Kultura i religie Tybetu 25.02.08 Tybet w sensie geograficznym, etnicznym i kulturowym

• Wyżyna Tybetańska – 2,5 mln km2, średnia wysokość 4,5 tys. m n.p.m., gęsta sieć hydrograficzna

• Kraina historyczna – 6 mln mieszkańców (w 1959 r.) • Tybetański Region Autonomiczny (TRA) utworzony przez Chińczyków w 1965 r.; 1,2

mln km2; 2,7 mln mieszkańców. Zasięg kultury tybetańskiej

• Tybet (TRA, Amdo, Kham) • Indie: Ladakh, Zanskar, Sikkim • Nepal: Mustang, Dolpo, rejon Everestu • Bhutan • Mongolia • Rosja: Buriacja, Kałmucja, Tuwa

Badania nad Tybetem

• 1959 Fundacja Rockefellera – środki na studia tybetologiczne • 1990 Konferencja “Czterdzieści lat: Tybet 1950-1990” SOAS (Wydz. Orientalistyki i

Afrykanistyki Uniwersytetu Londyńskiego) • John K. Fairbank, The Cambridge History of China, 1986, modele interpretacyjne: - misjonarzy - dyplomatów i wojskowych - dziennikarzy - badaczy kultury - podróżników - misjonarze: od 1624 (mapy, słowniki, 1891-1931 studia historyczne i etnograficzne)->

możliwość nawróceń - dyplomaci i wojskowi: Samuel Turner, An Account of an Embassy to the Court of the

Teshoo Lama in Tibet, London 1800; Journal of the Royal Geographical Society 1869 r.; misje wojskowe brytyjskie, rosyjskie, chińskie -> cele polityczne i ekonomiczne

- dziennikarze: po 1903, Edmund Candler Daily Mail -> skrajne opinie, sensacje, wyjątki

- podróżnicy: Marco Polo XIII w., Alexandra-David-Neel XX w. wyjątkowość lub barbarzyńskość, egzotyka

- pisarze - badacze kultury: (1) analiza tekstów kanonicznych (od XIX w.) (2) opis społeczeństw, obyczajów

Problemy badawcze

• Skrótowy język -> możliwość wielu interpretacji • Homofonia -> błędy kopistów

Perspektywy metodologiczne a) obserwacja uczestnicząca vs badania „salonowe” (St. Schayer) b) F. Nietzsche

• fikcyjność ideałów • nazwy wprowadzają (fikcyjny) sens

1

• perspektywizm i pluralizm epistemologiczny • niewyczerpywalność poznania (interpretacji)

c) Filozofia analityczna • drobne prace analityczne • badanie znaczenia słów, odgraniczanie znaczeń ••

d) Fenomenologia

ważność procedur i narzędzi logiki postulat obiektywizmu

• nacisk na analizę, badanie obiektywne • bezpośredni ogląd rzeczy, niezapośredniczony przez badanie językowe • zawieszenie sądów, neutralizacja afektów (epoche) • fenomenalizacja świata • istota zjawiska, to, co konstytuuje przedmiot jako przedmiot

e) Hermeneutyka • bycie-w-świecie • nastrojenie (otwarcie) • podmiot nie jest autonomiczny, nie jest neutralny wobec przedmiotu • koło hermeneutyczne: korygowanie sensów • interpretacja • wykładnia w języku

f) metoda interwencyjna • przekształcanie, zmienianie sytuacji, by poznać kulturę

g) postmodernizm • wiedza to konstrukt społeczny -> (1) jej reprezentacje są niewspółmierne, (2) mają

równą wartość • relatywizacja metodologii (do prawdy można dotrzeć na różne sposoby) • poznanie jest dostępne subiektywnie -> epistemologia partykularna

03.03 Kosmogonia i mityczne początki Tybetu Rola mitów i legend

• Podtrzymywanie ładu, status quo • Chronienie świata • Integracja wspólnoty • Rozrywka

Systemy wierzeń w Tybecie

• Religia bez nazwy (in. religia ludzi) • Bön • Buddyzm

Elementy stałe mitów

- Góry - Pustka/kosmiczne jajo, światło/tęcze

Religia bez nazwy – góra - Siedziba lokalnego bóstwa - Filar nieba - Pępek ziemi, oś świata

2

- Gwóźdź Góra Kailaś (tyb. Khang Rinpocze) – utożsamiana z górą Meru z mitologii indyjskiej Religia bez nazwy – mity c.d. Pustka -> kosmiczne jaja -> magiczne jeziora wokół góry Kailaś. Epos o Gesarze: historia 18 kolorowych jaj i 6 klanów (Se, Mu, Dong, Tong, Dru i Ra) starożytnego Tybetu. Bön

• Światło ->kosmiczne jajo składające się z 5 żywiołów (ziemia, powietrze, ogień, woda, drewno) -> główne bóstwo i 6 klas istot;

• Jasne światło -> jajo -> człowiek; • Pustka -> 2 jaja -> orły (Bogaty Blask i Zmęczony Mrok) -> 3 jaja; z białego bóg, z

czarnego arogancki człowiek, z nakrapianego modlitwa; • Pustka -> błękitny blask -> tęcza -> rosa ->jajo (skorupka -> góry, białko -> kosmos,

żółtko -> duch wód, wszystkie żywioły. Buddyzm (wg Abhidharmy)

• Cykliczne powstawanie wszechświata • Teoria karmana • Przestrzeń -> wiatr -> ogień -> woda ->ziemia.

Tybetańczycy wywodzą pierwszego człowieka od małpy (bodhisattwa Awalokiteśwara) i złośliwej demonicy. Historia. Pierwsze dynastie, system polityczny i jego ewolucja

• Nomadzi między 14 tys. a 8 tys. lat p.n.e. • Wykopaliska z epoki neolitu w Yunsing, Jumu i Gyarama (Nyingchi), Bai-bung i

Marniyong (Medog), Qukong na pn.wsch. od Lhasy oraz Karub w Qamdo • Wykopaliska z epoki żelaza w Zhang zhung (Tybet zach.) • Zhang zhung jako Shantong – wzmiankowany od I w. p.n.e. w Zapiskach historyka

autorstwa Sima Qian • Tybet jako βαται od II w n.e. w Nauce geografii Ptolemeusza

Podstawowe źródła

• Manuskrypty z Dunhuangu • Ludowe opowieści (np. Epos o Gesarze) • Kroniki • Inskrypcje, dokumenty oficjalne • Historie religijne: a) bonu b) buddyzmu

Dunhuang

• Stare chińskie miasto na jedwabnym szlaku • W pobliskich grotach (Mogao) znaleziono malowidła naskalne i manuskrypty

3

Źródła bonu • Kroniki jeziora Manasarowar • Stanowiska archeologiczne • Istnienie starożytnego królestwa Szang Szung (zach. Tybet, wokół Góry Kailaś)

Źródła bonu i buddyjskie: pojawienie się królestwa Tybetu w dolinie rzeki Jarlung, 127 p.n.e. Mityczni królowie

(1) Njatri Cenpo (8) Drigum (28) Lha Totori ok. 333 n.e. lub 433 n.e.

