1

Univerzitet u Travniku

Fakultet za tehniĉke studije u Kiseljaku

Kiseljak

Nastavni materijali sa predavanja iz kolegija GRAFIĈKI MATERIJALI 2

5. FOTOGRAFSKI MATERIJALI

predmetni nastavnik

prof. dr. Salim Ibrahimefendić

Kiseljak, 13.12. 2011.

2

5. FOTOGRAFSKI MATERIJALI

5.1. U V O D

Proces umnožavanja bilo kakvog originala (višetonski crno-bijeli, linijski crno-bijeli, višetonski

višebojni i linijski višebojni/ u svim osnovnim tehnikama štampanja počinje snimanjem -

fotografiranjem originala. Prema tome jedna od prvih i veoma značajnih faza rada u svakom

grafičkom preduzeću je snimanje negativa i dijapozitiva koji kasnije, u izvornom ili obrađenom

obliku, služe kao predlošci za izradu tiskovne forme raznim fotomehaničkim postupcima

/kopiranjem na metal ili neki drugi materijal/. Prostor opremljen odgovarajućom opremom za

snimanje i obradu fotografskog materijala naziva se reprodukciona fotografija za razliku od niza

ostalih specijaliziranih oblasti primjene fotografije kao što su: naučna, umjetnička, profesionalna,

dokimnentarna, reportažna i dr. U ovom stoljeću fotografija je postala moćno oružje ljudskog rada

i istraživanja i primjenjuje se gotovo u svim oblastima ljudskog djelovanja:

- u društvenom životu (amaterska, profesionalna, umjetnička, kinematografska i

žurnalistička);

- u prirodnim i tehničkim naukama (astronomija, rendgenografija, nuklearna istraživanja,

spektroskopija, svemirska istrazivanja)

- u medicini (radiografija, filmska dozimetrija, snimanje preparata i pacijenata/

- u štamparstvu (svjetloštampa, višebojna štampa u svim tehnikama, elefotografsko

umnožavanje, fotogravura i dr.)

- u industriji (industrijska radiografija, metalografija, snimanje radnih operacija,

kinematografija i dr.)

- u bibliotekarstvu i informatici (mikro-filmovanje i kopiranje dokumenata)

Istorijski, čovjek je već odavno /Aristotel, Leonardo/ primijetio da je moguće pomoću svjetla, na

odgovarajućoj podlozi i pod određenim uslovima, projektirati i vidjeti lik nekog predmeta.

Svojstveno ljudskoj prirodi, nastojao je dalje, takav jedan lik zadržati, učiniti ga neovisnim od

predmeta kojeg predstavlja. U tom pogledu značajno je otkriće Luisa Daguerra, 1839. g., koji je

za svoj postupak upotrebljavao posrebrene bakarne ploče koje je u naročitom sanduku, u potpunoj

tami, izlagao pari zagrijanog joda i na taj način se na površini ploče formirao tanak sloj srebrnog

jodida. Ovu, na svjetlost, osjetljivu ploču, Daged je na sunčevoj svjetlosti osvjetljavao u kameri

opskuri /otkriće Leonarda da Vincija/. Tako se obrazovala tzv. latentna /nevidljiva/ slika, koju je

u mračnoj komori razvijao, izlažući, osvijetljenu ploču, u posebnom sanduku, djelovanju živinih

para, koje su se hvatale na osvijetljenim dijelovima srebrnog jodida. Tako se stvarala slika, koja je

fiksirana, u početku u rastvoru kuhinjske soli, a kasnije pa sve do danas u rastvoru natrijevog

tiosulfata. Istovremeno, Foks Talbot primjenjuje negativski postupak, upotrebom papira kojeg je

natapao srebrenom soli. Od posebnog značaja za razvoj reprodukcione fotografije je otkriće

mokrokolodiumskog postupka s primjenom srebrnog jodida na staklenim pločama /1851./ i brom

srebrne kolodium emulzije /1864./. Uvođenje želatine kao vezivnog sredstva odnosno nosača

dispergovanih srebrnih halogenida, omogućilo je i brzo javljanje suvih fotografskih ploĉa

/Maddox 1871/.

3

1889. godine uvodi se filmska podloga izrađena od nitroceluloze /celuloid/, koja je lagana,

providna, savitljiva i otporna na sve fotografske kemikalije. Međutim, sva ta dobra svojstva nisu

bila dovoljna, celuloid je morao biti zamijenjen drugim materijalima usljed svoje velike

zapaljivosti i dimenzionalne nestabilnosti. Pedesetih godina uvedene su takozvane stabilne

siguronosne podloge kao što su acetatna celuloza i dimenzionalno stabilni materijali kao što je

polietilen-teraftalat.

Razvitkom fotografije /fotografskih materijala, optičkog pribora i fotografskih aparata/ pospješuje

se i razvoj klasičnih štamparskih postupaka:

- knjigoštampa je obogaćena cinkografijom,

- ravna štampa fotolitografijom

- bakroštampa heliogravurom i rasterskom bakroštampom

- svjetloštampa (1868.g.)

Fotografija i fotografski procesi, zahvaljujući suvremenim fotografskim aparatima sa

visokokvalitetnom optikom i velikim asortimanom fotografskih materijala, dovedeni su gotovo do

savrđenstva što se odražava i na kvalitet reprodukcije svih vrsta originala.

5.2. GRAĐA FOTOGRAFSKOG MATERIJALA

Kada se fotografski materijal osvijetli nekom vrstom elektromagnetnih valova, u njegovom

sastavu dolazi do takvih fizikalno kemijskih promjena koje daljom obradom (razvijanje i

fiksiranje) trajno registriraju lik osvjetljenog predmeta, lika, objekta (originala).

Pod pojmom fotografskog materijala podrazumijeva se onaj materijal na kojem pomoću svjetla,

vrši snimanje ili kopiranje.

Sastoji se od:

- podloge (staklo, plastični materijal ili papir)

- svjetloosjetljivi sloj (fotografski sloj)

Na slici 1 shematski je prikazana građa za 3, u odnosu na podlogu, vrste materijala (staklo, film,

papir).

Slika 1: Građa fotograskog materijala

FOTOGRAFSKA PLOĈA /slika 1A/, ima za podlogu – nosaĉ svjetloosjetljivog sloja staklo.

Kao takva se još uvijek proizvodi ali u ograničenim formatima, uglavnom samo za unaprijed

određene formate. Staklene ploče moraju biti plan-paralelnih površina bez ogrebotina i mjehurića.

4

Debljina ploča zavisi od formata i kreće se od 0,7 do 2,4 mm:

d - staklo

b - svjetloosjetljivi sloja

c - povezni sloj

e - zaštitni sloj na zadnjoj strani stakla /ovaj sloj se naziva i anti-halo sloj).

FOTOGRAFSKI FILMOVI – slika lB /podloga-nosaĉ svjetloosjetljivog sloja je plastiĉni

savitljivi materijal - polimer se danas uglavnom i koriste u reprodukcionoj fotografiji. Debljina

nosača zavisi od oblika u kojem se film isporučuje i od formata i kreće se od 0,1 do 0,25 mm.

Ovaj fotografski materijal za crno-bijelu fotografiju je složen:

a - zaštitni sloj

b - svjetloosjetljivi sloj

c - povezni sloj

d - nosač sloja, film

e - zaštitni sloj na zadnjoj strani filma.

FOTOGRAFSKI PAPIR – slika lC /podloga - nosaĉ svjetloosjetljivog sloja je papir,

polukarton ili karton/. Nalazi primjenu u grafičkim preduzećima za razne potrebe. Radi se o

specijalnim papirima koji se proizvode u težini od 80-95 g/m2 , polukartonima u težini od 135

g/m2 i kartonima u težini od 250-280 g/m

2.

Ovaj materijal je složen od:

a- prvog zaštitnog sloja

b- svjetloosjetljivog sloja

c- veznog ili izolacionog sloja

d- papirne podloge.

Prvi ili gornji sloj /a/ kod fotografskih filmova i papira ima ulogu zaštitnog sloja. Taj sloj se

sastoji od tvrđe želatine, a svjetloosjetljivi sloj štiti od lakših mehaničkih oštećenja do kojih bi

moglo doći u toku manipulisanja navedenim fotografskim materijalima. Debljina sloja se kreće

oko 1 nm.

