บทท� 2

แนวคด ทฤษฎและงานวจยท�เก�ยวของ

การสารวจองคความรท�เก�ยวของกบการวจย สามารถสรปเปนหวขอตาง ๆ ไดดงตอไปน�

1. องคความรเก�ยวกบชาง

1.1 ลกษณะท�วไปของชางในประเทศไทย

1.2 สถานการณของชางปาในประเทศไทย

1.3 ปญหาความขดแยงระหวางคนกบชางปาในประเทศไทย

1.4 แนวทางการแกไขปญหาความขดแยงระหวางคนกบชางปา

2. กลไกชมชน

2.1 ความหมายการศกษาชมชน

2.2 ความหมายของกลไกชมชน

3. งานวจยท�เก�ยวของ

องคความรเก�ยวกบชาง

ลกษณะท�วไปของชางในประเทศไทย

1. ประเภทของชาง

ชางท�อาศยอยในประเทศไทย ชางไทยอยในตระกล Indian Elephant หรอ Asian Elephant

มถ�นกาเนด และอาศยอยในปาโปรงช�นท�มน� าและอาหารอดมสมบรณทกจงหวด โดยกระจายตวอย

ทางดานเหนอ ดานตะวนตก ดานใตและเขตตดตอกบทางพมา ในประเทศไทยมการแบงแยกชาง

ตามสถานะและความเปนอยท�แตกตางกนออกเปน 2 ประเภท คอชางปาและชางเล� ยง (สมาพร

คลายวเชยร, เกษสดา บรณพนศกด� และกญชมา นาคนชาต. 2550 : 21)

1.1 ชางปา

ชางปามถ�นฐานอยตามปาเมองรอนปาดงดบเขตรอน ชายฝ�งทะเลและบรเวณเทอกเขา

สภาพการดารงชวตในขณะท�ชางอยในปา สของมนจะกลมกลนไปกบส�งแวดลอมซ� งสงเกตเหนไดยาก

แตชางจะทาเสยงต�า ๆ เบา ๆ อยในลาคอเปนสญญาณตดตอกนตลอดเวลาเพ�อบอกตาแหนงซ� งกน

และกนสามารถส�อสารกนไดดวยการสงเสยงอนฟราซาวด ซ� งเปนคล�นเสยงความถ�ต �า การหากน

ของชางมพ�นท�กวางและสามารถหมนเวยนไดตลอดท�งป จากการท�ชางกนอาหารจจงมการขบถายมาก

มลชางจะเปนจดออนอยางหน� ง โดยเปนเคร�องมอช� ใหบรรดานายพราน สามารถตดตามลาชาง

ไดสะดวกงายข�น (สาย จ�นภ. 2513 : 35)

7

1.2 ชางเล�ยง

ความหมายของชางเล� ยงสามารถแบงชางเล� ยงออกเปน 3 พวกใหญ ๆ (เพญศกด�

จกษจนดา และคณะ. 2548 : 41) คอ

1.2.1 ชางภาคอสาน เล�ยงเพ�อเปนสตวเล�ยงใชงานบางเลกนอย ถามลกษณะดจะใช

เปนชางตอในการจบชาง (โดยวธโพนชาง) ท�ประเทศลาว เขมร เม�อไดชางปากจะทาการฝกและตวชาง

ท�ดเกบไว สวนท�ไมสวยฝกไมไดกจะขายไปลากไมท�ภาคเหนอหรอภาคใต

1.2.2 ชางภาคเหนอ เล� ยงเพ�อเปนสตวใชงานใชในการลากไมเปนหลกในการทางาน

ชาวบานมกไมจบชางเองแตจะไปซ�อชางท�ใชงานไดแลวจากภาคอสานและจากกระเหร�ยงบรเวณ

ชายแดน

1.2.3 ชางกระเหร�ยง เล�ยงเพ�อเปนสตวใชงานชกลากไมและบรรทกส�งของ สวนมาก

ชาวบานจะจบชางเองไดโดยใชเพนยดเลก หลมพราง ฯลฯ มกจะขายชางในหมเดยวกนหรอไมกขาย

ใหกบคนทางภาคเหนอ

2. ความสาคญของชางปาตอสงคมไทย

ชางเปนสตวบกท�มขนาดใหญท�สดและเปนสตวท�เล� ยงลกดวยน� านม โดยสภาพธรรมชาต

แลวชางเปนสตวปาแตไดมการนามาเล�ยงทาใหชางกลายเปนสวนหน�งของสตวเล� ยง ชางเปนสตวท�ม

ความผกพนตอคนไทยและประเทศไทยนานนบพนป โดยมความเก�ยวของกบวถชวต ขนบธรรมเนยม

ประเพณและสถาบนหลก 3 สถาบน คอชาต ศาสนา พระมหากษตรย ซ� งสามารถเหนไดจากในสมย

กรงรตนโกสนทรตอนตน รปชางไดปรากฏอยบนธงชาตไทยมากอนท�จะเปล�ยนมาเปนธงไตรรงค

ในรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว (รชกาลท� 6) ชางมความเก�ยวของกบพทธศาสนามา

ต�งแตสมยพทธกาลและชางเผอกยงเปนส�งคบารมของพระมหากษตรย จวบจนในรชกาลปจจบน

ในอดตท�ผานมายามศกสงครามชางจะเปนยทธปจจยท�สาคญย�ง คชาตไทยมาตลอด ในยามสงบชาง

จะเปนสตวพาหนะใชในการขนสงและใชแรงงานในการชกลากไมซง สมพนธภาพแหงความผกพน

ระหวางคนไทยและชาง จงเปนเร�องราวท�ลกซ� งกวาแผนดนใด ๆ ในโลก ชางจงเปนสญลกษณของ

ประเทศไทยมาตราบเทาทกวนน� (มทนา ศรกระจาง. 2550 : 4)

3. ความสาคญของชางปาในระบบนเวศ

ชางเปนสตวสงคม ชอบอยรวมกนหลาย ๆ ตว ประมาณ 5 - 10 ตว หรอบางโขลงอาจ

มชางถง 20 ตว จานวนชางในแตละโขลงจะมากหรอนอยข�นอยกบปจจย ความเหมาะสมดานตาง ๆ

ในการดารงชวต เชน สภาพถ�นท�อยอาศย ปรมาณน� าและอาหาร ตลอดจนปจจยคกคามท�มตอชาง

ดวยเชนกน ชางเปนสตว กนพชเปนอาหาร ซ� งอาหารสวนใหญของชาง คอ หญา ใบไม เปลอกไม

ในวนหน�งชางมความตองการอาหารประมาณ 250 กโลกรม ตองการน� า 300 ลตร เพ�อกนและเลน

จากปรมาณอาหารของชางท�ตองการมากถงวนละ 250 กโลกรม และกากใยจากพชอาหารทาใหชาง

8

ขบถายมลออกมากและมลชางได กลายเปนปยใหแกปาปละมาก ๆ เชนกน ท�งยงเอ�อประโยชน

ตอแมลงบางชนด เชน ดวงปากแขงบางชนดอาศยมลชางในการวางไข การขบถายมลชางยงเปนการ

กระจายเมลดพนธ ใหกบพชบางชนดท�ชางกนเขาไปดวยเชนกน นอกจากน�นชางยงเปนส�งมชวตท�ม

บทบาทสาคญในการรกษาสมดลทางธรรมชาตของระบบนเวศท�ชางอาศยอยโดยพฤตกรรมการหากน

ของชางยงเอ�อประโยชน ตอสตวปาอกหลายชนด เชน กระทง ววแดง เกง กวาง เปนตน กลาวคอ ก�งไม

ท�ชางโนมหรอหกลงมากน แลวเหลอบางสวนท�งไวใหกบสตว อ�นไดกนอกดวยบางคร� งก�งไม ท�หก

หรอโนมลงมาน�นแตกยอดและใบออนในระดบท�สตวกนพชสามารถกนไดถง นอกจากน� ชางยง

สามารถเดนเขาไปหากนในปาท�รกชฏทาใหสตว ท�มขนาดเลกกวาเดนตามดานชางไปหากนได

(ภาคชางไทย. ออนไลน. 2550)

เพญศกด� จกษจนดา และคณะ (2548 : 5) ไดกลาวถงความสาคญของชางปาไววา ชางปา

มความสาคญย�งตอระบบนเวศของปาเขตรอน เพราะชวยสรางแหลงอาหารใหแกสตวปาชนดอ�น ๆ

ชวยกระจายพนธไมท�เปนอาหารของสตวปาบางชนดและยงเปนตวช� วดความสมบรณของปาเน�องจาก

ชางปาสามารถดารงชวตอยไดภายในปาท�มขนาดใหญ มแหลงอาหาร แหลงดนโปงและแหลงน� า

แหลงธรรมชาต ท�สมบรณ หากปาใดมชางปาอาศยอยกยอมเปนเคร�องหมายท�บงบอกถงความอดม

สมบรณของพชพรรณธญญาหารในพ�นท�ปาแหงน�น

สถานการณของชางปาในประเทศไทย

1. จานวนประชากรชาง

ประชากรชางปาในประเทศไทยมประมาณ 3,000 -5,000 ตว (ศภนจ วนตพรสวรรค

และธนาวฒ ศรมานะกล. 2557 : 9) แตในปจจบนชางปาในประเทศไทย มจานวนลดลงอยางรวดเรว

เน�องมาจากพ�นท�ปามจานวนลดลง เหลอเพยง รอยละ 26 และเปนท�นาสงเกตวาพ�นท�ปาเปนท�อยอาศย

ของชางปา ลดลงเหลอรอยละ 10 เทาน�นและเน�องจากชางเปนสตวท�ตองการพ�นท�อยสาหรบอาศย

ในสภาพตามธรรมชาตท�กวางขวางมากกวาสตวอ�น ๆ การลดลงของพ�นท�ปาจงมผลกระทบตอการ

ดารงชวตของชางเปนกลมแรก (ไสว วงหงษา. 2547 : 112-113) ไดสรปสาเหตของการลดลงของ

ประชากรชางปาไวดงน�

1.1 ความตองการพ�นท�ในการพฒนาเกษตรกรรม พ�นท�ราบรมฝ�งแมน� า พ�นท�ราบระหวาง

ภเขา มนษยพฒนาพ�นท�เพ�อทาการเกษตรกรรม ไรออย มนสาปะหลง ขาวโพด พรก ทาใหชางปาท�

อาศยอยตองพากนอพยพยายท�อยอาศย เคล�อนยายท�ทากนไปบนภเขาสง ซ� งเปนท�ท�มความลาดชน

และขาดแคลนแหลงน� า แหลงอาหารในบางฤดกาล เชน ฤดแลงชางมกจะเคล�อนยายหากนลงสพ�นท�

ราบต�า เพ�อหาแหลงน�าและอาหาร จงจาเปนตองเดนผานพ�นท�เพาะปลก ชางกจะกนและเหยยบพ�นท�

ชาวบานปลกไว เกดเปนกรณการเผชญหนาระหวางคนและชางปา

9

1.2 การพฒนาประเทศท�ไมพจารณาผลกระทบดานส�งแวดลอมใหรดกมในการวางแผน

พฒนาเศรษฐกจแหงชาต เชน การสรางเข�อนในพ�นท�ปาอนรกษ การตดถนนผานพ�นท�ซ� งเปนถ�น

ท�อยอาศยของชางปาและสตวปาชนดอ�น โดยเฉพาะชางปาทาใหชางปาไมมความปลอดภยในการ

เคล�อนยายหากนและสงผลกระทบตอการดารงชวตของชาง

1.3 การเล�ยงสตวในเขตพ�นท�ปา ซ� งสตวท�ประชาชนในพ�นท�นาไปเล�ยงในปา อาจเขา

ไปแยงอาหารของสตวปาทาลายพชอาหารของสตวปาและท�สาคญอาจเปนการนาเช�อโรคบางชนด

เขาไปตดตอสชางปาดวย เชน โรคคอบวม โรคแอนแทรกซ โรคปาก-เทาเป� อย โรควณโรค เปนตน

1.4 ไฟปา โดยสวนใหญเกดข�นมาจากการกระทาของมนษย มากกวาท�จะเกดข�นมาเอง

จากธรรมชาต เชน การเผาปาเพ�อตองการท�ทามาหากน การเผาปาเพ�อใหทางโลงซ� งเหมาะท�จะเขา

ไปหาของปาหรอเผาปาเพ�อใหผกหวานแตกใบ ซ� งบางคร� งเปนการรบกวนท�อยอาศยของชางปา

และทาใหพชอาหารของชางปาบางชนดหมดไป

1.5 ศตรตามธรรมชาตท�ทาหนาท�ในการควบคมประชากรชางปาไดแก สตวผลา

ขนาดใหญ เชน เสอและสงโต ลดจานวนลงจนอยในข�นวกฤตเชนเดยวกบชางปา ทาใหการควบคม

ประชากรชางปาโดยสตวผลาเหลาน�ลดลง

1.6 เน�องจากชางเปนสตวท�มคณคาทางเศรษฐกจ จงมการไลลาฆาชางปาเพ�อเอางามา

ขายและไลลาลกชางปาเพ�อนาลกชางมาขายใหกบธรกจการทองเท�ยวและธรกจดานอ�น ๆ ทาใหชางปา

จานวนมากเสยชวตและชางปากลายมาเปนชางบาน เพราะสญเสยสญชาตญาณในการดารงชวตในปา

จงตองอยภายใตการควบคมดแลของมนษย

2. การกระจายตวของชางปา

การกระจายตวของชางปาพบการกระจายอยในพ�นท�อนรกษ 68 แหง โดยกระจายใน

อทยานแหงชาต 38 แหง และเขตรกษาพนธสตวปา 30 แหง เน�อท� 52,000 ตารางกโลเมตรหรอรอยละ

30 ของพ�นท�ปาอนรกษในประเทศไทย (ศภนจ วนตพรสวรรค และธนาวฒ ศรมานะกล. 2557 : 9)

ปจจบนชางปาในประเทศไทยสวนใหญกระจดกระจายอยในพ�นท�ปาท�วประเทศไทย

จากการศกษาพบวาพ�นท�ปาท�มความสาคญตอการอนรกษชาง ม 5 แหง (ไสว วงหงษา. 2547 : 49) คอ

2.1 ปาซ� งประกอบดวยเขตรกษาพนธสตว ปาทงใหญนเรศวร อมผาง สลกพระ อทยาน

แหงชาตแมวงศ คลองลาน เข�อนเขาแหลม เข�อนศรนครนทร เอราวณ เฉลมรตนโกสนทร ปากยบร

ปาสงวนแหงชาตน� าโจน เขาพระฤาษ-น� าแรและเกรงกระเวย หนองน� าซบ รวมพ�นท�มากกวา 12,123

ตารางกโลเมตรหรอ 7,576,875 ไร และมชางปาประมาณ 400 เชอก

2.2 เทอกเขาเพชรบรณและเทอกเขาภพานซ� งประกอบดวยเขตรกษาพนธสตวปาภหลวง

อทยานแหงชาตภพาน ภกระดง ทงแสลงหลวง มพ�นท�รวม 4,983 ตารางกโลเมตรหรอ 3,114,375 ไร

มชางปาประมาณ 400 เชอก

10

2.3 เทอกเขาสนกาแพงไดแก อทยานแหงชาต มชางประมาณ 200 เชอก ในพ�นท� 2,186

ตารางกโลเมตรหรอ 1,366,250 ไร และเทอกเขาพนมดงรกประกอบดวยอทยานแหงชาต ทบลาน/

ปางสดา มเน�อท�รวม 3,084 ตารางกโลเมตรหรอ 1,927,500 ไร มชางปาประมาณ 140 เชอก

2.4 เทอกเขาจนทบรตะวนตกประกอบดวยเขตรกษาพนธสตวปาเขาอางฤาไน เขาสอยดาว

อทยาแหงชาตเขาคชกฏและอทยานแหงชาตเขาชะเมา-เขาวง รวมเน�อท� 1,833 ตารางกโลเมตรหรอ

1,145,625 ไร มชางปาประมาณ 140 เชอก

2.5 ภาคใตฝ�งตะวนตกประกอบดวยเขตรกษาพนธสตวปาคลองแสง/อทยานแหงชาต

แกงกรง มพ�นท� 2,344 ตารางกโลเมตร หรอ 1,465,000 ไร มชางปาประมาณ 50 เชอก และบรเวณ

พ�นท�รอยตะเขบชายแดนไทย-มาเลเซย

3. พ�นท�อนรกษชางปาท�สาคญในเขตรกษาพนธสตวปาในประเทศไทย

พ�นท�อนรกษชางปาท�สาคญ 7 แหงไดแก (1) กลมปาตะวนตก (2) กลมปาแกงกระจาน

(3) กลมปาดงพญาเยน-เขาใหญ (4) กลมปาภเขยว-น� าหนาว (5) กลมปาตะวนออก (6) กลมปาคลองแสง

-เขาสก และ (7) กลมปาภาคเหนอ (อมกอย-แมต�น) โดยพ�นท�ปาอนรกษท�ประชากรชางปามแนวโนม

เพ�มข�น เชน เขตรกษาพนธสตวปาสลกพระในกลมปาตะวนตก อทยานแหงชาตเขาใหญในกลมปา

ดงพญาเยน - เขาใหญ เขตรกษาพนธสตวปาภหลวงในกลมปาภเขยว-น� าหนาว เขตรกษาพนธสตวปา

เขาอางฤาไนในกลมปาตะวนออก อทยานแหงชาตกยบรในกลมปาแกงกระจาย (ศภนจ วนตพรสวรรค

และธนาวฒ ศรมานะกล. 2557 : 9-10)