Buddyjscy królowie

(33) Songcen Gampo (żył ok. 609-650) – małżeństwa polityczne z księżniczkami Szang Szungu, Nepalu i Chin (38) Trisong Decen (rządy 755-797)

Songcen Gampo

• Źródła historyczne średniowieczne (Gsel ba'i me long oraz Sonam Gyaltsen, Rgyal rabs) i literackie (Mani bka‘ 'bum), legendy tybetańskie

• Małżeństwa z 2 księżniczkami: chińską (Wencheng) i nepalską (Bhrikuti) • Ufundowanie wielu świątyń • Kontakty kulturalne z sąsiadami Tybetu • Wprowadzenie pisma tybetańskiego

Wiek IX – przewaga bonu

• buddyjski król Ralpaczien (rządy od 815-838) – podatek na budd. mnichów • król Langdharma (rządy 838-842) – prześladowanie buddyzmu

- mnich-morderca Lhalung Palgi Dordzie;

• upadek dynastii „religijnych królów” (chos rgyal) i rozdrobnienie Tybetu lata 850-1050

Małe królestwa

• Purang • Maryul (obecny Ladakh) • Guge 1100 km na zach. od Lhasy (doliny Zanskaru, Lahul, Spiti) - Antonio del Andrade 1626 - Giuseppe Tucci, Anagarika Govinda

Wiek XI

• II etap wprowadzenia buddyzmu do Tybetu • Szkoły nowe (sarma)

• XIII w., Czyngis-chan i jego następcy • 1244 Sakya Pandita • relacje polityczno-religijne między Mongołami a sakjapami; od Kubilaj-chana i

bratanka Sakja Pandity, Pagpa Lamy, instytucja „mistrza-darczyńcy” • 1368 upadek mong. dynastii Juan; w Tybecie rządy świeckiej dynastii Phagmo Dru

4

• Tsongkhapa (1357-1419) i gelugpowie • Dalajlamowie od 1578 • protektorat chiński 1721 – 1912 • 1949-1958 2. rewolucja chińska -> koniec teokracji i feudalizmu/pańszczyzny

Społeczeństwo warstwowe (rigs)

• Kler (mkhen-po / dge-bshes, dge-tshul, dge-slong, rab-’byung; sngags-pa) • Szlachta sku-drog (yab gzhis, sde-dpon, mi-drag, skyus-ma) • Lud mi-ser (kupcy, rolnicy, nomadzi, chłopi pańszczyźniani) • Klasy najniższe rigs ngan (rzeźnicy, kowale, rybacy).

Tybet centralny XIX w.

150 tys50 tys

00 tys

600 tys

rolnicy pasterze kler szlachta, kupcy, artysci

Diaspora indyjska po 1959 roku - 54 obozy uchodźców

rolnictwo26

rzemiosło11

rolnictwo i przemysł

17

10.03 Nomadyzm, osadnictwo, schemat domostwa Prehistoria

• paleolit (800 tys. – 15 tys. lat temu) –myślistwo, zbieractwo, żywienie się padliną, wykorzystywanie tego, co dostępne w środowisku -> nomadyzm

• mezolit (15 tys. – 8 tys.) – myślistwo typu traperskiego, zbieractwo, kopieniactwo, początki udomowienia bydła -> półnomadyzm, ograniczone przemieszczanie się

Gospodarka pierwotna

5

• Zdobywanie (a nie wytwarzanie) dóbr materialnych zaspokajających biologiczne potrzeby człowieka

• Brak pieniądza, rynku • Brak pojęcia ceny • Związek działań o charakterze ekonomicznym ze strukturą społeczną • Związek z wyobrażeniami o świecie • Podziały oparte na cyklach naturalnych, brak abstrakcyjnych podziałów czasu i

przestrzeni • Zaspokajanie konkretnych potrzeb a nie generowanie zysku

Prehistoria – c.d.

• neolit (8 tys. – 2 tys.) - gospodarka wytwórcza

pasterstwo, kopieniactwo, uprawa roślin - początki osadnictwa - pojawienie się 2 zantagonizowanych grup: nomadów (‘brog pa) i rolników (zhing pa,

rong pa) - wyż demograficzny - zdobienie przedmiotów użytkowych

Środowisko naturalne

• Średnia wysokość 4500 m n.p.m. • Od wysokości 3500 m n.p.m. wzwyż uprawy niemożliwe, wyłącznie pastwiska • Nomadzi nie muszą walczyć z rolnikami o tereny

Etymologia. Pojęcie ‘nomady’

• gr. nomos = łąka, pastwisko, pole • gr. nomas (l.mn. nomados) wyraz pochodny od nemein = rozdzielać, rozkładać

(rozmieszczać w otwartej przestrzeni) • Metafora ‘wędrowca bez celu’, braku dróg, granic, murów.

Główne grupy nomadów

• Grupy zbieraczo-łowieckie • Pasterze • Handlarze i rzemieślnicy

Nomadyzm

• gospodarka : - hodowla zwierząt, pasterstwo - niewiele bogactw materialnych

• struktury społeczne : - klanowość - współpraca

• tryb życia: - ruchliwość

Podstawowe strategie dotyczące przetrwania

• wierzenia :

6

- efemeryczność zjawisk - wielofunkcyjność jednostki - respektowanie środowiska • mobilność • zróżnicowana hodowla • handel (karawany) • solidarność w obrębie grup

Wnętrze namiotu

• Część lewa – żeńska, tzw. biała aktywność (mleko, masło, ser, przędza, wełna) Przechowywanie pożywienia.

• Część prawa – męska, tzw. aktywność czerwona (mięso, skóry); Ołtarz z lampką maślaną, wizerunkami bóstw Podejmowanie gości.

• Część środkowa: palenisko (brama ziemi), kuchnia, otwór w dachu (brama nieba) • Przy ścianach kufry, legowiska, okrycia.

Główne zwierzęta hodowlane

• Kozy • Owce • Jaki (rodz. żeński: dri) • Hybrydy jaków (np. dzo = krowa / byk + jak / dri) • Konie

Zagrożenia dla nomadycznego trybu życia

• ideologia komunistyczna • chęć kontrolowania obywateli • uprzemysłowienie • kryzysy ekologiczne • niedostatek wody pitnej • wzorce łatwego życia • globalizacja

Konsekwencje gospodarki wytwórczej

• Osiadły tryb życia • Pojawienie się trwałych konstrukcji, ze słomy i gliny, z kamienia • Wyż demograficzny • Pojawienie się grup wojowników, żołnierzy • Pierwsze miasta – epoka żelaza (1 tys. p.n.e. do 600 n.e.)

Styl tybetański w architekturze

• płaski dach; konstrukcja stropo-dachu: gruba warstwa ubitej słomy zmieszanej z gliną • budowle murowane z kamienia lub z gliny z wstawionymi drewnianymi gankami na

najwyższej kondygnacji • częsty brak widocznych zewnętrznych podziałów 2 pierwszych kondygnacji • ściany zewnętrzne zwężające się ku górze • częste trapezoidalne, ciemne obramowanie okien

Struktury społeczne (klany, małżeństwa) a) nomadzi – organizacja klanowa

7

b) ludność osiadła – warstwy społeczne: - kler - szlachta - lud - warstwa najniższa

Klan (rus, kość)

• patrylineat • egzogamia • patrylokalność • wspólne bóstwo opiekuńcze • solidarność • pokrewieństwo ze strony żeńskiej – „mięso” (sha)

Podział poziomy społeczeństwa

• Dzieci do 14-16 roku życia • Dorośli • Starzy – po 40-50 roku życia

Małżeństwo

• endogamia społeczna (ta sama warstwa społeczna) lub hipergamia (mężczyzna z wyższej klasy)

• odrzucenie hipogamii (kobieta z wyższej klasy) • domena świecka, nie związana z religią

Formy małżeństwa

– monogamia (w Amdo i współcześnie) – poliginia (możni; instrument polityczny) – poliandria (najczęściej)

Zawieranie małżeństwa

• Małżeństwo aranżowane za plecami dziewczyny: - wymagana zgoda ojca i brata matki - konsultacje astrologiczne - wizyty kandydatów.