Drugi ili glavni sloj /b/ sastoji se od želatine i mikrokristala srebrnih halogenida koji su

raspoređeni i do u četrdesetak slojeva po čitavoj dubini - debljini svjetloosjetljivog sloja. Debljina

ovog sloja se kreće od 5 do 20 nm. Od srebrnih halogenida najčešće se upotrebljava srebrni

bromid /AgBr/ uz dodatak manje količine srebrnog jodida /AgJ/ i srebrnog hlorida /AgCl/ i to

uglavnom u proizvodnji fotografskih papira. Prosječna veličina mikrokristala srebrnih halogenida

kreće se od 0,1 do 1,5 nm.

Treći sloj, takozvani vezni sloj /c/ ima ulogu povezivanja svjetloosjetljivog sloja sa podlogom.

Kod fotografskih ploča i filmova u većini slučajeva je to mješavina želatine i nekih rastvarača, a

kod fotografskih papira u vezivnom sloju je i barijev sulfat /BaSO4/ koji treba da spriječi

5

kemijske reakcije između materija iz sastava svjetloosjetljivog sloja i papira.

Donji zaštitni sloj /e/ kod filmova ima dvojaku ulogu: da pri obradi i montaži služi kao protuteža

svjetloosjetljivom sloju pa sprječava vitoperenje filma i da sprečava refleksiju zraka od zadnje

površine filma. Kod fotografskih ploča ovaj sloj ima samo ovu drugu ulogu, to jesta da sprječava

refleksiju zraka sa zadnje površine fo tografskog stakla i njihov ponovni povratak u

svjetloosjetljivi sloj. U oba slučaja se radi o poništavanju halo-efekta pa se naziva i anti-halo sloj.

Ovaj sloj se sastoji od obojene želatine ili nekog sintetičkog laka, koji treba da spriječi i

nastajanje statičkog elektriciteta. Anti-halo sloj može biti nanesen i između svjetloosjetljivog sloja

i podloge /filma ili stakla/, a uklanja se u rastvoru za razvijanje ili fiksiranje, pri čemu na njih ne

utječe.

Halo /od grčke riječi halos - vijenac/ se uglavnom, kao neugodna pojava, javlja pri snimanju

kontrastnih motiva - originala pri čemu se događa da konture na prelazu iz svijetlih u tamne

tonove budu neoštre.

Halo efekat može nastati:

- rasipanjem svjetla o zrna srebrnih halogenida /difuzni halo/ ili

- refleksijom svjetla sa zadnje površine podloge fotografskog sloja /refleksioni halo/.

Zraka upadnog svjetla AB (slika 2) je prošla kroz svjetloosjetljivi sloj i došla do podloge u tački

C, ako nije slaba razdvaja se u dva dijela:

- jedan dio se odmah reflektira i kroz sloj vraća bez utjecaja na sliku jer je mala razlika

između tačaka B i D.

- Drugi dio zrake prolazi kroz podlogu i dolazi do njene druge površine pa se u tački F opet

dijeli na dva dijela od kojih jedan /FL/ prolazi kroz podlogu, a drugi /FGHI/ se reflekira i

kroz svjetloosjetljivi sloj vraća vani. Pri tome treba zapaziti da je u tački G ponovo došlo

do vraćanja jednog dijela zrake u podlogu /GM/ i ponovnog odbijanja u tački M.

Slika 2. Nastajanje halo efekta

Očito je što je veća debljina podloge, da će biti i veća udaljenost između tačaka B i H, a prema

tome i veći halo efekat. Naravno, da intezitet upadnih zraka ima presudan značaj u tom smislu, što

6

će se uz reflektovanje zraka jačeg inteziteta jače registrovati i slika u svjetloosjetljivom sloju.

Ugradnjom anti-halo sloja između svjetloosjetljivog sloja i podloge ili na njenoj zadnjoj strani

halo efekat se ne pojavljije jer sve zrake koje prođu kroz sloj bivaju apsorbovane.

5.3. PROIZVODNJA FOTOGRAFSKOG SLOJA

Za proizvodnju fotografskog sloja potrebno je odabrati najkvalitetnije - najčistije sirovine:

želatinu, srebrne soli, soli halogenida, senzibilizatore, stabilizatore, sredstva za kvašenje i sredstva

za umrežavanje želatine.

Želatina je bjelančevina koja se sastoji od niza međusobno povezanih različitih aminokiselina.

Dobiva se specijalnim tehnološkim postupcima iz kostiju i kože životinja određene starosti i

kontrolirane ishrane. Prosječna molarna masa zavisi od porijekla sirovine i uslova dobivanja.

Građa molekule je vrlo složena. S obzirom na veliki broj aminokiselina, veliki raspon u molarnoj

masi i različito porijeklo želatine, to je nemoguće imati standardan proizvod sa uvijek istim i

potpuno poznatim osobinama. Radi toga su vršeni i danas se intezivno vrše pokušaji zamjene

želatine nekim sintetičkim polimerom poznatih svojstava ali, na žalost, u tome se još nije uspjelo.

Osnovni uslovi koje želatina treba da zadovolji da bi se mogla upotrijebiti za proizvodnju

svjetloosjetljivih slojeva, su sljedeći:

želatina mora biti lako rastvorljiva u vodi i potpuno bezbojna;

viskoznost rastvora na relativno niskoj temperaturi /oko 350C/ mora biti tako mala da se

može bez poteškoća, u veoma tankom sloju, nanositi na podlogu;

sloj želatine nanesen na podlogu mora se lako i brzo sušiti, a već kod 22°C mora prelaziti

u gel i pri veoma niskoj koncetraciji;

osušen film želatine mora biti elastičan, dovoljno otporan na mehanička oštećenja i

postojan u normalnim mikroklimatskim uslovima;

osušen sloj mora dobro bubriti u hladnoj vodi što omogućava lako difundiranje rastvora za

razvijanje, fiksiranje i pranje,

s obzirom da se radi o koloidnom rastvora mora imati sposobnost međusobnog izolovanja

kristala srebrnih halogeniga i sprečavanja njihovog spajanja u bilo kojoj fazi rada ili u

toku lagerovanja fotografskog materijala;

dokazan je i uticaj želatine na formiranje mikrokristala srebrnih halogenida i na njihovu

osjetljivost i stabilnost. Ovo se tumači prisustvom nekih jedinjenja sumpora u želatini.

Za formiranje kristala srebrnih halogenida, koji se kao svjetloosjetljive materije disperguju u

koloidnom rastvoru želatine, koriste se soli halogenida /KBr/ i soli srebra /AgNO,/:

NH4Br + AgNO3 = AgBr↓ + NH4 NO3

KBr + AgNO3 = AgBr↓ + KNO3

Kao što se iz navedene reakcije vidi, srebrni bromid ostaje u vidu netopivog taloga, a kalijev

nitrat i amonijev nitrat u vidu molekularnog rastvora. Na sličan način nastaje i srebrni jodid /AgJ/

i srebrni klorid /AgCl/.

7

Na slici 3 je prikazan načelan tehnološki postupak ili bolje rečeno prikazane su osnovne faze rada

u proizvodnji svjetloosjetljiivog sloja i fotografskog materijala u cjelini.

priprema sirovina podloga priprema veznog sloja

precipitacija nanos veznog sloja priprema anti-halo sloja

I sazrijevanje nanos anti-halo sloja priprema zaštitnog sloja

usitnjavanje nanos osjetljivog sloja

ispiranje Nanos zaštitnog sloja

II sazrijevanje sušenje

priprema sloja za nanos rezanje

gotov sloj pakiranje

Slika 3: Tehnološke faze proizvodnje fotografskih materijala

Priprema sirovina. Pod pripremom sirovina podrazumijeva se priprema rastvora želatine,

srebrnih soli i soli halogenida u unaprijed utvrđenim koncetracijama i količinama. Koncetracija

rastvora želatine u ovoj fazi iznosi oko 6%.

Precipitacija je gotovo najhitnija faza pripreme svjetloosjetljivog sloja, jer od uslova i načina

izvođenja zavisi u velikoj mjeri zavise svojstva - karakteristike toga sloja. Proces se sastoji od

ulivanja rastvora srebrnog nitrata i soli halogenida u pripremljeni rastvor želatine i to uz stalno

energično miješanje. Proces se izvodi u specijalnim reaktorima u kojima se putem vodene kupke

održava potrebna temperatura rastvora želatine. Rastvori otopljenih soli takođe moraju prije

ulijevanja biti zagrijani na istoj temperaturi. U osnovi razlikuju se dva načina percipitacije:

neutralni i alkalni. Po neutralnom načinu rastvor srebrnog nitrata uliva se u mješavinu želatine i

kalijevog bromida pri temperaturi od 70°C. Kalijev bromid u odnosu na srebrni nitrat mora biti u

suvišku.

