เรยงตาม ลกษณะแหงวาจกทง ๕ ยกภาววาจก. ต. กตตวาจก. ปตโน ธตา ปปผ วณาต. กมมวาจก. ปตโน ธตรา ปปผ วยยเต. เหตกตตวาจก. ปตา ธตร ปปผ วณาเปต, เหตกมมวาจก, ปตรา ธตรา ปปผ วณาปยเต.[ ๒๔๖๒ ]. ถ. คาวา "ทาการงาน" ประสงคเปนคณนามอยางหนง เปน อาขยาตอยางหนง คามคธวากระไร ? ต. คาวา "ทาการงาน" ทประสงคเปนคณนาม คามคธวา "กมมกาโร" ทประสงคเปนอาขยาต คามคธวา "กมม กโรต." [ ๒๔๗๗ ]. [ ปจจย ] ถ. ปจจยในอาขยาต มประโยชนอยางไร ? และตางจากปจจย ในตทธตอยางไร ? ต. มประโยชนใหกาหนดรวาจกไดแมนยา, ตางกนปจจยใน ตทธต คอ นยมลงทายธาตเปนพน มลงทายนามศพทบางบางตว เมอลงทายธาตหรอนามศพทนน ๆแลว ศพทนน ๆ กสาเรจรปเปน กรยาทงสน, สวนปจจยในตทธต นยมลงทายนามศพทเปนพน ไมม ลงทายธาต เมอลงแลว ใชแทนศพทตาง ๆ. [ อ. น. ]


ถ. จงแสดงปจจยในอาขยาต ทลงในธาต ๘ หมวด ในวาจก ทง ๕ ? ต. ทลงในธาต ๘ หมวด คอ อ เอ ย ณ ณา นา ณหา โอ เณ ณย ๑๐ ตว และลงในกตตวาจกดวย, ในกมมวาจก ลง ย ปจจย กบทง อ อาคม หนา ย, ในภาววาจก ลง ย ปจจย, ในเหตกตต วาจก ลงปจจย ๔ ตว คอ เณ ณย ณาเป ณาปย ตวใดตวหนง, ในเหตกมมวาจก ลงปจจย ๑๐ ตวนนดวย เหตปจจย คอ ณาเป ดวย ลง ย ปจจย กบทง อ อาคม หนา ย ดวย. [ ๒๔๖๓-๒๔๗๑ ]" ถ. จากาหนดรวาจกไดอยางไร? และวาจก ทง ๕ นน โดย ใจความตางกนอยางไร ? ต. กรยาศพททประกอบดวย อ เอ ย ณ ณา นา ณหา โอ เณ ณย ตวใดตวหนง เปนกตตวาจก, ทประกอบดวย ย ปจจย กบ อ อาคม เปน กมมวาจก, ทประกอบดวย ย ปจจย เปนภาววาจก, ทประกอบดวย เณ ณย ณาเป ณาปย ตวใดตวหนง เปนเหตกตต วาจก, ทประกอบดวยปจจย ๑๐ ตวในกตตวาจกตวใดตวหนงดวย ณาเป ปจจยดวย ย ปจจยกบ อ อาคมดวย เปนเหตกมมวาจก รไดอยางน. ตางกนอยางน : กตตวาจก ยกผทาเองเปนบทประธาน, กมมวาจก ยกกรรมเปนบทประธาน. ภาววาจก กลาวแตความม ความเปน, เหตกตตวาจก ยกผใชใหทาเปนบทประธาน. เหตกมม- วาจก ยกสงทถกเขาใชใหทาเปนบทประธาน. [๒๔๖๖ ]. ถ. กรยาศพทในประโยค ภาววาจก นยม วจนะ บรษ บท


อยางไรบาง ? ขออทาหรณดวย . ต. นยมใหประกอบเปน เอกวจนะ ประถมบรษ อตตโนบท แตสวนบทนไมสแนนอนนก ทใชปรสสบทกมบาง อทาหรณ เชน ชายเต คจฉยเต เปนตน. [ อ.น.]. ถ. ปจจยในวาจกนน ๆ ตวไหนใชลงประจาหมวดธาตไหน บาง ? ต. ปจจยในวาจกทง ๔ นอกจากกตตวาจก ลงในธาตทก หมวดไมมจากด, สวนปจจยในกตตวาจก ๑๐ ตว มจากด คอ แบง ลงในธาต ๘ หมวดนน ดงน : อ เอ ลงในหมวด ภ ธาต และ รธ ธาต แตในหมวด รธ ธาต ลงนคคหตอาคมหนาพยญชนะทสดธาตดวย, ฯ ลงในหมวด ทว ธาต, ณ ณา ลงในหมวด ส ธาต, นา ลงใน หมวด ก ธาต, ณหา ลงในหมวด คห ธาต, โอ ลงในหมวด ตน ธาต, เณ ณย ลงในหมวด จร ธาต. [ อ. น. ]. ถ. อาศยอะไรเปนหลก จงจะกาหนดวาจกไดแมนยา ? สวยต สพพยต เปนวาจกอะไร ? จงชวาสงเกตตรงไหน ? ต. อาศยปจจยเปนกลก, สวยต เปนกมมวาจก สว ธาต เหน ย ปจจยกบทง อ อาคมหนา ย กรได, สพพยต เปนเหตกตตวาจก สว ธาต เหมอนกน ธาตหมวดนลง ย ปจจย แตถาลง ย ปจจย ในกตตวาจก ตองเอง ย ปจจย กบพยญชนะทสดธาตเปน พพ สาเรจรปเปน สพพต จะเปน สพพยต ไมได นม ย เหลออยตอง เปน ณย ปจจย ในเหตกตตวาจก เมอลบ ณ หรอสระท ณ อาศย


อย มสระอยเบองหลง จงแปล ว เปน พ ไดโดยวธสนธ. [ ๒๔๖๑ ]. ถ. ในอาขยาต ในทเชนไร ตองพฤทธตนธาต ? ในทเชนไร ตองทฆะทสดปจจยเปน อา ? ต. เมอลง เณ ณย ณาเป ณาปย ปจจย ตองพฤทธตนธาต, เมอ ห ม ม วภตตอยหลง ตองทฆะทสดปจจยเปน อา. [ ๒๔๕๙ ] ถ. ปจจยทเนองดวย ณ ในตทธตกม ในอาขยาตกม ตองการ ทราบวา ณ ปจจยในททง ๒ นน มอานาจเหมอนกนหรอตางกน อยางไร ? ต. อานาจพฤทธอยางเดยวกน แต ร ปจจยในตทธตลงแลว ตองลบ เมอลงแลวตองพฤทธตามลกษณะของศพททกแหงไป, สวน ณ ปจจยในอาขยาตไมทาดงนนทงหมด คอคงม ณ ไวไมตองลบกม เชน สณาต สโณต ลง ณา ณ ปจจย ในกตตวาจก เปนตน, เมอ ไมลบ กไมตองพฤทธสระตนธาต คงไวตามเดม. [ อ. น. ]. ถ. กตตวาจก มปจจยกตว ? อะไรบาง ? มจ ฉท ภท ลง ปจจยในกตตวาจก ลงตวไหนเปนสกมมธาต ลงตวไหนเปนอกมมธาต ? ขอรปศพทและแปลมาดวย. ต. มปจจย ๑๐ ตว คอ อ เอ ย ณ ณา นา ณหา โอ เณ ณย, ลง อ ปจจย เปนสกมมธาต, ลง ย ปจจย เปนอกมมธาต, ทลง อ มรปเปน มจต ฉนทต ภนทต แปลวา ยอมปลอย ยอม ตด ยอมทาลาย, ทลง ย ปจจย มรปเปน มจจต ฉชชต ภชชต แปลวา ยอมพน ยอมขาด ยอมแตก. [ ๒๔๖๗ ].


ถ. ย ปจจย มในวาจกอะไรบาง ? จะกาหนดไดอยางไรวา เชนไรเปนวาจกไหน ? อธบาย. ต. มในกตตวาจก กมมวาจก ภาววาจก, กาหนดไดอยางน : ย ในกตตวาจก ถาธาต ๒ ตว ตองแปลกบทสดธาตเปนพยญชนะ นน ๆ ถาเปนธาตตวเดยวคง ย ไว ลงไดไมจาจดธาต และลงได ในหมวดธาตของตน. สวน ย ในกมมวาจก มวธเปน ๓ อยาง คอ คง ย ไว ตองลง อ อาคมอยาง ๑ แปลง ย กบทสดธาตเปนพยญชนะ นน ๆ แลวไมตองลง อ อาคม คลายกบ ย ในกตตวาจก นอกจาก หมวดธาตทม ย ในกตตวาจกประจาอยแลวอยาง ๑ ลง ย แลวซอน ย ไมตองลง อ อาคมอยาง ๑ ลงไดเฉพาะสกมมธาตอยางเดยวเทานน. สวน ย ในภาววาจก ไมมพธเปลยนแปลงอยางไร ทงนยมลงใน อกมมธาต แตทลงในสกมมธาตกม และเปนไดแตประถมบรษ เอกวจนะ อยางเดยวเทานน มทใชโดยมากแตวตตมานา นอกนน ไมคอยใช . [ ๒๔๖๙ ]. ถ. เหตกมมวาจก ลงปจจย ๑๐ ตว คออะไรบาง ? แลวลง อะไรกนอก ? ขออทาหรณดวย. ต. เหตกมมวาจก ลงปจจย ๑๐ ตว คอ อ เอ ย ณ ณา นา ณหา โอ เณ ณย แลวลงเหตปจจย คอ ณาเป ดวย, ลง ย ปจจย กบทง อ อาคม หนา ย ดวย อทาหรณ เชน ปาจาปยเต สพพาปยเต เปนตน. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. ณาเป และ ณาปย ปจจย สาหรบเหตกตตวาจก ใชได


เหมอน เณ และ ณย ปจจย หรอใชไดเฉพาะในทเชนไร ? ต. ณาเป และ ณาปย ปจจย สาหรบใชบอกเหตกตตวาจก ในธาตหมวดท ๘ ม จร เปนตน ทใช เณ และ ณย ปจจย บอก สยกตตา และในธาตหมวดอน ทใชปจจยเหตกตตวาจกในอรรถ แหงสยกตตา อทาหรณ เชน มาเรต ใหตาย คอ ฆา, มาราเปต ให ๆ ตาย คอ ใชใหฆา. [๒๔๕๗ ]. ถ. ปจจยในอาขยาต สาหรบใชแทนศพทอยางตทธตมหรอไม ? ถาม คออะไร ? และตวไหนลงในอรรถวากระไร ? จงยกอทาหรณ มาเทยบ. ต. ม, คอ ข ฉ ส ลงในอรรถวา ปรารถนา, อทาหรณ เชน พภกขต ปรารถนาจะกน, ชฆจฉต ปรารถนาจะกน, ชคสต ปรารถนา จะนาไป, อาย อย ลงในอรรถวา ประพฤต อทาหรณ เชน จรายต ประพฤตชาอย, ปตตยต ยอมประพฤตใหเปนเพยงดงบตร. [๒๔๕๘-๒๔๗๐]. ถ. จงแสดงความตางแหงวาจกอาขยาต วาตางกนอยางไร ? และ ในวาจกเหลานน กมมวาจกมปจจยกตว ? พทธยต ลงปจจยอะไร ? แปลวากระไร ? ต. กตตวาจก ยกผทาเองเปนบทประธาน, กมมวาจก ยก กรรมเปนบทประธาน, ภาววาจก กลาวแตความมความเปน, เหต- กตตวาจก ยกผใชทาเปนบทประธาน, เหตกมมวาจก ยกสงท ถกเขาใชใหทาเปนบทประธาน, กมมวาจก ลง ย ปจจยกบ อ อาคม,