• spisanie kontraktu: – zabezpieczenia – prawa i obowiązki obojga – formułki pomyślności

• rekompensata za wychowanie dziewczyny (pieniądze, żywność, zwrot kosztów dotychczasowych spotkań)

• zabranie dziewczyny do domu przyszłego męża. Wdowieństwo kobiet

• ponowne małżeństwo nie jest zakazane • lewirat (poślubienie wdowy przez młodszego brata zmarłego) • zarządzanie majątkiem aż do dorosłości najstarszego syna.

17.03 Wierzenia i kulty lokalne

8

Główne religie Tybetu • religia ludzi (mi chos), in. religia bez nazwy, religia ludowa; dobre obyczaje (chos

lugs); gtsug lag • religia bon (bon chos) • religia bogów (lha chos)

9 form „religii ludzi” (mi chos):

• Pochodzenie świata • Pochodzenie istot żywych • Podział kosmosu • Genealogia władców • Genealogia poddanych • Pochodzenie doktryny • Pochodzenie wiosek • Pochodzenie ojca i matki • Radosne pieśni aluzyjno-symboliczne

Główne elementy wierzeń

• Waloryzacja życia doczesnego • Wiara w boskie pochodzenie królów • Brak kultu przodków • Mnogość niewidzialnych istot • Pomyślne (bkra shis) i niepomyślne (bkra mi shis) relacje (rten ’brel) • Nieustanna konieczność zadośćczynienia i ochrony • Istnienie duszy (bla).

Typy istot niewidzialnych

• se (gsas); pochodzące z białych kierunków (dkar phyogs) • łal (dbal); pochodzące z czarnych kierunków (nag phyogs).

• tenglha (steng lha) – nad ziemią • cen (btsan), nien (gnyan) – na ziemi • lu (klu) – pod ziemią

Bóstwa opiekuńcze

• dralha (dgra lha) – osobiste bóstwo opiekuńcze • pholha – bóstwo mężczyzn • molha – bóstwo kobiet • sianglha (zhang lha) – bóstwo wuja ze strony matki • soklha (srog lha) - bóstwo siły życiowej

Istoty utożsamiające się z miejscami Symbolika 5 kolorów

• żółty : ziemia • biały : woda • czerwony : ogień • zielony : wiatr • niebieski : przestrzeń

9

Pojęcia „czystości” i „skalania” • Drib (grib) – skalanie • Lungta (rlung rta) – pomyślność

Czynności wywołujące skalanie

• zanieczyszczenie powietrza • zanieczyszczenie wody, budowa zapory, prace irygacyjne itp. • zadawanie bólu żabom, wężom • „ranienie” ziemi • usuwanie głazów • ścinanie drzew.

Inne sytuacje skutkujące skalaniem

• przekroczenie czyjegoś ciała, odzieży, cienia • noszenie cudzych ubrań • noszenie brudnych ubrań • rozmawianie o innych • zabójstwo • menstruacja • poród

(Zob. Mary Douglas, Czystość i zmaza, PIW, Warszawa 2007) • przebywanie wśród osób nieuczciwych, niemoralnych • oddawanie moczu na drogę • gaszenie ogniska moczem, przekraczanie ognia • udawanie chorego lub zmarłego • śmierć

Niektóre rytuały oczyszczające

• Opis źródła skalania i palenie tojadu • Palenie wonnych gałęzi, sang (bsang) • Skrapianie wodą • Rysowanie swastyk na drzwiach • Zmiana imienia • Ly (glud) – złożenie okupu • Rytuały apotropaiczne

Bon pierwotny i stary Znaczenia terminu „bon”

• Recytować, mamrotać • Tybetański kapłan-szaman (bon, bonpo, gshan) • Religia kształtowana w konfrontacji z buddyzmem • Prawda, rzeczywistość

Etapy rozwoju bonu

• Bon pierwotny, naturalny (bon dang po) • Bon stary (bon rnying ma); jungdrung bon (g.yung drung bon) – zapoczątkowany

przez Szienraba p.n.e. • Bon nowy (bon gsar ma) – religia ukształtowana w XI-XV w., rozwijająca się do dziś.

10

Biografie Szienraba • mDo’-’dus (Zbiór aforyzmów), koniec VIII w. • gZer-mig (Przekłuwające oko), 2 tomy, X i XI w. • bLo-ldan sNying-po, gZi-brjid (Olśniewający), 12 tomów, XIV w.

Systemy nauczane przez Szienraba 1) Bon dziewięciu pojazdów (theg pa rim dgu’i bon):

(a) Skarb południowy (lho gter) (b) Skarb północny (byang gter) (c) Skarb centralny (dbu gter).

2) Cztery bramy i skarb [jako] piąty (sgo bzhi mdzod lnga). 9 pojazdów wg klasyfikacji południowej 1) Pojazd bonu dywinacji (phywa gshen thegpa) 2) Pojazd bonu przejawienia (snang gshen thegpa) 3) Pojazd bonu mocy magicznych (‘phrul gshen thegpa) 4) Pojazd bonu dotyczący istnienia (srid gshen thegpa) 5) Pojazd bonu cnotliwych adeptów (dge snyen thegpa) 6) Pojazd bonu mędrców (drang srong thegpa) 7) Pojazd bonu białego „a” (a dkar thegpa) 8) Pojazd bonu pierwotnego (ye gshen thegpa) 9) Pojazd najwyższy (bla med thegpa). Cztery bramy i skarb piąty

1) Białe wody (chab dkar) 2) Czarne wody (chab nag) 3) Sfera pożytku (‘phan yul) 4) Instrukcje mistrza (dpon gsas) 5) Esencja (mtho thog).

Dualizm metafizyczny: dobro i zło odwieczne Typy wyznawców

• Mnisi, mniszki • Ngakpowie (sngags pa) • Świeccy wyznawcy.

31.03 Buddyzm monastyczny i tantryczny Buddyzm klasyczny

• Pojawienie się buddyzmu – VI w. p.n.e. • Trzy cechy istnienia (3 pieczęcie buddyzmu): - nie-ja (pal. anatta, sanskr. anātman), współzależne powstawanie (relacyjność); - nietrwałość (anicca, anitya); - cierpienie (dukkha, duhkha), brak trwałej satysfakcji.

Pojęcie indywiduum

• Nieustannie zmieniający się układ 5 elementów (pal. khandha, sanskr. skandha):

11

1. forma (ciało) 2. odczucia 3. percepcja 4. skłonności, impulsy 5. świadomość

Cztery szlachetne prawdy:

• O cierpieniu (sansara) • O źródle cierpienia (pragnienie, niewiedza) • O możliwości ustania cierpienia (nirwana) • O ścieżce kładącej cierpieniu kres (środkowa ścieżka, ośmioraka ścieżka).