Po alkalnom postupku već se osnovni rastvor priprema od želatine i amonijevog bromida, a i

rastvoru srebrnog nitrata se dodaje određena količina amonijaka. Amonijakalni rastvor srebrnog

nitrata dodaje se zagrijanom rastvoru želatine i halogenida na temperaturi od 45°0. pH-vrijednost

ovog sloja je oko 9 za razliku od sloja proizvedenog po neutralnom postupku, gdje se kreće

između 6 i 7. Visoka temperatura u prvom postupku i bazičnost u drugom i povoljna koncetracija

želatine uz energično miješanje veoma pogoduju dispergovanju precipitata. Od načina i brzine

8

dodavanja srebrnog nitrata zavisi veličina čestica - kristala srebrnog bromida.

Fizikalno dozrijevanje slijedi poslije percipitacije. Cilj dozrijevanja je prekristalizacija koja je

moguća zahvaljujući višku halogenida, a izvodi se držanjem sloja neko vrijeme na temperaturi od

45- 70°C uz konstantno miješanje ili ako se radi o bazičnom postupku onda je temperatura od 45-

50°C. Proces se naziva fizikalnim dozrijevanjem jer se u suštini radi o povećavanju većih kristala

srebrnog halogenida na račun nestajanja malih kristala. Uopće uzev sa porastom dimenzija zrna

raste i opća osjetljivost svjetloosjetljivog sloja. Moglo bi se reći da je veličina zrna kod visoko

osjetljivog sloja 1,8 do 2 nm, a kod sloja za dijapozitive 0,1 nm. Danas se raznim tehnološkim

postupcima nastoji postići velika osjetljivost uz zadržavanje veoma sitnog zrna.

Usitnjavanje je faza u kojoj se fotografski sloj dovodi u oblik pogodan za ispiranje. Nakon

fizikalnog dozrijevanja sloju se dodaje određena količina želatine koja je neophodna za

ostvarivanje dovoljne čvrstoće gela /procenat želatine u konačnom rastvoru se kreće do 10%/ i

sloj se naglo hladi i pohranjuje u hladnjak na temperaturi 5-60C u trajanju najmanje 12 sati. Zatim

se sloj dovodi u oblik rezanaca pogodnih za ispiranje.

Ispiranje je veoma značajna faza rada u kojoj iz sloja treba temeljito ukloniti sve kemikalije koje

su u vodi topive. Tu se u prvom redu radi b ispiranju kalijevog bromida koji je ostao u višku i

amonijevog ili kalijevog nitrata koji su nastali u kemijskoj reakciji prilikom stvaranja srebrnog

bromida. Ispiranje se obavlja vodom nekoliko sati čija je temperatura niža od 18°C.

Kemijsko dozrijevanje, slijedi poslije ispiranja, a s njime se postiže povećanje osjetljivosti i

gradacije ali sada bez prisustva halogenih soli i nus produkata. Dozrijevanje se izvodi pri

povišenoj temperaturi uz stalno miješanje u trajanju od pola do nekoliko sati.

U toku drugog dozrijevanja, sloju se mogu dodati:

senzibilizatori,

antiseptici,

stabilizatori,

otvrđivači želatine i

sredstva za kvašenje.

Senzibilizatori (razna bojila) se dodaju u posljednjoj fazi rada da bi se što dulje moglo raditi pri

povoljnom osvjetljenju.

Antiseptici se dodaju radi sprječavanja nastajanja bakterija i u krajnjem, želatine. Kao antiseptici

djeluju fenol, timol. Fenol dodan u većoj količini, djeluje kao stabilizator: sprječava nastajanje

mrene.

Nekim slojevima se dodaje otvrĊivaĉ koji povećava točku topljenja želatinskog gela. Kao

otvrđivači djeluju kromova stipsa ili glikosal.

Na kraju, da bi se sloj jednolično razlijevao po površini podloge ili veznog sloja, dodaju se

9

sredstva za kvašenje (saponin ili etilni alkohol).

Poslije potpune pripreme, sloj može biti ponovo pohranjen u hladnjake ili odmah nanešen na već

pripremljenu podlogu. Nanošenje sloja obavlja se strojno na jednim od sljedećih načina:

- jednostavnim uranjanjem podloge u sloj jednom stranom

- nanašenjem sloja pomoću valjaka

- uranjanjem uz primjenu zračnog ravnalažuranjanjem uz primjenu branika, itd.

5.4. VRSTE FOTOGRAFSKIH MATERIJALA

Prema obliku proizvoda, razlikujemo tri vrste:

1. negativski fotografski materijal za izradu negativa,

2. dijapozitivski fotografski materijal za izradu dijapozitiva i

3. pozitivski fotografski materijal za izradu pozitiva.

U prva dva slučaja radi se o fotografskim materijalima sa providnom podlogom /staklo i plastični

materijal - film/ i u trećem slučaju o fotografskom materijalu sa neprovidnom podlogom

/fotografski papir/.

Za proizvodnju negativskog materijala, uz srebrni bromid, može se dodati i manja količina

srebrnog jodida /AgJ/. Veličina kristalnih čestica srebrnog halogenida /AgBr i AgJ/ je veoma

različita i nalazi se u velikom rasponu što omogućava i veliki raspon u ekspozicijama. Pogodnim

procesom dozrijevanja, kako fizikalnog tako i kemijskog kao i upotrebom odgovarajućih

aenzibilizatora /merocijanidi/ moguće je pripremiti sloj sa veoma visokom općom i spektralnom

osjetljivošću. Danas se koriste i takozvani super senzibilizatori kojima se postiže osjetljivost za

širi obim valnih dužina od vidljivog dijela spektra.

Za proizvodnju fotografskog materijala za izradu dijapozitiva kao svjetloosjetljiva materija

upotrebljava se samo srebrni bromid /AgBr/. Radi se o veoma finim kristalima visoke

koncetracije, o relativno tankom sloju /oko 10 nm/, pa je moguće postići visoke vrijednosti

fotografske gustoće zacrnjenja. U načelu pozitivski fotografski materijal niže je osjetljivosti od

negativskog fotografskog materijala.

Za fotografske papire, zavisno od toga da li su namijenjeni za povećanje ili kontaktno kopiranje,

upotrebljava se srebrni bromid ili srebrni klorid ili mješavina i jednog i drugog. Kristali srebrnih

halogenida su veoma sitni, slojevi relativno tanki i manje osjetljivi od prethodnih slojeva.

Fotografski papiri se proizvode sa različito obrađenom površinom: visoki sjaj, matirana površina

ili utisnuti razni uzorci /platno, zrno, kovani metal i tako dalje/.

10

5.5. KARAKTERISTIKE FOTOGRAFSKIH SLOJEVA

Osnovne karakteristike fotografskih slojeva su veoma značajne i veoma utjecajne na kvalitet

konačnog proizvoda /negativa, dijapozitiva i pozitiva/

Osnovne karakteristike su:

- opća osjetljivost;

- spektralna osjetljivost;

- gradacija i

- sposobnost razdvajanja.

5.5.1. OPĆA OSJETLJIVOST

Svojstvo fotografskog sloja iz kojeg se vidi: koja je to najmanja količina svjetlosti koja je

potrebna da izazove prvo vidljivo zacrnjenje gustoće 0,1 iznad mrene, označava se kao opća

osjetljivost. Opća osjetljivost se utvrđuje, pomoću senzitometra. U njemu se fotografski sloj

osvjetljava različitim ekspozicijama.

U odnosu na tehnologiju rada poznate su dvije vrste senzitometara:

vremenski /Schainerov/ i

intezitetni /DIN-ov/.

U prvom slučaju vrši se modulacija ekspozicije promjenom vremena osvjetljavanja uz isti

intezitet svjetlosti, a u drugom modulira se intezitet svjetlosti a vrijeme osvjetljavanja ostaje

konstantno.