พทธจต ลง อย ปจจย แปลวา ยอมประพฤตใหเปนเพยงดงพระ พทธเจา. [ ๒๔๗๔ ]. ถ. ภช, หร ธาต ประกอบกบ ต วตตมานาวภตต สาเรจรป เปนอยางไรบาง ? และอยางไหนลงปจจยอะไร ? ต. สาเรจรปเปน ภชต หรต บาง, เปน พภกขต ชคสต บาง, ทเปน ภชต หรอ หรต ลง อ ปจจย, ทเปน พภกชต ลง ข ปจจย ทเปน ชคสต ลง ส ปจจย. [ ๒๔๖๘ ]. ถ. จงขดมล วชฌต ลพภต ตงแตธาตจนสาเรจรป ? ต. วชฌต วธ ธาต เปนไปในความแทง, ย ปจจย ในกตต- วาจก ต วภตต เอา ย กบ ธ เปน ชฌ สาเรจเปน วชฌต. ลพภต ลภ ธาต เปนไปในความได ย ปจจย ในกมมวาจก ต วภตต เอา อ กบ ภ เปน พภ สาเรจรปเปน ลพภต. [ ๒๔๖๑ ]. ถ. จงวนจฉยประโยคตอไปนวาผดหรอถก ? ถาผด จงแก อานนทตเถโร จ ปมสงคตย อโหส. ต. ประโยค ก. ถก เพราะวานามทาเปนเอกวจนะหลายศพท ถา มความรวมกน เมอใช จ ศพท กากบศพทเหลานนแลว คณนามกด กรยากด ของนามนามเหลานน ตองใชเปนพหวจนะ, เมอเปนเชนน


ประโยค ข. จงผด ควรแกเปน อาวโส มหากสสโป จ อปาลตเถโร จ อานนทตเถโร จ ปมสงคตย ปาโมกขา อเหส. [ ๒๔๗๕ ]. ถ. การคนหาธาตในศพทกรยาอาขยาตนน ทานแนะนาใหทา อยางไร จงจะทราบวาเปนธาตนนธาตนได ? ต.ทานแนะนาใหแยก วภตต ปจจย ทประกอบอยกบศพทนน ออก ถามอปสคหรอนบาตนาหนา, หรอ ส อ อาคม ในวภตตบาง หมวด กใหแยกออกเสย เมอแยกสงเหลานนออกหมดแลว ทเหลอ กจดวาเปนธาต เชน อทาส แยก อ บทหนา ส อาคม อ วภตต อ ปจจย ออกแลว คงเหลอแต ทา กทราบวา ทา ธาต ดงน เปนตน นกลาวตามทเปนไปโดยมากทเปนสามญ แตทเปนวสามญ แมจะแยกเครองประกอบออกหมดแลว กยงทราบไมไดวาเปนธาต อะไร เชน ปสสต แยก ต วภตต และ อ ปจจย ออกแลว เหลอ แต ปสส จะวาเปน ปสส ธาต กไมถก ทถกเปน ทส ธาต เพราะ แปลง ทส เปน ปสส, อาคจฉต แยก อา อปสค ต วภตต อ ปจจย ออกแลว เหลอ คจฉ จะวาเปน คจฉ ธาต กไมถก ทถกเปน คม ธาต เพราะแปลง คม เปน คจฉ, ธาตพวกทไมแปลงเชนน ยากทจะ ทราบไดแนนอนวาเปนธาตอะไร ตองอาศยการคนควานดตาราหรอได รบคาอธบายจากผร จงจะถอเอาเปนแนนอนได.[ อ. น.]. ถ. กรยาอาขยาตนน ทานนยมใหเรยงไวในทอยางไร ? ขอ อทาหรณดวย. ต. ตามปกต นยมเรยงไวสดประโยค เชน อาจรโย สสเส


อนสาสต, แตถาเปนประโยคคาถาม ซงศพทกรยานนจะตองใช หางเสยงเปนคาถาม และประโยคทเปนคาเตอน นยมเรยงกรยา อาขยาตไวตนประโยค เชน [ คาถาม] อตถ ปนายสมโต โกจ เวยยาวจจกโร, [ คาเตอน ] สณาต เม ภนเต สงโฆ เปนตน. [ อ. น. ] ถ. หมวดธาตไหนบาง ซงใชปจจยในกตตวาจกประจาหมวด ของตนตดไปในวาจกอนได ? จงแสดงพรอมดวยอทาหรณ. ต. มอย ๔ หมวดคอ รธ, ทว, ก, คห, ธาต ๔ หมวดน ใชปจจยในกตตวาจกประจาหมวดของตนตดไปในวาจกอนได. หมวด รธ ธาต ตดไปในวาจกทง ๔ ได เชน รนธยเต กมม. และภาว. รนธาเปต เหตกตต. รนธาปยเต เหตกมม. หมวด ทว และ ก ธาต ตดไปในเหตกตต. และเหตกม. ได เชน ทพพเปต กนาเปต เหตกตต. ทพพาปยเต กนาปยเต เหตกมม. หมวด คห ธาต ตดไปในเหตกตต. และเหตกมม. ได เชน คณหาเปต เหตกตต. คณหาปยเต เหตกมม. [ อ. น.]


[ กตก ] ถ. ศพทเชนไร เรยกวาศพทกตก ? กตกแบงเปนกอยาง ? อะไรบาง ? ต. ศพททประกอบดวยปจจยหมหนง ซงเปนเครองกาหนด หมายเนอความของนามศพทและกรยาศพททตาง ๆ กน เรยกวา ศพทกตก, กตกแบงเปน ๒ คอ นามกตก ๑ กรยากตก ๑. [ อ. น. ] ถ. กตกกด อาขยาตกด ลวนมธาตเปนทตงทงสน เมอเปน เชนน จะมตางกนอยางไรบาง ? จงแสดงใหไดความชด. ต. จรงอย ศพททง ๒ ประเภทนน ลวนมธาตเปนทตงเหมอน กน ถงดงนน กมตางกนบาง คอ กตก เมอประกอบปจจยแลว กแจกตามวภตตทง ๗ ในนาม เวนแตศพททประกอบกบอพยยปจจย ๕ ตว คอ เตว ต ตน ตวา ตวาน เมอประกอบกบปจจยตวใด ตวหนงในปจจย ๕ ตวนแลว เปนแลวกน จะนาไปแจกตามวภตต ทง ๗ ไมได และกตกไมมบทและบรษ, สวนอาขยาตนนเมอประกอบ กบปจจยเสรจแลว กแจกตามวภตตอาขยาต จะแจกตามวภตตนาม ไมได. [ อ. น.]. [ นามกตต ] ถ. นามกตกกบกรยากตก ตางกนอยางไร ? จงแสดงอทาหรณ. ต. นามกตก เปนนามนามและคณนาม จดเปนสาธนะ ม ปจจยเปนเครองหมายสาธนะนน ๆ, กรยากตก เปนกรยาประกอบ


ดวยวภตต วจนะ กาล ธาต วาจก ปจจย เหมอนในอาขยาต ตางแต ไมมบทและบรษเทานน, นามกตก อทาหรณ เชน ทายโก ทายก ทกกร กรรมอนทาไดโดยมาก, กรยากตก อทาหรณ เชน โต ยนแลว, คโต ไปแลว. [ ๒๔๕๘ ]. ถ. นามกตก เปนนามนามอยางเดยว หรอเปนนามอนกได ? ถาเปนได จงแสดงตวอยางมาประกอบ. ต. เปนนามอนกได คอ เปนไดทงนามนาม ทงคณนาม, นามนามนน เชน ปาโก ความหง, คมน ความไป, นสทน การนง, สยน การนอน เปนตน, คณนาม เชน อรโค ผไปดวยอก [ง ], ทายโก ผให, ธมมวาท ผกลาวธรรมโดยปกต เปนตน. [ อ.น. ]. ถ. ศพทนามกตกทเปนนามนามและคณนามนน เหมอนกนกบ นามนามและคณนามในนามศพททง ๓ หรอตางกนอยางไร ? ต. ตางกน คอ นามนามในนามกตก เปนศพททปรงขนจาก ธาต สาเรจรปมาแตวเคราะห มปจจยประกอบ เปนเครองหมาย สาธนะ แลวใชไดตามลาพงตนเอง มตองมบทอนเปนประธาน เชน คมน ความไป, ภชน การกน เปนตน เรยกวา กรยานาม. สวน นามนามในนามศพทนน เปนนามนามแท คอ เปนนามนามโดย กาเนด มไดปรงขนจากธาต เชน รกโข ตนไม, ปพพโต ภเขา เปนตน, สวนคณนามในนามกตก กปรงขนจากธาต สาเรจมาแต รปวเคราะห มปจจยประกอบ เปนเครองหมายสาธนะ มบทอน เปนประธาน เชน ทายโก [ บคคล] ผให สาวโก [ ภกษ ] ผฟง


เปนตน , สวนคณนามในนามศพท เปนคณนามแท เปนคณนาม โดยกาเนด ไมมปจจยประกอบ ไมไดหมายสาธนะ เชน นล เขยว สนทร ด เปนตน. [ อ. น.]. [ สาธนะ ] ถ. อะไรเรยกวา สาธนะ ? สาธนะมเทาไร ? อะไรบาง ? ต. ศพททสาเรจมาจากรปวเคราะห ลงปจจยนามกตกตวใด ตวหนง เรยกวา สาธนะ, สาธนะม ๗ คอ กตตสาธนะ กมม- สาธนะ ภาวสาธนะ กรณสาธนะ สมปทานสาธนะ อปาทานสาธนะ อธกรณสาธนะ. [ อ. น. ]. ถ. สาธนะทง ๗ ตางกนอยางไร ? และสาธนะไหนทานบญญต ใหแปลวากระไร ? ต. ตางกนดงน : กตตสาธนะ เปนศพทแสดงชอผทา คอผ ประกอบกรยา เชน กมภกาโร ผทาซงหมอ เปนตน, สาธนะน ทานบญญตใหแปลวา ผ...ถาลงในอรรถแหงตสสล ใหแปลวา ผ...โดยปกต หรอ ผ..... เปนปกต. กมมสาธนะ เปนศพทแสดงผถกคนอนทา เชน ปโย เปนทรก ทาน [ วตถ ] อนเขาพงใหเปนตน, สาธนะน ทานบญญตใหแปลวา เปน...อยาง ๑, อนเขา....อยาง ๑. ภาวสาธนะ เปนศพทแสดงกรยา คอความทาของบคคลผทา เชน าน ความยน, คมน ความไป, นสชชา การนง, เปนตน สาธนะน ทานบญญตใหแปลวา ความ... อน....การ....