Cierpienie

• 8 typów : - narodziny, starzenie się, choroby, śmierć - smutek/niepokój, przebywanie z tymi/tym czego się nie lubi; nieobecność tych/tego, co

się lubi; nieosiąganie tego, czego się pragnie • 3 aspekty: - cierpienie cierpienia - cierpienie zmiany - cierpienie uwarunkowania

Pochodzenie cierpienia

• Pragnienie istnienia • 3 korzenie zła: - pragnienie/lgnięcie - niechęć/złość - niewiedza/obojętność • Prawo karmana (przyczyna -> skutek) - intencja, działanie, zamierzony skutek, zadowolenie - odradzanie się (sansara)

Kres cierpienia

• zrozumienie rzeczywistości, wyeliminowanie pragnień -> zakończenie cierpienia i kołowrotu narodzin

• wyzwolenie (nirwana) Ośmioraka ścieżka :

• 1.Prawidłowe zrozumienie • 2.Prawidłowa intencja • 3.Prawidłowa mowa • 4.Prawidłowa aktywność fizyczna • 5.Prawidłowe zarobkowanie • 6.Prawidłowy wysiłek • 7.Prawidłowa uważność • 8.Prawidłowa koncentracja

1-2 mądrość 3-5 moralność 6-8 koncentracja

12

metody • moralność • koncentracja, wchłonięcie medytacyjne, wyciszenie • wgląd, introspekcja, zrozumienie

Historia buddyzmu

• Theravāda, doktryna starszych • Mahāyāna wielki pojazd, początek naszej ery, północne Indie

- perspektywa indywidualistyczna vs. uniwersalna - celibat/życie świeckie

Rozprzestrzenianie się buddyzmu

• Misje buddyjskie od II w. p.n.e. za indyjskiego cesarza Aśoki • Theravāda w Azji połudn. i połudn-wsch: Sri Lanka, Tajlandia, Kambodża, Myanmar,

Laos, część Wietnamu • Mahāyāna i formy tantryczne: Chiny, Japonia, Korea, Tybet, Bhutan, Mongolia

Buddyzm klasztorny

• Reguły dyscypliny : -kraje therawady - 227 dla mnichów i 311 dla mniszek -Chiny, Japonia, Korea, Wietnam - 250 i 348 -Region Himalajów i Mongolia - 253 i 364

• pierwsze vihary w Indiach, wędrowni mnisi vs. cenobici • cenobita (z gr. koinos, koinobios) – żyć we wspólnocie, vs. eremita • Od pocz. I w. n.e. wielkie klasztory-uniwersytety w Indiach, m.in.:

-Nalanda (427-1197) -Wikramasila (VIII-XII w.) Tantra

• Ruch duchowy zapoczątkowany na terenie Indii/dzisiejszego Pakistanu ok. IV w n.e., lub dawne wierzenia wywodzące się z kultury drawidyjskiej, przedaryjskiej

• Tantryczne kulty w szkołach hinduistycznych (np. sziwaickich) i buddyjskich • etymologia ludowa

- tan = rozciągać, przedłużać - trayati = wyzwolenie

• etymologia nowoczesna: nić, continuum doktryna

• odpowiedniości/tożsamość umysłu i materii, mikrokosmosu i makrokosmosu -> możliwość zmiany, transformacji, wpływania na rzeczywistość

• androgyniczność podstawy zjawisk hinduizm: lingam (statyczny) i joni (dynamiczna) buddyzm tantr.: jab (metody)i jum (mądrość) cel tantry

• całościowa transformacja człowieka

13

• zniesienie polaryzacji • ostateczne wyzwolenie

- uzyskiwane poprzez rytuały i psycho-fizyczne formy medytacji Metody

- specyficzne pozycje (mudra, njasa) - recytacje formuł 1-sylabowych (bidża) i wielosylabowych (mantra) - diagramy okrągłe lub wielokątne (jantra, mandala) - ceremonie adoracji (pudża) - ćwiczenia psycho-fizyczne (joga)

Buddyzm tantryczny (wadżrajana, mantrajana)

• Pojawienie się buddyjskiej tantry między IV a VI w., vs. VI w. p.n.e. • Teksty tantryczne: natchnione, symboliczne • Idea różnych poziomów nauki, dostosowanych do poziomu rozwoju duchowego

adeptów • Rozprzestrzenianie się: z Tybetu (VII w.) do Mongolii od XIII w.; z Chin (IV w.) do

Korei i Japonii VIII w. Doktryna buddyjskiej tantry

• Fundamentalne zasady buddyzmu (3 pieczęcie) • Pojęcie tathagatagarbhy, zarodka buddy, natury buddy, u wszystkich odczuwających

istot • Prawda konwencjonalna i ostateczna

Tantryczne bóstwa

• Uczniowie wychwalani w sutrach mahajany : - Mandziuśri (mądrość) - Awaloteśwara (współczucie) - Samantabhadra (postępowanie) - Kszitigarbha (oddanie)

• Panteon: 84 tysiące bóstw - bóstwa medytacyjne jako symboliczne, idealne wzorce dla

adepta barwa skandha emocja mądrość biała formy złość czystego odzwierciedlania,

brak konceptualizacji

żółta odczuwania duma lub chciwość

[widzenia] równości wszystkich zjawisk, bezstronność

czerwona postrzegania pożądanie rozróżniająca, analityczna

14

zielona formacji karmicznych, wolicjonalnych

zazdrość wiedza, jak skutecznie działać

niebieska,czarna

świadomości omroczenie znajomość ostatecznej natury zjawisk

Metody buddyjskiej tantry

• Ciało, mowa, umysł • Joga bóstwa

- wizualizacja - mantra - utożsamienie

• joga guru - oddanie

6 dharm (jog) Naropy, Nigumy, Sukhasiddhi

• wewnętrznego żaru (gtum mo); • iluzorycznego ciała (sgyu lus); • jasnego światła (‘od gsal); • snu (rmi lam); • przeniesienia (‘pho ba) świadomości; • stanu pośredniego między śmiercią i narodzinami (bar do).

cel: aktualizacja / rozwinięcie natury buddy, by pomagać wszystkim odczuwającym istotom 07.04 Cykle życia indywidualnego i zbiorowego - rytuały i obrzędy Cykl życia indywidualnego

• narodziny • postrzyżyny • „inicjacja” w dorosłość • małżeństwo • śmierć

Narodziny

• Witanie noworodka • Rytuał oczyszczający po 2-3 lub 3-4 dniach zależnie od płci noworodka • Zachowania sąsiadów: usypywanie stosu kamieni, palenie jałowca, rozsypywanie

mąki przed domem, prezenty, komplementy • Ceremonia nadania imienia • Po miesiącu pierwsze wyprowadzenie noworodka z domu.

Dzieciństwo

• obchody pierwszej rocznicy urodzin • pierwsze postrzyżyny • dorosłość ok. 14 roku życia.

15

Ślub • Odnowienie domu • Składanie prezentów i przygotowywanie panny młodej • Wyjazd do domu przyszłych teściów • Ceremonia zaślubin.

Cykl życia społeczności

• nomadzi - pierwszy wypas - ostatni wypas w roku

• rolnicy - siewy - zbiory

Święto plonów / końca sezonu (7-8 miesiąc kalendarza lunarnego)

• 3-dniowy zakaz handlu • odświętne stroje • odwrócenie ról i struktur społecznych • tańce, muzyka • wystrzały, by odpędzić demony • biegi mężczyzn na 5 km • wyścigi konne mężczyzn • zawody łucznicze.

Inne święta ludowe

• zatruta świnia (5. miesiąc) • wzejście gwiazdy (7. lub 8. m-c) • 9 złych omenów (11. m-c) • 10 pomyślnych znaków (11. m-c) • (festiwal światła) • wyścigi konne w Gjantse, w Damszungu • rytuały dla wężowych bóstw • rocznica powstania 1959 r. • „gutor” (29 dzień 11 m-c).