U DIN-senzitometru /DIN - Deutsche Industri Norme/ fotografski sloj se osvjetljava kroz sivi

klin podijeljen na 50 polja od potpuno prozirnog do potpuno tamnog. Porast fotografske gustoće

zacrnjenja za svako polje u odnosu na prethodno iznosi D 0,10 /konstanta klina/. Za osvjetljavanje

se upotrebljava konstantan izvor svjetlosti od kojeg na sivi klin pada 125 luksa. Vrijeme

osvjetljavanja iznosi 0,02 sekunde. Razvijanje se odvija pod standardnim uslovima: 4- minuta u

normalnom razvijaču čija je temperatura 200C. Jedinica opće osjetljivosti jest DIN-stepen. Kao

DIN-stepen uzima se ona gustina zacrnjenja na klinu, pomnožena sa 10, kojom je na

fotografskom sloju postignuta gustoća zacrnjenja 0,10 iznad mrene, pod uslovom da mrena nema

veću gustoću od 0,2. Na primjer: ako se prvo vidljivo zacrnjenje gustoće 0,1 iznad mrene pojavilo

na polju klina čija je gustoća zacrnjenja 2,1 tad taj fotografski sloj ima opću osjetljivost 21°DIN.

Prema općoj osjetljivosti fotografski materijali se dijele na:

- niskoosjetljive do 14 DIN-a

- srednjeosjetljive 14 do 18° DIN-a

- visokoosjetljive 19 do 22° DIN-a

- izuzetno osjetljive iznad 22° DIN-a

11

Svi, ili gotovo svi, fotografski materijali koji se upotrebljavaju u grafičkim preduzećima za

potrebe reprodukcione fotografije spadaju u grupu veoma nisko osjetljivih materijala. Pored

navedenog načina određivanja i izražavanja opće osjetljivosti, koriste se i američki ASA

/American Standards Association/ i ruski GOST /Gosudarstvenij obščesojuznij standart/.

Upoređivanje ili preračunavanje iz jedne jedinice u drugi nije moguće, a poređenja radi podataka

o izražavanju osjetljivosti u sva tri sistema:

DIN ASA GOST

14 20 16

15 25 22

16 32 32

17 40 32

18 50 45

19 64 65

20 80 65

21 100 90

22 125 130

U kkordinatnom sistemu (slika 4) prikazano je nekoliko različito osjetljivih materijala koji su pod

istim uvjetima obrađivani. Može se zaključiti: sve što je početak karakteristične krive bliži ordinat

y, na kojoj se očitavaju vrijednosti fotografske gustoće zacrnjenja, to je materijal osjetljiviji.

Slika 4: Fotografski materijali različite osjetljivosti

5.5.2. SPEKTRALNA OSJETLJIVOST

Karakteristika fotografskog sloja iz koje se vidi na koje je sve svjetlosne zrake sloj osjetljiv,

naziva se spektralna osjetljivost, ili osjetljivost fotografsko sloja na boje.

Kako samo apsorbovana svjetlost može izazvati fotoKemijsku promjenu, to je razumljivo da će i

srebrni halogenidi reagirati samo na ljubičasto-plavi dio vidljivog spektra /od 230 do 490 nm/. Ta

osjetljivost fotografskih slojeva naziva se matiĉna osjetljivost. Međutim, primjenom optičkih

senzbilizatora postiže se da srebrni halogenidi postanu osjetljivi i na ostali dio spektra (slika 5) što

12

omogućava i snimanje višebojnih originala.

Slika 5: Spektralna osjetljivost fotografskih slojeva – spektrogrami

1. Osjetljivost oka.

2. Osjetljivost nesenzibiliziranih slojeva,

3. Osjetljivost ortokromatskih senzibiliziranih slojeva,

4. Osjetljivost pankromatskih senzibiliziranih slojeva.

U odnosu na spektralnu osjetljivost razlikuju se:

Nesenzibilirani fotografski sloj. Posjeduje prirodnu - matičnu osjetljivost za boje od

ljubičaste do plave. Pretežno je osjetljiv na talase vidljivog dijela spektra od 400 do 500

nm. Fotografski materijal ove osjetljivosti obrađuje se pri narančastom ili žuto-zelenom

svjetlu.

Ortokromatski fotografski sloj. Ovaj sloj osim matične osjetljivosti pokazuje osjetljivost i

na zelenu, žutu i dijelom narančastu boju. Pretežno je osjetljiv na talase vidljivog dijela

spektra od 360 do 550 milimikrona. Ortokromatski materijal se obrađuje samo pri

prigušenom crvenom svjetlu.

Pankromatski fotografski sloj: Ovaj fotografski sloj pokazuje osjetljivost na obojene

zrake od ljubičaste do zaključno sa svjetlo crvenom. Praktično ovaj materijal je osjetljiv

na sve zrake vidljivog dijela spektra od 360 do 660 milimikrona. Panhromatski materijal

se obrađuje u potpunoj tami, a za trenutačnu kontrolu procesa razvijanja može se koristiti

jako prigušeno zeleno svjetlo, talasne dužine oko 500 nm.

Fotografski sloj za IC zrake: Ovaj fotografski sloj se senzibilizira tako da bude osjetljiv

na infracrvene zrake, a to znači na nevidljivi dio spektra iznad 700 nm. Ovaj sloj se koristi

pri snimanju udaljenih i zamagljenih predmeta. Sloj senzibiliziran na infracrvene zrake ne

nalazi primjenu u reprodukcionoj fotografiji.

5.5.3. GRADACIJA FOTOGRAFSKIH SLOJEVA

Karakteristika fotografskog sloja iz koje se vidi kako se sa porastom ekspozicije mijenja

fotografska gustoća zacrnjenja naziva se gradacija. Gradacija se izražava numerički pomoću

gama-vrijednosti (γ)

- Fotografski sloj mekane gradacije (γ <1) daje manji raspon zacrnjenja od raspona snimljenog

objekta.

- Fotografski sloj normalne gradacije (γ =1) daje raspon zacrnjenja jednak rasponu snimljenog

objekta,

13

- fotografski sloj tvrde gradacije (γ >1) daje raspon zacrnjenja veći od raspona snimljenog

objekta.

U odnosu na ovo svojstvo svaki fotografski sloj ima svoju karakterističnu krivulju na kojoj je

vidljivo kako sa prirastom ekspozicije raste fotografska gustoća zacrnjenja.

Na krivulji (slika 6) označeno je pet područja i to:

područje mrene AB,

područje podekspozicije BC,

područje ispravne ekspozicije CD,

područje nadekspozicije DE i

područje solarizacije EF.

Slika 6: Krivulja zacrnjenja.

Iz ovoga slijedi da, pri snimanju, ekspoziciju /I.t/ treba tako podesiti da se koristi samo područje

ispravne ekspozicije. Taj dio krivulje može biti manje ili više nagnut prema osi X. Tanges ugla α

kojeg pravičasti dio krivulje zaklapa sa apscisom definira γ-vrijednost. Kod materijala veoma

tvrde - strme gradacije γ dostiže i do 8.

Kao što je iz krive vidljivo u području E-B sa porastom ekspozicije opada fotografska gustoća

zacrnjenja. Tačka E leži na vrhu krivulje zacrnjenja i označava onu količinu svjetla /I.t/, kojom se

u određenom fotografskom sloju može postići najveća fotografska gustoća zacrnjenja. To znači da

su sva zrnca srebrnog halogenida osposobljena za razvijanje, pa dalje osvjetljavanje izaziva

smanjenje fotografske gustoće zacrnjenja, odnosno pretvaranje negativa u dijapozitiv, što se i

koristi za preobratni postupak.

5.5.4. SPOSOBNOST RAZDVAJANJA

Sposobnost razdvajanja fotografskih slojeva je svojstvo koje omogućava jasno reproduciranje i

najfinijih detalja snimljenog objekta. Sposobnost razdvajanja u prvom redu zavisi od vrste

fotografskog sloja. Jednim najvećim dijelom ona je ograničena veličinom i raspodjelom zrna

srebrnog halogenida, a drugim dijelom pojavom difuznog i refleksionog halo-efekta. Svjetlo koje

ulazi u fotografski sloj usljed rasipanja, refleksije i ugibanja na zrnima srebrnih halogenida,

mijenja svoj prvobitni pravac, te osim na mjestima u pravcu svjetlosti, nastaju zacrnjenja i na

mjestima uz njih, nastaje takozvani difuzni halo-sloj.. Obje pojave /veliko zrno i halo-efekat/

utječu na smanjivanje jasnoće reproduciranog objekta.

Nezavisno od vrste fotografskog sloja, izvjesnog utjecaja na sposobnost razdvajanja imaju i efekti

14

razvijanja i to na nekoliko različitih načina.

Sposobnost razdvajanja se definira brojem linija na milimetar koje se mogu čisto reproducirati.