กรณสาธนะ เปนศพทแสดงวตถซงเปนเครองมอสาหรบทา เชน พนธน [ วตถ ] เครองผก [ มเชอกและโซงเปนตน ] สาธนะน ทานบญญตใหแปลวา เปนเหต....เปนเครอง.....เปนเครองอน เขา... สมปทานสาธนะ เปนศพทแสดงชอผทเขามอบให คอผรบ เชน สมปทาน [ วตถ ] เปนทมอบให เปนตน, สาธนะ ทานบญญต ใหแปลวา เปนท... เปนทอนเขา... อปาทานสาธนะ เปนศพทแสดงสถานท ๆ ไปปราศ หรอบคคล ผไปปราศ เชน ปภสสโร แดนซานออกแหงรศม [ ไดแกเทวดา พวกหนง] ปภโว แดนเกดกอน [ ทนาตก ] ภโม แดนกลว [ ยกษ ] สาธนะน ทานบญญตใหแปลวา เปนแดน... อธกรณสาธนะ เปนศพทแสดงสถานท หรอเปนชอของสถาน ท เชน าน ทตง ทยน, สยน ทนอน เปนตน, สาธนะน ทาน บญญตใหแปลวา เปนท... เปนทอนเขา... [ อ. น. ]. ถ. ในสาธนะทง ๗ น สาธนะไหนบาง ทใชมาก ? ต. กตตสาธนะ กมมสาธนะ ภาวสาธนะ กรณสาธนะ อธ- กรณสาธนะ ๕ สาธนะนใชมาก สวนสมปทานสาธนะและอปาทาน- สาธนะใชนอย. [ อ. น. ]. ถ. เหตไร สาธนะทง ๒ น จงใชนอย ? จงอธบายใหกระจาง. ต. เพราะสาธนะทง ๒ น ใชไดแตในธาตบางตว ไมทวไป สมปทานสาธนะ ใชไดแตธาตทเปนไปความให ยนให สงไป


ประทษราย เชน ทา เปส ทส ธาต เปนตน เพราะเมอเวลาตง วเคราะหแหงสาธนะน ตองประกอบสพพนามเปนจตตถวภตต ซง แปลวา แก เพอ ตอ, สาธนะน ใชกมมธาตเปนพน, สวนอปาทาน สาธนะ ใชไดแตธาตทเปนไปในความซาน ความเกด ความออกไป เชน สร ภ ชา นก-ขม ธาต เปนตน เพราะเวลาตงวเคราะห แหงสาธนะน ตองประกอบสพพนามเปนปญจมวภตต ซงแปลวา แต, จาก, กวา, เหต, สาธนะนใชอกมมธาตเปนพน เพราะฉะนน สาธานะทง ๒ นจงใชนอย. [ อ. น. ]. ถ. สาธนะทง ๕ นอกจากสาธนะทง ๒ ทกลาวแลว ใชไดใน ธาตเชนไรบาง ? ต. กมมสาธนะ ใชไดในสกมมธาตอยางเดยว, ๔ สาธนะ ใช ไดในธาตทงปวง ทงสกมมธาต ทงอกมมธาต ตามความทอานวย ใหเปน. [อ. น.]. ถ. คาวา สาธนะ ทานใหสาเรจรปมาแตรปวเคราะหนน อยางไร ? อธบาย. ต. คาวา สาธนะ นน เปนชอของศพททสาเรจแลว บรรดา ศพทซงเปนนามกตกทงหมด กาหนดรไดวาเปนสาธนะนน สาธนะน กตองอาศยรปวเคราะห ซงเปนเครองแสดงใหรได เพราะสาธนะ ทง ๗ ตางมรปวเคราะหละอยาง ๆ เพอแสดงความวาเปนชอของ ผทา หรอของสงทถกทา เปนตน เหมอนศพท คอ กมมกาโร น เปนกตตสาธนะ สาเรจมาแตวเคราะหวา กมม กโรต ซงแสดงให


เหนวา สาธนะนนเปนชอของผทา ดงน. [ ๒๔๖๖ ]. ถ. สาธนะทงหมด อยางไหนใชในอกมมธาตอยางเดยว ? อยางไหนใชในสกมมธาตอยางเดยว ? อยางไหนใชในธาตทง ๒ ? ต. อปาทานสาธนะ ใชอกมมธาตอยางเดยว, กมมสาธนะ และสมมทานสาธนะ ใชสกมมธาตอยางเดยว , ๔ สาธนะนอกนน ใชไดในธาตทง ๒. [ อ. น. ]. ถ. สาธนะทง ๗ นน สาธนะไหนเปนนาม ? สาธนะไหนเปน คณ ? ทาไมจงมถง ๗ ? และเปนสาคญอยางไรบาง ? ต. ภาวสาธนะ เปนนาม, นอกนนเปนคณ, ทมถง ๗ เพราะ อนโลมตามวธใชในภาษา, เปนสาคญในการพดและการแตงหนงสอ ในภาษามคธ เพราะผไมรสาธนะแลว อาจพดและแตงผด ทาให ผฟงผศกษาเขาใจความผดได เชน ชอนหรอจาน ควรจะเรยก วาเปนเครองกน แตกลบเรยกวา ทกน หรอ การกน เชนนเปนตน ยอมทาใหความเสยไป. สวนภาษามคธ เชน ส ธาต แปลวา นอน ถาหมายความถงสถานท แปลวา เปนทนอน กควรประกอบวา สยน แตกลบประกอบเปนอยางอนเสย เชน ประกอบเปน สายโก เชนน จะแปลวา ทนอน ไมได เพราะใชเครองหมายผดไป จะตอง แปลวา ผนอน เปนกตตสาธนะเปนแน สาธนะเปนสาคญในการพด การแตง ดงน . [ อ. น.]. ถ. คาวา รป ไดแกอะไร? และรปนน แบงเปนกอยาง ? อะไรบาง ?


ต. รป ไดแกวาจก แบงเปน ๓ คอ กตตรป กมมรป ภาวรป. [ อ. น.]. ถ. ทจะทราบวา เปนรปนนรปนได ถออะไรเปนหลก ? ต. ถอ วาจก คอศพทกรยาในวเคราะหเปนหลก รปวเคราะห ใด เปนกตตวาจกกด เหตกตตวาจกด รปวเคราะหนน จดเปน กตตรป, รปวเคราะหใด เปนกมมวาจกกด เปนเหตกมมวาจากด รปวเคราะหนน จดเปนกมมรป, รปวเคราะหใด เปนภาววาจก รปวเคราะหนน จดเปนภาวรป. [ อ. น. ]. ถ. สาธนะทง ๗ นน สาธนะไหน เปนไดกรป ? รปอะไร ? ต. กตตสาธนะ และ อปาทานสาธนะ เปนกตตรอยางเดยว, ภาวสาธนะ เปนภาวรปอยางเดยว, ๔ สาธนะนอกน เปนไดทง ๒ คอ กตตรป และ กมมรป. [ อ. น. ]. ถ. สาธนะทจะสาเรจได ตองอาศยธาตเปนทตง อยากทราบ วา สกมมธาต และ อกมมธาต อยางไหนเปนสาธนะอะไรไดบาง ? และเปนรปวเคราะหไดกรป ? ต. สกมมธาต เปนได ๖ สาธนะ ยกอปาทานสาธนะเสย เปน รปวเคราะหไดทง ๓ รป, อกมมธาต เปนได ๖ สาธนะ ยกกมม- สาธนะเสย เปนรปวเคราะหได ๒ รป ยกกมมรปเสย [ ทวานเฉพาะ เปนไปโดยมาก ] แตควรถอเนอความของศพทเปนสาคญ คอแลว แตเนอความของศพทจะหมนใหเปนไปได. [อ. น. ]. ถ. รปวเคราะหทง ๓ นน อยางไหนใชหมายสาธนะอะไรไดบาง


ต. กตตรป ใชหมายสาธนะได ๖ ยกภาวสาธนะเสย, กมมรป ใชหมายสาธนะได ๔ คอ กมมสาธนะ กรณสาธนะ สมปทานสาธนะ อธกรณสาธน, ภาวรป ใชหมายสาธนะได ๑ คอ ภาวสาธนะ. [ ปจจยนามกตก ] ถ. เราจะทราบสาธนะไดแมนยา ตองอาศยอะไรเปนหลก ? ต. ตองอาศยปจจย และเนอความของสาธนะนน ๆ เปนหลก. [ อ. น. ]. ถ. ปจจยนามกตก มเทาไร ? แบงเปนหมวดหมอยางไร บาง ? จงแสดง. และหมวดหมไหนเปนเครองหมายรปและสาธนะ วเคราะหและสาธนะอะไร? ต. ม ๑๔ ตว แบงเปน ๓ หม คอ กตปจจย ๔ ตว กว ณ ณว ต ร, กจจปจจย ๒ ตว ข ณย, กตกจจปจจย ๗ ตว อ อ ณ เตว ต ต ย. กตปจจย เปนเครองหมาย กตตรป กตตสาธนะ. กจจปจจย เปนเครองหมาย กมมรปและภาวรป กมมสาธนะ และภาวสาธนะ. กตกจจปจจจย เปนเครองหมาย รปและสาธนะไดทงหมด แลว แตเนอความจะอานวยใหเปนได. [ อ. น.]. ถ. ปจจยในนามกตก นยมลงในนามหรอคณ ? หรอนยมใน ศพทอะไร เมอลงสาเรจแลว เปนศพทพวกไหน ?


ต. จะลงในศพทนามหรอคณไมได ตองลงไดแตทธาตอยาง เดยว เมอลงสาเรจแลว เปนนามบาง คณบาง. [อ. น. ]. ถ. ทานหมายประโยชนอยางไร ทแบงปจจยในกตกเปน ๓ แผนก ซงเรยกชอเหมอน ๆ กน ทงในนามกตกและกรยากตก ? จงอธบาย. ต. ทาน หมายประโยชนทจะใหอาศยเปนเครองกาหนดประเภท ของนามกตก และ กรยากตกนน คอ ในนามกตกเปนเครองกาหนด รปแหงสาธนะวา ศพททประกอบปจจยแผนกนน มรปอยางนนได มรปอยางนไมได คอ กตปจจย เปนไดแตกตตรปอยางเดยส, กจจปจจย เปนไดแต กมมรป และภาวรป, กตกจจปจจย เปน ไดทง ๓ รป. ในกรยากตก เปนเครองกาหนดวาจก โดยอาการ คลายกนกบปจจยในนามกตก ซงเปนเครองกาหนดหมายรป คอ กตปจจย เปนไดแก กตตวาจก และ เหตกตตวาจก. กจจปจจย เปนไดแต กมมวาจก และภาววาจก และ เหตกมมวาจก, กตกจจ- ปจจย เปนไดทง ๕ วาจก. [ ๒๔๖๒-๒๔๗๑ ]. ถ. ปจจยอะไรบาง สาหรบประกอบกบศพททเปน กตตสาธนะ กมมสาธนะ และ ภาวาธนะ ? ต. กตปจจย คอ กว ณ ณว ต ร สาหรบประกอบกบศพท ทเปนกตตสาธนะ, กจจปจจย คอ ข ณย สาหรบประกอบศพท ทเปน กมมสาธนะ และ ภาวสาธนะ, กตกจจปจจย คอ อ อ ณ เตว ต ต ย สาหรบประกอบศพททเปนภาวสาธนะ. [ ๒๔๖๓ ] .