Tybetańskie koncepcje eschatologiczne i soteriologiczne Stosunek Tybetańczyków do śmierci

• statystyka pocz. XX w.: 50% osób dożywało wieku dorosłego • otwarty, naturalny stosunek do śmierci • wsparcie społeczne.

religia ludzi

• koncepcja la (energia 5 elementów), ji (aktualne doświadczenie), sem (zdolność konceptualizacji)

• w chwili śmierci: - la pozostaje przy zwłokach - ji umiera razem z ciałem - sem łączy się natychmiast z niebem.

16

wierzenia bonu • koncepcja stanu pośredniego między wcieleniami (tyb. bardo) • 667 p.n.e. ustanowienie pierwszych rytuałów pochówkowych • 815 n.e. inskrypcje na grobie buddyjskiego króla Senaleka • zwyczaje: grzebanie ciała wraz z jedzeniem, przedmiotami użytkowymi (odwrotna

kolejność!), sługami, zwierzętami. buddyzm

• współzależność zjawisk • nietrwałość • nieuchronność śmierci • wiara w reinkarnację, nieakcentowanie interwału pomiędzy wcieleniami • możliwość wyzwolenia • brak duszy, istoty, niezmiennego „ja” • śmierć jako element stymulujący na duchowej ścieżce.

proces umierania wg bonu i buddyzmu

• śmierć nagła, gwałtowna • śmierć z powodu wyczerpania się siły życiowej

Główne źródła tybetańskie

• (Szenrab Miło) Wyzwolenie przez słuchanie w bardo (tyb. bar do thos grol) • (Padmasambhawa/Karma Lingpa) Wyzwolenie przez słuchanie w bardo (tyb. bar do

thos grol) • Tsele Natsok Rangdröl, Zwierciadło świadomości • Karma Lingpa, Łagodne i gniewne bóstwa bardo • Ngor Lama, Wszechwiedza • Jangczen Gałe Lodro, Lampa rozświetlająca trzy ciała podstawy

Teksty w języku polskim

• Tybetańska księga umarłych, Wyd. A, Kraków 2005 • Sogjal Rinpocze, Tybetańska księga życia i umierania, Wyd. EM, Warszawa 1995

Tłumaczenia, interpretacje, zapożyczenia

• Timothy Leary, Ralph Metzner, The Psychedelic Experience • John Lennon, Tomorrow Never Knows • Tommaso Palamidessi, Livre Chrétien des Morts • Antoine Volodine, Bardo or not Bardo, Seuil, Fiction & Cie, 2004

Treść Tybetańskiej księgi umarłych

• Opis przemian stanów świadomości i percepcji przed, w chwili i po śmierci • Opis 3 stanów pośrednich (od śmierci do odrodzenia) • Porady, jak uniknąć konieczności wcielania się

Moment śmierci (czikhai bardo)

• Oznaki zapowiadające rychłą śmierć • Doświadczenie pojawiania się i znikania (dosł. rozpuszczania) różnych stanów

świadomości

17

Zanik komponentów ludzkiego ciała 1. Cykl: wycofanie się elementu ziemi 2. Wycofanie się elementu wody 3. Wycofanie się elementu ognia 4. Wycofanie się elementu powietrza 5. Wycofanie się elementu przestrzeni

- zanik 80 emocji i pojęć (33 mających podłoże w gniewie, 40 – w pożądaniu, 7 – w ułudzie) żywioł elementy ciała energia (prana)

ziemia mięśnie, ścięgna, tkanka łączna, paznokcie, kości, wzrok

odpowiedzialna za erekcję, orgazm, wypróżnienia

woda żółć, krew, limfa, pozostałe płyny ustrojowe, zmysł smaku i słuchu

umożliwiająca percepcję zmysłową

ogień ciepłota ciała, zmysł powonienia metabolizm

powietrze oddech, gazy, zmysł dotyku przewodnictwo nerwowe, krwiobieg

przestrzeń jamy, przestrzenie między narządami, otwory ciała

siła życiowa, witalność

6. cykl: tzw. biała wizja 7. cykl: tzw. czerwona wizja 8. cykl: wizja czerni Jasne (przejrzyste) światło Omdlenie, stan nieświadomości trwający 3-7 dni Zjawiska fizjologiczne u pilotów ponaddźwiękowców

• Przeciążenie dodatnie -> odpływ krwi/zmniejszenie ciśnienia krwi w siatkówce oka - « szara zasłona »

- « czarna zasłona » - Utrata świadomości (blackout) • Przeciążenie ujemne -> wzrost ciśnienia krwi w oczach i w mózgu

- « czerwona zasłona » Tybetańska koncepcja sześciu bardo

1. Bardo tego życia 2. Bardo snu 3. Bardo medytacji 4. Bardo umierania (momentu śmierci) 5. Bardo dharmaty, naturalnej rzeczywistości 6. Bardo stawania się.

18

Rytuały i obrzędy związane ze śmiercią • kierowanie świadomością umierającego/zmarłego • pochówek

Praktyki nakierowane na świadomość umierającego

• Przeniesienie (tyb. phoła) świadomości w trakcie bardo śmierci • Zachowanie domowników przez 49 dni • Składanie ofiar • Koncepcja wyzwolenia przez zmysły • Wielokrotne odczytywanie Wyzwolenia przez słuchanie, inicjacja w 100 bóstw bardo.

Obyczaje pogrzebowe

• Konsultacje astrologiczne • Wizyty i dary sąsiadów • Rozsypywanie glinianego katafalku • Czytanie sutr i Wyzwolenia przez słuchanie, składanie ofiar • Ceremonie 49-go dnia.

Formy pochówku

• Grzebanie w ziemi • Pochówek na zboczu • Pochówek na drzewie • Wrzucanie zwłok do rzeki • Kremacja • Pochówek w stupie • Pochówek łączony • Pochówek podniebny (najczęściej)

Koncepcja ciała tęczowego

• Ciało tęczowe • Ciało światła • Ciało wielkiego transferu.

14.04 Etapy buddyzacji Tybetu. Ewolucja bonu Buddyzm w Tybecie: Wydarzenie legendarne – V w. (28 król dynastii Yarlung, Lha Totori ok. 433 n.e.) 1. etap – VII-IX w., tradycja stara, ningma (rnying ma) 2. etap – od XI w. 1. etap 33. król Songtsen Gampo (życie: 609-650)

• podboje militarne -> zjednoczenie plemion • polityczne powody 5 małżeństw • sprowadzanie dzieł literackich i uczonych • konieczność wprowadzenia pisma • zainteresowanie buddyzmem, budowa świątyń

19

38. Trisong Detsen (rządy: 755-797) • zaproszenie Santarakszity i Padmasambhawy • budowa klasztoru w Samje • zorganizowanie grupy tłumaczy pod kierunkiem Pagora Wairoczany

Samje • Santarakszita wyświęca na próbę 7 mnichów • Ośrodek studiów, przekładów, medytacji • 792-794 debata między Heszangiem Mahajaną (Chiny) a Kamalaśilą (Indie) • ustanowienie buddyzmu indyjskiego religią państwową

Źródła : Le Concile de Lhassa, tłum. P. Demiéville; Nubchen Sangye Yeshe, bSam gtan mig sgron (Lampa oka kontemplacji); Sakya Pandita, Thub pa'i dgongs gsal, XIII w. Buddyzm indyjski, tantryczny – religia państwowa

• Częściowa eliminacja wierzeń bonu przez Padmasambhawę • Usunięcie adeptów buddyzmu chińskiego (ch’an) po przegranej debacie w Samje