Za odreĊivanje sposobnosti razdvajanja ima nekoliko različitih metoda:

- optičko-redukcijska,

- kontaktno kopiranje i

- interferometrijska

Najčešće primjenjuje optiĉko-redukcijska metoda, koja se sastoji u tome, da se neki linijski

test-objekat vrlo smanjeno, najčešće preko mikroskopskog objektiva snima na fotografski sloj,

koji se ispituje. Za ovu metodu je posebno važno izabrati dobar objektiv i dobro izoštriti -

fokusirati sliku. Sposobnost razdvajanja za različite fotografska slojeve kreće se od 60 lin/mm

/vrlo osjetljivi fotografski slojevi/ do 400 lin/mm /reprodukcijski fotografski slojevi veoma niske

osjetljivosti/.

Velika sposobnos razdvajanja nekog fotografskog sloja sama po sebi ne mora osigurati i najbolje

rezultate ukoliko nisu osigurani i drugi uslovi prilikom snimanja kao što su:

- visokokvalitetan objektiv,

- maksimalno izoštrena slika,

- optimalna ekspozicija,

- odgovarajući izvor svjetlosti i

- optimalni uslovi razvijanja,

5.6. SNIMANJE – FOTOGRAFIRANJE

Na ovom mjestu nije cilj ulaženja u detalje tehnologije zanimanja za reprodukcionog fotografa, pa

analogno tome će biti govora o fazama rada sa posebnim osvrtom na materijale i njihovo

međusobno djelovanje u fazama:

snimanja,

razvijanja,

fiksiranja,

ispiranja i

naknadne dorade:oslabljivanja i pojačavanja,

Djelovanjem svjetla na fotografski sloj dolazi do fotokemijskih promjena. Utvrđeno je da

dovoljno dugim djelovanjem svjetla nastaje vidljivo zacrnjenje, dolazi do fotolize srebrnog

halogenida po reakciji:

AgBr ↔Ag +• Br

Kako je srebrni halogenid građen kao kristalna rešetka, to se fotoliza odvija tako što se djelovanje

svjetla na kristal oslobađa jedan elektron sa bromovog iona koga odmah na sebe veže ion srebra:

Br- hv Br + e

15

e + Ag+= Ag

Dakle, u sloju nastaje elementarno srebro u obliku veoma sitnih čestica u koloidnoj formi pa radi

toga i izgleda crno. Ako bi se htjelo fotografski snimak napraviti direktno fotolizom, tad bi

fotografski sloj trebalo izlagati djelovanju veoma jake svjetlosti i po nekoliko sati. Uvođenjem

fotografskog razvijanja, prvo fizikalnog a zatim i kemijskog, proces fotolize se koristi samo za

formiranje početne, nevidljive /latentne/ slike, koja postaje vidljiva tek procesom razvijanja. To

znači da se umjesto veoma dugog djelovanja svjetlosti, fotografski sloj danas izlaže djelovanju

svjetlosti 1/100 ili čak, materijal veoma visoke osjetljivosti, i 1/1000 sekunde i to je dovoljno za

formiranje latentne slike. S obzirom da au fotografski slojevi,koji se upotrebljavaju u

reprodukcionoj fotografiji, veoma niske osjetljivosti, to se izlažu djelovanju vještačke svjetlosti u

trajanju od više sekunda ili čak i minuta, što zavisi od niza faktora.

Ukupna količina svjetla kojom se djeluje na fotografski sloj naziva se ekspozicija E, a ova zavisi

od inteziteta svjetlosti i vremena trajanja. Prema tome to je:

E - I.t

gdje se intezitet svjetlosti uvrštava u luksima, a vrijeme trajanja u sekundama, E se izražava u

luks sekundama,

Trajanje osvjetljavanja zavisi od: osvijetljenosti predmeta, otvora objektiva, osjetljivosti

fotografskog sloja i od kvaliteta izvora svjetlosti. Kada je u pitanju reprodukciona fotografija

onda se može reći da dužina osvjetljavanja još zavisi i od toga da li se vrši smanjivanje ili

povećavanje u odnosu na original, kao i od toga da li se pri snimanju upotrebljavaju filteri ili ne.

5.6.1. RAZVIJANJE

Proces prevođenja nevidljive - latentne slike u vidljivu sliku naziva se razvijanje. Analogno tome

rastvor za razvijanje naziva se razvijaĉ, a sastoji se od:

- vode - rastvarača,

- aktivne - razvijačke materije,

- materija za ubrzavanje procesa razvijanja,

- materije za konzerviranje i

- materije za usporavanje procesa razvijanja.

Voda služi kao rastvarao svih materija koje ulaze u sastav rastvora za razvijanje. Voda mora biti

potpuno čista, bez primjesa bilo kakvih materija koje bi mogle kemijski reagirati sa

komponentama razvijača i fotografskog sloja. Za kontrolirano i definirano razvijanje upotrebljava

se destilirana voda, a kada su u pitanju veće količine razvijača za svakodnevnu upotrebu može se

upotrijebiti i prokuvana vodovodna voda. Radi lakšeg otapanja svih materija koje ulaze u sastav

razvijača, voda može biti zagrijana na temperaturi 40- 50°C. Redosljed otapanja, koje se vrši u

staklenim ili emajliranim ili plastičnim posudama, uz stalno miješanje, treba da odgovara

16

redoslijedu kojim su materije navedene u receptu,

Aktivna-razvijaĉka materija ima zadatak da pri djelovanju na osvijetljene kristale srebrnog

halogenida izvrši redukciju srebrnog jona u srebrov atom pri čemu se aktivna materija oksidira.

Prema tome, razvijanje je oksidaciono - redukcioni proces. Vrlo je veliki broj materija koje mogu

poslužiti kao reducensi. Međutim, kada je u pitanju razvijačka materija, onda mora imati

specijalnu strukturu i posebne osobine. Mora biti dobro topiva u vodi, stabilna u rastvoru, ne

smije mijenjati boju želatine, fotografskog sloja i ne smije biti otrovna. Kao pogodne i najčešće

upotrebljavane razvijačke materije su:

- hidrohinon,

- pirokatehin,

- pirogalol,

- metol,

- glicin i dr.

Materije za ubrzavanje procesa razvijanja elementarnog srebra su lužine - baze. Najčešće se

upotrebljavaju kalijeva ili natrijeva lužina. Od borata u obzir dolazi boraks /natrijev tetraborat/.

Mogu se upotrebljavati i soli alkalnog djelovanja: natrijev ili kalijev karbonat.

S obzirom da je utvrđeno da samo anion razvijačke materije vrši redukciju srebra, to lužina u

ovom slučaju ima ulogu da poveća stepen disocijacije razvijačke materije i to na taj način što

povećava pH-vrijednost rastvora, u kojem hidrohinon disocira na sljedeći način:

Materije za konzerviranje su obavezni sastavni dio rastvora za razvijanje. Naime, poznato je da

alkalni rastvor razvijača u prisustvu zraka vrlo brzo oksidira, rastvor tamni i postaje neupotrebljiv.

17

Da bi se spriječila "autooksidacija" u rastvoru, razvijaču se dodaje materija za konzerviranje.

Gotovo uvijek se upotrebljava natrijev sulfit /Na2SO3/. Djelovanje sulfita se teoretski tumači na

sljedeći način:

Redukcijom hidrohinona sa kisikom u prisustvu natrijevog sulfita nastaje hidrohinon monosulfat

koji takođe reduktivno djeluje. Hidrohinon monosulfat dalje reagira sa jednom molekulom

naterijevog sulfita, sada u prisustvu kisika i stvara se hidrohinon didulfonat koji više nije

razvijačka materija. Na taj način se sprječava oksidacija hidrohinona u hinon.

Materije za usporavanje u prvom redu imaju zadatak da spriječe razvijanje onih zrna srebrnog

halogenida koja su nedovoljno osvijetljena i sprječavanje razvijanja mrene. Kao usporivač

uglavnom se upotrebljava kalijev bromid /KBr/, a u novije vrijeme se upotrebljavaju i neke

organske materije za suzbijanje mrene pa se nazivaju stabilizatori.

Rastvor razvijača se praktično priprema po uputstvima proizvođača fotografskih materijala.

Kemikalije dolaze konfekcionirane u tačno odvagnutim količinama za spravljanje određene

količine razvijača. Rastvori za razvijanje se obično dijele prema brzini razvijanja /vrlo brzi, brzi,

spori/ i po materijalu za kojeg su namijenjeni /sitnozrnasti, lit i tako dalje/. U cjelini posmatrano,

na razvijanje utječu: sastav razvijača, stepen iscrpljenosti, dužina razvijanja i način razvijanja /u

tacnama, u kutijama, u tankovima ili u mašinama za razvijanje.