ถ. การทจดปจจยนามกตกเปนหมวด ๆ นน มประโยชน อยางไร ? ต. มประโยชน คอ ทาความฟนเฝอของผศกษาใหนอยลงใน เรองวนจฉยสาธนะ กลาวสนกคอ ทาใหจาหรอสงเกตสาธนะไดงาย. [ อ. น. ]. ถ. ปจจยในนามกตก เมอลงแลว แจกดวยวภตตนามไดหมด หรอไม ? ถาแจกไดหมดกแลวไป ถาแจกไมไดหมด ปจจยอะไร บางทแจกไมได ? และจะนามาใชในขอความไดอยางไร ? ต. แจกไมไดหมด เพราะ เตว และต ปจจย เปนอพยยะ แจก ดวยวภตตนามไมได เมอนามาใชในขอความ เตว ปจจย เปนเครอง หมาย จตตถวภตต, ต ปจจย เปนเครองหมาย ปฐมาและจตตถ- วภตต นอกจากน แจกไดทงหมด. [ ๒๔๖๐-๒๔๗๘ ]. ถ. ศพทนามกตกนน ถามศพทอนทเกยวเปนกรรมเขามา จะ มวธใชศพทนนอยางไร ? มอทาหรณเชนไร ? ต. มวธใชศพทนนเปน ฉฏฐวภตต แทน ทตยาวภตต. อทา- หรณ เชน ปสส กรณ, อรยสจจาน ทสสน. [ ๒๔๖๓ ]. ถ. อานาจของปจจยอะไรบาง อาจบงคบฉฏฐลงในอรรถแหง ทตยา ? จงบรรยายพรอมทงอทาหรณ. ต. วาตามวากยสมพนธ ปจจยในนามกตกทงหมด เวนแต ต ตวเดยวเทานน มอานาจอาจบงคบฉฏฐลงในอรรถแหงทตยาไดทก ตว เชน จตตสส ทมโถ สาธ, ปตตทารสส สงคโห, ภวสสนต


ธมมสส อาตาโร เปนตวอยาง, แตตามหลกทใชอยโดยมาก ทานกาหนดไวเพยง ๓ ตว คอ ณว ต ย และลกษณะแหงศพททใช โดยมาก กมกเปนไปตามน. [ ๒๔๗๑]. ถ. ปจจยตวไหนบาง ลงในอรรถแหงตสสลได ? ขอตวอยาง ดวย ต. ณ ต ร ย ปจจย ๔ ตวน ลงในอรรถแหงตสสลได. ณ ปจจย เชน ธมม วทต สเลนาต ธมมวาท, ต ปจจย เชน กโรต สเลนาต กตตา, รป ปจจย เชน วชานาต สเลนาต ว , ย ปจจย เชน กฌต สเลนาต โกธโน. [อ. น. ]. ถ. ณ ข กว ปจจย เมอประกอบกบธาตแลวตองลบ จกรวา ศพทนนลงปจจยนนไดอยางไร ? ต. จกรไดเปนสวน ๆ ตามธรรมดาของปจจย คอ อทาหรณ ทประกอบดวย ณ ปจจย ถาพยญชนะตนธาตเปนรสสะลวน มใช ทฆะ หรอมพยญชนะสงโยคอยเบองหลง ตองพฤทธสระทสด คอ อ ตองเปน อา, อ ตองเปน เอ, อ ตองเปน โอ. เชน กมมกาโร [ กมม+กร ] ปเวโส [ ป+วส ] โจโร [ จร ] เปนตน. อทาหรณ ทประกอบดวย ข ปจจย ตองเปนศพททม อส ท ส อยตนธาต เชน อสสสโย ทรกข สกร เปนตน, อทาหรณทประกอบดวย กว ปจจย ถาเปนธาตตงแต ๒ ตวขนไป มกมบทหนาและตองลบทสดธาต เชน อรโค [ อร+คม] ถาเปนธาตตวเดยว มกมอปสคหรอนบาตนาหนา เชน สยมภ [สย+ภ] อภภ [ อภ+ภ ] เปนตน. [ ๒๔๖๗ - ๒๔๘๒ ].


ถ. ณย ปจจย ในภาวตทธตและในนามกตก มวธตางกน อยางไร ? ต. ในภาวตทธต ทานใชลงทศพทนามบาง กรยาบาง เปน เครองหมายแทนภาวศพท เมอลงแลว ทานใหลบ ณ เสย เหลอ ไวแต ย, ลบ อ สระทสดศพทหนาเสยแลว เอาพยญชนะทสดศพท ซงมสระอนลบเสยแลวนน กบ ย อาเทศตามรปทอาจเปนไดตาง ๆ หรอแปลงเหมอนพยญชนะหนา ย ทง ๒ ตวบาง, คง ย ไวไมอาเทศ บาง. ในนามกตก ทานใชลงทธาต เปนเครองหมายกมมสาธนะ และภาวสาธนะ ลงแลวลบ ณ เสย เหลอไวแต ย แลวอาเทศกบ ทสดธาตบาง, คง ย ไวไมตองมวธอยางอนบาง, คง ย ไวแลว ซอน ย หรอมวธอยางอนบาง, ไมลบ ณ แตอาเทศ ณย นนบาง. [ ๒๔๗๗ ]. ถ. ปจจยตวไหนบาง เมอลงสาเรจเปนสาธนะแลว ไมปรากฏ รปราง ๆ ของตวอยางดวย. ต. กว ณ อ ข ปจจย เมอลงสาเรจเปนสาธนะแลว ไมปรากฏ รปราง กว ปจจย เชน อรโค เปนตน. ณ ปจจย เชน กมมกาโก เปนตน. อ ปจจย เชน หตกกโร เปนตน. ข ปจจย เชน สภโร เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. ปจจยตวไหนบาง เมอลงธาตแลว นยมใหลบพยญชนะ ทสดธาต ? จงอางอทาหรณมาใหดดวย.


ต. กว ต ต เตว ต ปจจย, เมอลงทธาตแลว นยมใหลบ พยญชนะทสดธาต, กว ปจจย เชน สงโข เปนตน, ต ปจจย เชน กตตา เปนตน, ต ปจจย เชน มต เปนตน, เตว ปจจย เชน กาเตว เปนตน, ต ปจจย เชน กาต เปนตน, สวน ร ปจจย ลบทสดธาต กได เชน ปารค เปนตน, ไมลบทสดธาตกได แตตองรสสะ อ เปน อ เชน ภกข เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. กตปจจย เมอประกอบกบธาตสาเรจเปนสาธนะแลว จะ สงเกตรไดอยางไรวา ศพทไหนลงปจจยอะไร ? ต. สงเกตรไดดงน :- กว ปจจย เมอลงทธาต ซงมพยญชนะ ๒ ตว มพยญชนะเปน ทสด เชน คม เมอลงแลว ตองลบพยญชนะทสดธาต คงไวแต พยญชนะตนธาตตวเดยว เชน อรโค เปนตน, ถาลงทธาตพยญชนะ ตวเดยว ไมตองลบ คงไวตามเดม เชน ภ ธาต สาเรจเปน สยมภ เปนตน, กว ปจจย เมอลงแลวตองลบ และธาตทลง กวปจจย น ตองมบทอนนาหนาเสมอ แตไมนยมลงในอรรถแหงตสสล. ณ ปจจย เมอลงทธาตแลวตองลบ ณ เสย เหลอไวแตสระ ท ณ อาศย ถาตนธาตเปนรสสะ ไมมพยญชนะสงโยคอยเบองหลง ตองพฤทธ เหมอนในตทธต คอ ทฆะ อ เปน อา, วการ อ เปน เอ, อ เปน โอ, นยมลงในอรรถแหงตสสล ซงแปลวา ปกต และนยม การมบทอนนาหนาเสมอ แตไมนยมลงในอรระแหงตสสล. ณ ปจจย เมอลงทธาตแลวตองลบ ณ เสย เหลอไวแตสระ ท ณ อาศย ถาตนธาตเปนรสสะ ไมมพยญชนะสงโยคอยเบองหลง ตองพฤทธ เหมอนในตทธต คอ ทฆะ อ เปน อา, วการ อ เปน เอ, อ เปน โอ, นยมลงในอรรถแหงตสสล ซงแปลวา ปกต และนยม การมบทอนนาหนาเหมอนกน กว ปจจย แตเมอลงปจจยแลวไมตองลบ

ทสดธาต เชน ธมมจาร ปาปการ เปนตน. ถาลงทธาตมพยญชนะ


ตวเดยว ม อา เปนทสด เชน ปา า ทา เปนตน ทานใหลง ย ปจจย หลงธาต เชน มชชปาย กมมฏาย อทนนทาย เปนตน ถาลงทธาตม อ อ เปนทสด เชน จ ส ธาตเปนตน ตองวการ อ อ เปน เอ, เอา เอ เปน อาย เชน วฑฒาปจาย ตองวการ อ อ เปน โอ, เอา โอ เปน อาว เชน ธมมสาว เอวภาว เปนตน. ณว ปจจย เมอลงทธาตแลวตองพฤทธ เชนเดยวกบทกลาว แลวในตทธต แลวเอา ณว เปน อก เชน อนสาโก เปนตน ถา ลงทธาต มพยญชนะตวเดยว ม อา เปนทสด ใหลง ย ปจจย หลง ธาตดวย เชน ทายโก. ถาม อ อ อ อ เปนทสด กตองพฤทธและ แปลงสระอยางเดยวกบ ณ ปจจย ทกลาวแลว ปจจยน แปลกจาก ณ ปจจย กคอ ไมนยมลงในอรรถแหงตสสล มบทอนนาหนากได ไมนาหนากได ทแนนอนกคอ เอา ณว เปน อก เสมอไป. ต ปจจย เมอลงทธาตมพยญชนะ ๒ ตว ตองลบพยญชนะ ทสดธาต คงไวแตพยญชนะตนธาตตวเดยว และคง ต ปจจยไว แลวซอน ต หนา ต ปจจย ทาใหพยญชนะทอยหนา ต เปน คร เสมอ ไป เชน กร ธาต เปน กตตา , วท ธาต เปน วตตา เปนตน ถา พยญชนะทสดธาตเปน น จะคง น ไวไมตองซอน ต กได หรอจะ ลบ น แลวซอน ต กได ตามแตจะเหนควร เชน หน ธาต เปน หนตา, ขน ธาต เปน ขตตา เปนตน, ถาลงทธาตมพยญชนะตวเดยว ไมมวธเปลยนแปลงอยางไร คงธาตคงปจจยไวตามเดม เชน ธา


ธาต เปน ธาตา, า ธาต เปน าตา เปนตน, ถาธาตมสระเปน ลห กตองทาเปน คร เชน ส ธาต เปน โสตา เปนตน, สวนธาตทมสระ เปน คร แลว จะคงตามเดมหรอจะวการ อ เปน เอ, อ เปน โอ กได ตามแตความนยม ศพททประกอบดวย ต ปจจย น นยมแจกตาม แบบ สตถ เปนพน, อนง ปจจยน ลงในอรรถแหงตสสลกได ไมลง กได ไมมจากด. รป ปจจย เมอลงทธาตแลว ตองลบ ร เหลอไวแตสระท ร อาศย ถาลงทธาตมพยญชนะ ๒ ตวเปนรสสะ ตองลบพยญชนะตว ทสด เชน คม ธาต เปน ปารค เปนตน ถาธาตมพยญชนะสงโยค อยเบองหลง ไมตองลบพยญชนะทสด เปนแตรสสะ อ เปน อ เชน ภกข ธาต เปน ภกข เปนตน ถาธาตมพยญชนะตวเดยว ตองลบ สระทธาต แลวประกอบ อ เขากบธาต เชน า ธาต เปน ว เปนตน. ปจจยน นยมลงในอรรถแหงตสสล แตจะมบทอนนาหนา กได ไมมกได ไมมจากด. ปจจย ๕ ตว เปนเครองหมายกตตรป กตตสาธนะ เมอสงเกต ดงกลาวมาน ยอมทราบไดวา ศพทนลงปจจยนน ๆ ได. [ อ. น.]. ถ. กจจปจจย ๒ ตว เมอลงแลว จะสงเกตรไดอยางไร วา ศพทนน ๆ ลงปจจย ๒ ตวน ? ต. รไดดงน คอ ปจจย ๒ ตวน เปนเครองหมายกมมรป กมมสาธนะ และ ภาวรป ภาวสาธนะ แตภาวรป ภาวสาธนะ มทใช นอย.