• Kontakty z innymi religiami: - manicheizm Ujgurów - nestorianizm

Wiek IX

• korekta pisowni tybetańskiej • pierwsza standaryzacja stylu i słownictwa • powstanie pierwszych słowników • ponowne przetłumaczenie wcześniejszych tekstów • dalsze prace translatorskie (sutry i tantry) : Hindusi - piecza merytoryczna,

Tybetańczycy dbałość o poprawność językową • katalogowanie tłumaczeń (w 824 r. ponad 700 tekstów) • król Ralpaczien (rządy od 815-838) – podatek na budd. mnichów • król Langdharma (rządy 838-842) – prześladowanie buddyzmu, prześladowania,

przejmowanie świątyń przez wyznawców bonu • upadek dynastii „religijnych królów” (chos rgyal) i rozdrobnienie Tybetu lata 850-

1050 Wiek X

• bezkrólewie, anarchia • dalsze prześladowania buddyzmu • Powstanie małych królestw:

- Purang - Maryul (obecny Ladakh) - Guge (doliny Zanskaru, Lahul, Spiti) Wiek XI

• mnich, tłumacz Rinczen Zangpo (958-1055) i przybycie Atiśi (1042-1055) • liczne podróże Tybetańczyków do Indii

Buddyzm w Tybecie – II etap

20

• Szkoły nowe, sarma: - kadam (bka’ gdams) -> w XIV w. gelug (dge lugs) - kagju (bka’ brgyud) - sakja (sa skya).

Pozostałe szkoły – odrodzenie

- yungdrung bon, teksty „odkryte”, termy, autor: Drenpa Namka; pierwsi tertoni pasterze w 913 r., XI w. Szenczen Luga

- stara tradycja, ningma, teksty „odkryte”, termy, autor: Padmasambhawa; pierwsi tertoni XI w.: Sangje Lama i Drapa Ngonszie, „odkrywcy” czterech tantr medycznych XI w.

Różne rodzaje term Kompilacja kanonu

• pocz. XI w. – trzecia korekta języka tłumaczeń - opracowanie ścisłych ekwiwalencji - stosowanie własnego materiału językowego (minidefinicje, ewolucja semantyczna

pojęć) - podpisywanie się tłumaczy i korektorów pod tekstem • koniec XII w. - upadek buddyjskiej cywilizacji w Indiach • XIII w. buddyzm religią większości Tybetańczyków • przymiarki do opracowania kanonu • podział tekstów na słowa Buddy, Kangjur (bka’-’gyur), i komentarze, Tengjur (bstan-

’gyur) • ustalenie kryteriów autentyczności (istnienie sanskryckiego pierwowzoru) • Butön (1290-1364) – porównywanie różnych wersji tekstu, wybór właściwej • żłobienie lustrzanego obrazu w drewnianych matrycach

Kangjur

• pierwsze wydanie wiek XIV, Narthang (100 woluminów) • późniejsze edycje: Derge, Lithang, Kumbum, Pekin (różnice dotyczą kolejności sekcji

oraz klasyfikacji tekstów tantr) Zawartość Kangjuru

• sekcja winaji 13 vol., teksty szkoły mulasarwastiwady • sekcja pradżniaparamity 21 vol. • sekcja Awatamsakasutry 6 vol. • sekcja Ratnakuty 6 vol., 49 sutr mahajany tzw. III obrotu kołem dharmy • sekcja sutr 30 vol., ponad 200 sutr mahajany i niecałe 50 sutr hinajany • sekcja mahaparinirwany 2 vol., podstawowa sutra mahajany • sekcja tantr 22 vol., w tym 1 tekst starej szkoły

Tengjur

• 225 vol. wyd. Narthang, 224 wyd. Pekin (3626 tekstów): - sekcja hymnów i laudacji (1 vol.) - sekcja sutr (137 vol.) – traktaty i komentarze m.in. Nagardżuny, Czandrakirtiego,

Śantidewy, Asangi - sekcja innych tekstów: Abhidharmakośa Wasubandhu, Dżatakamala, traktaty

logiczne, dotyczące gramatyki, poetyki, retoryki, medycyny, astrologii, wróżbiarstwa; słowniki, teksty literackie.

21

Kryteria kanoniczności tekstu w tradycji tybetańskiego buddyzmu

• istnienie sanskryckiego oryginału Konsekwencje przyjętych kryteriów autentyczności

• włączenie pism niebuddyjskich • wpływ na literaturę • wykluczenie pism używanych przez adherentów bonu oraz starej szkoły buddyzmu • opracowywanie kanonów (bonu i) starej szkoły

Kanony starej szkoły

• Longczienpa, XIV w., Siedem skarbnic, Termy południowe • Rigdzin Godem, XIV w., Termy północne • Ratna Lingpa, XV w., Kompendium starych tantr • Orgjen Terdak Lingpa, XVII w., Kompendium… • Dzigme Lingpa, XVIII w., Kompendium… (33 vol.) • Dziamgon Kongtrul i Dziamjang Kjentse Łangpo, XIX w., Drogocenna skarbnica

term (60 vol.) Bon wczesny

• pojęcie bardo • systemy dywinacyjne • sposoby przekupywania duchów • rytuały apotropaiczne • zasady wzmacniania i chronienia siły życiowej • zapewnianie harmonijnego przejścia między porami roku • ofiary, śpiewy i ceremonie dla utrzymania porządku świata. • formuły do recytacji, mantry, by się wykupić lub usunąć złe moce • mity o początku, instrukcje, jak przeprowadzić rytuały uzdrawiające, oczyszczające,

dywinacyjne, pogrzebowe Jungdrung bon: Szienrab – założyciel 6 tłumaczy:

- Muca Trahe z Persji - Tritok Paca z Szang Szungu - Hulu Palek z Sumpy - Lhadak Ngakdröl z Indii - Lektang Mangpo z Chin - Sertok Cziedziam z Mongolii.

Bon nowy (zbuddyzowany?)

• Monizm metafizyczny (wszechdobro) • Wielka doskonałość • Białe a

Kanon bonu

• Opracowanie w XV w. • Części: sutra, tantra, ‘bum (odpowiednik sekcji literatury pradżnaparamity), mdzod

(odpow. abhidharmy), 175 woluminów • Zbiór tekstów egzegetycznych 131 woluminów

22

• Oskarżenie wyznawców bonu o plagiat Stara szkoła (rnying ma) i jej specyfika

• Kult Padmasambhawy; • Tradycja „term”, ukrytych tekstów, przedmiotów; • 9-stopniowa klasyfikacja nauk Buddy; • Doktryna „wielkiej doskonałości”, dzokczien (rdzogs chen; rdzogs pa chen po) • Bardzo późna instytucjonalizacja; • Liczebna przewaga sanghi świeckiej, jogicznej (ngakpowie) nad monastyczną.

Typy transmisji nauk

• długi przekaz (ring rgyud) – kama (bka’ ma) • krótki przekaz (nye rgyud) – terma (gter ma) • wizje (dag snang).

9 pojazdów

• 3 kładące nacisk na ascezę (śrawakajana, pratiekabuddhajana, bodhisattwajana) • 3 oczyszczające strumień świadomości • 2 transformujące świadomość • 1 ścieżka samowyzwolenia, wielkiej doskonałości.

9-stopniowa klasyfikacja nauk Buddy:

• 3 wspólne pojazdy: śrawakajana, pratiekabuddhajana, bodhisattwajana; • 3 tantry zewnętrzne: krijatantra, carjatantra, jogatantra; • 3 tantry wewnętrzne: mahajoga, anujoga, atijoga.