U reprodukcionoj fotografiji razvijanje se uglavnom obavlja u termostatskim kadama pri

određenoj svjetlosti u skladu sa senzibilizacijom fotografskog sloja. Proces razvijanja,

pojednostavljeno, se može prikazati sljedećom jednadžbom:

Kada je razvijanje završeno proces se prekida i obrada nastavlja fiksiranje. Prekidanje procesa

razvijanja se obatlja u 2% rastvoru sirćetne kiseline ili u 4% rastvoru kalijevog metabisulfita.

18

5.6.2. FIKSIRANJE

Poslije razvijanja u fotografskom sloju je vidljiva slika formirana Od elementarnog srebra

reduciranog na mjestima koja su bila izložena djelovanju svjetlosti i nepromijenjegog srebrnog

halogenida na mjestima koja su bila zaštićena od djelovanja svjetlosti. Uloga procesa fiksiranja je

da se iz sloja ukloni srebrni halogenid i time slika učvrsti i učini upotrebljivom pri normalnom

osvjetljenju.

Rastvor za fiksiranje se sastoji od natrijevog tiosulfata /Na2S2O3/ i vode, koji srebrni halogenid

dovodi u oblik topiv u vodi. Ovom rastvoru se može dodati kalijev metabisulfit /K2S2O3/, koji

pored sprječavanja nastajanja žutila u sloju, može djelovati i kao prekidač procesa razvijanja jer

rastvoru za fiksiranje daje kiseli karakter..U tom slučaju nije potrebna kupka za prekidanje

procesa razvijanja.

Proces fiksiranja, u kemijskom smislu, odvija se u tri faze:

1. srebrni halogenid se prevodi u srebrni tiosulfat:

2AgBr + Na2S2O3 = Ag2S2O3 +2NaBr

2. Nastala sol je žute boje, vrlo teško topiva u vodi, pa i dalje ostaje u sloju u

obliku krute materije. Daljinjim djelovanjem natrijevog tiosulfata nastaje

slabo topiva bezbojna, kompleksna sol:

Ag2S2O3 + Na2S2O3 = Ag2S2O3 · 2 Na2S2O3

3. Tek u trećoj fazi nastaje kompleksna sol srebrnog tiosulfata sa dvije vezane

molekule natrijevog tiosulfata. Konačno nastala sol je veoma dobro topiva u

vodi, pa se već i u toku procesa fiksiranja otapa.

Trajanje procesa fiksiranja zavisi od:

- vrste fotografskog materijala,

- koncetracije natrijevog tiosulfata,

- temperature rastvora za fiksiranje i

- načina miješanja rastvora.

Kao najkraće vrijeme za trajanje procesa fiksiranja uzima se dvostruko veće vrijeme od onoga

koje je neophodno za razbistravanje fotografskog sloja u rastvoru za fiksiranje.

19

5.6.3. ISPIRANJE SLOJA

Ispiranje je faza fotografske obrade u kojoj se iz fotografskog sloja uklanjaju sve kemikalije koje

su u sloj dospjele u toku prethodnih faza rada ili su nastale kao nus produkat kemjiskih procesa

razvijanja i fiksiranja. Od presudnog je značaja za trajnost snimka potpuno uklanjanje svih u vodi

topivih produkata. Zaostajanje makar i najmanje količine nečistoća može se štetno odraziti na

čistoću prozirnih površina, a time i na upotrebljivost izrađenog negativa ili dijapozitiva. Nakon

ispiranja, koje traje znatno duže od svih prethodnih radnji, sloj se suši na zraku prostorije ili u

ormaru za sušenje. Ako je potrebno sušenje se može ubrzati obradom materijala u alkoholu.

Trajanje ispiranja zavisi od:

- vrste fotografskog sloja u odnosu na njegovu debljinu,

- od tvrdoće sloja,

- vrste podloge i dr.

Načelno traje najmanje 20 minuta u tekućoj vodi za fotoploče i filmove, a za pranje papira,

porozna podloga, i dvostruko više.

5.6.4. DORADA SNIMAKA

Dorada snimaka se uglavnom svodi na smanjivanje ili povećavanje fotografske gustoće zacrnjenja

radi ispravljanja nedostataka iz predhodnih faza rada. Dakle, radi se o oslabljivanju /redukciji/ i

pojačavanju /intezifikaciji/. Zatim se radi o oplemenjivanju /toniranje pozitiva raznim bojama/

i ručnom i hemijskom popravljanju /retuširanje/.

Oslabljivanje se u prvom redu primjenjuje na negative koji imaju preveliku gustoću zacrnjenja

usljed prevelike ekspozicije ili usljed predugog razvijanja.

Najčešće se primjenjuje Farmerov oslabljivač gdje kao oksidans služi kalijev fericijanid

K3Fe(CN)6, koji ponovo oksidira elementarno srebro slike u srebrni ion, a da bi se izbjeglo

formiranje srebrnog fericijanida rastvoru se dodaje kalijev bromid, tako ponovo nastaje srebrni

bromid po sljedećoj bruto reakciji:

K3Fe(CN)6 + Ag + KBr → K4Fe(CN)6 + AgBr

S obzirom da se u rastvoru nalazi i natrijev tiosulfat, to se srebrni bromid odmah prevodi u

kompleksnu sol koja je topiva u vodi, odnosno rastvoru za oslabljivanje.

Prema naĉinu djelovanja rastvori za oslabljivanje se dijele na:

- proporcionalne,

- superprporcionalne,

- subproporcionalne i

- subtraktivne.

20

Proporcionalni oslabljivač podjednako djeluje na sve gustoće zacrnjenja i u istom ih postotku

umanjuje. Na taj se način sve gustoće zacrnjenja umanjuju proporcionalni njihovoj gustoći. Prema

tome smanjuje se kontrast - slika postaje mekša. Proporcionalno djelovanje ima oslabljivač

kalijevog pergamanata i sumporne kiselina.

Superproporcionalni oslabljivač uglavnom djeluje na velike gustoće zacrnjenja pa se

upotrebljava kada se želi smanjiti kontrast koji je u većini slučajeva posljedica prevelikog

kontrasta snimljenog originala. To znači da se smanjuje raspon fotografske gustoće zacrnjenja i

slika postaje mekša, Superproporcionalno djeluje vodeni rastvor amonijevog persulfata i

natrijevog klorida. Prekidanje procesa oslabljivanja se prekida u vodenom rastvoru natrijeva

sulfita.

Subproporcionalni oslabljivač ili tzv. tonsko nagrizanje ima suprotno djelovanje od

superproporcionalnog oslabljivača. Pretežno se primjenjuje za uklanjanje mrene ili oreola oko

rasterskih tačaka. Povoljan je Farmerov oslabljivač.

Suptraktivni oslabljivač se primjenjuje kada je po čitavoj površini slike potrebno smanjiti

fotografsku gustoću zacrnjenja za istu vrijednost. Subtraktivno djelovanje ima Farmerov i

fericijanidni oslabljivač.

Na dijagramu (slika 7) prikazano je djelovanje

suptraktivnog /b/, proporcionalnog /c/ i

superproporcionalnog oslabljivača /d/ u odnosu

na krivulju polaznog zacrnjenja /a/

Slika 7: Djelovanje raznih oslabljivača.

Pojaĉavanje se primjenjuje kada je na snimljenim negativima ili dijapozitivima potrebno

povećati fotografsku gustoću zacrnjenja koja je mala kaojp posljedica samo prekratke ekspozicije

ili prekratkog razvijanja. Proces se zasniva na taloženju nekog metala ili metalnih jedinjenja

tamne boje na koloidno srebro koje čini sliku. S obzirom da je pojačavanje moguće samo tamo

gdje postoji osnova to će taloženje biti veće na mjestima gdje već ima više ko loidnog srebra. To

znači da će se procesom pojačavanja povećati i kontrast slike. Sam proces se sastoji u tome da se

prethodno na srebro slike djeluje rastvorom nekog oksidansa kao što je živin klorid ili bakarni

klorid. Pri tome se srebro oksidira i nastaje izblijeđena slika. Nakon toga na sliku se djeluje

rastvorom nekog reducensa kao što je natrijev sulfit ili razvijao. Zavisno od toga koje soli su

upotrijebljene razlikuje se: živin, bakarni ili olovni oslabijivaĉ.