4. สถานภาพของชางปา

ชางปาเปนสตวปาคมครองตามพระราชบญญตสงวนและคมครองปาพทธศกราช 2535

และอยในบญช 1 (Appendix I) ของอนสญญา CITES ท�งน� IUCN Red List (2012) และ Thailand

Red Data (2005) จดใหชางปามสถานภาพใกลสญพนธ (Endangered) เน�องจากชางเปนสตวคมครอง

พ.ร.บ.คมครองชางตามพระราชบญญตสาหรบรกษาชางปาพทธศกราช 2464 (ศภนจ วนตพรสวรรค

และธนาวฒ ศรมานะกล. 2557 : 10)

พระราชบญญตสาหรบรกษาชางปา พระพทธศกราช 2464

มาตรา 1 พระราชบญญตน� ใหเรยกวา พระราชบญญตรกษาชางปา พระพทธศกราช 2464

มาตรา 2 พระราชบญญตน� ใชต�งแตวนท�โฆษณาในราชกจจานเบกษาตนไป

มาตรา 3 พระราชบญญตน� วาดวยการรกษาชางปา ร.ศ.119 (พ.ศ.2443) กบในกฎ

เสนาบดซ� งเสนาบดกระทรวง มหาดไทยไดตราข�นเน�องจากพระราชบญญต

มาตรา 17 ผใดจบชางปาโดยวธใด ๆ กตามโดยมไดรบอนญาตตามความในมาตรา 6

แหงพระราชบญญตน� ผน�นมความผดตองระวงโทษจาคกไมเกนกวา 1 ป หรอปรบไมเกน 800 บาท

หรอท�งจาท�งปรบดวยท�ง 2 สถานสวนชางซ� งผกระทาผดจบไดน�น ใหรบเปนของหลวง

11

มาตรา 18 ผใดฆาชางปาโดยวธใด ๆ กตามผน�นมความผดตองระวางโทษสาหรบชางปา

1 ตวท�ไดฆาตาย คอจาคกไมเกนกวา 3 ป หรอปรบไมเกน 1,000 บาท หรอท�งจาท�งปรบดวย 2 สถาน

มาตรา 19 ผใดทารายชางปาโดยวธใด ๆ กตาม ผน�นมความผดตองระวางโทษจาคกไม

เกน 18 ป

มาตรา 20 แตการลงโทษตามความใน 2 มาตรา ขางบนน�น

ปญหาท�เกดข�นในปจจบนเปนปญหาจาก พ.ร.บ.คมครองชางปา ทาใหประชาชนในพ�นท�

มปญหา ชางปาบกรกกนพชสวน พชไร ทารายรางกาย การเพ�มจานวน ชางปามากข�น ทาใหไมสามารถ

ลดจานวนชางปาได อาท ทาหมน ลดจานวนชาง

5. ปจจยคมคาม

ปจจบนพ�นท�ปาอนรกษหลายแหงมสภาพเปนหยอมปาขนาดเลกท�แยกจากกน ซ� งเปน

ผลมาจากการพฒนาประเทศและการขยายพ�นท�เกษตรกรรม รวมท�งการบกรกพ�นท�ปาอนรกษซ� งเปน

แหลงอาหารท�สาคญของชางปา จากการศกษาปจจยคกคามในพ�นท�ปาอนรกษในป 2547-2553 พบวา

ปจจยการลาชางในพ�นท�ปาอนรกษเกดข�นเปนสวนนอยเน�องจากทางภาครฐใหความสาคญในการ

ปองกนและปราบปราม แตปจจยหลกท�คกคามชางปา คอการสญเสยถ�นท�อยอาศย (Habitat Loss)

และการแบงแยกของถ�นท�อยอาศย (Habitat Fragmentation) (ศภนจ วนตพรสวรรค และธนาวฒ

ศรมานะกล. 2557 : 10)

ปญหาความขดแยงระหวางคนกบชางปา

1. สถานการณปญหา

สภาพปญหาในปจจบนสถานการณของชางปาในประเทศไทยกาลงตกอยในสภาวะวกฤต

ท�เปนเชนน� เพราะเกดปญหาความขดแยงระหวางคนกบชางเพ�มมากข�น โดยชางมกออกมากนพชไร

บรเวณชายปา ปรากฏการณน� หากมองอยางผวเผนจะเหนวา คนรกท�ชางหรอชางรกท�คนหรออก

ประเดนหน� งกคอชางอดอยากเพราะขาดน� าและอาหาร จงออกมากนพชไรของชาวบาน แตหาก

พจารณาถงสาเหตของสภาพการณดงกลาวอยางลกซ� งแลวจะพบวา ปญหาความขดแยงระหวางคน

กบชางปาเปนภาพสะทอนของวกฤตการณสภาพปญหาทรพยากรปาไมและสตวปาของประเทศไทย

ในแตละพ�นท� กลาวคอจากการสารวจพบวาผนปาท�เหลออยในประเทศไทยท�กระจายอยตามภาค

ตาง ๆ มไมนอยกวา 90 ผนปา แตมเพยง 48 ผนปาท�มความอดมสมบรณและมความเหมาะสมท�จะ

เปนท�อยอาศยของสตวขนาดใหญ เชน ชางปา (ไสว วงหงษา. 2547 : 47)

2. ปจจยท�กอใหเกดปญหาความขดแยงระหวางคนกบชางปา

ปจจยท�กอใหเกดปญหาความขดแยงระหวางคนและชางปา ประกอบดวยปจจยท�

สาคญ 5 ประการ ดงน� (นพพร องศโชต. 2551 : 15)

12

2.1 ปจจยดานการลดขนาดของถ�นท�อยอาศยตามธรรมชาต เม�อผนปาถกแบงแยกเปน

หยอม ๆ เน�องจากการเปล�ยนแปลงพ�นท�รอบชายปาเปนพ�นท�เกษตรกรรม ถ�นท�อยอาศยตามธรรมชาต

ของชางปาจงลดขนาดลงเร�อย ๆ และเปนการบบบงคบใหสตวปาท�ใชพ�นท�หากนขนาดใหญ เชน

ชางปาประสบความยากลาบากในการอยรอด นอกจากน� ย�งพ�นท�เกษตรกรรมมการขยายตวมากข�น

เทาใด กจะย�งทาใหเกดสภาพท�เปนขอบปามากข�นเทาน�น ซ� งเทากบเปนการเพ�มโอกาสในการท�ชาง

จะเคล�อนยายเขามาในแปลงเกษตรไดมากข�น ในหลายกรณพ�นท�เกษตรกรรมยงเปนพ�นท�ราบซ� งต�งอย

ระหวางผนปาธรรมชาตสองฝ�งจงเปนเสมอนทางบงคบใหชางตองเคล�อนท�ผานแปลงเกษตรเพ�อ

เดนขามไปยงปาอกฝ�งหน�ง (สมาคมอนรกษสตวปาแหงประเทศไทย. 2550 : 4) ดงปรากฏในพ�นท�

ผนปาท�วทกภาคในประเทศไทย ไดแก เขตอทยานแหงชาตกยบร อทยานแหงชาตแกงกระจาน เขต

รกษาพนธสตวปาหวยขาแขง เขตรกษาพนธสตว ปาภหลวง เขตรกษาพนธสตวปาเขาอางฤาไน

และเขตรกษาพนธสตวปาสลกพระ

2.2 ปจจยดานรปแบบการเคล�อนยายประชากรชางตามธรรมชาต สมาคมอนรกษสตวปา

ประเทศไทย (2550 : 3) กลาววา รปแบบการเคล�อนยายประชากรชางท�ปรากฏในปจจบนมความ

คลายคลงกบรปแบบท�เคยเปนมาในอดต แมวาถ�นท�อยอาศยด�งเดมจะถกทาลายหรอถกเปล�ยนแปลง

สภาพโดยมนษยไปแลว จากการศกษาของมทนา ศรกระจาง (2548 : 28) พบวา ดานชางหรอแหลง

อาหารของชางปาในปาบรเวณอทยานแหงชาตกยบร ซ� งในอดตชางปาเคยใชเปนประจาไดกลายเปน

ดานราง เน�องจากมสภาพเส�อมโทรมและถกแปรสภาพไปเปนพ�นท�เกษตรกรรม ในปจจบนยงคง

พบชางปาออกไปหากนในบรเวณดงกลาวเชนเดยวกบท�ปรากฏในพ�นท�เขตรกษาพนธสตว ปาสลกพระ

จงเปนไปไดวา ในบางพ�นท�ชางอาจเคล�อนยายมายงพ�นท�เกษตรกรรม อนเน�องจากบรเวณดงกลาว

ต�งอยในเสนทางการเคล�อนยายผานตามธรรมชาตและเม�อชางปาไดสมผสกบพชผลทางการเกษตร

จงเกดความคนเคยและชางบางตวอาจปรบตวมาอาศยอยใกลพ�นท�เกษตรกรรมในชวงเวลากลางวน

เพ�อรอเขามาหากนในพ�นท�เกษตรกรรมในชวงเวลากลางคน

นอกจากพฤตกรรมการหากนของชางปาตามดานชางหรอแหลงอาหารแลวเม�อ

ชางเพศผยางเขาสวยรน คอมอายต�งแต 5 ปข�นไป จะเร�มแยกตวออกมาจากฝง เพ�อหากนอสระตาม

ลาพงและเพ�อหาคผสมพนธ (ไสว วงหงษา. 2547 : 109) ซ� งพฤตกรรมการหาคของชางเพศผท�

ออกมาหากนตามลาพงน�ทาใหชางมกบกรกเขาไปกนพชผลทางการเกษตรกอใหเกดความเสยหาย

แกเกษตรกร อนนามาซ� งความขดแยงระหวางชางปาและเกษตรกรท�อยรอบชายปา

2.3 ปจจยดานการขาดแคลนอาหารและน� าฝนในแหลงท�อยของชางปา ปจจยดานน�

เปนผลสบเน�องมาจากความเส�อมโทรมของถ�นท�อยอาศย สงผลใหในชวงฤดแลงปรมาณอาหาร

และน�าในผนปามจานวนลดนอยลง ไมเพยงพอตอการบรโภคของชางปา ทาใหชางปามกออกมาหา

13

กนนอกผนปา โดยเขาไปกนพชไรของเกษตรกรท�อยบรเวณชายปา ซ� งปจจยดานการขาดแคลน

อาหารและน� าน� เปนปจจยสาคญท�ผลกดนใหชางปาออกมาหากนนอกเขตปา ปรากฏการณน�พบใน

ชางปาท�งท�แอฟรกาและชางปาในทวปเอเชย เชน ในประเทศศรลงกา มาเลเซย อนโดนเซย ภฐาน

เวยดนามและจน (ไสว วงหงษา. 2547 : 52) ท�เปนเชนน� เน�องจากความสามารถของพ�นท�ปาในการ

รองรบจานวนชางปามจานวนจากด ในขณะท�พ�นท�เกษตรท�อยโดยรอบเปนพ�นท�ปลกพชท�เปนอาหาร

ของมนษย สวนมากเปนอาหารของชางปาดวยเชนกนและมแหลงน� าท�จดสรางข�นเพ�อใชในการเกษตร

เทากบเปนตวชกนาใหชางปาออกหากนนอกพ�นท�ปามากย�งข�น ลกษณะท�ชางทาความเสยหายตอพ�นท�

เกษตร คอการกดกนพชเกษตร เชน ขาวโพด ออย ปาลม เม�อพจารณาพฤตกรรมการกนอาหารแลว

พบวาชางจะมสดสวนในการกนพชท�เปนอาหารประมาณ 60% ของพชท�โคนหรอดงสวนท�เหลออก

ประมาณ 40% จะหลดรวงหรอปลอยท�งไวบรเวณพ�นท�หากนภายในปาเพ�อเปนอาหารของสตวอ�น

ตอไป

ในประเทศไทยปจจยดานการขาดแคลนอาหารและน�าฝนในแหลงท�อยของชางปา

เปนปจจยท�สาคญท�กอใหเกดความขดแยงระหวางคนกบชางปาในหลายพ�นท� เชน อทยานแหงชาต

เขาใหญอทยานแหงชาตเขาชะเมา-เขาวง อทยานแหงชาตกยบร เขตรกษาพนธสตวปาภหลวง เขตรกษา

พนธสตวปาภวว เขตรกษาพนธสตวปาเขาอางฤาไนและเขตรกษาพนธสตวปาหวยขาแขงท�เปนเชนน�

เน�องมาจากสภาพอากาศท�เปล�ยนแปลงไปสงผลใหฝนไมตกตามฤดกาล ปรมาณน� าฝนในปามปรมาณ

นอย ไมเพยงพอตอความตองการของสตวปาและพชพนธไมปา ทาใหสภาพปาขาดความอดมสมบรณ

แหลงน� าและแหลงอาหารเส�อมโทรม ชางซ� งเปนสตวกนพชท�มขนาดใหญ มความตองการน� าและ

พชอาหารในปรมาณมาก จงไดออกมาหากนในแหลงน� าและแหลงอาหารรอบชายปาและไดบกรก

เขาไปในพ�นท�เกษตรกรรมรอบชายปา อนนามาซ� งปญหาความขดแยงระหวางเกษตรกรกบชางปา

ในบรเวณพ�นท�เกษตรกรรมท�อยรอบชายปา

2.4 ปจจยดานการเขามาใชแหลงน� าในพ�นท�การเกษตร แหลงน� าเพ�อการเกษตร อาท

อางเกบน� า บอน� าหรอคลองชลประทานมกต�งอยตามแนวขอบปา ซ� งเปนถ�นท�อยอาศยของชาง ในฤด

แลงท�น�าเปนทรพยากรท�ขาดแคลน ชางปาจงมกเขามาใชประโยชนในแหลงน� าเหลาน� เชนกน

ซ� งเทากบเปนการเพ�มโอกาสในการท�ชางจะเขามาอยในระยะใกลหรอเคล�อนผานพ�นท�เกษตรกรรม

เพ�อเขาถงแหลงน� า โดยมรายงานวาชางสามารถระบตาแหนงของแหลงน� าขนาดใหญไดอยางแมนยา

การจะระบใหไดอยางแนชดวา ชางกนพชเกษตรเน�องจากอยบนเสนทางเขาถงแหลงน� าหรออาจเพยง

ใชแหลงน� าดงกลาวโดยบงเอญ ระหวางการออกมากนพชเกษตรข�นอยกบปจจยแวดลอมเฉพาะเจาะจง

ในแตละพ�นท� (สมาคมอนรกษสตวปาแหงประเทศไทย. 2550 : 4) พฤตกรรมของชางปาท�เขามาใช

แหลงน� าในพ�นท�ทางการเกษตร ดงปรากฏในพ�นท�เขตอทยานแหงชาตกยบร อทยานแหงชาต

14

แกงกระจาน เขตรกษาพนธสตว ปาเขาอางฤาไน เขตรกษาพนธสตวปาหวยขาแขงและเขตรกษา

พนธสตวปาภหลวง เปนตน

2.5 ปจจยดานคณคาอาหารและรสชาตของพชผลทางการเกษตร พนธพชเกษตรท�มนษย

คดเลอกมาปลกในเชงพาณชยสวนใหญเปนพนธพชท�มความเหมาะสมตอการบรโภค ท�งขนาด รสชาต

และกล�น รวมไปถงคณคาทางสารอาหาร เม�อชางไดล�มลองรสชาตของพชเกษตร ซ� งหลายชนดม

ความคลายคลงกบพชอาหารตามธรรมชาตแตมคณคาทางสารอาหารเหนอกวามาก จะทาใหชางเกด

แรงจงใจในการออกมากนพชเกษตรอก นอกจากน�น� าตาลซโครสในพชเกษตรหลายชนดยงทาให

รสชาตดและใหพลงงานแกชางไดมากกวาพชอาหารตามธรรมชาตท�มกมเสนใยสงและยอยยาก

(สมาคมอนรกษสตวปาแหงประไทย. 2550 : 5) การท�ชางตดใจในรสชาตของพชผลทางการเกษตร

สงผลใหเกดการบกรกทาลายพชผลทางการเกษตรในหลายพ�นท� ดงเชน ในบรเวณรอบเขตอทยาน

แหงชาตกยบรมการปลกสบปะรด มะมวง และขนน บรเวณรอบเขตอทยานแหงชาตแกงกระจาน

มการปลกสบปะรด ขาวโพด กลวย ขนน มะพราว มะมวง มะละกอ และฝร�ง บรเวณรอบเขตรกษา

พนธสตวปาสลกพระ มการเพาะปลกออย ขาวโพด มะละกอ มะมวง และกลวย บรเวณรอบเขตรกษา

พนธสตวปาภหลวงมการเพาะปลกขาวโพด ออยและลกเดอย เปนตน ซ� งพชผลทางการเกษตร

ท�เพาะปลกในพ�นท�รอบผนปาดงกลาวลวนเปนพชไรท�มรสชาตดและมคณคาทางอาหาร จงเปน

ปจจยดงดดใหชางปา ออกมาหากนพชไรเหลาน� ในพ�นท�การเกษตรแทนการหากนในพ�นท�ปา สงผล

ใหเกดความเสยหายแกพชไรและเปนชนวนเหตแหงความขดแยงระหวางคนกบชางปา

แนวทางการแกไขปญหาความขดแยงระหวางคนกบชางปา

แนวทางการแกไขปญหาความขดแยงระหวางคนกบชางปาในแตละพ�นท�มความคลายคลง

และแตกตางกน ข�นอยกบปจจยดานสภาพแวดลอม หนวยงานและประชาชนในพ�นท�ท�ดาเนนการ

ซ� งสามารถจาแนกไดเปน 4 แนวทาง (ไสว วงหงษา. 2547 : 113) ไดแก

1. การบรหารจดการจานวนชางปาในพ�นท�

แนวทางน� เร�มตนจากการศกษาจานวนประชากรชางปาท�อยในพ�นท� ดชนท�ช� ใหเหนวา

ชางปาเร�มอยในภาวะท�เกนความสามารถของพ�นท�ในการรองรบประชากร คอหนาแนนรวม (Crude

Density) พ�นท�ท�ดท�สดสามารถรองรบประชากร ชางปาไดเพยง 0.19 ตวตอตารางกโลเมตร เปนพ�นท�

ราบท�มสภาพปา 60% ทงหญา 40% มแหลงน� า กระจายอยท�วพ�นท� ดงน�นพ�นท�ใดท�จานวนชางปา

ใกลเคยงตวเลขน� ควรมมาตรการมารองรบปญหาท�จะเกดข�น

พฤตกรรมการตอสกนของชางเพศผวยเจรญพนธ โดยปกตชางเพศผวยเจรญพนธแยกตว

ออกมาหากนโดดเด�ยว โอกาสท�ชางเพศผวยเจรญพนธจะเผชญหนากน กตอเม�อในพ�นท�น�นมจานวน

ประชากรมาก สดสวนระหวางเพศผและเพศเมยของชางแรกเกดไมมความแตกตางกน ดงน�นเม�อ

15

ประชากรมจานวนมากข�นเทาใดโอกาสท�ชางเพศผวยเจรญพนธตอสกนกมมากข�นเทาน�น การตอส

กนของชางเพศผ จงเปนตวช� จานวนประชากรชางปาในพ�นท�ไดอยางหน�ง ในพ�นท�เขตรกษาพนธ

สตวปาเขาอางฤาไน การตอสกนของชางเพศผเร�มพบเหน ไดมาต�งแต ตนป 2546 พ�นท�เขตรกษา

พนธสตวปาแหงน� มความหนาแนนรวมของชางปาเทากบ 0.126 ตวตอตารางกโลเมตร (ไสว วงหงษา.