ข. ปจจย เมอลงแลว ตองลบเสย เมอลบแลว กไมมวธ เปลยนแปลง โดยมากศพททลงปจจยน มกม ท ส ตวใดตวหนง นาหนา และนยมลงใน สกมมธาต เปนพน เชน ทกกร [ กรรม] อนเขาทาไดโดยยาก, ทรกข [ จต ] อนเขารกษาไดโดยยาก, สภโร [ บตร ] อนเขาเลยงไดโดยงาย เปนตน. ณย ปจจย เมอลงแลว ลบ ณ เสย เหลอไวแต ย แลว พฤทธเหมอน ณ ปจจย ในตทธต หรอแปลงพยญชนะทสดธาตกบ ย เปนพยญชนะตาง ๆ ดงน :- การย กร ธาต พฤทธ อ เปน อา, อ อาคม ลบ ณ. เนยย น ธาต พฤทธ อ เปน เอ, ลบ ณ ซอน ย. เทยย ทา ธาต ลบ อา เอา ณย เปน เอยย. วชช วท ธาต ลบ ณ เอา ท กบ ย เปน ชช. ทมโม ทม ธาต ลบ ณ เอา ม กบ ย เปน มม. โยคค ยช ธาต ลบ ณ เอา ช กบ ย เปน คค. คารยห ครห ธาต ลบ ณ แปร ห ไวเบองหลง ย ไวเบองหนา. โพชฌ ครห ธาต ลบ ณ พฤทธ อ เปน โอ, เอา ธ กบ ย เปน ชฌ. ยงมวธเปลยนแปลงอกมาก นามาแสดงพอเปนตวอยาง ปจจยน ลงใน กมมรป กมมสาธนะ เปนพน ทเปน ภาวรป ภาว- สาธนะ กมบาง, สงเกตดงแสดงมาน ยอมทราบได. [ อ. น. ]. ถ. ศพทนามกตก เปนนามนามบาง คณนามบาง ทงนนหรอ ? ถาจะใชเปนกรยากตกบาง จะไดไหม ? โปรดแสดงใหมหลกฐาน.


ต. เปนนามนามและคณนามทงนน แตจะใชกรยากตกบาง กได เชน เต จ ภกข คารยหา แปลวา อนง ภกษทงหลาย เหลานน อนทานพงตเตยน, อานนทาทสข มาตร ปรจรตวาน ปณฑเตน ลพภ แปลวา สขมความเพลดเพลนเปนตน อนบตร ผเปนบณฑต บาเรอแลว ซงมาดา พงได. [ อ. น. ]. ถ. กตกจปจจย เมอประกอบกบธาตแลว มทสงเกตใหรได อยางไรวา ศพทนลงปจจยนน ๆ. ต. รไดดงน :- อ. อ ปจจย เมอประกอบกบธาตแลว ไมมวธเปลยนแปลง อยางไรเลย คงรปอยอยางนน แตศพททประกอบดวย อ ปจจย มกมบทอนนาหนาธาตโดยมาก แตไมนยมลงเปนแนนอน ทไมมบท อนนาหนากม เชน คโห ผจบ, สวนศพททประกอบดวย อ ปจจย ตามทเคยเหนมา มบทอนนาหนาเปนพน. อ ปจจย เชน นสสโย เปนตน. อ ปจจย เชน นธ อทธ เปนตน. ณ ปจจย เมอประกอบกบธาตแลว มวธเปลยนแปลง คอ พฤทธตามลกษณะทกลาวแลวในตทธต มบทอนนาหนากม ไมมนา หนากม ถาธาตม ช เปนทสด แปล ช เปน ค เชน ยาโค โยโค โรโค เปนตน. ถาธาตม จ เปนทสด แปลง จ เปน ก เชน ปาโก อภเสโก เปนตน. เตว ปจจย เมอประกอบกบธาตแลว คง เตว ไว ลบพยญชนะ ทสดธาต เชน ภาเตว คนเตว เปนตน ถาประกอบกบธาตตวเดยว


ไมมวธเปลยนแปลง เชน หาเตว าเตว และศพททประกอบดวย ปจจยน ใชเปนจตตถวภตตอยางเดยว เปนอพยยะแจกดวยวภตต ทง ๗ ไมได. ต. ปจจย เมอประกอบกบธาตแลว ลง ต ไว ลบพยญชนะ ทสดธาต ศพททลง ต ปจจย เปนอตถลงคอยางเดยว เชน มต สต คต เปนตน. ต ปจจย เมอประกอบกบธาตแลว คง ต ไว ลบพยญชนะ ทสดธาต เชน กาต คนต เปนตน แตถาลง อ อาคม ไมตองลบ พยญชนะทสดธาต เชน คมต สยต ปตต โสเธต ถาเปนเหตกตตวาจก กไมตองลบพยญชนะทสดธาต เชน กาเรต ปาเตต โสเธต เปนตน ถาประกอบกบธาตตวเดยว คงไวตามเดมไมมเปลยนแปลง เชน ปตฏาต ทาต เปนตน. ศพททประกอบดวยปจจยน ใชได ๒ วภตต คอ ปฐมาวภตต และ จตตถวภตต เทานน เปนอพยยะ แจกดวย วภตตทง ๗ ไมได. ย ปจจย เมอประกอบกบธาตแลว มอานาจพฤทธสระไดเหมอน ณ ปจจย ทกลาวแลวในตทธต และแปลง ย เปน อน เชน เจตนา โกธโน โภชน เปนตน หรอจะไมพฤทธ คงไวตามเดมกได เชน คมน วจน เปนตน, ถาธาตม ร หรอ ห เปนทสด แปลง ย เปน อณ เชน กรณ หรณ, คหณ, แตธาตม ห เปนทสด ไมนยมแนเหมอนธาต ทม ร เปนทสด คอจะแปลงเปน อน หรอ อณ กได. อนง ศพทท ลงปจจยน ใชลงในอรรถแหงตสสลกได ไมลงกได และมบทอน


นาหนาหรอไมนาหนากได แลวแตความนยม. เมอสงเกตโดยนยดง แสดงมาน ยอมรไดวา ศพทนนลงปจจยนน.[ อ.น.]. ถ. ต กบ ต ปจจย ลงไดในสาธนะไหนบาง ? อางหลกมาด. ต. ต ปจจย ลงไดทกสาธนะ แตทปรากฏโดยมากเพยง ๕ สาธนะ คอ กตตสาธนะ กมมสาธนะ ภาวสาธนะ กรณสาธนะ อธกรณสาธนะ อทาหรณวา มต เปน กตตสาธนะ กได กรณสาธนะ กได ภาวสาธนะ กได, สมปตต เปน กตตสาธนะ, คต เปน อธกรณ- สาธนะ. ต ปจจย ลงในกตตสาธนะอยางเดยว อทาหรณวา กตตา โสตา เปนตน. [ ๒๔๖๖๙ ]. [ วเคราะหนามกตก ] ถ. จงเขยนรปวเคราะหทง ๓ มาด. ต. กตตรป เชน กโรต กเถต, กมมรป กรยเต หรอ กาตพพ กถยเต หรอ กเถตพพ, ภาวรป เชน กรยเต หรอ กาตพพ เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. ศพทวา กมม กโรตต กมมการ น สวนไหนเปนวเคราะห ? สวนไหนเปนสาธนะ ? สวนไหนเปนเครองหมายรปวเคราะห ? ต. กมม กโรตต เปนวเคราะห, กมมการ เปนสาธนะ, กโรต เปนเครองหมายรปวเคราะห. [ อ. น.]. ถ. ศพททเปนเครองหมายรปวเคราะหแหงสาธนะนน ทานนยม ใชศพทชนดไหนบาง ? และอยางไหนเปนเครองหมายรปวเคราะห อะไร ?


ต. ใชศพทกรยาอาขยาต เชน กโรต เปนตน อยางหนง ศพท กรยากตกทลง ตพพ ปจจย เชน กาตพโพ เปนตน อยางหนง ศพท กรยานาม เชน ปจน เปนตน อยางหนง ศพทกรยาอาขยาต เปน เครองหมายรปวเคราะหทง ๓ ศพทกรยากตก เปนเครองหมาย เฉพาะกมมรป และ ภาวรป. ศพทกรยานามเปนเครองหมายภาวรป อยางเดยว. [ อ. น. ]. ถ. วเคราะหแหงสาธนะนน ทานนยมใชสพพนามดวย เมอ เปนเชนน จงอยากทราบวา สาธนะไหน ใชสพพนามอยางไร ? ขอตวอยางดวย. ต. กตตสาธนะ ใชสพพนามประกอบเปนปฐมาวภตต แต ไมไดเรยงไวในวเคราะห เปนแตเมอแปล ใหเตม ย ต เขาดวยตาม ลงควจนะ เปนกตตรปอยางเดยว เชน เทตต ทายโก แปลวา [บคคลใด] ยอมให เหตนน [ บคคลนน] ชอวา ผให. กมมสาธนะ ถาเปนกตตรป ใชสพพนามประกอบเปนทตยา- วภตต เชน ปยต ตนต ปโย แปลวา [ บดา ] ยอมรก ซงบตรนน เหตนน [ บตรนน ] ชอวา เปนทรก [ ของบดา ] , ถาเปนกมมรป ใชสพพนามประกอบเปนปฐมาวภตต แตไมไดเรยงไวในวเคราะห เชนเดยวกบกตตสาธนะ เชน ภชตพพนต โภชน แปลวา [ สงใด ] อนเขาพงกน เหตนน [ สงนน ] ชอวา อนเขาพงกน. ภาวสาธนะ ไมตองใชสพพนามในวเคราะห เปนแตเวลาแปล เตมตว อนภหตกตตา มาเปนเจาของกรยา เชน คจฉยเตต คมน