Kao primjer pokazano je djelovanje živinog pojačivača.

HgCl2 + Ag ↔ HgAgCl2

21

Kao što se vidi djelovanjem živinog hlorida na srebro slike nastala je dvosol srebroživinog

klorida. Djelovanjem na nju natrijevim sulfitom na slici će se izreducirati srebro i živa, a time će

se povećati fotografska gustoća zacrnjenja:

HgAgCl2 + Na2SO3 + H2O → Ag + Hg + Na2SO3 + 2HCl

Isto će se dogoditi i ako se umjesto natrijevog sulfita upotrijebi razvijač.

Oplemenjivanje slike. Toniranje slike je proces koji se primjenjuje samo na pozitivima i

dijapozitivima. Suština postupka je da se crno - bijela slika u jednobojno toniranu sliku. Efekat

boje se postiže zamjenom srebra slike nekim drugim jedinjenjem, kao što je, primjera radi, srebrni

sulfid /AgS/ ili neki drugi metal. Najčešće se radi o raznim tonovima braon boje iako nisu

isključeni i drugi tonovi.

Retuširanje obuhvaća više različitih operacija kojima je cilj ukloniti ili barem ublažiti razne

nedostatke na: negativima, dijapozitivima pa i pozitivima. Osnovne operacije koje se primjenjuju

su:

- Hemijsko retuširanje. Ova operacija obuhvaća mjestimično oslabljivanje ili pojačavanje sa već

poznatim rastvorima. Pošto se radi samo o mjestimičnim intervecijama rastvori se nanose

četkicoma uklanjaju tamponima od vate namočenim vodom;

- ruĉni retuš - mehaničko povećavanje fotografske gustoće zacrnjenja izvodi se nanošenjem

četkicom vodenog rastvora žute ili crvene boje. To su takozvane boje za retuširanje, kojim se

oslabljuje djelovanje aktivnog svjetla prilikom kopiranja. Boja za retuš može biti i siva, što

omogućava lakše uočavanje efekta pojačavanja.

- mehaniĉki retuš se svodi na brušenje pojedinih mjesta na negativu koja imaju preveliku

gustoću zacrnjenja. Brušenje se izvodi specijalnim sitnim prahom. To može biti i prah plovučca;

- retuširanje olovkom se izvodi uglavnoh na pozitivima, a ako se radi na negativu ili dijapozitivu

prethodno se moraju oslojiti specijalnim mat lakom po kojem se dobro crta.

Retuširanje slike na svim fotografskim materijalima sa providnom podlogom obavlja se na

stolovima za retuš sa svjetlećom radnom površinom.

5.7. FOTOGRAFIJA U BOJI

Prve praktične rezultate u fotografiji u boji postigla su braća Lumiere, 1907. godine. Nakon

mnogih drugih pokušaja na tom polju Rudolf Fischer, 1911. Godine, objavljuje svoj pronalazak -

višeslojni film na kojem se temelji savremena fotografija u boji. Prvi takvi filmovi, hromočenim

razivjanjem, davali su višebojni dijapozitiv koji se više nije mogao umnožavati. Druga vrsta

višeslojnih filmova omogućavala je izradu komplementarnih negativa koji su se na sličan

22

fotografski materijal mogli kopirati kao dijapozitiv ili pozitiv sa ispravnim tonovima. Još 1873.

Godine, kemičar Vogel otkriva da brom srebrni slojevi postaju osjetljivi za boje upotrebom

odgovarajućih senzibilizatora koji apsorbuju obojene zrake. Do sličnih otkrića u sljedećih 10 do

20 godina došli su i drugi istraživači. To svojstvo senzibiliranih slojeva koristi baš Fischer pri

izradi višeslojnih filmova kojem je svaki sloj senzibiliziran za jednu od osnovnih boja. Pomoću

hromogenog razvijača dobiva se od negativa višebojni dijapozitiv /kolor-dijapozitiv/.

Savremeni višeslojni filmovi /kolor-film/ znatno su usavršeni. Na slici 8 shematski je prikazana

građa višeslojnog kolor filma:

Slika8: Građa fotografskog materijala za fotografiju u boji

Na podlozi /1/ nanesen je anti-halo sloj /2/ koji ima istu ulogu kao kod crno - bijelog fotografskog

materijala, sa gornje strane podloge slijedi vezni sloj /3/; kao treći sloj nanosi se sloj osjetljiv na

crvenu zonu spektra /4/j zatim se nanosi sloj osjetljiv na zelenu zonu spektra /5/i prije zadnjeg

fotografskog sloja nanosi se žuto obojeni sloj želatine - filter sloj /6/, na kraju se nanosi

fotografski sloj osjetljiv na modru zonu spektra./7/

Formiranje višebojne slike

Da bi se lakše shvatilo nastajanje boje u slojevima višeslojnog fotografskog materijala potrebno je

nešto reći o svijetlu. Bijela svjetlost je najsvjetlija mješavina tri osnovne svjetlosne boje: zelene,

crvene i modre. Ako se zrak bijele svjetlosti propusti kroz prizmu to će se i dokazati, jer će se na

ekranu pojaviti spektar boja od crvene, preko narančaste, žute, zelene i modre do ljubičaste (slika

9) To su čiste spektralne boje.

Slika 9: Zraka bijele svjetlosti propuštena kroz prizmu

23

U reprodukcionoj fotografiji se koristi jednostavniji način za izdvajanje određene boje

usmjeravanjem bijele svjetlosti kroz optički filter, koji propušta svjetlo samo određenog

spektralnog sastava, a ostalo apsorbuje. To znači da oduzimanjem dijela svjetla od bijelog, dobije

se određena boja. Takav način dobivanja svjetla određene boje naziva se suptraktivni

/suptrakcija – oduzimanje/. Kombinacijom tri filtera, različitih nijansi, od kojih svaki propušta

2/3 spektralnog područja moguće je dobiti veliki niz različitih nijansi boja i na toj činjenici se

zasniva fotografija u boji /kolor - fotografija/.

Radi lakšeg sagledavanja postupka treba zamisliti idealne filtere, koji, u odnosu na talasne dužine

svjetlosiih zraka, imaju oštru granicu propustijivosti pa određeni dio spektralnog područja posve

propuštaju ili posve zadržavaju-.

Na slici 10 područje spektra je podijeljeno na tri jednaka dijela i svaki dio odgovara jednoj

osnovnoj svjetlosnoj boji: modroj M, zelenoj Z i crvenoj C. Propuštanjem svjetlosti kroz filtere

modri K, zeleni Z i crveni C odmah se zapaža da je svaki filter propustio talase vlastite boje, a

druge apsorbovao. Po dva od naznačenih područja daju komplementarne boje, koje po tonu

odgovaraju osnovnim materijalnim bojama: zelena i crvena daju žutu, crvena i moakra daju

magentu i zelena i modra daju zelenoplavu.

Slika 10: Djelovanje filtera

Analogno djelovanju filtera formiran je troslojni materijal kod kojeg je osjetljivost pojedinih

slojeva podešena za pojedini dio spektra. Izvršena je odgovarajuća senzibilizaoija - obojavanje

slojeva za zelenu i crvenu zonu spektra, dok je prvi /7/ za modru zonu ostao sa svojom matičnom

osjetljivošću za tu zonu spektra.

Original

Razvijen negativ

žuta boja filtera je isprana

Kopija sa negativa

-dijapozitiv-

Slika originala

Slika 11

24

Na slici 11 shematski je prikazan proces od osvjetljavanja originala snimanja do slike u boji.

Osvjetljavanje je izvršeno obojenim zrakama po naznačenim zonama od bijele do purpurne.

Osvjetljavanje

Pri osvjetljavanju višebojnih originala za snimanje u bojama potrebno je dosta opreznosti pri

isboru izvora svjetlosti i kvaliteta svjetlosti. Posebno se rade fotografski materijali za rad sa

dnevnim i za rad sa vještačkim svjetlom. Boje u slojevima moraju međusobno biti usklađenje, a

to je moguće ostvariti samo određenim kvalitetom izvora svjetlosti.

Kao što se na negativu vidi /slika 11b/ bijela svjetlost /B/ reflektirana od originala, je modrom

komponentom djelovala u prvom sloju koji je na nju i osjetljiv. Modra u ostalim slojevima nije

djelovala jer joj je bio spriječen prolaz žutim filterom. U drugom sloju je djelovala zelena

komponenta za koju je sloj i seazibiliziran, dok je u trećem sloju djelovala crvena komponenta na

koju prethodni slojevi nisu bili osjetljivi niti je njen prolaz, do trećeg sloja, bio ometan žutim

filterom.