2547 : 113)

หากชางปามจานวนประชากรมากเกนกวาพ�นท�สามารถรองรบได แนวทางในการบรหาร

จดการจานวนชางปาในพ�นท� ม 2 แนวทาง ดงน�

1.1 การฆาท�ง (Culling) วธการน� ได มการนามาใชในอทยานแหงชาต Kruger ในประเทศ

แอฟรกาใตใชวธการฆาท�งเพ�อจากดจานวนชางปาใหมความเหมาะสมกบพ�นท�ปา ชวยใหพ�นท�ปาม

ความอดมสมบรณ ไมเกดการเปล�ยนแปลงของสงคมพช เพราะหากปลอยไปตามกลไกตามธรรมชาต

แลวจะทาใหเกดความเสยสมดลของระบบนเวศปาไม เชน พชบางชนดท�เปนอาหารลดจานวนลง

อยางรวดเรว สวนพชชนดท�ไมไดเปนอาหารกลบเพ�มจานวนข�นและในฤดแลงหากไมมการควบคม

จานวนประชากรชางอยางเหมาะสมจะทาใหชางจานวนมากลมตาย ดงท�ปรากฏในอทยานแหงชาต

Tsavo ของประเทศเคนยา ท�เม�อถงฤดแลงจะพบวามชางปาลมตายลงมากกวาชวงฤดอ�น ๆ

1.2 การเคล�อนยายชาง วธการเคล�อนยายชางเปนการเคล�อนยายชางท�มปญหาออกจาก

พ�นท�ดวยการขนยาย ไลตอน หรอการจดทาทางชางผานไปยงพ�นท�ปาใกลเคยง ซ� งเปนการแกปญหา

อยางถาวร เพราะเจาหนาท�จะทาการเคล�อนยายชางท�เปนปญหาไปยงพ�นท�ท�จดสรรใหมเปนการเฉพาะ

เชน ปางชางหรอนาไปปลอยในพ�นท�ปาอ�นท�ไมมรายงานปญหาความขดแยงระหวางคนกบชาง การ

เคล�อนยายชางมการดาเนนการแลวในหลายพ�นท� เชน อนเดย เคนยา มาเลเซย แอฟรกาใต อนโดนเซย

อกนดา และเวยดนาม แตเน�องจากการเคล�อนยายสตวขนาดใหญมขอจากดและอปสรรคมากมาย

ท�งยงตองใชงบประมาณมหาศาล การดาเนนงานจงจาเปนตองมผเช�ยวชาญในการวางแผนงานอยาง

ละเอยด นอกจากน� กอนทาการเคล�อนยายเจาหนาท�ตองทาการศกษาโครงสรางทางสงคมของชาง

ในพ�นท�ใหชดเจนเสยกอนและถาจะตองเคล�อนยายจะตองเคล�อนยายชางท�เปนครอบครวเดยวกน

ท�งฝงและควรเปนพ�นท�ท�มชางอาศยอยในพ�นท� ผลจากการเคล�อนยายชางในหลายพ�นท�ในเอเชยพบวา

แมจะมความพรอมในทกดาน ท�งดานบคลากร ผเช�ยวชาญ งบประมาณ อปกรณ ในการเคล�อนยาย

และมการวางแผนท�รอบคอบเพยงใดกตาม แตการดาเนนงานมกพบขอผดพลาดหรอผลกระทบดาน

ลบอยเสมอ เชน อาจมการจบชางผดตวหรอเม�อทาการยายชางไปพ�นท�ใหมแลว ชางอาจไปกอปญหา

ใหกบพ�นท�น�น ๆ อกและท�สาคญข�นตอนการจบและเคล�อนยายชางหลาย ๆ คร� ง มผลกระทบโดยตรง

ตอความอยรอดของชางท�มรายงานวาชาง 5 เชอก จาก 26 เชอก เสยชวตเน�องจากบาดแผลท�ไดรบ

จากการขดขนในกระบวนการจบชาง ดงน�นปจจยท�ตองคานงถงมากท�สด คอความปลอดภยและ

สวสดภาพของชางระหวางการเคล�อนยาย (สมาคมอนรกษสตวปาแหงประเทศไทย. 2550 : 60)

16

2. การลดปจจยชกนาใหชางออกมาหากนในพ�นท�การเกษตร

2.1 การปรบเปล�ยนพฤตกรรมการเกษตร โดยการเลอกปลกพชท�ไมเปนอาหารของชางปา

ไดแก พรก ชาหรอไมเศรษฐกจ เชน ยคาลปตส ในพ�นท�เขตรกษาพนธสตวปาเขาอางฤาไน มการ

ปลกสรางสวนปาดวยไมตางถ�นหลายชนด เชน ยคาลปตส ตนกระถนเทพาและตนสเสยดแกน พบวา

พชดงกลาวไดรบความเสยหายจากชางปาเพยงเลกนอย เม�อเปรยบเทยบกบตนกระถนณรงคหรอไม

ธรรมชาตทองถ�นด�งเดม นอกจากน�การปลกพชท�ใหผลผลต ในชวงเวลาท�ชางไมออกนอกพ�นท�ปา

หรอไมปลกพชชนดเดยวกนในพ�นท�เดยวกนจะชวยลดปญหาชางปาทาลายพชผลทางการเกษตรได

(ไสว วงหงษา. 2547 : 114) เพราะการปลกพชชนดเดยวกนซ� ากนทกปทาใหชางปาเกดการส�งสม

ประสบการณและคาดการณลวงหนาได สามารถออกมาหากนในพ�นท�เพาะปลกในชวงฤดกาลเกบเก�ยว

สงผลใหเกดความเสยหายแกพชผลทางการเกษตร

2.2 การปรบเปล�ยนรปแบบแหลงน� าและการจดทาส�งกดขวางถาวร รอบแหลงน� าท�เปด

โลง เพ�อไมใหชางปามโอกาสใชแหลงน� าท�สรางไวเพ�อการเกษตร การท�ชางปามพฤตกรรมการใช

แหลงน�าในพ�นท�การเกษตรท�อยรอบปา จะทาใหชางปาเกดความเคยชนและไมยอมหลบเขาปา สาหรบ

แหลงน� าเพ�อการเกษตรท�จะจดสรางใหม ควรเปนระบบบอน� าบาดาลมากกวาท�เปนบอผวดนท�เปดโลง

(เบลนดา สจวตคอกซ. 2543 : 87)

2.3 ปรบปรงพ�นท�ปา เพ�อเพ�มศกยภาพของพ�นท�ในการรองรบประชากรชางปา โดยการ

ปรบปรงแหลงน�าธรรมชาตท�ต�นเขน การจดการทงหญา การปลกพชชนดท�เปนแหลงธาตอาหาร

ท�จาเปนสาหรบสตวปา เชน ปาลมท�เปนแหลงโคบอลต (Cobalt) ท�ถงแมจะเปนธาตอาหารรองแตชาง

กตองการเพ�อใหแบคทเรยในระบบทางเดนอาหารสามารถสงเคราะห วตามน B12 ได หรอการจดการ

สรางโปงเทยมท�มธาตแมงกานสกชวยเพ�มศกยภาพของพ�นท�ในการรองรบประชากรชางปาท�เพ�มข�น

หรอเปนการชวยลดระยะทางท�ชางปาตองเดนทางหากนเพ�อใหไดสารอาหารครบตามความตองการ

ของรางกาย (ไสว วงหงษา. 2547 : 113)

3. การจายคาชดเชยความเสยหาย

ระบบการจายคาชดเชยความเสยหายท�เกดจากสตวปานบเปนหน�งในกลยทธดานการ

อนรกษท�มการนามาใชอยางแพรหลาย เพราะส�งแรกท�เกษตรกรเรยกรองเสมอ เม�อเกดเหตการณ

ชางปาเขามาทาลายพชเกษตรกคอ การเรยกรองขอคาชดเชยความเสยหาย ซ� งมาพรอมกบขอเรยกรอง

ในการจดการหรอกาจดชางปาท�เปนปญหาเหลาน�น แตการจายคาชดเชยความเสยหายเปนประเดน

ท�มความออนไหวและจาเปนตองพจารณาอยางรอบคอบกอนดาเนนการ ตวอยางจากหลายประเทศ

ท�ไดทดลองจดใหมระบบการจายคาชดเชยพบวา แมระบบดงกลาวจะชวยลดความรสกท�ไมดของ

เกษตรกรตอชางและลดปญหาการฆาชางเพ�อเปนการแกแคนได เพราะเกษตรกรมความรสกวา

17

ไดรบการชวยเหลอทนท แตในระยะยาวการจายคาชดเชยจะทาใหเกษตรกรไมมสวนรวมในการ

จดการปญหาและไมพยามยามหาทางแกไขดวยวธอ�น ๆ ทาใหปญหาชางปาออกมาทาลายพชเกษตร

เปนปญหาเร�อรงและทวความรนแรงมากย�งข�น นอกจากน�นในหลายพ�นท�ท�นาระบบการจายคาชดเชย

ไปใชยงพบวา เกษตรกรมกแจงคาเสยหายเกนจากความเปนจรง มการแจงขอมลเทจ เกดการคอรปช�น

เงนชดเชย เกดความลาเอยงในการจายคาชดเชยจนอาจนาไปสปญหาเหลาน�ทาใหตนทนในการจดการ

ปญหาสงข�นอยางตอเน�องในขณะเดยวกนกไมไดชวยลดระดบความรนแรงของปญหาความขดแยง

ระหวางคนกบชางลงและในท�สดภาครฐกไมอาจแบกรบภาระในการจายเงนคาชดเชยไดเพยงพอ

จงเปนการใชงบประมาณ เพ�อการอนรกษไปอยางไมมประสทธภาพ (สมาคมอนรกษสตวปาแหง

ประเทศไทย. 2550 : 60-61)

4. การปองกนชางปาเขามาในท�ชมชน

พ�นท�การเกษตรท�อยใกลปาท�มการปลกพชท�ใหผลผลตสงและตอเน�องทกป เชน ปาลม

ยางพารา ไมผลยนตน ควรจดสรางส�งกดขวาง เพ�อปองกนไมใหชางปาเขามา ทาลายพชเหลาน�ดวย

วธการตาง ๆ ดงน�

4.1 การทาแนวปองกน

การสรางกาแพงหนหรอกาแพงปนระหวางพ�นท�ปากบพ�นท�เกษตรกรรม เพ�อจดการ

กบปญหาระหวางคนกบชางปาในบางพ�นท� เชน ในประเทศเคนยามการทากาแพงหนเพ�อจดการกบ

ปญหาแตพบวาไมประสบความสาเรจเทาท�ควร เน�องจากชางสามารถทาลายกาแพงลงได ภายใน 3

เดอน การสรางกาแพงหนหรอกาแพงปนตองใชเงนลงทนในการกอสรางสง โดยเฉพาะในพ�นท�ท�ไมม

วสดประเภทหนหรอปน อกท�งยงตองการการบารงรกษาอยางตอเน�อง นอกจากน� ยงควรมทมไลชาง

หรอมาตรการปองกน (สมาคมอนรกษสตวปาแหงประเทศไทย. 2550 : 50)

แนวปองกนร� วธรรมดาเปนแนวร� วลวดหนามหรอร� วก�นแนวเขตตาง ๆ สวนใหญ

ใชปองกนชางไมคอยไดผลแตแนวร� วน�สามารถใชเปนแนวกาหนดเขตแดนใหกบชางปาเพ�อทาให

ชางจดจาวาถาผานเขามาในพ�นท�น� จะพบกบการรบกวนและอาจไดรบอนตราย การทาร� วธรรมดาม

คาใชจายไมสงมากนก แมโดยท�วไปจะมประสทธภาพไมดนก แตหากมการบรณาการรวมกบวธ

ปองกนรปแบบอ�น ๆ พบวาสามารถชวยปองกนและจดการกบปญหาไดดข�น (สมาคมอนรกษสตวปา

แหงประเทศไทย. 2550 : 50) ในพ�นท�ท�ประสบปญหาไดมการสรางแนวร� วลวดและแนวร� วลวดหนาม

ปองกนไมใหชางปาบกรกเขามาในพ�นท�เกษตรกรรม เชน ในเขตอทยานแหงชาตแกงกระจาน อทยาน

แหงชาตกยบร เขตรกษาพนธสตวปาเขาอางฤาไนและเขตรกษาพนธสตวปาสลกพระ เปนตน

แนวปองกนร� วไฟฟา โดยทาร� วไฟฟาแบบแรงดนสงกระแสต�ารอบพ�นท�การเกษตร

ร� วไฟฟาระบบดงกลาวเปนการพฒนาข�นมาโดยเฉพาะ เพ�อกนชางปาเขาไปในพ�นท�การเกษตร

18

แมวาจะเปนการลงทนท�คอนขางสง แตเม�อเปรยบเทยบกบความตอเน�องของผลผลตท�ไดแลวนบวา

คมคา รายงานวาคาจดสรางร� วไฟฟาปองกนชางราคา 400- 800 เหรยญสหรฐ ตอระยะทาง 1 กโลเมตร

คาอปกรณปรบแรงดนไฟฟา ราคาเคร�องละ 250-500 เหรยญสหรฐ และคาดแลบารงรกษาตอป ประมาณ

10-20 % ของมลคาร� วไฟฟา ซ� งเปนการลงทนท�คอนขางสงสาหรบเกษตรกรท�วไป ดวยเหตน� สรปวา

ร� วไฟฟาเหมาะสาหรบใชกบพชเกษตรท�ใหผลผลตตอพ�นท�มลคาสง อยางไรกตาม ชางมการเรยนร

ท�จะทาลายวงจรไฟฟาได ดวยการใชงวงหรอฝาเทาท�เปนสวนของอวยวะท�ไมนาไฟฟา ทาลายเสนลวด

หรอดนตนไม ลมทบแนวร� วดวยเหตดงกลาว ร� วไฟฟาในประเทศมาเลเซย จงสามารถปองกนชางปา

ไดประมาณ 80% อยางไรกตาม ในประเทศศรลงกา ร� วไฟฟาสามารถลดความเสยหายของพชเกษตร

จากท�เคยสญเสย ปละ 2 ลานเหรยญสหรฐ เหลอเพยง ปละ 2 แสนเหรยญสหรฐ หลงจากมการสราง

ร� วไฟฟา ระยะทาง 280 กโลเมตร รอบพ�นท�ไรออย การดแลรกษาร� วไฟฟาเปนปจจยสาคญท�นาไป

สการปองกนชางท�ไดผล ในประเทศไทยแนวปองกนร� วไฟฟาเปนแนวคดท�ไดจากเกษตรกรท�อยใน

เขตอทยานแหงชาตแกงกระจาน ใชในการปองกนววและชางไมใหเขามาในพ�นท�เกษตรกรรม โดยการ

ใชลวดและเสาไมตอเปนร� วแลวตอร� วกบเคร�องแปลงไฟฟาซ� งจะทาใหไฟบาน เปนไฟฟากระแส

แรงต�าท�ไมเปนอนตรายถงชวตตอท�งคนและสตว แตทาใหรสกเจบแปลบเม�อสมผสโดน การสรางแนว

ปองกนไฟฟาพบในพ�นท�ตาง ๆ ในประเทศไทย อาท พ�นท�อทยาน แหงชาตแกงกระจาน อทยาน

แหงชาตกยบร เขตรกษาพนธสตวปาเขาอางฤาไน เขตรกษาพนธสตวปาภหลวงและเขตรกษาพนธ

สตวปาสลกพระ ซ� งผลท�ไดรบพบวา แนวปองกนร� วไฟฟาน� มประสทธผลในการไลชางในระยะแรก

เทาน�น เพราะชางเรยนรท�จะทาลายร� วไฟฟาและบกรกเขามาในพ�นท�เกษตรกรรมได นอกจากน�น

การใชแนวปองกนร� วไฟฟายงนามาซ� งความสญเสยชวตของชางปาและเกษตรกรตองสญเสยทรพยสน

และงบประมาณในการบารงรกษาร� วไฟฟาเปนจานวนมาก ในหลายพ�นท�จงมการใชแนวร� วไฟฟา

รวมกบวธการอ�น เชน การตดต�งสญญาณไฟฟา การลาดตระเวน ฯลฯ เพ�อเพ�มประสทธภาพในการ

ปองกนชางปาไมใหบกรกเขามาในพ�นท�เกษตรกรรม

แนวปองกนร� วพรก วธการน� ถกนามาใชคร� งแรกโดยชาวบานทวปแอฟรกา โดยการ

นาพรกมาบดผสมกบน� ามนเคร�องทาลงบนเศษผา แลวนามาขงลอมพ�นท�เกษตรชวยปองกนไมให

ชางเขาพ�นท�ไดเปนอยางด สามารถบรรเทาปญหาความขดแยงระหวางคนกบชางคอนขางประสบ

ผลสาเรจ เพราะเม�อชางสมผสกบพรกท�ทาเอาไว จะรสกแสบรอนและจดจาประสบการณดงกลาว

ทาใหหลกเล�ยงการเขามาในพ�นท�การเกษตรท�ลอมไวดวยร� วพรก (สมาคมอนรกษสตวปาประเทศไทย.