Sanskr. atijoga (najwyższa joga) / mahasandi Tyb. dzokczien (rdzogs chen)

• Spór o pierwszeństwo między bonem a starą tradycją buddyzmu • Sakja Pandita (XIII w.): doktryna chińska • Sumpa Khenpo (XVIII w.): doktryna hindusityczna, wystepująca w wedancie

Atijoga, najwyższa joga

• Jedna podstawa -> 2 sposoby przejawiania się (czysty vs. nieczysty), 2 sposoby poznawania

• Umysł empiryczny (tyb. sems) – poznanie konceptualne (racjonalne) i poznanie niekonceptualne (zmysłowe)

• Świadomość nieintencjonalna, czysta (tyb. rigpa) – poznanie niekonceptualne Rigpa, czysta świadomość 1) czystość (ka dag) synonimiczna z pustką, 2) świetlistość (gsal ba) synonimiczna ze zdolnościami poznania oraz spontanicznego przejawu, 3) energia (rtsal), zw. nieprzerwanym współczuciem Główne klasztory i tradycje

• Mindroling, Dordże Drak w centralnym Tybecie; • Khatok, Paljul, Seczien, Dzokczien we wschodnim Tybecie.

23

8 symboli pomyślności • muszla prawoskrętna • 8-szprychowe koło dharmy • waza skarbów • lotos • węzeł • chorągiew zwycięstwa (proporzec) • baldachim (parasol) • 2 ryby

21.04 Szkoły buddyjskie w Tybecie

• szkoła stara (rnying ma) – od VIII w. • szkoły nowe (sar ma) – od XI w.

8 wielkich szkół

• Stara, ningma (rnying ma), Padmasambhawa; • Ustnych pouczeń, kadam (bka’ gdams), Atiśa -> Tsongkapa XIV w., szkoła prawych,

gelug (dge lugs); • Szarej ziemi, sakja (sa skya), Wirupa; • Ustnej tradycji, kagju (bka’ brgyud), Naropa. • Ustnej tradycji z Szang, szangpa kagju (shangs pa bka’ brgyud), Niguma; • Sześciu połączeń, dziordruk (sbyor drug), in. Diamentowej jogi, dordzie naldzior (rdo

rje rnal byor); • Usuwania, szidzie (zhi byed), Padampa Sangje, oraz Odcinania, czie (gcod), Maczik

Labdryn; • Trzech diamentów, dordzie sum (rdo rje gsum), Orgienpa

Szkoła ustnych pouczeń, kadam(pa)

- Rinczen Zangpo (958-1055) - Atiśa (983-1054); - Dromtynpa - główna technika – lodziong, ćwiczenie altruistycznego nastawienia - XIV w. Tsongkapa (1357-1419) -> szkoła prawych, gelug(pa); - główna technika – lamrim czienmo, stopniowa ścieżka.

Szkoła szarej ziemi, sakja

• Khon Kyncziok Gjalpo (1034-1102); - główna technika – lamdre, ścieżka i jej owoc: a) podstawa, czyli 3 typy wrażeń b) ścieżka, czyli 3 kontinua • Sakja Pandita (1182-1251)

Szkoła ustnej tradycji, kagju

• Indie: Tilopa, Naropa • Tybet: Marpa-tłumacz (1012-1097) • Milarepa (1040-1123) • Gampopa - 4 odłamy większe (cal, baram, karma kagju, pagmodru) - 8 mniejszych

24

Doktryna • Teoria percepcji (przedmiot nie jest konstruowany w doświadczeniu zmysłowym) • Główna technika - mahamudra

Szkoła ustnej tradycji z Szang, szangpa kagju

• Niguma, Sukhasiddhi • Kjungpo Neldzior (978-1128)

Specyfika: - 5 systemów tantrycznych w obrębie jednej mandali - teoria relaksacji (rang bab) - jogi Nigumy i Sukhasiddhi

Szkoła sześciu połączeń, dziordruk Kalaczakra – koło czasu Szkoły: usuwania (szidzie), odcinania (czie): usuwanie/odcinanie lgnięcia do „ja” Szkoła trzech diamentów (dordzie sum): ciało, mowa, umysł Klasztory i instytucja tulku Hierarchia klasztorna

• opat, zwykle khenpo lub gesze • dordże lopyn • umze • mistrz dyscypliny • [straż (dob dob)] • mnisi w pełni wyświęceni • mnisi-nowicjusze

Ciała buddy

• Buddyzm pierwotny, kanon palijski: - ciało materialne, zbudowane z 4 żywiołów, podlega zmianom i degeneracji - ciało mentalne, przejawiane w świecie bogów - ciało (korpus) nauk, pal. dhammakaya, przejaw aktywności Buddy

Mahajana, Sutra Vajracchedica: “Ktokolwiek postrzega mnie w ciele albo słyszy mój głos jest na błędnej ścieżce i nie może ujrzeć Buddy. Buddę poznaje się po nauce (dharma); jego zdolność ukazywania [drogi] pochodzi z dharmakaji, jednak faktyczna natura dharmy nie stanowi przedmiotu poznania i nikt nie może być jej świadomym jako przedmiotu”. Mahajana, sutra Samadhiradża

• ciało dharmy – niezróżnicowane i niezmierzone, natura rzeczy, przedmiot poznania wyłącznie mistycznego.

• ciało foremne, o wyróżniających je 32 cechach fizycznych dostępne zmysłowo dla bogów i ludzi.

25

Mahajana • Po III w n.e., szkoła jogaczary – ostateczna, klasyczna wersja koncepcji ciał buddy - dharmakaja (ciało dharmy) – sposób istnienia zjawisk, rezultat wglądu w naturę

rzeczywistości - rupakaja (ciało formy) – przejawiane dla innych

Tybetańska doktryna trzech ciał

• dharmakaja (ciało dharmy) • sambhogakaja (ciało radości) – ze światła • nirmanakaja (ciało przejawione) - najwyższe - tzw. emanacje rodzące się rozmaicie - artyści, rzemieślnicy oraz przedmioty sztuki sakralnej

Tulku (tyb. sprul sku)

• Dosł. ciało iluzoryczne, sanskr. nirmanakaja • W tradycji tybetańskiej istota, która odradza się świadomie, by pomagać innym • Pierwszy rozpoznany tulku: Karma Pakszi, 1204 r. • Najbardziej znany: Dalajlama, od 1391 r.

Instytucja tulku, reinkarnowanych lamów

• Rozwój XII-XIV w., wszystkie szkoły • Możliwość dziedziczenia klasztoru, majątku • Procedury uznawania dziecka za inkarnację • Zmiana statusu społecznego rodziny, której członek został rozpoznany jako tulku

Tulku a polityka

• Tulku jako emanacje bóstw (Dalajlama, Karmapa – Awalokiteśwara, Sakja Tridzin, Konfucjusz, mandżurscy władcy – Mandziuśri, Czyngis chan i jego następcy – Wadżrapani)

• Koniec XVII w. mandżurskie rozróżnienie lamaizm (lamajiao) – Tybet, Mongolia i buddyzm (fojiao) – Chiny

• Tulku politycznie użyteczni – chiń. hefo, żyjący Budda 28.04 Tybetańska literatura Początki pisma tybetańskiego

• Wersja bonu: V w., na bazie smar, alfabetu królestwa Szangszung (Tybet zachodni) • Wersja buddyjska: VII w., Thonmi Sambhota, na bazie devanagari (Indie)