Siva svjetlost /S/ reflektirana od originala takođe se sastoji od sve tri osnovne svjetlosne boje

samo, u odnosu na bijelu, smanjenog inteziteta. Prema tome će i djelovanje u fotografskom sloju

biti isto kao kod bijele svjetlosti samo proporcionalno njenom intezitetu.

Sa crnih /Cr/ površina originala nije bilo nikakve refleksije /crna boja je otsustvo svjetlosti/ pa

prema tome ni na odgovarajućim fotografskih slojeva nije nastala nikakva promjena.

Talasi modre boje /M/ su izazvali promjene samo u prvom sloju, dok je djelovanje u sljedećim

slojevima onemogućeno prolazom modrih zraka kroz žuti filter.

Odbijena svjetlost od zelenoplave površine /ZP/ sastoji se od modre i zelene komponente pa su

analogno tome i registrovane promjene u prvom i drugom sloju

Zelena svjetlost /Z/ reflelktirana od zelenih površina originala u prvom sloju nije izazvala nikakve

promjene, prošla je kroz žuti filter /jer je žuta sastavljena od zelene i crvene/ i djelovala u drugom

sloju koji je za nju senzibiliziran.

Žuta svjetlost /Ž/ reflektirana od odgovarajućih mjesta je sastavljena od zelenili i crvenih zraka,

pa analogno tome prve izazivaju promjene u drugom, a druge u trećem fotografskom sloju.

Crveme zrake /C/ bez smetnji prolaze do trećeg sloja u kojem izazivaju promjene jer je taj sloj

senzibiliziran za crvene zrake.

Zrake reflektirane od purpurno obojenih površina /P/ su sastavljene od modrih i crvenih zraka.

Prve su izazvale promjene u prvom, a druge u trećem fotografskom sloju.

25

Kromogeno razvijanje

Nakon osvjetljavanja, kao i u crno-bijeloj fotografiji,slijedi razvijanje. Proces razvijanja kod

fotografskog materijala za rad u bojama je znatno komplikovaniji i osjetljiviji u odnosu na proces

razvijanja crno-bijelih materijala. Treba imati na umu da svaki proizvođač za svaki tip

fotografskog materijala za rad u boji propisuje poseban rastvor za razvijanje kao i uslove pod

kojim se odvija. Promjenom uslova rada mijenja se ravnoteža između boja u pojedinim slojevima,

a time, i konačan ishpd u odnosu na original.

Kromogeno razvijanje kao razvijačke materije koristi uglavnom dietil-para fenilen diamin i

dimetil-para fenilen diamin. Boja se u sloju stvara na taj način, što se sloju dodaje neka organska

materija - vezivač, koja oksidacionim produktima razvijačke materije daje bojilo. Svakom sloju se

dodaju vezivači posebnih svojstava, pa tako nastaju i različita bojila. Bojilo nastaje na onom

mjestu u sloju na kojem je nastao oksidacioni produkat. Za primjer će poslužiti reakcija dietil-para

fenilen diamina sa alfa naftolom kao vezivačem:

Kao što se iz jednadžbe vidi na četiri atoma srebra dolazi jedna molekula bojila.

Veoma je značajno konstatirati da su nakon hromogenog razvijanja i uklanjanja elementarnog

srebra slike i neosvijetljenog srebrnog halogenida, u slojevima ostale komplementarne boje

bojama kojim je na sloj djelovano. To znači da je u prvom sloju razvijena žuta /Ž/, i drugom

purpurna /P/ i u trećem zelenoplava /ZP/, koje pri kopiraniju djeluju kao tri filtera, što je vidljivo

na slici 11c.

Na polju koje odgovara bijeloj boji svjetlosti /B/ nema nikakvih promjena jer su tri filtera

negativa /Ž, P i ZP/ djelovala kao crna zavjesa nepropustljiva za svjetlost bilo koje talasne dužine.

Na polju koje odgovara sivoj boji /S/ nastale su promjene u sva tri sloja proporcionalno učešću

žute, purpurne i zelenoplave koje su formirane na negativu.

Na polju koje odgovara crnoj boji /Cr/ nastale su promjene u sva tri sloja jer je kroz negativ prošla

ukupna količina svjetla, jasno bijelog, pa je analogno tome modra komponenta djelovala na prvi,

zelena komponenta na drugi i crvena komponenta na treći sloj.

26

Na polju koje odgovara modroj boji /M/ djelovala je žuta svjetlost, pa je njena zelena komponenta

djelovala u drugom, a crvena u trećem sloju.

Na polju koje odgovara zelenoplavoj boji /ZP/, djelovala je crvena svjetlost sastavljena od žutih i

purpurnih zraka pa je izazvana p promjena u trećem sloju.

Na polju koje odgovara zelenoj boji /Z/ djelovala je purpurna svjetlost. S obzirom da se ona

sastoji od modre i crvene to su i promjene izazvane u prvom i trećem fotografskom sloju.

Na polju koje odgovara žutoj boji originala /Ž/ djelovala je modra boja pa je analogno tome

nastala promjena u prvom fotografskom sloju.

Na polju koje odgovara crvenoj boji /C/ djelovala je zelenoplava boja. Ona se sastoji od modre i

zelene pa je do promjene došlo u prvom i drugom sloju.

I na kraju, na polju koje odgovarampurpurnoj boji originala /P/, djelovala je zelena boja pa je

nastala promjena samo u drugom sloju.

Na dijapozitivu su također, kao i na negativu, hromogenim razbijanjem formirane crno-bijela i

obojena slika. Nakon uklanjanja elementarnog srebra i neosvijetljenog srebrnog halogenida u

slojevima su ostale obojene slike koje posmatrane u prolaznom svjetlu daju sliku snimljenog

originala, što se vidi na slici 11d.

Pored opisanog postupka /negativsko-pozitivski postupak/ u primjeni je i preobratni postupak.

Suština je u tome da se jednokratnom obradom odmah dobije dijapozitiv. Za te svrhe proizvode se

posebni preobratni filmovi koji su nešto tvrđe gradacije od filmova za negativski postupak.

Faze obrade kod preobratnog postupka su:

Osvjetljavanje kod kojeg je kao i u prvom slučaju posebno važan kvalitet izvora svjetlosti;

crno-bijelo razvijanje u standardnom rastvoru za razvijanje pri čemu nastaje crno bijela

slika u svim slojevima fotografskog materijala;

pranje kojim iz slojeva treba ukloniti razvijač;

izbljeđuje se slika - uklanja se metalno srebro koje je nastalo u fazi razvijanja;

ponovo ispiranje radi uklanjanja svih u vodi topivih produkata;

materijal. se izlaže difuznom osvjetljavanju čiji je cilj da se osvijetle sva preostala zrna

srebrnih halogenida;

kromogenim razvijanjem u fotografa skim slojevima istovremeno se formiraju crno-bijele

i obojene pozitivske slike /dijapozitiv/;

ponovo izbljeđivanje da se ukloni crno-bijela slika i

snimak se fiksira, temeljito ispira vodom i suši.

Postupak je shematski prikazan na slici 12.

27

Original

Crno-bijela slika u obliku negativa

Nakon uklanjanja crno-bijele slike vrši se difuzno

osvjetljavanje.

Dijapozitiv u boji nakon hromogenog razvijanja,

izbljeđivanja i pranja

Projekcija slike

Slika12. Shematski prikaz preobratnog postupka.

Prednost je na strani negativsko-pozitivskog postupka jer je moguće od negativa izraditi

neografiičen broj dijapozitiva i pozitiva.-197-

Preobratnim postupkom se direktno dobije dijapozitiv koji može služiti samo za posmatranje u

prolaznom svjetlu. Prednost negativskog postupka je i u mogućnostima korekcije boja pri izradi

dijapozitiva ili pozitiva upotrebom odgovarajućih korekcionih filtera.

Za reprodukcionu fotografiju, kao original za reprodukciju može poslužiti:

- negativ u boji /kolor-negativ/,

- dijapozitiv u boji /kolor dijapozitiv/,

- slika u boji izrađena sa kolor-negativa /kolor fotografija/ i

- višebojna i višetonska slika izrađena u bilo kojoj slikarskoj tehnici.

U svakom slučaju se utvrđenim tehnološkim postupkom rade izvadci za tri osnovne boje: žuta,

zelenoplava i magenta i izvadak za dopunsku boju - crnu.