2550 : 7) ในประเทศไทยวธการสรางแนวปองกนร� วพรกไดรบความสนใจอยางย�ง ถกนามาใชในพ�นท�

อทยานแหงชาตแกงกระจานและเขตรกษาพนธสตวปาสลกพระ โดยไดใชเทคนคแบบเดยวกบการ

ทาร� วพรกในแอฟรกา ดวยการนาพรกบดมาผสมกบน� ามนเคร�องเกา แลวนาไปทาบนเชอกท�ขงระหวาง

19

ร� ว เสาร� วและทาบนเศษผาเกา ๆ ท�ไมใชแลวและผกเปนระยะ ๆ ตามแนวร� ว นอกจากน�กมการเผา

มลววหรอมลชางผสมพรกตากแหงในชวงเยนตามจดท�ชางออก เพ�อเปนการสรางสภาพบรรยากาศ

ท�ชางไมชอบ เพราะกลวควนท�มกล�นฉนและแสบรอนเปนการเพ�มประสทธภาพการปองกนชาง

ไมใหเขามาในบรเวณพ�นท�เกษตรกรรม

แนวปองกนร� วหวน�าสมสายชหรอกรดอะซตก

น� าสมสายชมาใชไลชางเปนแนวคดท�ไดจากคณบญธรรม แกวโต ชาวบานหม 7

บานหวยสตวใหญ ตาบลปาเดง อาเภอแกงกระจาน จงหวดเพชรบร ซ� งเปนผหน� งท�มประสบการณ

ในการปองกนและไลชางเปนประจาเพราะมแปลงเกษตรสวนผสมท�อยตดกบขอบปาและจากการ

ทดลองใชเทคนคตาง ๆ ในการไลชาง พบวาการใชหวน� าสมสายชในการไลชางคอนขางมประสทธภาพ

ด เน�องจากหวน� าสมมกล�นท�ฉนมาก ประกอบกบถาหวน� าสมสมผสกบตวชางจะทาใหชางจะรสก

แสบและไมชอบ เพราะตามรางกายของชางสวนใหญ มกมบาดแผลขดขวน การทาแนวปองกนโดย

ใชหวน�าสมสายช จงไดประยกตเอาหวน� าสมสายชมาใสขวดแลวแขวนไวบนร� วเปนระยะ ๆ ตลอด

แนวร� ว

4.2 การขดรองหรอครอบพ�นท�เกษตรกรรม

สวนใหญใชกนในทวปเอเชยแตไมแพรหลายนกในทวปแอฟรกา เชน การขดรอง

ตามแนวเขตอทยานแหงชาตเวยคมบส บนเกาะสมาตรา ประเทศอนโดนเซย ซ� งขดเปนรองกวาง 2

เมตร ลก 3 เมตร พบวา มประสทธภาพในการยบย �งชางปาไมใหออกนอกพ�นท�ไดแตมขอจากดอยท�

ในเวลาตอมาชางสามารถเรยนรท�จะใชบรเวณท�เปนรองหวยหรอรองน�าเปนจดขามไปยงพ�นท�

เกษตรกรรม การขดคหรอรองลกน� ใชเงนลงทนสงเน�องจากตองใช เคร�องจกรชวยในการขดแนวรอง

ใหไดความลกและความกวางมากพอท�จะปองกนชางได แตทวาในหลายพ�นท�พบวา ไมมประสทธภาพ

เทาท�ควร เน�องจากมกพบปญหาการกดเซาะของดนตามแนวขอบในรองท�ทาการขดหรอในเวลา

ตอมาชางสามารถเรยนร การเซาะดนบรเวณรองใหสามารถข�น-ลงได ในอดตท�ผานมา การขดคจะ

เปนมาตรการปองกนชางวธหน�งท�ไมใครไดผลสาเรจในการปองกน ท�งน� มสาเหตสาคญมาจากการ

พงทลายของคเม�อเกดฝนตก วธการขดคหรอรองลกจะมประสทธภาพกตอเม�อมการดแลรกษาแนว

รองใหมระยะกวางและลกในระดบท�ชางไมสามารถขามไปไดอยตลอดเวลา ซ� งทาใหมคาใชจาย

ในการบารงรกษาสง แตการขดคหรอรองลกน�ยงมจดออนในเร�องรองน�า ลาธารหรอแนวถนนท�ชาง

สามารถใชเปนจดขามได (สมาคมอนรกษสตวปาแหงประเทศไทย. 2550 : 49)

ประเทศไทยไดมการนาวธการขดคหรอรองลกมาใชในพ�นท�เขตรกษาพนธสตวปา

สลกพระ ซ� งพบวา มประสทธภาพดในการปองกนชางปาไมใหบกรกเขามาในพ�นท�เกษตรกรรม

แตตองมการดแลรกษา โดยเฉพาะในชวงฤดฝนมการพงทลายของดนมาก จงตองหม�นดแลใหค

20

หรอรองลกท�ขดมขนาดและความลกคงเดมอยเสมอ สาหรบในพ�นท�เขตรกษาพนธสตวปาเขาอางฤาไน

กประสบปญหาเชนเดยวกน คอคท�สรางข�นปองกนชางปาไดเพยงแคปเดยวกเกดการพงทลายของ

ดนบรเวณคนค ทาใหไมสามารถปองกนชางได ดงน�นการปองกนการพงทลายของค ดวยการเทปน

ดานท�ตดกบพ�นท�เกษตร จะเปนมาตรการปรบปรงคนคท�นาจะไดผลอยางหน�ง คนคท�กวาง 2 เมตร

ลก 2 เมตร เทปนดานท�ตดกบพ�นท�เกษตร สรางลอมรอบพ�นท�เกษตรเปนมาตรการหน�งท�นาจะนามาใช

ในการปองกนพชเกษตรท�ใหผลผลตสงและตอเน�องทกป อยางไรกตามคอาจกลายเปนหลมดก

หรออาจเปนส�งกดขวางท�อาจสรางปญหาใหแกคนและสตวปาชนดอ�นไดมาตรการปองกนชางปา

ดวยการขดค จงตองพจารณาเปนกรณพเศษ (ไสว วงหงษา. 2547 : 114)

4.3 การสรางหอเฝาระวง

การสรางหอเฝาระวงไมไดใชในการปองกนชาง แตใชการเฝาระวงและสงเกตการณ

ชางท�จะบกเขามายงพ�นท�เกษตรกรรม หอเฝาระวงจงเปนเพยงเคร�องมอท�เพ�มโอกาสใหสามารถทา

การปองกนไดอยางมประสทธภาพย�งข�น หอเฝาระวงน� จะทาอยางงาย ๆ โดยใชวสดภายในทองถ�น

หรอสรางแบบม�นคงถาวรกไดข�นอยกบงบประมาณท�ม แตตองพจารณาตาแหนงท�ต�งอยางรอบคอบ

เพราะจะเปนประโยชนสงสด เม�อใชรวมกบการสรางแนวปองกนแบบส�งกดขวางและการปองกน

แบบขบไล (สมาคมอนรกษสตวปาแหงประเทศไทย. 2550 : 53) วธการสรางหอเฝาระวงได มการ

นาไปใชในเกอบทกพ�นท�ท�ประสบปญหาท�งในทวปเอเชยและในทวปแอฟรกา ในประเทศไทยไดม

การนาวธการน� ไปใชในทกพ�นท� ไดแก อทยานแหงชาตแกงกระจาน อทยานแหงชาตกยบร อทยาน

แหงชาตเขาใหญ เขตรกษาพนธสตวปาสลกพระ เขตรกษาพนธสตวปาหวยขาแขง เขตรกษาพนธ

สตวปาเขาอางฤาไนและเขตรกษาพนธสตวปาภหลวง เปนตน

4.4 การตดต�งสญญาณเตอนภย

สญญาณเตอนภยเปนการรกษาความปลอดภยท�มประสทธภาพมาก ในการแจงเตอน

เกษตรกรทราบถงการบกรกของชาง การใชสญญาณเตอนภยเร�มจากการทดลองในคาไพรวตะวนออก

ในประเทศนามเบยท�ทดลองตดสญญาณเตอนภยรอบพ�นท�เกษตรกรรมเพ�อปองกนชางปา ซ� งพบวา

มประสทธภาพในชวงแรก หลงจากชางได เรยนรวา สญญาณเตอนภยน� ไมไดทาอนตรายใด ๆ กไม

กลวสญญาณเตอนภยอกตอไป แมวาสญญาณเตอนภยน�จะใชในการปองกนชางไมไดแตพบวา สามารถ

ใชเปนสญญาณเตอนใหเกษตรกรทราบวา มชางกาลงบกรกเขามาในพ�นท�เกษตรกรรม ทาใหเกษตรกร

สามารถออกไปขบไลชางไดทนและทาความเสยหายใหพชผลทางการเกษตรนอยลง (สมาคมอนรกษ

สตวปาแหงประเทศไทย. 2550 : 54) ในประเทศไทยไดมการนาวธการน� มาใชรวมกบการสรางแนว

ปองกน ดงเชนในพ�นท�อทยานแหงชาตแกงกระจาน อทยานแหงชาตกยบรและเขตรกษาพนธสตวปา

สลกพระ

21

4.5 การใชคนขบไลชาง

การใชคนขบไลชางถอวาเปนปจจยท�มความสาคญอยางย�งสาหรบวธการขบไลชาง

การทดสอบประสทธภาพการไลชางในประเทศซมบบเวเสนอแนะวา การขบไลชางดวยคนเปน

กลมใหญมากกวา 4 คนข�นไป มประสทธภาพมากกวาและสามารถไลชางออกจากพ�นท�ไดเรวกวา

การไลโดยใชคนจานวนนอย ท�งน� เน�องจากคนจานวนมากจะทาใหชางเกรงกลวมากกวาคนกลมใหญ

จะทาใหชางตกใจและสามารถไลชางออกจากพ�นท�ไดเรวข�น ซ� งจะทาใหความเสยหายท�เกดข�นลดลง

(สมาคมอนรกษสตวปาแหงประเทศไทย. 2550 : 55) วธการใชคนขบไลชางเปนวธการท�ถกนาไปใช

ในทกพ�นท�ท�เกดปญหาชางปาบกรกเขามาในพ�นท�เกษตรกรรมท�งในตางประเทศและประเทศไทย

4.6 การทาใหเกดเสยงดง

การใชเสยงดงในการไลชางได มการนาไปใชในเกอบทกพ�นท�ท�เกดปญหาความ

ขดแยงระหวางคนกบชางปา วธการน� มการดาเนนการหลายรปแบบ โดยมหลกการในการใชเสยงดง

เพ�อทาใหชางตกใจกลวและหลบออกจากพ�นท�ไป เชน การใชเสยงคนรองไล การตกลอง ซ� งเปน

วธการท�แพรหลายของชาวบานในทวปแอฟรกา การเคาะภาชนะโลหะ เชน หมอ กระทะ จานหรอ

กระปองสงกะส การใชประทดรปแบบตาง ๆ การใชเสยงปน การใชแสฟาดอากาศใหเกดเสยงดง

การทาระเบดไมไผ การใชเสยงดงตาง ๆ เหลาน�ชางปามกคนชนในเวลาตอมา ซ� งทาให ประสทธภาพ

ของอปกรณท�นามาใชดอยลง (สมาคมอนรกษสตวปาแหงประเทศไทย. 2550 : 56) ในประเทศไทย

วธการทาใหเกดเสยงดง เชน การใชเสยงคนรองไล การเคาะภาชนะ โลหะ เชน หมอ กระทะ จาน

หรอกระปองสงกะส การใชเสยงปนและการจดประทดเพ�อทาใหชางปาตกใจและออกจากพ�นท�

เกษตรกรรมซ� งพบในพ�นท�อทยานแหงชาตแกงกระจาน อทยานแหงชาตกยบร เขตรกษาพนธสตวปา

สลกพระ และเขตรกษาพนธสตวปาหวยขาแขง เปนตน

4.7 การใชไฟ

การใชไฟ เปนวธการท�มการนาไปใชในหลายพ�นท�ในทวปแอฟรกาและทวปเอเชย

วธการท�เกดข�นจากหลกการท�วา สตวปาสวนใหญไมชอบไฟ จงมการจดกองไฟไว ตามขอบปาหรอ

จดท�ชางปาออกเพ�อเปนมาตรการในการปองกนชาง ในหลายพ�นท�ไดเพ�มประสทธภาพของกองไฟ

และควนไฟ โดยการใสวสดเสรม เชน ในประเทศคองโกไดมการเตมพรกใส ลงไปในกองไฟ ประเทศ

ซมบบเวไดใชเช�อเพลงท�ทาจากมลชางผสมพรกปน ประเทศ อนโดนเซยมการใชคบไฟในการไลชาง

และในบางพ�นท�มการจดตะเกยงน� ามนกาดไวรอบแปลงเกษตรเพ�อปองกนชาง (สมาคมอนรกษ

สตวปาแหงประเทศไทย. 2550 : 56)