แปลวา [ อนเขา ] ยอมไป เหตนน ชอวา ความไป. กรณสาธนะ ใชสพพนามประกอบเปนตตยาวภตต ทงทเปน กตตรป ทงกมมรป, กตตรป เชน คจฉต เตนาต คมน แปลวา [ คน ] ยอมไปดวยยานนน เหตนน [ ยานนน ] ชอวา เปนเครอง ไป [ ของคน ], กมมรป เชน สวณณยเต เอตายาต สวณณนา แปลวา [ เนอความ ] อนทานยอมพรรณนาพรอม ดวยวาจานน เหตนน [ วาจานน ] ชอวา เปนเครองอนทานพรรณนาพรอม [ แหงเนอความ ]. สมปทานสาธนะ ใชสพพนามประกอบเปนจตตถวภตต ทง กตตรป ทงกมมรป. กตตรป เชน สมปาเทต เอตสสาต สมปทาน แปลวา [ ทายก ] ยอมมอบใหแกทนน เหตนน ทนน ชอวา เปน ทมอบให [ แหงทายก ], กมมรป เชน สมปทยเต เอตสสาต สมปทาโน แปลวา [ วตถ ] อนเขายอมมอบใหแกปฏคาหกนน เหตนน [ ปฏคาหกนน ] ชอวา เปนทอนเขามอบให [ แหงวตถ ]. อปาทานสาธนะ ใชสพพนามประกอบเปนปญจมวภตต เปน กตตรปอยางเดยว เชน ปม ภวต เอตสมาต ปภโว แปลวา [ แมนา ] ยอมเกดกอน แตประเทศนน เหตนน ประเทศนน ชอวา เปนแดนเกดกอน [ แหงแมนา ]. อธกรณสาธนะ ใชสพพนามประกอบเปนสตตมวภตต ทง กตตรป ทงกมมรป, กตตรป เชน สยต เอตถาต สยน [ บคคล ] ยอมนอนในทน เหตนน ทน ชอวา เปนทนอน [ แหงบคคล ],


กมมรป เชน ภชพพ เอตถาต โภชน แปลวา [ วตถ ] อน เขาพงกน ในทน เหตนน ทน เปนทอนเขากน [ แหงวตถ ]. [อ. น.] ถ. สพพนามทใชในวเคราะหแหงสาธนะนน ๆ ทานนยมใช สพพนามตวไหน ในสาธนะไหน? ต. กตตสาธนะ นยมใช ย ศพทในวเคราะห แตไมตองเขยน ไว. กมมสาธนะ ถาเปน กตตรป นยมใช ต ศพทในวเคราะห, ถาเปน กมมรป นยมใช ย ศพทในวเคราะห. ภาวสาธนะ ไมตอง ใชสพพนาม ในวเคราะห เปนแตเวลาแปล เดม เตน อนเขา เปน เจาของกรยาเทานน. กรณสาธนะ สมปทานสาธนะ อปาทานสาธนะ นยมใช ต เอต ในวเคราะห, อธกรณสาธนะ นยมใช ต เอต อม ในวเคราะห แต อม ศพทนน นยมลง ตถ ปจจย ซงเปนเครอง หมายสตตมวภตต สาเรจรปเปน เอตถ. [อ. น. ]. ถ. ขอตวอยางสาธนะทง ๗ พรอมทงวเคราะหมาด ? ต. ธมม ธาเรตต ธมมธโร ชอ กตตสาธนะ. กาตพพนต กจจ ชอ กมมสาธนะ, ปชยเตต ปชา ชอ ภาวสาธนะ, ปหรต เตนาต ปหรณ ชอ กรณสาธนะ, โคจรต เอตสสาต โคจโร ชอ สมปทานสาธนะ, นคจฉต เอตสมาต นคโม ชอ อปาทานสาธนะ ตฏต เอตถาต าน ชอ อธกรณสาธนะ. [ ๒๔๖๕ ]. ถ. สพพนามในวเคราะหแหงสาธนะนน เปนสาคญอยางไร ? ต. เปนสาคญ คอ เปนเครองหมายใหทราบสาธนะไดงายและ


แมนยา ทงเปนหลกสาคญในการแปล คอวา ถาสพพนามในวเคราะห โยคนามนามใด พงทราบเถดวา นามนามนน เปนประธานแหง สาธนะ สพพนามทเปนประธานแหงสาธนะ จะตองโยคนามนามให ตรงกบสพพนามในวเคราะห โยคเสมอไปทก ๆ สาธนะทนยมใชสพพ- นาม ตวอยาง เชน พนธต เตนาต พนธน [ ต ]. ในวเคราะห น เตน โยค วตถ, ต ซงเปนตวประธานของ พนธน ซงเปน ศพทสาธนะ กตองโยค วตถ ใหตรงกน แปลวาอยางน [ บคคล ] ยอมผก ดวยวตถนน เหตนน [ วตถนน ] ชอวา เปนเครองผก [ ของบคคล ]. ถาสพพนามโยคนามนามไมตรงกนแลว ความกเสย หมด ใชไมไดเลยทเดยว จะตองระวงใหมากในการแปล. [ อ. น .] ถ. ยาโค เปนชอของสกการะ เปนสาธนะอะไร ? เปนชอของ พระพทธเจา เปนสาธนะอะไร ? ตงวเคราะหมาด. ต. เปนชอของสกการะ เปน กรณสาธนะ วเคราะหวา ยชต เตนาต ยาโค, เปนชอของพระพทธเจา เปน กมมสาธนะ วเคราะห วา ยชตพโพต ยาโค. [ ๒๔๗๗ ]. ถ. สนธ ความตอ, สมาโส ความยอ ตงวเคราะหอยางไร ? บอกธาตปจจยดวย. ต. สนธ วเคราะหวา สนธาน สนธ, ส บทหนา ธา ธาต อ ปจจย นามกตก, สมาโส วเคราะหวา สมสน สมาโส, ส บท หนา วส ธาต ณ ปจจย นามกตก. [ ๒๔๗๖ ]. ถ. เนยย ปชนโย อปวท จเนยย เปนศพทอะไร ? ศพทไหน


มรปเดมอยางไร ? จงแสดงใหละเอยด. ต. เนยย เปนนามกตก เดมเปน น ธาต ลง ณย ปจจย เปน กมมรป กมมสาธนะ วเคราะหวา เนตพพนต เนยย, ปชนโย เปน ฐานตทธต เดมเปน ปชน ลง อย ปจจย แปลวา ผควรซงอนบชา วเคราะหวา ปชน อรหตต ปชนโย, เปนกรยากตกกได ลง อนย ปจจย แปลวา ผอนเขาพงบชา, อปวท เปนนามกตกกได เปน กรยากตกได ถาเปนนามกตก ลง อ ปจจย เปน กตตสาธนะ วเคราะหวา อปวทตต อปวโท ทมรปเปน อปวท เพราะลง อ ทตยาใน ๓ ลงค หรอ ส ปฐมในนปงสกลงค อป บทหนา วท ธาต ถาเปนกรยากตก ลง อนต ปจจย ลง ส ปฐมา เอา นต กบ ส เปน อ เปนปงลงค อป บทหนา วท ธาตอยางเดยวกน, จเนยย เปนกรยาอาขยาต จ ธาต นา ปจจย เอยย สตตมวภตต กตต- วาจก. [ ๒๔๖๙ ]. ถ. จเนยย เจยย โสเจยย เปนศพทอะไร ? ศพทไหนรปเดม เปนอยางไร ? แปลวากระไร ? จงแสดงใหตลอด. ต. จเนยย เปนศพทกรยาอาขยาต จ ธาต ในความกอ ความ สงสม นา ปจจย เอยย สตตมวภตต กตตวาจก, เจยย จ ธาต ณย ปจจย พฤทธ อ เปน เอ, ลบ ณ ซอน ย, ส ปฐมาวภตต นปงสกลงค จงเปน เจยย, ถาแปลวา วตถอนเขาพงสงสม เปน กมมรป กมมสาธนะ วเคราะหวา จนตพพนต เจยย [ วตถ ]. ถา แปลวา ความกอ เปน ภาวรป ภาวสาธนะ วเคราะหวา จยเตต


เจยย, โสเจยย ภาวตทธต เณยย ปจจย แปลวา ความเปนของ สะอาด วเคราะหวา สจโน+ภาโว=โสเจยย. [๒๔๗๕ ]. ถ. วส ธาต เปนชอของคน ของท ของกรยา เปนสาธนะ อะไร ? ตงวเคราะหมาดวย. ต. วส ธาต เปนชอของคน เปนกตตสาธนะ วเคราะหวา วสต สเลนาต วาโส [ ลงในอรรถแหงตสสล ], เปนชอของท เปน อธกรณสาธนะ วเคราะหวา วสต เอตถาต วสน. เปนชอของ กรยา เปน ภาวสาธนะ วเคราะหวา วสน วาโส. [ ๒๔๖๘ ]. ถ. คาวา "ทาน " ในภาษาของเราหมายความหลายอยาง เชน คนมใหทาน คนจนรบทาน ผนยนดในทาน ทานมยกศล โรง ทาน ในคาเชนน ในภาษามคธหมายดวยสาธนะ จงชวา คาไหนเปน สาธนะอะไร ? วเคราะหมาดวย. ต. คาวา "ทาน " ในคาวา คนมใหทาน คนจนรบทาน เปน กมมสาธนะ วเคราะหวา ทาตพพนต ทาน, คาวา ผนยนดในทาน เปนภาวสาธนะ วเคราะหวา ทยเตต ทาน, คาวา ทานมยกศล เปนกรณสาธนะ วเคระหวา เทต เอเตนาต ทาน, คาวา โรงทาน เปนอธกรณสาธนะ วเคราะหวา เทต เอตถาต ทาน. [๒๔๖๔ ]. ถ. ป บพพบท หร ธาต ทแปลวา ประหาร เปนชอของ เครองมอ มดาบ ไม เปนตน เปนสาธนะอะไร ? เปนชอของกรยา ททาลง เปนสาธนะอะไร? จงตงวเคราะหมาด. ต. ป บพพบท หร ธาต เปนชอของเครองมอ เปน กรณ-


สาธนะ วเคราะหวา ปหรต เตนาต ปหรณ, เปนชอของกรยา เปน ภาวสาธนะ วเคราะหวา ปหรยเตต ปหรณ.[ ๒๔๖๑ ]. ถ. ทเขยนไววา อธกรณสาธนะ ดงน รไดไหมวา ถกหรอ ผด ? ถาถกกแลวไป ถาผด ควรจะเปนอยางไร ? รไดดวยอยางไร? ต. ผด ควรเปน อธกรณสาธนะ เพราะ ณ, น แปลงมาจาก ย ถาธาตม ร และ ห เปนทสด ทานใหแปลง ย เปน อณ นอก จากนใหแปลงเปน อน.[๒๔๕๙ - ๒๔๗๐ ]. ถ. คาวา เปนท เปนเครองหมายสาธนะอะไรบาง ? สงเกต อยางไรจงรไดวา เปนสาธนะนน ๆ ? ต. เปนเครองหมาย กมมสาธนะ สมปทานสาธนะ อธกรณ- สาธนะ รไดดวยความตางแหงรปวเคราะห กมมสาธนะ ทาซงสง นน, สมปทานสาธนะ ทาแกสงนน, อธกรณสาธนะ ทาในสงนน, อทาหรณวา นสสโย เปนชอของอาจารย เปน กมมสาธนะ เพราะ ศษยอาศยอาจารย, สมปทาโน เปนชอของปฏคคาหก เปน สมปทานสาธนะ เพราะเขามอบใหแกปฏคคาหก, ทาน เปนชอของ โรงทาน เปน อธกรณสาธนะ เพราะเขาใหในโรงทาน. [ ๒๔๕๘ ]" ถ. สงเกตอยางไร จงจะรความตางแหงกรณสาธนะ และ อธกรณสาธนะ ? ต. สงเกตอยางน กรณสาธนะ ทาดวยสงนน, อธกรณสาธนะ ทาในสงนน อทาหรณวา พนธนน เปนชอของเชอก เปน กรณสาธนะ เพราะเขาผกดวยเชอกนน, พนธน เปนชอของเรอนจา เปน อธกรณ-


สาธนะ เพราะเขาจาในเรอนนน. [ ๒๔๕๗ ]. ถ. ววรย ววรณ เหมอนกนอยางไร ? ตางกนอยางไร ? ต. เหมอนกนทเปนธาตเดยวกน เปนกตกดวยกน คอ ว บท หนา วร หรอ ว ธาต, ตางกนท ววรย ลงอพยยปจจย แปลวา เปดแลว หรอ ไขออกแลว, ววรณ เปนนาม ลง ย ปจจย แปลวา ความเปด หรอ ความไขออก. [ ๒๔๗๖ ].