22

4.8 การใชแสงสวาง

วธการใชแสงสวางมการนาไปใชในหลายพ�นท�ในทวปแอฟรกาและทวปเอเชย

โดยใชหลกการในการใชแสงสวางเพ�อทาใหชางตกใจกลวและหลบออกจากพ�นท�ไป ดงเชน บนเกาะ

สมาตรา ประเทศอนโดนเซย พบวา การใชไฟฉายหรอสปอรตไรทท�มกาลงไฟสง ๆ มประสทธภาพ

คอนขางดในการไลชาง ในประเทศซมบบเวไดใชแสงไฟแฟลชแบบฟาผาและแสงไฟกระพรบเปน

จงหวะ ซ� งมประสทธภาพและคอนขางประสบความสาเรจในระยะแรก (สมาคมอนรกษสตวปา

แหงประเทศไทย. 2550 : 57) ในประเทศไทยไดมการใชแสงสวางดวยการใชไฟฉายหรอไฟท�มกาลง

สง ๆ สองไปยงชางและบรเวณพ�นท�เกษตรกรรมเพ�อขบไลชางใหออกไป จากพ�นท�เกษตรกรรม

หรอสองไปยงแผนซดท�แขวนไวรอบพ�นท� เกษตรกรรม เพ�อใหเกดแสงสะทอนรอบพ�นท�

เกษตรกรรม ทาใหชางตกใจและไมกลาเขาไปในพ�นท� เชน ในอทยานแหงชาตแกงกระจานและเขต

รกษาพนธสตวปาสลกพระ

4.9 การใชพาหนะขบไล

การใชพาหนะขบไลมการนาไปใชในหลายพ�นท�ในทวปแอฟรกาและทวปเอเชย

โดยการใชพาหนะตาง ๆ เชน รถยนต รถไถ มอเตอรไซตหรอเฮลคอปเตอร เปนการรบกวนชางปา

และเพ�มความนาเกรงกลวในการขบไลชางใหออกนอกพ�นท�เกษตรกรรม (สมาคมอนรกษสตวปา

แหงประเทศไทย. 2550 : 58) ในประเทศไทยมการนาวธการน� ไปใชในทกพ�นท�ท�ประสบปญหา

เชน อทยานแหงชาตกยบร อทยานแหงชาตแกงกระจาน เขตรกษาพนธสตวปาสลกพระ เขตรกษา

พนธสตวปาหวยขาแขงและเขตรกษาพนธสตวปาเขาอางฤาไน เปนตน

จากการศกษาของ ไสว วงหงษา (2547 : 48) พบวาเหลาเกษตรกรท�ประสบปญหารวมกน

ไดปรกษาหารอและแลกเปล�ยนประสบการณ กอใหเกดการรวมตวเพ�อรวมกนแกไขปญหา โดยการ

รวมมอกนเฝาระวงและไลตอนชางใหกลบเขาปา ควบคไปกบการสงเกตพฤตกรรมของชางแตละตว

ท�ออกมากนพชไรของตน เพ�อกาหนดวธการไลตอนชางใหเหมาะสม ดงน�นเกษตรกรจงรจกชาง

รจกปาวาเปนแหลงท�ชาง มอาหารและน� าพอเพยง แตขาดความปลอดภยท�จะเคล�อนยายหากนใน

ผนปาธรรมชาตและยงรวธการแกไขปญหาเฉพาะหนา ท�ไมกอใหเกดความสญเสยท�งคนและชาง

ปาดวยการเฝาไร เพ�อดแลปกปองผลตผลในไรของตน ควบคไปกบการสอดสองดแลใหผนปาม

ความปลอดภยตอการเคล�อนยายหากนของชางปา

ดงท�กลาวมาขางตนไดสะทอนใหเหนภาพของการเผชญหนาระหวางคนกบชางปาบรเวณ

พ�นท�เกษตรกรรมท�อยชายปา ซ� งเปนปญหาเพ�มมากข�นทาใหเกษตรกรประชาชนท�ไดรบผลกระทบ

จาตองเผชญปญหาเพยงลาพง ซ� งเปนการแกปญหาท�ปลายเหต ย�งแกปญหากย�งเหมอนทาใหปญหา

ทวความรนแรงมากข�น ในทางกลบกนหากเรามองวาปญหาชางปาเปนปญหา ควรรวมกนแกไขปญหา

23

และรวมกนแกไขปญหาชางปาใหมแนวทางแกไขปญหารวมกนเปนโอกาสในการสรางความรวมมอ

เพ�อฟ� นฟระบบนเวศปาไมและสตวปา โดยการใหความสนบสนนกจกรรมการเฝาระวงของเกษตรกร

เพ�อบรรเทาปญหาความเสยหายของพชผลควบคไปกบการศกษาเก�ยวกบระบบนเวศชางปาอยาง

ตอเน�อง เพ�อศกษาถงสาเหตท�แทจรงท�ทาใหชางปาออกจากปามากนพชไรของเกษตรกร อนจะนามา

ซ� งการแกไขปญหาพชไรถกทาลาย ลดการสญเสยชวตและทรพยสนของเกษตรกรท�อาศยอยชายปา

อกท�งยงสงผลใหระบบนเวศปาไดรบการดแลโดยชมชนทองถ�นท�อยบรเวณชายปากอใหเกดความ

อดมสมบรณ ของระบบนเวศปาไมในประเทศไทยซ� งเปนท�อยอาศยและแหลงอาหารของสตวปา

(ไสว วงหงษา. 2547 : 47)

กลไกชมชน

ความหมายของการศกษาชมชน

คาวา “การศกษาชมชน” มนกวชาการและนกบรหารงานพฒนาใหความหมายไวหลาย

ประการ โดยมงเนนถงการเขาไปศกษา เพ�อทาความเขาใจในสภาพตาง ๆ ของชมชน ท�งทางดาน

กายภาพ สงคม วฒนธรรม ประเพณ เศรษฐกจ ความสมพนธในรปแบบตาง ๆ ท�งน� เพ�อวตถประสงค

ของการศกษาชมชนท�แตกตางกนไป

ชยนต วรรธนะภต (2536 : 35) กลาวถงการศกษาชมชนวา เปนการศกษาและอธบายอยาง

เปนระบบวา ชมชนน�นมสภาพโดยรวมเปนอยางไร มเง�อนไขทางดานส�งแวดลอม รปแบบการผลต

หรอการทามาหากน มรปแบบความสมพนธระหวางสมาชกในชมชนอยางไร มการจดระเบยบสงคม

อยางไร โครงสรางอานาจในชมชนเปนอยางไร องคกรชาวบานมอยางไร มปจจยหรอมอทธพลจาก

ชมชนภายนอกมาเก�ยวของอยางไร ชมชนมองคความรท�ไดสะสมมาอยางไร มวธการ มศกยภาพ

อยางไรในการแกปญหาและมปจจยอะไรท�มบทบาทสาคญในการกาหนดทศทางและรปแบบของ

ความสมพนธ ขอมลเหลาน� ถาสามารถเกบรวบรวมได กจะนามาซ� งความเขาใจในการเปล�ยนแปลง

และปญหาท�เกดข�นจากการเปล�ยนแปลง

จตต มงคลชยอรญญา (2540 : 4) ไดกลาวเก�ยวกบการศกษาชมชนเพ�อการพฒนาวา หมายถง

การท�นกพฒนาซ� งเปนคนภายนอกชมชนหรอผมอาชพอ�น เขาไปเรยนรเร�องราวของชมชนใดชมชน

หน� ง เพ�อใหเกดความเขาใจวา ชมชนมองคประกอบใดบางมโครงสราง มคณลกษณะท�งทางดาน

กายภาพ ชวภาพ เศรษฐกจ สงคม วฒนธรรม การเมอง การเรยนร อยางไร มสถานการณใดเกดข�น

ในชมชนบาง มประวตความเปนมาอยางไร คนในชมชนมความเปนอยอยางไร มความคดเหนตอ

เร�องท�เก�ยวของกบตวเขาอยางไร มปญหาความเดอดรอนอยางไร มความตองการท�จะแกไขปรบปรง

หรอมศกยภาพในชมชนอะไรบาง เชน ผนากลมหรอการรวมตวท�เขมแขง เปนตน และไดสรปถง

24

การศกษาชมชนท�มประสทธภาพวาตองนามาซ� งความรเร�องพ�นท�สถานการณและส�งแวดลอมภายใน

ชมชนกบความเขาใจเร�องของคนในชมชนวาเขามแบบแผนในการดาเนนชวตและการตดสนใจใน

เร�องตาง ๆ อยางไร เพ�อทาใหสามารถระบปญหาและกลมผไดรบผลกระทบจากปญหาน�นไดอยาง

ถกตอง รวมท�งประเมนศกยภาพตาง ๆ ของชมชนได อนจะนามาซ� งการกาหนดโครงการกจกรรม

เพ�อการพฒนาหรอการแกไขปญหาโดยท�งท�ชมชนเสนอเองและจากการวเคราะหของผศกษา

ธนพรรณ ธาน (2540 : 34) กลาวถงความหมายของการศกษาชมชนวา หมายถง กระบวนการ

ท�จะทาใหนกพฒนาสามารถวเคราะหชมชนในงานพฒนาได ซ� งการศกษาชมชนจะมความหมาย

ตรงกนน�น นกพฒนาจะตองยอมรบในแงท�ชมชนแตละชมชนมความแตกตางในดานสงคม วฒนธรรม

เศรษฐกจและการเมอง เพ�อใหเขาใจลกษณะของแตชมชนอยางแทจรง

มทนา ศรกระจาง และสมโภชน ศรโกสามาตร (2548 : 21) กลาววาการศกษาชมชน หมายถง

การท�นกพฒนาซ�งเปนคนภายนอกชมชนเขาไปทาความรจกทาความเขาใจ ชมชนกอนท�จะลงมอทางาน

รวมกบชมชนน�น ๆ ซ� งถอเปนหวใจในการเร�มตนของงานพฒนาทก ๆ ดาน เพราะถาไมรจกไมเขาใจ

ชมชนอยางเพยงพอ เปาหมายและทศทางการทางานของเรากจะไมสอดคลองกบสถานการณปจจบน

จากความหมายดงกลาว เหนไดวา การศกษาชมชน คอการเขาไปศกษาชมชนในดานตาง ๆ

ท�งทางกายภาพ ชวภาพ ความเปนอยระบบวธคด การทางาน ความสมพนธในดานเศรษฐกจ การเมอง

สงคม วฒนธรรม

ความหมายของกลไกชมชน

กลไกชมชนมความหมายถงการรวมมอของคนในชมชนในการจดการปญหา แบงออกเปน 3

ประเภทคอ 1) ชมชนเขมแขง 2) การพ�งตนเอง 3) การมสวนรวมของประชาชน (โกวทย พวงงาม.

2553 : 51) ดงรายละเอยดตอไปน�

1. ชมชนเขมแขง

การใหนยามความหมายของชมชนเขมแขง มบรบทท�แตกตางกนกลาวคอ ประสบการณ

ของนกพฒนาเอกชนหรอนกวชาการสายชมชนในแงมมประสบการณของการพฒนา เพราะการ

พฒนาชมชนท�ประสบความสาเรจจนสามารถสรางความเขมแขงของชมชนอาจมความแตกตางกน

ออกไปในบรบทแวดลอม เชน ระบบการบรหารจดการเครอขาย ภาวะผนา การเรยนรหรอการม

สวนรวมภายในชมชน จตสานกภายในชมชนหรอศกยภาพในการพ�งตนเองของชมชน โครงสราง

อานาจรฐหรอกลไกในระบบเศรษฐกจของสงคมและกลไกชมชนในทองถ�นเปนตน

ดงน�น เม�อชมชนมความแตกตางกนไปในเชงบรบทแวดลอม ความสาเรจของการพฒนา

ใหเกดความเขมแขงในชมชนหน�ง อาจไมใชคาตอบถกตองลงตวสาหรบอกชมชนหน�ง ยอมเปนไปได

25

อาจมความเหมอนหรอคลายคลงกนบางในรปแบบของการดาเนนงานซ� งอาจใชแมแบบหรอประยกต

ใชในงานพฒนาชมชนอ�น ๆ

คาวาชมชนเขมแขง จงเปนคากลาวซ� งไดรบการสนใจจากองคกรภาครฐและเอกชน

มลนธ สมาคมตาง ๆ โดยไมขาดสาย ถาจะมงานหรอกจกรรมใดท�เก�ยวของกบการพฒนาซ� งจะตอง

เก�ยวของกบชมชน มกจะตองมการเอยหรอพดถงชมชนเขมแขงอยเสมอโดยการกลาวถง การท�จะให

ชมชนเขามารวมเพ�อใหเกดความสาเรจของโครงการ เพราะชมชน มความเขมแขงหรอการกระจาย

อานาจใหแกการปกครองสวนทองถ�นหรอชมชนเพ�อใหมความอสระในการปกครองตนเอง ใหชมชน

เขมแขงตอไป เปนตน

การพจารณาวาชมชนมความเขมแขงมากนอยเพยงใด น�นตองพจารณาหรอหรอมอง

ทางใดทางหน�งในสองประเดนกอน (โกวทย พวงงาม. 2553 : 41) คอ

ชมชนมความเขมแขงเปนพ�นเดมพอสมควรอยแลว (ซ� งมจานวนไมมากนก) จะมาก

นอยข�นอยกบศกยภาพภาพชมชน จงอาจพรอมรบบรการหรองบประมาณท�มองคกรหรองบประมาณ

ท�มองคกรหรอผมอบใหนาไปเพ�มพนการพฒนาใหเขมแขงย�งข�น

ชมชนบางแหงยงมความออนแอ (ซ� งมคอนขางมากในประเทศดอยพฒนาหรอกาลง

พฒนา) ยงไมมศกยภาพเพยงพอท�จะชวยเหลอตนเองในเกอบทกดานองคกรตาง ๆ ใหพฒนาข�นจน

แขงแรง ความเขมแขงของชมชนคอการท�ประชาชนในชมชนตาง ๆ ของเมอง ชนบทรวมตวกนเปน

“องคกรชมชน”โดยมการเรยนรการจดการและการแกไขปญหารวมกนของชมชนจนเกดการ

เปล�ยนแปลงหรอการพฒนาท�งทางดานเศรษฐกจ สงคม วฒนธรรมและส�งแวดลอมภายในชมชน

ตลอดจนมผลกระทบสภายนอกชมชนท�ดข�นตามลาดบโดยจะเรยกชมชนน�วากลมชมรม สหกรณ

บรษท องคกรชาวบาน เครอขายหรออ�น ๆ ท�มความหมายแสดงถงการรวมมอ ชวยเหลอกนเพ�อ

ผลประโยชนรวมกนและดวยความเอ�ออาทรตอชมชนอ�น ๆ ในสงคมดวย (โกวทย พวงงาม. 2553 : 12)

ชมชนเขมแขง หมายถง ชมชนท�คดพ�งตนเอง จดการตนเองดแลซ� งกนและกนได

ความเขมแขงของชมชน โดยใชคากลาวท�วา ความเปนชมชน (Civility) หมายถง ลกษณะของความ

เขมแขงของชมชนประการหน�ง โดยกลาววา ความเปนชมชนมใชส�งท�จาเปน สาหรบชาวบานเทาน�น

หากแตจาเปนสาหรบองคกรทกชนด ถามหาวทยาลยมความเปนชมชนวชาการ (Academic Community)

มหาวทยาลยกจะมพลงทางดานสตปญญามากกวาน�หรอการท�พระสงฆสรางความเปนชมชนข�นในวด

หรอหมคณะศาสนากจะมพลงมากข�น เปนตน นอกจากชมชนเขมแขง (Civil Community) ยงกลาวถง

ชมชนย�งยน (Sustainable Community) คอวาทกรรมอยางหน�งท�ถกหยบยกมากลาวอางในกระบวนการ

พฒนาชมชน ซ� งโดยความหมายแลวกมนยเปนอยางเดยวกน อยางไรกตาม กมการต�งขอสงเกตตอ

26

ความเขมแขงของชมชนไววาถาประชาชนรวมตวกนและมการจดการ จะเกดทนทางสงคม (Social

Capital) ซ� งเปนทนท�สาคญท�สดท�ทาใหเกดพลงในการแกไขปญหาชมชน (ประเวศ วะส. 2542 : 27)

สวนชมชนเขมแขงในการพฒนาชมชนไดใหความหมายไววาปรชญาของการพฒนา

ชมชน ต�งอยบนพ�นฐานแหงความเช�อม�น และความศรทธาในมนษยชาตวาทกคนมคณคาและม

ความหมาย มศกด� ศร ศกยภาพหรอพลงความสามารถของมนษยเปนอยางมาก มนษยแตละคนยอมม

ความสามารถท�จะพฒนาตนเองไดถามโอกาส การพฒนาชมชนจงตองพฒนาบคคลใหมความเสมอภาค

ในการดารงชวต โดยใชวธการใหการศกษาและการทางานรวมกน กลมปรชญาของการพฒนา

ชมชนน� มความสอดคลองกบปรชญาการเมองแบบเสรประชาธปไตยเปนอยางมาก โดยเฉพาะ

หลกการปกครองตนเองและกระจายอานาจใหแกชมชนทองถ�น เม�อนาปรชญาการ พฒนาชมชนมา

แปลงเปนแนวคดและหลกการพฒนาชมชนจงเปนการเนนถงการใหความสาคญกบคนวาเปนทรพยากร

ท�มความสาคญมากท�สดในชมชน เปนการเปดโอกาสใหเกดการมสวนรวม และสามารถนาความร

ความสามารถมาพฒนาชมชนใหพ�งพาตนเองได (โกวทย พวงงาม. 2553 : 13)

อทย ดลยเกษม และอรศร งามวทยาพงษ (2547 : 23) นาเสนอวาลกษณะเดนของชมชน

เขมแขง ม 3 ประการ คอ

ประการแรก สามารถรวมตวกนไดอยางเหนยวแนน สมาชกมความรกและความผกพน

ตอกนและตอชมชนและมความรสกวาตนเปนสวนหน�งของชมชน

ประการท�สอง มศกยภาพท�จะพ�งพาตนเองไดในระดบสง แมจะตองเร�มพ�งพาภายนอก

อยบาง แตอานาจตดสนใจในทกดานยงอยท�ชมชน

ประการท�สาม มการพฒนาศกยภาพของตนไดอยางตอเน�อง โดยกระบวนการการเรยนร

ตาง ๆ

ดงน�นคาวา ชมชนเขมแขง จงหมายถง การท�สมาชกในชมชนรกและผกพนตอชมชน

มความรสกวาตนเปนสวนหน�งของชมชน มศกยภาพท�จะพ�งพงตนเองในระดบสง แมจะตองพ�งพง

ภายนอกบาง แตอานาจการตดสนใจทกดานยงอยท�ชมชน รวมไปถงการพฒนาศกยภาพของตนเอง

ไดอยางตอเน�อง ดวยกระบวนการเรยนรตาง ๆ โดยไมสญเสยลกษณะเฉพาะของชมชน

องคประกอบของชมชนเขงแขง

คณะอนกรรมเสรมสรางความเขมแขงของชมชนเพ�อแกไขปญหาวกฤต ไดกาหนด

องคประกอบของชมชนเขมแขงไว (โกวทย พวงงาม. 2553 : 14) ดงน�

1.1 บคคลหลากหลายท�รวมตวกนเปนองคกรชมชนอยางเปนทางการหรอไมกได

1.2 มเปาหมายรวมกนและยดโยงเกาะเก�ยวกน ดวยประโยชนสาธารณะและของสมาชก

1.3 มจตสานกการพ�งพาตนเอง เอ�ออาทรตอกนและมความรกทองถ�นชมชน

27

1.4 มอสระในการรวมคด รวมตดสนใจ รวมทาและรวมรบผดชอบ

1.5 มการระดมใชทรพยากรในชมชนอยางเตมท�และมประสทธภาพ

1.6 มการเรยนรเช�อมโยงกนเปนเครอขายและตดตอส�อสารกนหลายรปแบบ

1.7 มการจดกจกรรมท�เปนสาธารณะของชมชนอยางตอเน�อง

1.8 มการจดการบรหารกลมท�หลากหลายและเครอขายท�ด

1.9 มการเสรมสรางผนาการเปล�ยนแปลงท�หลากหลายของชมชนสบทอดกนตลอดไป

ลกษณะของชมชนเขมแขง

สญญา สญญาววฒน (2541 : 10) ไดกลาวถง ลกษณะของชมชนเขมแขงโดยสรปเปน

4 ประการ คอ

1.1 เปนชมชนแหงการเรยนร (Learning Community) กลาวคอ การท�ชมชน (คนใน

ชมชน) มการเรยนรและรเทาทนขาวท�งเศรษฐกจ สงคม การเมอง รวมท�งชมชนมการเพ�มพนความร

ในดานตาง ๆ อยางสม�าเสมอ

1.2 เปนชมชนท�มการจดการตนเอง (Community Management) ดวยระบบการบรหาร

จดการในกจกรรมท�สาคญ 4 ประการ คอ การวางแผน การจดกระบวนขององคภายในชมชน การลงมอ

ปฏบตตามแผนงานและมการประเมนผล

1.3 เปนชมชนท�มจตวญญาณ (Spirituality) กลาวคอ ชมชนมจตสานก มจตวญญาณ

ซ�งอาจหมายถง ความภกด ความรก ความหวงแหน ความรสกเปนเจาของในชมชน โดยมส�งยดเหน�ยว

รวมกนในชมชน

1.4 เปนชมชนท�มสนตภาพ (Peaceful) กลาวคอ การเปนชมชนท�มความสงบสข คน

ในชมชนมจตใจท�เยอกเยน มคณภาพและคณธรรม

ทวศกด� นพเกสร (2542 : 15) ไดกลาววาชมชนจะเขมแขงไดตองมลกษณะของความ

เปนประชาสงคมสงโดยประชาสงคมจะมสวนในการถกทอความเขมแขงใหเกดข�นในชมชนและ

ประชาสงคมท�เขมแขงจะตองประกอบไปดวยองคประกอบเหลาน� คอ

1.1 จตสานกประชาสงคม (Civic Consciousness) คอการสานกวาตนเปนเจาของปญหา

ชมชนและมเจตจานงท�จะเขารวมรบผดชอบและรวมแกไขปญหากบฝายตาง ๆ ยอมรบในการรวมตว

และความคดเหนอยางเทาเทยมกนดวยมตรภาพในการเรยนรรวมกนหรอแกปญหาท�เผชญอย

ใหความสาคญกบศกยภาพของในชมชน ยอมรบและเหนคณคาของความแตกตางหลากหลายของ

สมาชกในชมชนในการรวมทางานดวยกน การมสวนรวมในกจกรรมการแกปญหาชมชนเปน

ตวกระตนใหเกดสานกความเปนชมชน

1.2 โครงสรางพ�นฐานสาธารณะและชองทางส�อสาร หมายถงโครงสรางพ�นฐานท�เอ�อ

28

ใหผมโอกาสส�อสารพดคยถงปญหารวมกนไมวาจะเปนการพดท�เปนทางการหรอไมทางการ การใหม

เวทประชาคม (Civic Forum) ในรปแบบตาง ๆ จงเปนท�ท�จะสรางความเปนพลเมองใหแกประชาชน

ในการรวมกนแกไขปญหาของชมชนและสาธารณะ โดยโครงสรางพ�นฐาน (Civic Infrastructure) น�

แยกไดหลายระดบ พ�นฐานท�สดคอการพบปะของผคนเปนคร� งคราวเชน การพบปะกนกบเพ�อนบาน

ในวด การพดคยถงประเดนสาธารณะตาง ๆ ระดบถดมา คอการรวมตวกนเปนกลมงานดานใดดานหน�ง

หรอเปนองคกร เชน กลมสหกรณ กลมออมทรพย เปนตน ระดบสงสดคอองคกรรวม (Umbrella

Organization) เปนท�เช�อมองคกรสมาชกและสมาชกเขาหากนเปนเครอขายชมชน องคกรตาง ๆ ใน

ประชาสงคมท�เขมแขง การพบปะกนในเวทประชาสงคม ประชาชนมโอกาสเขารวมในการพดถง

ปญหาความเปนอยของชมชนไมเพยงในเวทวงเลกหากแตรวมไปถงเวทสาธารณะขนาดใหญดวย

1.3 กระบวนการเรยนรของชมชนและการตดสนใจ การตดสนใจในกจกรรมสาธารณะ

จะตองดาเนนการหลงกระบวนการเรยนรของชมชน ซ� งหมายถง ส� งซ� งประชาชนเรยนรซ� งกน

และกนผานการแลกเปล�ยนขอมล ความคดกบคนในชมชนสาธารณะซ� งกระบวนการเรยนรไมใช

ประชาชนหรอชมชนเพยงรบฟงขอมลและขอเสนอแนะเทาน�น ประชาชนจาตองพดคยถกเถยง

แลกเปล�ยนขอมลความคดเหนซ� งกนและกนเพราะไมมใครประสบการณท�เหมอนกนในเร�องเดยวกน

ตางคนตางมประสบการณและมองส�งเดยวกน จากมมมองและการใหคณคาท�แตกตางกนชมชนท�ม

ประชาคมท�เขมแขง จงเปนชมชนแหงการเรยนร

1.4 ภาวการณนาและผนาชมชน ลกษณะเดนของชมชนท�มความเปนประชาสงคมมได

อยท�จานวนและแหลงท�อยของผนา แตอยท�วถทางท�ผนาสมพนธกบคนอ�น ผนาตองสรางโอกาสใหแก

ผท�เขามามสวนรวมและรเร�มสรางสรรค ไมผกขาดความคดหรอการเปนเจาของปญหาหรอเจาของ

ชมชน ชมชนจะเตมไปดวยภาวการณนาจากผคนท�หลากหลายท�มความสามารถตาง ๆ กน มวสยทศน

กาวไกล มองปญหาชมชนอยางเช�อมโยงพรอมแลกเปล�ยนเรยนรขอมลความคดเหน ผนาท�หลากหลาย

เหลาน�จะไมคอยแตกตางจากชาวบานคนอ�น คอไมมชนช�นผนาท�แยกจากผตามและคอยปกปองฐานะ

ของตนเองรวมท�งการควบคมการกระทาของผอ�นอยางเขมงวด หากแตผนาท�ผนกตวเองเขากบชมชน

อยางแนบแนนและรวมทาประโยชนเพ�อชมชน

1.5 ความสมพนธระหวางคนกบสถาบนและชมชนท�มความเขมแขงเปนประชาสงคม

มกจะพ�งพาสถาบนของรฐเพยงอยางเดยว ตรงกนขามชมชนท�ไมเขมแขงมกจะไมพ�งพารฐ สงผล

ใหรฐมภาวะหนาท�รบผดชอบชมชนทกดานจนไมสามารถตอบสนองความตองการไดทกดาน นามา

ซ� งความไรประสทธภาพในท�สด สาหรบความเปนประชาสงคมน�น ความสมพนธแนวระนาบใน

ชมชนท�ไมเปนประชาสงคมพบวา ความสมพนธระหวางคนกบคนหรอความสมพนธระหวางคน

กบสถาบนทางสงคมเปนความสมพนธในแนวด�งหรอแบบอปถมภ ขอมลท�ไหลผานทางความสมพนธ

29

ในแนวด�งมกเช�อถอไดนอยและความสมพนธในแนวด�งยงมสวนกอใหเกดการปกครองแบบมาเฟย

ท�ทาใหเศรษฐกจเกดความลาสมย

2. การพ�งตนเอง

เปนแนวคดในการพฒนาชมชนท�มจดหมายเพ�อปลดปลอยพนธนาการตาง ๆ ท�คน กลม

หรอชมชนยดตดอย แตใหมองยอนดตนเอง ดภายในกลม ภายในชมชนวามศกยภาพหรอพลงความ

สามารถท�แฝงอยแลวดงพลงอนซอนเรนเหลาน�นออกมาจดการแกไขปญหา หากยอนอดตไป พบวา

แนวทางการพฒนาท�ผานมาถกครอบงาดวยอดมการณแหงการพฒนาสมยใหมท�กระตนใหเกดกเลส

ความโลภและวฒนธรรมแหงความกลว ซ� งสงผลใหมนษย สงคมและธรรมชาตท�เคยอยรวมกน

อยางกลมกลนตองแยกออกเปนสวน ๆ และทางานไมประสานกน ทาใหเกดการพฒนาท�ไมย �งยน

กอใหเกดปญหาสงคมตามมามากมายและหนทางท�จะทาใหเกดการพฒนาท�ย �งยน เพ�อใหมนษยและ

สงคมอยรวมกนอยางมความสข กคอการสรางความเขมแขงใหชมชนพ�งตนเอง กลาวไดวา การพ� ง

ตนเอง หมายถงการกาหนดอนาคตของชมชนท�วางอยบนความคดและทศทางของการพฒนาโดย

คนในชมชนท�พ�งพาตนเอง (โกวทย พวงงาม. 2553 : 15)

แนวคดพ�นฐานของการพ�งตนเอง

แนวคดพ�นฐานของการพ�งตนเองเปนแนวทางการจดการท�เปนการพฒนาแบบองครวม

ท�มองเหนคาของคนและสรรพส�งอยางเปนระบบ เปนการพฒนาแบบรอบดาน ครบถวน เปนธรรม

เสมอภาค (โกวทย พวงงาม. 2553 : 16) ดงมรายละเอยดตอไปน�

2.1 เนนการพฒนาแบบองครวม คอตองมความเปนองครวมของสรรพส�งเปนพ�นฐาน

โดยไมแยกวาเปนมนษย ธรรมชาตหรอส�งเหนอธรรมชาตและใหความสาคญกบการพฒนาท�มความ

เดนชดเฉพาะดาน เฉพาะเร�องเปนแนวทางเลอก

2.2 เนนการพฒนาท�ย �งยนระบบคณคา คอ ตองมองเหนคณคาของคนและสรรพส�ง

ไมวาจะเปนทรพยากรธรรมชาต ทรพยากรชมชน ระบบเทคโนโลยตาง ๆ ควบคไปกบการมระบบ

การจดการท�มประสทธภาพ เนนการบรหารพฒนาท�มคนเปนแกนกลางในการพฒนา

2.3 เนนการพฒนาแบบครบถวนรอบดาน คอตองเปนการพฒนาแบบครบถวนน�นกคอ

ตองใหความสาคญกบแนวทางการพฒนาในทกดานและพรอมท�จะพฒนาไปดวยกนโดยมเปาหมาย

ใหมท�การสรางแนวทางการอยรวมกนท�มความเปนชมชนเปนหวใจหลกของการพฒนา

2.4 เนนการพฒนาแบบกระจาย คอ ตองเปนการพฒนาท�นาไปสความกาวหนาของ

ทกภาคสวนของชมชนไมใชเปนระบบการพฒนาท�ใหโอกาสแกผเหนอกวาดานการเขาถงทรพยากร

เศรษฐกจและการเมอง อาจจะทาใหเกดการพฒนาอยางเปนธรรม

30

ดงน�นหากกลาวโดยงาย แนวคดพ�นฐานของการพ�งตนเองน�น กคอการใชปรชญาของ

การยนดวยลาแขงของตนเองดวยทรพยภายในชมชน ไมวาจะเปนทรพยากรธรรมชาต ทรพยากรคน

หรอแมแตทรพยากรทนทางสงคมท�มการจดการอยางเหมาะสม รคา รวมท�งวางแผนและแกปญหา

ชมชนดวยกนเองภายในชมชนเปนสาคญ (โกวทย พวงงาม. 2553 : 17)

ความหมายของการพ�งพาตนเอง

ไดมผใหความหมายของการพ�งพาตนเองไวมากกมาย ดงน�

วรวทย อวรทธวรกล และอมราวรรณ ทวถนอม (2551 : 22) ไดใหความหมายของการ

พ�งตนเอง ไวเปนนยตาง ๆ ดงน�

2.1 เปนความสามารถท�เปนตวของตวเองในทางความคดโดยมทศนะการมองปญหา

ตาง ๆ มการตดสนใจดวยตนเอง

2.2 เปนการตดสนใจดาเนนการโดยสถาบนของชมชนหรอองคกรชมชน เพ�อประโยชน

ของชมชนท�งในดานการแกไขปญหาและในดานการพฒนาความเขมแขงของชมชน

2.3 เปนการพ�งตนเองท�ไมนาไปสการพ�งพาเปนการพ�งพาอาศยกนอยางรเทากน

2.4 กรอบการมองจะตองไมมงการแขงขนกนหรอไมมงครอบงาเหนอกวาแตเปนการ

กาวสความเปนชมชนท�ชวยเหลอเก�อกลกน

ยวฒน วฒเมธ และคณะ (2549 : 32) ไดใหความหมายวา การพ�งตนเอง (Self-reliance)

หมายถงการท�ตนเองและชมชนสามารถดาเนนการดวยตนเอง ซ� งมความหมายตรงขามกบการพ�งผอ�น

การพ�งผอ�นคอความสมพนธท�ฝายหน� งเอาเปรยบและเหนอกวาอกฝายหน� งซ� งฝายถกครอบงาจะ

สญเสยความเปนตวของตวเอง ไมสามารถยนบนขาของตนเองได

แมมผใหนยามของคาวาพ�งตนเองไวมากมาย แตหนไมพนกนมากนกน�นคอ การจดการ

ชมชนดวยตวชมชน ไมวาจะในมตของการรวมกนแกไขปญหา การระดมความคดเพ�อใชทรพยากร

อยางคมคา การดาเนนกจกรรมสานสมพนธภายในชมชน ฯลฯ กลวนแลวแตเปนการจดการชมชน

โดยชมชนเอง โดยยดหลกของการทาเพ�อประโยชนสาธารณะของชมชน การจดการชมชน โดยชมชน

เอง โดยยดหลกของการทาเพ�อประโยชนสาธารณะของชมชน

องคประกอบของการพ�งตนเอง

การพ�งตนเองไดน�นจาเปนตองมความเช�อม�นวา คนยอมชวยกนเองไดกอน ในการท�

จะทาใหเกดความเช�อม�นวา ตนเองยอมชวยตนเองไดน�น มกระบวนการ (Process) ท�เก�ยวของใน

เร�องน� (สมาล สนตพลวฒ และคณะ. 2550 : 25) คอ

2.1 ความรของการรวมกนเปนกลมของคนท�มความสนใจรวมกนอยางครบถวน

(Sense of Solidarity)