[ กรยากตก ] ถ. ศพทเชนไร เรยกวากรยากตก ? ตางจากกรยาอาขยาต อยางไร ? ต. ศพททใชปจจยแผนกหนงปรงกบธาต สาเรจรปเปนกรยา เรยกวา กรยากตก เชน คโต โต กโต เปนตน. ตางจากกรยา- อาขยาต คอ กรยากตก ทลงปจจยไมใชพวกอพยยะ ใชแจกดวย วภตตทง ๗ ในนามได สวนทลงปจจยพวกอพยยะ แจกไมได และ กรยากตก ไมมบทและบรษ บางศพทใชเปนนามได เชน พทโธ ขาทนย เปนตน, สวนกรยาอาขยาต ใชแจกดวยวภตตในอาขยาต เปนกรยาลวน. [อ.น.]. ถ. นามกตก กบ กรยากตก ตางกนอยางไร ? อนจร อปวท เปนนามกตกหรอกรยากตก ? จงแสดงความเขาใจ. ต. นามกตก เปนไดทงนามนามและคณนาม จดเปนสาธนะ ม ปจจยเปนเครองหมายสาธนะนนๆ , กรยากตก เปนกรยา ประกอบ ดวยวภตต วจนะ กาล ธาต วาจก ปจจย เหมอนในอาขยาต ตาง แตไมมบทและบรษเทานน. อนจร อปวท เปนนามกตกกได เปน กรยากตกกได ถาเปนนามกตก ลง อ ปจจย เปนทตยาวภตตใน ๓ ลงค หรอ ปฐมาวภตตใน นปงสกลงค, ทเปนกรยากตก ลง อนต- ปจจย แปลง นต กบ ส ปฐมาวภตต เปน อ. [ ๒๔๗๒ ]. ถ. ในกรยากตก ทานวา ไมมวภตต และ วจนะ แผนกหนง เหมอนวภตตอาขยาต เมอเปนเชนน กรยากตกกแปลวา ไมมวภตต


และวจนะใชไหม ? หรออยางไร ? จงแสดง. ต. จรง ในกรยากตกไมมวภตตและวจนะแผนกหนง แตทาน ใหใชวภตตและวจนะในนามแทน และคลอยตามนามศพทซงเปน ตวประธาน คอ ตวประธานเปนวภตต วจนะใด กรยากตกกตอง เปนวภตต วจนะนนตาม ตวอยาง เชน ภกข คาม คโต ภกษ ไปแลวสบาน, ชนา มตา ชนทงหลาย ตายแลว เปนตน. [ อ. น.]. ถ. การแบงกาลในกรยากตก กบ กรยาอาขยาต ตางกน อยางไร ? ต. ตางกนดงน คอ : กรยากตก แบงกาลทเปนประธาน ๒ คอ ปจจบนนกาล ๑ อดตกาล ๑, ปจจบนกาล แบงใหละเอยดอก ๒ คอ ปจจบนแท ๑ ปจจบนใกลอนาคต ๑, อดตกาล แบงเปน ๒ ค ลวงแลว ๑ ลวงแลวเสรจ ๑, รวมทงสนเปน ๔. สวนกรยา อาขยาตแบงกาลทเปนประธาน ๓ แบงใหละเอยดอก รวมเปน ๘ ดง ไดแสดงมาแลวในอาขยาตนน. [ อ. น. ]. ถ. กาลในกรยากตก ทงทกลาวโดยยอและพสดารน จะรได แมนยาวาเปนกาลนน ๆ ได ตองอาศยอะไรเปนหลก ? ต. ตองอาศยปจจยเปนหลก เพราะปจจยในกรยากตกน นอก จากเปนเครองหมายวาจกแลว ยงเปนเครองหมายใหทราบกาลได ดวย. [ อ. น.]. ถ. กาลทง ๔ นน กาลไหนทานบญญตใหแปลวากระไร ? ต. ปจจบนแท แปลวา อย, ปจจบนใกลอนาคต แปลวา


เมอ, ลวงแลว แปลวา แลว, ลวงแลวเสรจ แปลวา ครนแลว. [ อ. น. ]. ถ. วาจกในกรยากตก มเทาไร ? อะไรบาง ตางจากวาจก ในอาขยาตหรอเหมอนกน ? ต. ม ๕ เหมอนอยางอาขยาต คอ กตตวาจก กมมวาจก ภาววาจก เหตกตตวาจก เหตกมมวาจก. ตางกนแตสกวา รปแหง ศพทกรยาเทานน เชน :- กรยากตก กรยาอาขยาต กตตวาจก มโต มรต กมมวาจก กโต กรยต ภาววาจก ภวตพพ ภยเต เหตกตตวาจก มาเรนโต มาเรต เหตกมมวาจก ปตฏาปโต ปตฏาปยต. [ อ. น. ] ถ. ปจจยในกรยากตก มเทาไร ? ตวไหนบางเปนพวกอพยย- ศพท ? อารทธา ลงปจจยอะไรบาง? จงแสดงใหสนเชง. ต. ม ๑๐ ตว อนต ตวนต ตาว อนย ตพพ มาน ต ตน ตวา ตวาน. เปนพวกอพยยศพทม ๓ ตว คอ ตน ตวา ตวาน. อารทธา ลง ต ปจจยกได ตวา ปจจยกได เพราะธาตม ภ เปนทสดแปลง ต ปจจย เปน ทธ แลวลบทสดธาต เปนกรยาของ


ศพททเปนอตถลงค หรอ เปนปงลงค พหวจนะ, และธาตม ภ เปน ทสด แปลง ย กบทสดธาตเปน ทธา. [ ๒๔๗๔ ]. ถ. กรยากตก มปจจยกตว ? ตวไหนลงในวาจกอะไร ? ต. ม ๑๐ ตว คอ อนต ตวนต ตาว ลงในกตตวาจก, อนย ตพพ ลงในกมมวาจก และ ภาววาจา, มาน ต ตน ตวา ตวาน ลงในวาจกทงมวล. [ ๒๔๖๙-๒๔๖๗ ]. ถ. ปจจย ๑๐ ตวนน ตวไหนมหนาทอยางไร ? ต. อนต มาน บอกปจจบนนกาล, ตวนต ตาว ตน ตวา ตวาน บอกอดตกาล, อนย ตพพ บอกความจาเปน ซงแปลวา พง หรอ ตอง . [ อ. น.]. ถ. จงแสดงวธใชปจจยในกตก ใหเหนชดวา ตางจากปจจยใน ตทธตอยางไร? ต. ปจจยในกตก ใชประกอบกบธาต สาเรจรปเปนนามกตก และกรยากตก เปนเครองหมายสาธนะและกาล. สวนปจจยในตทธต ใชประกอบกบศพทนาม แมศพทกตกทสาเรจแลวนน กประกอบได ทงในนามกตกและกรยากตก เพอเปนเครองหมายใชแทนศพท. [ ๒๔๖๒ - ๒๔๗๓ ]. ถ. ปจจยกตกตวไหนบาง ใชเปนนามกตกกได เปนกรยากตก กได ? และใชไดอยางไร? จงแสดงมา. ต. ณย อนย ต, ณย เปนปจจยแหงนามกตก ใชกรยา- กตกกม ดงอทาหรณวา เต จ ภกข คารยหา. อนย ต เปนปจจย


แหงกรยากตก ใชเปนนามกตกกม อนย ปจจย อทาหรณวา ปณเตน ขาทนเยน โภชนเยน ปรวส. ต ปจจย อทาหรณวา พทโธ โลเก อปปนโน.[ ๒๔๗๙-๒๔๘๐ ]. ถ. อนต ตวนต ตาว เมอประกอบกบธาต มวธเหมอนกน หรอตางกนอยางไร ? ต. ตางกน คอ อนต เมอจะประกอบกบธาตใน ธาตนน ทานใหลงปจจยในอาขยาตทหนงกอน แลวจงลง อนต ปจจยอกทหนง เชน สณนโต ชานนโต เปนตน, สวน ตวนต ตาว หาทาเชน นนไม ลงปจจยทสดธาตทเดยว เชน สตวา สตาว เปนตน. [ อ. น.]. ถ. จะประกอบ ภช ธาต ดวย อนต มาน ปจจย สาเรจรป เปนปลงคและอตถลงคมาด ? ต. ภช ธาต ประกอบดวย อนต ปจจย สาเรจรปดงน ปงลงค ภชนโต, อตถลงค ภชนต, ประกอบดวย มาน ปจจย สาเรจรปดงน : ปงลงค ภชาโน, อตถลงค ภชทานา. [ อ. น.] ถ. อนต มาน ปจจย เมอประกอบกบธาต สาเรจรป เปนกรยาแลว ทานนยมแจกตามแบบการนตไหน ? ต. ศพททลง อนต ปจจย ถาเปนปงลงค นยมแจกตามแบบ อ การนตในปงลงค [ ปรส ] กไดเชน วทนโต, ตามแบบ ภวนต ศพทกได เชน กร จร. ถาเปนอตถลงค นยมแจกตามแบบ อ


การนตในอตถลงค [ นาร ] , ศพททลง มาน ปจจย ปงลงค นยม แจกตามแบบ อ การนตในปงลงค, อตถลงค นยมแจกตามแบบ อา การนตในอตถลงค [ กา ]. [ อ. น. ]. ถ. ศพทกรยาทประกอบดวย อนต มาน ปจจย ถาตองการ ใหเปน กมมวาจก ทานใหทาอยางไรบาง ? ต. ทานใหทาดวยวธ ๒ อยาง คอ ลง อ อาคมหลงธาต และ ย ปจจยในอาขยาต เชน กถยนโต กถยมาโน เปนตน อยางหนง ลง ย ปจจยแลว เอา ย กบทสดธาตแปลงเปนพยญชนะ เชน วจจนต วจจมาโน เปนตน เมอแปลงเชนนนแลว ไมตองลง อ อาคมอยางหนง. [ อ. น. ]. ถ. ภช ธาต เมอประกอบดวยปจจยเหลาน คอ ตวนต ตาว ต มรปเปนอยางไรในปงลงคและอตถลงค ?และแจกตามแบบการนต ไหน ? ต. ประกอบดวย ตวนต ปจจย ปงลงคเปน ภตวา แจกตาม แบบ ภควนต ศพท, อตถลงคเปน ภตวต แจกตามแบบ อ การนต ในอตถลงค [ นาร ]. ประกอบดวย ตาว ปจจย ปงลงค เปน ภตตาว แจกตาม แบบ อ การนตใน ปงลงค [ เสฏ ] , อตถลงค เปน ภตตาวน แจกตามแบบ อ การนตใน อตถลงค. ประกอบดวย ต ปจจย ปงลงค เปน ภตโต แจกตามแบบ อ การนตใน ปงลงค [ ปรส ] , อตถลงคเปน ภตตา แจกตาม