31

2.2 คานยมประชาธปไตย (Democratic Values) โดยเนนในเร�องของการปลกฝงใหคน

ในชมชนมการยอมรบฟงความคดเหนของผอ�นและใชมตของท�ประชมตดสน โดยไมใชอทธพล

สวนตวของใครเขาไปแทรกในการตดสนใจเพ�อประโยชนของกลมคนในชมชน

2.3 สปรตในการทางานรวมกน (Spirit of Cooperation) คอจะตองมการรวมกนตกลง

เก�ยวกบกจกรรมรวม (Joint Activity) และกระทารวมกนโดยมการกาหนดหนาท�ความรบผดชอบ

และรวมชวยเหลอกน

2.4 สปรตในการทางานกลม (Collective Spirit)โดยสรางใหเกดสปรตท�จะมองและให

ความสาคญตอความสนใจรวมกนของกลมวาเปนเร�องท�สาคญและมความพยายามรวมกนในอนท�

จะดาเนนการใหบรรลผลของความสนใจน�น

2.5 สปรตในการสรางสรรค (Creative Spirit) คอการปลกฝงใหมความคดรเร�มมการ

แสวงหาทรพยากรใหม ๆ และเทคโนโลยใหม ๆ ท�เหมาะสม การบรหารและจดการรปแบบองคกร

ใหม ๆ มประสบการณใหม ๆ และใชส�งเหลาน� แกไขปญหาชมชน ไมใชหนปญหาหรอละเลยปญหา

ท�เกดข�น

2.6 สปรตของการรวมกนสรางความเช�อถอวาชวยตนเองได โดยมการรวบรวมทรพยากร

ของกลมหรอชมชนท�งทางกายหรอทางวตถผนวกกบทางจตใจกระทาใหบงเกดผลมากท�สดและมอง

ทรพยากรจากภายนอกชมชนมความสาคญเปนอนดบรองหรอเปนเพยงตวประกอบเทาน�น

อยางไรกตาม โดยสรปการกาหนดกรอบแนวความคดวาชมชนสามารถพ�งพาตนเอง

ไดจะตองประกอบดวยการพ�งตนเอง 5 ดาน (สมาล สนตพลวฒ และคณะ. 2550 : 25) คอ

2.1 ดานเทคโนโลย มลกษณะเหมาะสมในสภาพชนบท ซ� งอาจรวมถงเคร�องมอ เคร�องใช

พ�นบานและเทคโนโลยใหมท�มความทนสมยหากแตควบคมไดและควรเปนเทคโนโลยท�ผานการ

วจยและพฒนาภายในประเทศ

2.2 ดานเศรษฐกจ อยในลกษณะท�สามารถสรางภาวะสมดลใหเกดข�นระหวางความ

ตองการและขดความสามารถสนองความตองการ ระบบเศรษฐกจท�มพฒนาการตอเน�อง มประสทธภาพ

ในการแขงขนกบภายนอก มความสามารถในการออมและการลงทน สามารถรวมกลมเพ�อการผลตและ

การตลาด ตลอดจนมการวางแผนสาหรบอนาคต

2.3 ดานทรพยากรธรรมชาต ควรมอยางอดมสมบรณหรอสามารถนามาใชประโยชนได

อยางมดลยภาพของระบบนเวศและอยในสภาพท�สามารถฟ� นฟได

2.4 ดานจตใจ คนในชมชนควรมจตสานกในการพ�งพาตนเอง มจตใจใฝร ใฝพฒนา

มความรและความสามารถในการประยกต มคณภาพ ลดละอบายมขและมความขยนหม�นเพยร

2.5 ดานสงคมวฒนธรรมชมชน มภาวะผนาท�ด การมสวนรวมสง มความเปนปกแผน

ทางสงคม มองคกรทางสงคมท�เขมแขง รวมท�งความรและขาวสารท�เทาทนโลกภายนอก

32

การพ�งพาตนเอง ท�ง 5 ดานน� จะตองมกระบวนการสรางขดความสามารถของชมชน

3 ประการ (สมาล สนตพลวฒ และคณะ. 2550 : 26) คอ

2.1 การสรางความสมดลของสาระการพ�งตนเองเปนความสอดคลองความกลมกลน

ระหวางเทคโนโลย เศรษฐกจ ทรพยากรธรรมชาต จตใจและสงคมวฒนธรรม

2.2 การสรางความสามารถในการจดการ เปนการวเคราะห การวางแผนและการจดระบบ

ชมชน โดยเฉพาะเร�องสาระพ�งตนเอง ท�งน� ชมชนอาจขอความชวยเหลอจากภายนอก เพ�อขอความ

คดเหนและสนบสนน

2.3 การสรางเครอขายการทางาน เปนความสมพนธของชมชนและองคกรเครอขายมพลง

ในการจดการชมชนเพ�อความสมดลของการพ�งตนเองในการดาเนนกจกรรมเพ�อนาไปสการพ�งตนเอง

น�น ตองมจดเนนการสรางความเขมแขงใหชมชนและมความแขงแกรงพอท�จะตอสกบแรงกดดนท�มา

จากภายนอกชมชนได

3. การมสวนรวมของประชาชน

ความหมายของการมสวนรวม

การมสวนรวมทางสงคมเปนกรอบคดทางตะวนตก ซ� งเกดข�นควบคกบความเช�อใน

ระบอบประชาธปไตยท�เช�อเร�องสทธและความเสมอภาคระหวางประชาชน นอกจากน�นความเช�อ

เร�องการมสวนรวม มความเก�ยวพนอยางลกซ� งกบความเช�อในเร�องความเปนปจจยท�มศกยภาพใน

การคดเองในรปแบบของการแสดงความคดเหนของตนในชมชนท�สงกด ปจจยเหลาน� มความ

ตระหนกวา พวกเขาจาเปนตองมารวมกนเพ�อประโยชนรวมกนของทกคน ภายใตกตกาท�รวมกน

กาหนด (ปรญญา สงหเรอง. 2551 : 21)

ในสงคมไทยแนวคดการมสวนรวมเปนแนวคดท�สาคญในการพฒนาชนบทท� ปรากฏ

ในสงคม นบต�งแตป พ.ศ.2520 และปรากฏในแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท� 5 (พ.ศ.

2525-2529) เปนตนมาและมการใหความหมายไวหลากหลายในแตละชวงเวลา เชน ในแผนพฒนา

เศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท� 5 ไดบรรจการมสวนรวมไววาเปนการสนบสนนการพฒนาท�

สนบสนนใหชาวบานชวยเหลอตนเองไดและสรางการมสวนรวมของชาวบานในการพฒนาในแผน

พฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท� 7 (พ.ศ.2535-2539) เนนใหชาวบานมสวนรวมในการพฒนา

สงคมสมยใหมและระบบตลาดอยางแนบแนน แตความหมายดงกลาวตองมาชะงกในแผนพฒนา

เศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท� 8 (พ.ศ.2541-2545)

เม�อเกดวฤตเศรษฐกจ การมสวนรวมถกเปล�ยนนบเปนเร�องของการกระจายอานาจ

ทางการปกครอง มการดงเอาองคกรพฒนาเอกชนและภาคสาธารณะเขามามสวนรวมในการพฒนา

สาหรบการมสวนรวม ไดนยามความหมายแตกตางกนข�นอยกบการรบรและการใหคณคาแนวคดท�

แตกตางกน โดยความหมายของผใหนยามไว แบงออกเปน 4 แบบ (โกวทย พวงงาม. 2553 : 19)

ดงน�

33

3.1 ความหมายของการมสวนรวม: มตเชงกระบวนการ (Process)

โคเฮนและอพฮอฟ (Cohen and Uphoff) ไดแบงการมสวนรวมของประชาชนใน

การพฒนาชนบทออกเปน 4 แบบ ดงน�

3.1.1 การมสวนรวมในการตดสนใจ ประกอบดวย การรเร�มตดสนใจ การดาเนน

การตดสนในการกาหนดนโยบายความตองการและการตดสนใจปฏบตการ อาจจะเปนการ

ตดสนใจในชวงระยะเวลาเร�มแรก การตดสนใจในชวงของกจกรรมหรอการตดสนใจในชวงการ

ดาเนนกจกรรม

3.1.2 การมสวนรวมในการดาเนนกจกรรม อาจเปนไปในรปการเขารวมโครงการ

โดยใหการสนบสนนดานการบรหาร การประสาน ความรวมมอรวม ท�งการลงมอปฏบตการดวย

แรงงาน แรงเงนและการสนบสนนทรพยากรอ�น ๆ

3.1.3 การมสวนรวมในผลประโยชน เปนการรวมท�จะรบผดชอบตอผลท�เกดข�น

หรอการมสวนรวมตอผลประโยชนท�เกดข�นในทก ๆ ดาน

3.1.4 การมสวนรวมในการประเมนผล เปนการรวมกนควบคม ตรวจสอบผลการ

ดาเนนงานตลอดจนเขาไปแกไขปญหาท�เกดข�น

อนทร พชตตานนท (2547 : 25) ใหความหมายของการมสวนรวมท�เนนกระบวนการ

สงเสรมชกนา สนบสนนและสรางโอกาสใหชาวบานท�งในรปของสวนบคคลและกลมตาง ๆ ใหเขามา

มสวนรวมในการดาเนนกจกรรมใดกจกรรมหน�งหรอหลายกจกรรม โดยตองเปนไปดวยความสมครใจ

ไมใชการเขารวมเพ�อหวงส�งตอบแทนและท�สาคญการมสวนรวมตองสนองคลองกบความจาเปน

ความตองการและวฒนธรรมของคนสวนใหญดวย การมสวนรวมม 4 ลกษณะ ไดแก

3.1.1 การมสวนรวม เปนการรบอานาจในความคดทางการเมองรวมกน ไมวาใน

เร�องการเมองหรออานาจในการตดสนใจท�จะดาเนนการใด ๆ

3.1.2 การมสวนรวม เปนการรวมกนอยางมอสรภาพ เสมอภาค มความเทาเทยมกน

และมสวนรวมอยางเขมแขง ไมใชการมสวนรวมอยางเฉ�อยชา

3.1.3 การมสวนรวม จะตองมสวนรวมต�งแตข�นแรกของกระบวนการไปจนถงข�น

สดทายของโครงการ

3.1.4 การมสวนรวมมกเปนเร�องของผดอยโอกาสขอแบงอานาจจากผมอานาจ

เหนอกวา เพ�อปรบปรงชวตของตนใหดน�น

3.2 ความหมายของการมสวนรวม: มตเชงผมอานาจในการตดสนใจ

นพพร องศโชต (2551 : 31) กลาวถงการมสวนรวมไววา เปนการท�ประชาชนเขา

ไปมบทบาทในกระบวนการตดสนใจระดบตาง ๆ ท�งดานการบรหาร การเมอง เพ�อท�จะกาหนด

ความตองการของตนเองในชมชนไดซ� งจะนาไปสความสาเรจในการพฒนา

34

สญญา สญญาววฒน (2541 : 13) ไดใหความหมายของการมสวนรวมไววา เปน

ความพยายามของประชาชนท�จะเขาไปมสวนรวมในการตดสนใจในระดบตาง ๆ ทางดานการ

บรหารจดการดวยวธตาง ๆ เพ�อท�จะกาหนดความตองการในชมชนของตนเอง ซ� งจะเปนการเพ�ม

ความสามารถในการจดการและควบคมทรพยากรและสถาบนในสงคม

อดลย มสข (2552 : 18) เสนอแนวคดการมสวนรวมตามความหมายกวาง ๆ วา การท�

ประชาชนพฒนาขดความสามารถของตนในการจด การควบคมการใชและกระจายทรพยากร ตลอดจน

การผลตท�มอยในสงคมเพ�อใหเกดประโยชนตอการดารงชวตทางเศรษฐกจและสงคม การมสวนรวม

ในความหมายน� จงเปนการมสวนรวมของประชาชนตามแนวทางการปกครองในระบอบ ประชาธปไตย

ซ�งเปดโอกาสใหประชาชนพฒนาการรบรสตปญญาและความสามารถในการตดสนใจ กาหนดชวต

ดวยตนเองดงน�น การมสวนรวมของประชาชนจงเปนท�งวธการและเปาหมายในเวลาเดยวกน

3.3 ความหมายของการมสวนรวม: มตเชงผมสวนไดเสย

อดลย มสข (2552 : 19) สรปความหมายของการมสวนรวมไววา เปนการมสวนรวม

ของผท�มสวนไดเสยในชมชนท�เขามามบทบาทในการดาเนนการพฒนาของภาครฐหรอหมายถง การม

สวนรวมของประชาชนในการดาเนนการพฒนาของรฐหรอกจกรรมการพฒนาของชมชนท�ประชาชน

ยนดมารวมซ� งเปนการรวมรบผลประโยชนและรวมลงทนลงแรงซ� งเปนความหมายของการมสวนรวม

เชงพฒนาชมชน

นยามความหมายการมสวนรวมวา เปนการท�ประชาชนเขามาเก�ยวของโดยการใช

ทรพยากรบางอยางสวนตนในกจกรรมท�มงสการพฒนา โดยการมสวนรวมตองมองคประกอบดงน�

3.3.1 มประชาชนเขามาเก�ยวของในกจกรรมการพฒนา

3.3.2 ผเขารวมใชความพยายามบางอยางสวนตว เชน ความร ความคด ความสามารถ

แรงงานหรอทรพยากรบางอยาง เชน เงนทน วสดในกจกรรมการพฒนา

กฤตยา ชยศร (2546 : 41) ใหความหมายของการมสวนรวมวาการท�ปจเจกชนบคคล

หรอกลมคนเขามามสวนรวมเก�ยวของ รวมมอและรบผดชอบในกจกรรมการพฒนาท�เปนประโยชน

ตอสงคม ในข�นตอนตาง ๆ ของการดาเนนกจกรรมน�น ๆ โดยมกลมหรอองคกรรองรบเพราะประชาชน

ท�เขารวมมการพฒนาภมปญญาและการรบร สามารถคดวเคราะหและการตดสนใจ เพ�อกาหนดการ

ดาเนนชวต ไดดวยตนเอง

3.4 ความหมายของการมสวนรวม: มตอ�น ๆ

อดลย มสข (2552 : 19) ไดใหความหมายของการมสวนรวมไวในหลายมต มดงน�

3.4.1 การมสวนรวมในมตของความลก หมายถง การมสวนรวมในการชวยเหลอโดย

สมครใจ โดยประชาชนตอโครงการหน�งของโครงการสาธารณะตาง ๆ ท�คาดวาจะสงผลตอการพฒนา

ชาต แตไมไดหวงวาจะใหประชาชนเปล�ยนแปลงโครงการหรอวจารณเน�อหา

35

3.4.2 การมสวนรวมในความหมายท�กวาง หมายถง การใหประชาชนในชนบท รสก

ต�นตวเพ�อท�จะทราบถงการรบความชวยเหลอและตอบสนองตอโครงการพฒนา ขณะเดยวกนกสงเสรม

ความคดรเร�มของในชมชนทองถ�น

3.4.3 เร�องของการพฒนาชนบท การมสวนรวม คอการใหประชาชนเขามาเก�ยวของ

ในกระบวนการตดสนใจ กระบวนการดาเนนการและรวมรบประโยชนจากโครงการพฒนา นอกจากน�

ยงเก�ยวของกบการพยายามประเมนผลโครงการน�น ๆ ดวย

3.4.4 การมสวนรวมของประชาชนในการพฒนาน�น อาจจะเขาใจอยางกวาง ๆ ไดวา

คอการท�ประชาชนไดเขารวมอยางแขงแรงในกระบวนการตดสนใจตาง ๆ ในเร�องท�จะมผลกระทบ

3.4.5 การมสวนรวมในชมชน หมายถง การท�ประชาชนมสทธและหนาท�ท�เขารวม

ในการแกไขปญหาของเขา ซ� งตองมความรบผดชอบมากข�นท�จะสารวจตรวจสอบความจาเปนใน

เร�องตาง ๆ เพ�อการระดมทรพยากรทองถ�นและเสนอแนวทางแกไขใหม ๆ เชนเดยวกบการ กอต�ง

และธารงรกษาองคกรตาง ๆ ในทองถ�น

3.4.6 การมสวนรวมน�นจะตองเปนกระบวนการท�ดาเนนการอยางแขงขน หมายถง

บคคลหรอกลมท�มสวนรวมน�นไดเปนผมความคดรเรมและมงใชความพยายาม ตลอดจนความเปน

ตวของตวเองท�จะดาเนนการตามความคดรเรมน�น

3.4.7 การมสวนรวม คอการท�ไดมการจดการความพยายามเพ�อเพ�มความสามารถ

ท�จะควบคมทรพยากรและระเบยบในสถาบนตาง ๆ ในสภาพสงคมน�น ๆ ท�งน� โดยกลมท�ดาเนนการ

และกลมความเคล�อนไหวท�จะดาเนนการไมถกควบคมโดยระเบยบตาง ๆ

ดงน�น การมสวนรวมของประชาชน จงเปนการกระทาโดยไมมการบงคบใหตอง

ทาหรอไมทา แตเปนความสมครใจท�จะรวมกนทา อนเปนการเขาไปมสวนรวมในการคด การศกษา

การวางแผน การตดสนใจ การรวมทากจกรรม การปฏบตตามแผนท�เปนมตของชมชนหรอแมแตการ

ควบคม ตดตามและประเมนผลกจกรรม/โครงการ รวมไปถงการเปนผมสวนไดสวนเสยในกจกรรม

ชมชน (โกวทย พวงงาม. 2553 : 22)