แบบ อา การนตในอตถลงค [กา]. [อ. น. ]. ถ. ศพทกรยากตก ลง ตวนต กบ ตวา มลกษณะคลายคลง กนมาก เมอพบศพทกรยาทลงปจจย ๒ ตวนแลว จะสงเกตรได อยางไรวา ศพทไหนลงปจจยอะไร ? ต. สงเกตทจดขางลาง ถาลง ตวนต ปจจย ไมมจดขางลาง เชน สตวา เปนตน, ถาลง ตวา ปจจย มจดขางลาง เชน สตวา เปนตน. [ อ. น. ]. ถ. อนจร เปนนามกตก หรอ กรยกตก ? จงแสดงความเขาใจ ต. เปนนามกตกกได เปนกรยากตกกได, อน บพพบท จร ธาต ทง ๒ อยาง ทเปน นามมกตก ลง อ ปจจย เปนทตยาวภตต เอกวจนะ ในไตรลงค หรอปฐมาวภตต เอกวจนะ นปงสกลงค. ท เปนกรยากตก ลง อนต ปจจย แปลง นต กบ ส เปน อ. [ ๒๔๖๖ ]. ถ. ศพททประกอบดวย ตพพ อนย ปจจย ใชตางกนอยางไร? จงยกตวอยางมาแสดงดวย. ต. ศพททประกอบดวย ตพพ ปจจย ใชเปนกรยาลวน, สวน ศพททประกอบดวย อนย ปจจย ใชเปนนามศพทกได ใชเปนกรยา กได, ทใชเปนนาม เชน ปณเตน ขาทนเยน โภชนเยน ปรวส แปลวา เขาเลยงแลว ดวยของควรเคยว ดวยของควรบรโภค อน ประณต, ทใชเปนกรยา เชน กมม กรณย แปลวา กรรม อนเขา พงทาเปนตน, แตใชเปนนาม เปนชอของศพททเปน นปงสกลงค เปนพน.[ อ. น.].


ถ. ศพททประกอบดวย ตพพ, อนย ปจจยน เปนเครองหมาย วาจกอะไรไดบาง และเปนไดกลงค ? ต. เปนเครองหมายกมมวาจก และภาววาจก. ทเปนเครอง หมายกมมวาจก เปนได ๓ ลงค, เปนเครองหมายภาววาจก เปนได แตนปงลงค ปฐมาวภตต เอกวจนะ อยางเดยว. [ อ. น.]. ถ. ต ปจจย มวธประสมเขากบธาตเปนอยางไรบาง ? ต. ต ปจจยประสบกบธาตม ม และ น เปนทสด ลบทสด ธาตเสย ตวอยาง เชน คโต ขโต, ถาธาตม จ ช และ ป เปน ทสด เอาทสดแหงธาตเปน ต ตวอยาง เชน สตโต ภตโต คตโต, ถาธาตม อา เปนทสดกด ต เปนกมมวาจกกด ลง อ ตวอยาง เชน โต ปโต, ถาธาตม ท เปนทสดอยหนา แปลง ต เปน นน แลวลบทสดธาต ตวอยาง เชน ฉนโน ภนโน, ถาธาตม ร เปนท สดอยหนาแปลง ต เปน ณณ แลวลบทสดธาต ตวอยาง เชน ชณโณ, ถาธาตม ส เปนทสดอยหนา แปลง ต เปน ฏ แลวลบทสดธาต ตวอยาง เชน ตฏโ, ถาธาตม ท และ ภ เปนทสดอยหนา แปลง ต เปน ทธ แลวลบทสดธาต ตวอยาง เชน พทโธ, ลทโธ, ถาธาตม ม เปนทสดอยหนา แปลง ต เปน นต แลวลบทสดธาต ตวอยาง เชน ปกกนโต, ถาธาตม ห เปนทสดอยหนา แปลง ต เปน ฬห ลบทสดธาต ตวอยาง เชน รฬโห. [ ๒๔๖๕]. ถ. ในทเชนไร ต ปจจยใชกบบอกกตตวาจก ? ในทเชนไร ใช บอกกมมวาจก ?


ต. ลงกบธาตไมมกรรม ใชบอกกตตวาจก, ลงกบธาตม กรรม ใชบอกกมมวาจก. [๒๔๕๗ ]. ถ. ว รห ธาต ลง ต ปจจย เปน วรยโห ถกหรอไม ? ถาถกกแลวไป ถาไมถก จะควรแกใหเปนอยางไร ? ต. ไมถก ทถกควรเปน วรฬโห เพราะธาตม ห เปนทสด เมอลง ต ปจจย แปลง ต เปน ฬห และลบทสดธาต. [๒๔๖๐ ]. ถ. เมอเราเหนศพทมรปคลาย ๆ กน เชน นกขนโต วสนโต ปกกนโต วทนโต ดงน จะสงเกตอะไรจงจะรไดวา ตวไหนลงปจจย อะไร ? ตางกนอยางไร ? ต. สงเกตพยญชนะทสดธาต นกขนโต ปกกนโต ตองเปน ต ปจจย เพราะ นกขนโต น บพพบท ขม ธาต, ปกกนโต ป บพพบท กม ธาต ธาตม ม เปนทสด แปลง ต เปน นต แลวลบทสดธาต จง เปน นกขนโต ปกกนโต. วสนโต วทนโต ตองเปน อนต ปจจย วสนโต วส ธาต. วทนโต วท ธาต, เหนพยญชนะทสดธาตชด อยตางกนอยางน . [ ๒๔๖๑ ]. ถ. มาน ปจจย ทใชในกตตวาจก และกมมวาจก ตางกน อยางไรกบ ต ปจจย ซงใชในทเชนนน ? ต. มาน ปจจยทใชในกตตวาจก ใชธาตทง ๒ ชนด และเมอ นาธาตมาตงลงแลว ตองยมปจจยประจาหมวดธาตในอาขยาตมา ประกอบกอน แลวจงนาปจจยนเขาประกอบ เชน กรมาโน คจฉมาโน, สวน ต ปจจยทใชในกตตวาจก ใชธาตไดอยางเดยวคอ อกรรมธาต


เชน คโต รโต เปนตน และไมตองยมปจจยประจาหมวดธาตใน อาขยาตมาใช, มาน ปจจยทใชในกมมวาจกตองลง ย ปจจย อ อาคม เชน กรยามาโน, สวน ต ปจจยไมตองใช. [ ๒๔๗๕]. ถ. ต ปจจยประกอบกบธาต เชนไรลบแตทสดธาตอยางเดยว ไมตองแปลง ? เชนไรแปลงแลวลบทสดธาต ? ต. ถาประกอบกบธาตทม ม ร น เปนทสด ลบแตทสดธาต อยางเดยวไมตองแปลง เชน คโต กโต หโต, ถาประกอบกบธาตทม ร ส ธ ภ ม ห ท เปนทสด ลบทสดธาตแลว ตองแปลงรปไป ตางๆ ตามอานาจของทสดธาต ธาตทม ร เปนทสด แปลง ต เปน ณณ เชน ตณโณ , ทม ส เปนทสด แปลง ต เปน ฏ เชน ปฏโ, ทม ธ เปนทสด แปลง ต เปน ทธ เชน กทโธ, ทม ภ เปนทสด แปล ต เปน ทธ เชน ลทโธ, ทม ม เปนทสด แปลง ต เปน นต เชน ปกกนโต, ทม ห เปนทสด แปลง ต เปน ฬห เชน มฬโห, ทม ท เปนทสด แปลง ต เปน นน เชน ภนโน, ถาธาตทม อา เปนทสด ทานใหเอา อา ทสดธาตนนเปน อ หรอ อ และไมตองลบ ตองแปลง เชน โต ปโต เปนตวอยาง. [ ๒๔๖๘-๒๔๗๗ ]. ถ. ในธาตเชนไร แปลง ตวา ปจจย เปน ย ได ? และในท เชนไร ตองอาเทศเปนอนอกตอหนง? ในทเชนไร คงเปน ย ตามรป ? ต. ในธาตมอปสคอยหนา แปลง ตวา ปจจยเปน ย ได, และ ในธาตม ม เปนทสด แปลง ย เปน ม เชน อภรมม อภ รม ธาต, ในธาตม ท เปนทสด แปลง ย กบทสดธาตเปน ชช เชน อปปชช


อ ปท ธาต, ในธาตม ภ เปนทสด แปลง ย กบทสดธาต เปน พภ เชน อารพภ อา รภ ธาต, ในธาตม ห เปนทสด แปลง ย กบทสดธาตเปน ยห เชน อารยท อา รห ธาต, ในธาตม อา เปนทสดคงเปน ย เชน อาทาย อา ทา ธาต,ในธาตไมมอปสค อยหนา แปลง ตวา เปน ย แลวแปลง ย กบทสดธาตเปน ทธา ไดบาง เชน วทธา วธ ธาต, ลมทธา ลภ ธาต. [ ๒๔๕๗ ]. ถ. ตวา ปจจย บอกกาลอะไรบาง ? จงยกอทาหรณมาแสดง. ต. บอกอดตกาลเปนพน แตถาเปนกรยาททากอนแลวจงทา กรยาขางหลงตอไปอก เรยกวา ปพพกาลกรยา อทาหรณวา ธมม สตวา คาม ปจจาคจฉต. ถาเปนกรยาทกลาวซากบกรยาขางตนแสดง วาทาเสรจแลวเรยกวา ปรโยสานกาลกรยา อทาหรณวา เยน ภควา, เตนปสงกม; อปสงกมตวา-นสท. ถาเปนกรยาทาพรอมกบ กรยาอน เรยกวา สมานกาลกรยา อทาหรณวา ฉตต คเหตวา คจฉต. ถาเปนกรยาททาทหลงกรยาอน เรยกวา อปรกาลกรยา อทาหรณวา ธมมาสเน นสท จตตวชน คเหตวา. ถาเขากบนาม เรยกวา วเสสน อทาหรณวา เปตวา เทว อคคสาวเก อวเสสา อรหตต ปาปณส. ถาเขากบกรยา เรยกวา กรยาวเสสน อทาหรณวา ตณ รตนาน เปตวา อ เม ปฏสรณ นตถ. ถามกตตา ตางจากกรยาหลง เรยกวา เหต อทาหรณวา สห ทสวา ภย อปปชชต. [๒๔๖๓ ]. ถ.ปจจยในกรยากตก ตวไหนบาง ใชคมพากยได ? ตวไหน


ใชคมพากยไมได ? ต. ตพพ อนย ต ปจจย ใชคมพากยได, นอกจากน ใชคม พากยไมได. [ อ. น. ]. ถ. ในกรยากตก ไมมบรษ ถาเชนนน ศพทกรยาน เปนกรยา ของนามนามทเปนประธานบรษอะไร ? ต. เปนกรยาของนามนามเปนประธานทง ๓ บรษ. [อ. น. ]

Documents

คํําาน เปนหลักสําคัญใน ......ประโยค๑ - ประมวลป ญหาและเฉลายบาล ไวยาการณ