ระดบการมสวนรวม

อดลย มสข (2552 : 19) ไดแบงระดบการมสวนรวมของประชาชนวา จานวนประชาชน

ท�เขามสวนรวมในแตละระดบจะเปนปฏภาคกบระดบของการมสวนรวมกลาวคอ ถาระดบการม

สวนรวมต�า จานวนประชากรท�เขามสวนรวมจะมากและย�งระดบการมสวนรวมสงข�นเพยงใด จานวน

ประชาชนท�เขามามสวนรวมกจะลดลงตามลาดบ ซ� งระดบการมสวนรวมของประชาชนเรยงลาดบ

จากต�าสดไปสงสดไดแก ระดบการใหขอมล ระดบการเปดรบความคดเหนของประชาชน ระดบ

36

การปรกษาหารอ ระดบการวางแผนจนถงระดบการตดสนใจรวมกนระดบการรวมปฏบต ระดบการ

ตดตามตรวจสอบจนสงสด คอระดบการควบคมโดยประชาชน

งานวจยท�เก�ยวของ

จากการสารวจองคความรทางดานผลการศกษาท�ตรงหรอใกลเคยงกบหวขอในการวจย

พบวา มเอกสารงานวจยดงน�

ไสว วงหงษา (2547 : 56) ไดทาการศกษาประชากรและโครงสรางทางประชากรของชางปา

ในพ�นท�เขตรกษาพนธสตวปาเขาอางฤาไน จงหวดฉะเชงเทรา สระแกว จนทบร ระยองและชลบร

พบวา จากการศกษาดวยวธทางตรง ชางปาในเขตรกษาพนธสตวปาเขาอางฤาไน มประชากร 136 ตว

คดเปนความหนาแนนรวม 0.126 ตวตอตารางเมตร โครงสรางประชากรของชางปาในพ�นท�ประกอบดวย

ลกชางเลก ลกชางโต ชางวยรนและชางวยเจรญพนธ ในอตราสวน 1 : 0.78 : 0.88 : 0.12 การศกษา

อตราการยอยสลายมลชางปาและอตราการถายมลของชางเล� ยง เพ�อใชในการคานวณประชากรชางปา

จากการศกษาทางออมดวยการสารวจกองมล พบวา มความหนาแนนของชางปาเทากบ 0.623 ตวตอ

ตารางกโลเมตร ซ� งสงกวาการสารวจทางตรงถง 4.95 เทา

จากการศกษาโครงสรางทางประชากรของชางปาดวยวธทางตรง ไดแก การพบตวและการวด

รอยเทา พบวา โครงสรางทางประชากรของชางปามรปรางและฐานกวาง แตในการสารวจดวยวธ

ทางออม คอการสารวจกองมล พบวา โครงสรางทางประชากรเปนรปโกศ คาเฉล�ยสดสวนโครงสราง

ทางประชากรท�ศกษาจากท�ง 3 วธ พบวา ประชากรสวนใหญอยในกลมชางวยรน คดเปนรอยละ 34.3

รองลงมา ไดแก ลกชางโต คดเปนรอยละ 25.8 ชางวยเจรญพนธ คดเปนรอยละ 22.2 และลกชางเลก

คดเปนรอยละ 17.7 ซ� งแสดงใหเหนวา ประชากรชางปาสวนใหญอยในวยเจรญพนธและเม�อพจารณา

จากจานวนประชากรเร�มตน อตราการเพ�มประชากร จานวนลกชางท�พบและสภาพถ�นอาศย สามารถ

สรปไดวา โครงสรางทางประชากรชางปาเปนรปปรามดฐานกวาง ซ� งเปนลกษณะของประชากรท�

กาลงเพ�มข�น

ประทป ลสกลรกษ (2547 : 62) ไดทาการศกษาเร�องความคดเหนของราษฎรตอแนวทาง

การแกไขปญหาชางปากยบรของโครงการอนรกษและฟ� นฟสภาพปาบรเวณปาสงวนแหงชาตกยบร

อนเน�องมาจากพระราชดาร อาเภอกยบร จงหวดประจวบครขนธ พบวา ราษฎรสวนใหญประกอบ

อาชพเกษตรกรรมเปนอาชพหลก ไปพรอมกบการประกอบอาชพรอง โดยมรายไดเฉล�ย 55,046 .15

บาท ตอครวเรอนตอป มท�ดนถอครองนอยกวา 11 ไร มขนาดพ�นท�ถอครองเฉล�ย เทากบ 12.30 ไร

สวนใหญปลกพชเกษตร ราษฎรสวนใหญเคยไดรบความเสยหายจากชางปาเขามาเหยยบทาลายพช

37

เกษตร โดยไมเคยมประสบการณในการมสวนรวมแกไขปญหาชางปาและไมเปนสมาชกกลมชมรม

คนรกชางกยบร ราษฎรมการรบรแนวเขตปาสงวนแหงชาตเปนบางจด ไดรบขอมลขาวสาร โดยม

ระดบความรความเขาใจในการอนรกษทรพยากรปาไมและสตวปาอยในเกณฑท�ดและมระดบความร

ดานการปองกนพชเกษตรจากชางปาและการขบไลชางปาอยในระดบด สาหรบระดบความคดเหน

ของราษฎรตอแนวทางการแกไขปญหาชางปากยบรของโครงการอนรกษฟ� นฟสภาพปาสงวนแหงชาต

ปากยบร อนเน�องมากจาพระราชดารอาเภอกยบรจงหวดประจวบครขนธ ผลการศกษาสรปไดวา

การดาเนนการของโครงการดงกลาวอยในเกณฑท�ด สามารถแกไขปญหาชางปาบกรกทาลายพชเกษตร

ท�เกดข�นใหลดลงได เปนท�นาพอใจของราษฎรในพ�นท� ประสบการณการมสวนรวมแกไขปญหาชางปา

และการเขาเปนสมาชกชมรมรกชางปากยบร เปนปจจยท�มความสมพนธกบความคดเหนของราษฎร

ตอแนวทางการแกไขชางปากยบร

จากผลการศกษาท�พบวา ประสบการณการมสวนรวมแกไขปญหาชางปาเปนปจจยท�มความ

สมพนธกบความเหนของราษฎร จงควรมการสงเสรมการมสวนรวมของราษฎรใหเขามารวมดาเนนการ

แกไขปญหาชางปากบเจาหนาท�ของรฐใหมากข�นเพ�อเสรมสรางประสบการณใหกบราษฎรในพ�นท�

พรอมท�งควรดาเนนการประชาสมพนธ เพ�อใหความรความเขาใจดานการแกไขปญหาชางปาควบค

กนไปดวยจะชวยทาใหราษฎรมความเขาใจตอโครงการมากข�น จากความคดเหนของราษฎรเก�ยวกบ

ปญหาอปสรรคของโครงการในดานความแหงแลง ปรมาณน�าไมเพยงพอในชวงหนาแลง เจาหนาท�

ของรฐมจานวนไมเพยงพอตอการดแลการปฏบตงานของโครงการ การทางานหลายหนวยงานท�ม

ความซ� าซอนหรอการประชาสมพนธโครงการยงมไมเพยงพอซ� งปญหาอปสรรคท�ราษฎรในพ�นท�

ดงกลาวไดแสดงความคดเหนมา หนวยงานภาครฐท�เก�ยวของกบโครงการ ควรนามาเปนขอมลใน

การพจารณาปรบปรงแกไขใหปญหาดงกลาวใหลดนอยหรอหมดลงในอนาคต

มทนา ศรกระจาง (2548 : 12) ไดทาการศกษาความขดแยงระหวางคนกบชางปาท�อทยาน

แหงชาตกยบร พบวา ในเขตอทยานแหงชาตกยบร มชางประมาณ 150 ตว กระจายอยท �วไปในพ�นท�

โดยแหลงท�หากนท�สาคญของชางปาจะอยบรเวณตอนกลางของพ�นท�ตอเน�องกบพ�นท�โครงการ

พระราชดารฯ ซ� งมแหลงน� าและอาหารท�อดมสมบรณ แตท�มการพบชางปาออกมาหากนนอกพ�นท�

ปาเปนผลมาจากในพ�นท�ปาขาดแคลนอาหารและน� าทาใหชางปาออกมาหาอาหารและน� าในพ�นท�

ทางการเกษตรแทน ซ� งพ�นท�ท�พบชางปาออกมาทาลายพชไรมากท�สดม 2 พ�นท� โดยพบชางปาออก

มาทาลายพชไรเฉล�ยตลอดท�งป คอบรเวณพ�นท�จดตรวจโครงการพระราชดารฯ พบชางปาออกมา

มากท�สดในชวงเดอนมนาคมถงเดอนมถนายน โดยชางปาจะออกมาหากนบรเวณไรสบปะรดและ

บรเวณฝายก�นน� า สวนในชวงฤดฝนเปนชวงท�หญากาลงแตกยอดออนและเปนชวงฤดเกบเก�ยว

สบปะรด มะมวงและขนน เม�อชางมากนหญาเหลาน� แลว จงหากนตอเน�องเขาไปยงพ�นท�ทาง

38

การเกษตรและในพ�นท�บรเวณน� มการปลกตนไผเปนแนวยาวเพ�อกนชนระหวางพ�นท�ปากบพ�นท�

ทางการเกษตร ในชวงเดอนกนยายนถงตลาคมเปนฤดมรสมท�มฝนตกชกและเปนชวงท�ไผกาลง

แตกหนอ จงดงดดใหชางปาเขามาหากน สาหรบพ�นท�บรเวณท�ทาการอทยานแหงชาตกยบรเปน

พ�นท�ท�มแหลงน�าอดมสมบรณตลอดท�งปและมแหลงโปงกระจดกระจายท�วไปตามแนวเขตอทยาน

แหงชาตกยบรท�ตดกบเขตพ�นท�เกษตรกรรมจะพบชางปาบอยท�สดในชวงฤดแลงถงตนฤดฝน ต�งแต

เดอนมนาคมถงเดอนมถนายนเชนเดยวกบท�พบชางปาบรเวณจดตรวจโครงการพระราชดารฯ การท�

พบเหนชางปาออก มาหากนบรเวณพ�นท�โครงการพระราชดารฯ และบรเวณท�ทาการอทยานแหงชาต

กยบรมากเพราะเปนพ�นท�ท�มลกษณะเปนท�ราบ มแหลงน�าและอาหารสมบรณหางไกลจากส�งรบกวน

และมแนวเขตตดตอกบพ�นท�ทางการเกษตรเปนระยะทางยาว เหลาเกษตรกรท�ไดประสบปญหาชางปา

บกรกเขามาทาลายพชผลทางการเกษตรไดรวมกนแกไขปญหาดวยวธการตาง ๆ อาท การเฝาระวง

เพ�อปองกนชางปามาทาลายพชไร การทาร� วไฟฟาลอมรอบและการจดตะเกยงเฝาไรในชวงกลางคน

เปนตน

สมภพ หยงสตาร (2548 : 45) ไดทาการศกษาเร�องปจจยท�สงผลใหชางออกจากปามายง

พ�นท�เกษตรกรรมในชวงฤดแลง กรณศกษา ณ อทยานแหงชาตแกงกระจานตอนใต เพ�ออธบายถง

เหตปจจยท�สงผลใหชางปาตองออกจากปา พบวา ม 2 ปจจยท�มอทธพลตอชางปา น�นคอแหลงน� า

และรมเงา “ปจจยสาคญ” ท�ดงดดใหชางปาท�อาศยอยในปาไดมากระจกตวรวมโขลงกนในพ�นท�ของ

ปาหวยสตวใหญและบรเวณลาหวยหบปลากางมากกวาบรเวณพ�นท�สวนอ�น ๆ ของผนปาน�นมาจาก

ปรมาณน�าท�มอยอยางเพยงพอ ท�งในแมน�าปราณบรและแองน�าท�กระจดกระจายเปนหยอม ๆ ตลอด

ลาหวยหบปลากางน�นเอง จากงานวจยพบวา ชางปาชอบกนพชอาหารปามากกวาท�จะกนพชไรใน

แปลงเกษตรกรรม ปรากฏการณเก�ยวกบความเสยหายของพชไรมกเกดข�นในพ�นท�ท�โขลงชางปา

จาเปนตองออกไปหาแหลงน� าและจะตองเดนผานพ�นท�เกษตรกรรมท�ต�งอยตรงกลางระหวางชาย

ขอบปากบแหลงน� า ผนปามลกษณะเปนปาดบแลง ทาใหแสงแดดสามารถสองทะลถงพ�นดนได

อณหภมของความรอนท�สงมากเปนสาเหตท�ทาใหชางปาตองอพยพมาอาศยอยท�ปาหวยสตวใหญ

บรเวณเขาลงเยนและบางสวนอาศยอยตามลาหวยหบปลากาง ปาบรเวณเขาลงเยนและบรเวณลาหวย

หบปลากางมสภาพรมคร� มแนนทบและมเรอนยอดท�ชดตดกน ทาใหเกดรมเงาและความชมช�นชนด

ท�เหมาะสมสาหรบชางปาท�จะพานกอาศยในชวงฤดแลง สามารถสรปไดวา ในชวงฤดแลงอนยาวนาน

“รมเงา” เปนปจจยสาคญอกปจจยหน� งท�มผลตอการกระจายตวของชางในปา การฟ� นฟสภาพถ�นท�

อยอาศยของชางปา การมสวนรวมของชมชนทองถ�นตลอดจนการมสวนรวม เปนส�งท�ควรเร�ม

ดาเนนการศกษาอยางทนท เพ�อท�จะนาไปสแผนการจดการของอทยานแหงชาตแกงกระจานตอนใต

39

สมาคมอนรกษสตวปาแหงประเทศไทย (2550 : 33) ไดทาการศกษาเพ�อแกปญหาความ

ขดแยงระหวางคนกบชางบรเวณอทยานแหงชาตแกงกระจานท�เกดปญหาชางปาทาลายพชผล

ทางการเกษตรเสยหายสวนใหญ ไดแก กลวย สบปะรด ขนน มะพราว มะมวง มะละกอ ขาวโพด

และฝร�ง ไมผล เชน มะละกอ ขนนและมะมวงในระยะการเจรญเตบโตโดยเฉพาะชวงท�กาลงออกผล

เปนปจจยหน� งท�ดงดดใหชางออกมากนพชเกษตรเหลาน� เน�องจากชางนยมกนผลไมสกซ� งมรสชาต

หวาน มน ในขณะท�สบปะรดและมะพราวสวนใหญพบเหนชางกนลาตนและยอด เกดข�นในระหวาง

ฤดแลงและฤดฝนไมมความแตกตางกนอยางมนยสาคญทาใหสรปไดวาฤดกาลไมมผลตอจานวน

เหตการณความเสยหายท�เกดข�น แตดเหมอนวาปรมาณน� าฝนหรอความแหงแลงในพ�นท�อาจมผลตอ

จานวนเหตการณความเสยหายท�เกดข�น จานวนชางท�ออกมาบกกนและทาลายพชเกษตรสวนใหญ

เปนชางตวเดยวหรอชางขนาดกลมเลก (2-4 ตว) ในขณะท�บางชวงอาจพบเหนชางกลมใหญมากกวา

10 ตว ออกมาบกกนพชเกษตรบาง ชวงเวลาท�ชางออกมาบกเขาพ�นท�เกษตรกรรมเร�มต�งแตหวค�า

(18.00 น.) ถง เชามด (6.00 น.)

สมาคมอนรกษสตวปาแหงประเทศไทย (2550 : 12) ไดนาเสนอประสบการณในการจดการ

ปญหาความขดแยงระหวางคนกบชางในพ�นท�อทยานแหงชาตแกงกระจานไวดงน�

1. เสนทางการเคล�อนยายตามธรรมชาตถกตดขาด สภาพพ�นท�ปาทางตอนใตของอทยาน

แหงชาตแกงกระจานถกแบงแยกออกเปนสองฝ�ง เน�องจากการต�งถ�นฐานของมนษยทาใหเปนอปสรรค

ในการเคล�อนยายประชากรชางปาตามธรรมชาต ดงน�นแนวพ�นท�เกษตรกรรมทางตอนเหนอบรเวณ

หม 7 และหม 5 ตาบลปาเดง อาเภอแกงกระจาน ซ� งเปนจดท�แคบท�สดระหวางปาสองฝ�ง จงมกถกใช

เปนเสนทางการเคล�อนยายประชากรชางในบางฤดกาลจงเทากบเปนการบงคบใหชางตองเคล�อนท�

ผานพ�นท�เกษตรกรรมและทาใหเกดความเสยหายตามมา

2. แหลงน� าผนปาตะวนออกขาดแคลนชวงฤดแลง การสารวจการแพรกระจายของแหลงน� า

พบวาสามารถพบแหลงน� าไดคอนขางท�วไปในพ�นท� อยางไรกตามในฤดแลงแหลงน� าตามธรรมชาต

สวนใหญในปาทางดานตะวนออกคอนขางขาดแคลนและอาจมผลดงดดใหชางออกมาใชแหลงน� า

ท�มนษยสรางข�นตามขอบปา จงเพ�มโอกาสในการทาใหชางเขามาใกลกบพ�นท�เกษตรกรรม โดยเฉพาะ

หากเปนแปลงเกษตรท�มการปลกพชเกษตรท�เปนท�ช�นชอบของชาง

3. แหลงน� าและแหลงโปงในพ�นท�อทยานฯ ไมขาดแคลนน� า การสารวจแหลงโปงและพช

อาหารตามธรรมชาต พบวายงคงพบกระจายอยคอนขางท�วพ�นท� ดงน�นการขาดแคลนอาหารไมนา

เปนปจจยหลกท�ดงดดใหชางออกมาจากปา

4. พชเกษตรดงดดชาง การสารวจความเสยหายของพชเกษตร พบวาแปลงเกษตรกรรม

จานวนมากตามขอบปาปลกพชเกษตรหลายชนดท�เปนท�ช�นชอบของชาง ดงน�นพชผลทางการเกษตร

เหลาน� จงเปนปจจยสาคญในการดงดดใหชางกลบออกมาบกรกพ�นท�เกษตรอยางสม�าเสมอ เพราะ

ตดใจในรสชาตอาหาร รวมท�งคณคาทางสารอาหารท�เหนอกวาพชอาหารตามธรรมชาต

40

5. ประชากรชางไมมากเกนศกยภาพการรองรบของพ�นท� การสารวจการแพรกระจายของ

ชางปาในอทยานแหงชาตแกงกระจาน พบวา ปจจบนชางไมมการใชประโยชนพ�นท�สวนใหญทาง

ตอนเหนอ แตยงมการใชประโยชนอยางหนาแนนทางตอนกลางและตอนใตของพ�นท�อทยานแหงชาต

แกงกระจาน ขณะน�การประเมนจานวนประชากรชางปาท�แนชดยงคงอยระหวางการดาเนนการ โดยใช

เทคนคการจาแนกลกษณะทางพนธกรรมจากกองมล แมในปจจบนเราจะสามารถกลาวไดวา พ�นท�

อทยานแหงชาตแกงกระจานยงมศกยภาพรองรบการขยายตวของประชากรชางปาไดอกมากแตท�งน�

จาเปนตองคานงถงแนวเช�อมตอตามธรรมชาตท�เอ�อใหประชากรชางท�อาศยอยในพ�นท�ปาทางตอนใต

ฝงตะวนออกสามารถเคล�อนยายประชากรไดอยางอสระในอนาคตอกดวย