Transmisja ustna – do VII w. n.e. Śpiew, poezja i sztuka opowiadania, gawędy – ważne elementy życia •Deklaracje o aneksji terytorium •Prawa i edykty •Popularne kuplety •Epos o Gesarze, patronie wojowników •Zagadki, śpiewy naprzemienne •Legendy, bajki •Przysłowia

26

•Pieśni uliczne Narzędzie - język •Rodzina tybeto-birmańska •Język monosylabiczny •Pismo – sylabariusz, od VII w n.e. •Homofonia •Olbrzymia różnica między zapisem a współczesną wymową Trudności badawcze •Niestabilna ortografia przez ok. 3-4 stulecia •Liczne dialekty -> literatura przekazywana ustnie niezbadana •Teksty dyktowane -> błędy ortograficzne przy zapisie •Sposoby utrwalania przekazu (zapamiętywanie, ręczne kopiowanie, zwyczaj skracania słów) Gatunki literackie – klasyfikacja tybetańska 1.Tłumaczenia: kanony pism buddyjskich (Kangjur w 108 tomach i Tangjur w 225 ), 4 569 tekstów przełożonych z sanskrytu 2.Teksty pisane bezpośrednio po tybetańsku Gatunki tybetańskie •Dzieła zebrane (gsung ‘bum) •Legendy i budujące biografie, hagiografie (rnam thar) •Aforyzmy moralbne (legs bshad) •Parabole religijne (dpe chos) •Mistyczne pieśni (mgur) •Wiersze (snyan ngag) -Wers 5 lub 6 sylab, później 11-17 (Kavyadarsha, Zwierciadło poezji, Dandin) -wiersz biały, wolny od 1983, Dondrub Gjal (1953-1985) Środki stylistyczne •Rytm i cezura •Aliteracje i asonacje •Zdwojone sylaby lub sylaby nie mające sensu leksykalnego •Metafory System edukacji i debat filozoficznych Buddyjski podział nauk 1.Sztuka i rzemiosło 2.Medycyna 3.Językoznawstwo 4.Logika i dialektyka 5.Nauka wewnętrzna (buddyzm). Językoznawstwo •Poezja •Prozodia •Gramatyka •Synonimy

27

•Teatr (tyb. lhamo) – twórca Tangtong Gjalpo (XV w.) Sytuacja w roku 1995 •3 950 szkół podstawowych – 258 651 uczniów (70 % dzieci) • 89 średnich ogólnokształcących – 33 009 uczniów • 16 średnich technicznych – 5 730 uczniów •4 szkoły wyższe – 3 736 studentów Nauka wewnętrzna (buddyzm)

1. Ścieżka gromadzenia 2. Ścieżka zastosowania 3. Ścieżka wglądu 4. Ścieżka medytacji 5. Ścieżka niemedytacji

Program studiów klasztornych. Nauczane dyscypliny

• winaja (dyscyplina klasztorna) • abhidharma (buddyjska metafizyka, psychologia) • sutry • tantry • ontologia • epistemologia • logika • doksografia

Główne szkoły filozoficzne

• sarwastiwada – III w. p.n.e. (byt nominalny i substancjalny) • czittamatra (jogaczara) – Asanga, Wasubandhu, IV w. n.e. (idealizm metafizyczny) • madhjamaka – Nagardżuna, ok. III w. n.e. (relacyjność) - rang tong - szien tong (odwiecznośc natury buddy).

Debaty filozoficzne – „sport intelektualny” egzaminy

1. logika 2. doskonałość mądrości 3. środkowa ścieżka 4. metafizyka 5. dysciplina klasztorna

05.05 Tybetańskie systemy dywinacyjne i wyrocznie Metody bonu

• wróżby, • obliczenia astrologiczne, • geomancja, • analiza zachowań zwierząt, • odczytywanie snów

28

• VIII w. asymilacja dawnych metod z doktryną buddyjską • włączenie metod indyjskich • kwalifikacje wróżbity • główne bóstwa: - Mańdziuśri, - Wadżrapani, - Tara, - Palden Lhamo, - Dordże Judronma i Siostry Długiego Życia

Kolejne metody używane do dywinacji

• losowanie kulek z ciasta • kostki Palden Lhamo • kostki Mańdziuśriego • użycie różańca – sokół, kruk, lew (1) stosunek bóstw (2) otoczenie (3) osoba oczekiwana

• rzucanie rzemyków • obserwacja otoczenia

- pozytywne: widok żurawi, bażantów, gęsi, kaczek, łabędzi, słoni; dźwięk instrumentów, mantr, modlitw; spotkanie ciężarnej, kogoś w eleganckim stroju - negatywne: widok małp, wilków, osłów, węży, skorpionów, żałobników; przykre słowa, nowiny; nieprzyjemne spotkania.

• obserwacja snów (pora: nad ranem, treść snu) - pozytywne: kąpiel, czytanie, przebywanie w świątyni, widzenie konia, szybowanie,

wschód słońca lub księżyca, pływanie, jedzenie nabiału, widzenie parku, dojrzałych owoców

- negatywne: widok zachodzącego słońca lub księżyca, wspinanie się na górę z piasku

lub stos gałęzi, widok czerwonych kwiatów, wąskie przejścia, łamanie członków ciała, bycie zwyciężonym.

metody dywinacji (c.d.)

• obserwacja ognia • płomienia lampki maślanej • skapulimancja – wróżenie z pęknięć łopatki baraniej • metoda pierwszego słowa • czytanie z kształtu skał

Wyrocznie lokalne i wyrocznia rządowa – Neczung Astrologia, kalendarz i tradycyjna medycyna Źródła tybetańskiej astrologii •wierzenia rodzime i religia bonu - 5 sił: la (dusza), sok (siła życiowa), lü (ciało, zdrowie), łangtang (charyzma), lungta (fart, powodzenie)

29

-Balczien Geko i orszak 360 bóstw •astrologia chińska -12 zwierząt -5 żywiołów -zasady jin i jang kosmiczny żółw i chińska numerologia: meła (9) i parka (8) •astrologia indyjska -znaki zodiaku i „domy” •buddyjska tantra Kalaczakry Tradycje astrologiczne: 1) Pukpa - główna tradycja astrologiczna większość szkół tybetańskich, Mongolia, Chiny: Mongolia wewnętrzna; Federacja Rosyjska: Buriacja, Kałmucja, Tuwa; Indie: Ladakh, Zanskar, Spiti, Sikkim; Nepal: Dolpo, Mustang, rejon Everestu 2) Tsurpu – szkoła karma kagju 3) Czatupitha-Kalaczakra – Bhutan Oczekiwania wobec astrologa •opracowywanie kalendarzy •wyznaczanie dni pomyślnych-niepomyślnych dla różnych czynności •sporządzanie horoskopów urodzeniowych •sprawdzanie kompatybilności par •sporządzanie horoskopów dla zmarłych •produkcja amuletów Medycyna, 7 lat studiów podstawowe teksty: 4 tantry medyczne Klasyfikacje chorób •wrodzone •nabyte w tym życiu •wywołane przez duchy •4 x 101 = 404 choroby •zimna (niedomiar) •gorąca (nadmiar) Koncepcja 5 elementów konstytutywnych organizmu •ziemia - mięśnie, ścięgna, tkanka łączna, paznokcie, kości, zmysł powonienia, energia odpowiedzialna za erekcję, orgazm, wypróżnienia •woda - żółć, krew, limfa, pozostałe płyny ustrojowe, zmysł smaku, energia umożliwiająca percepcję zmysłową •ogień - ciepłota ciała, metabolizm, wzrok

30

•wiatr - oddech, gazy, przewodnictwo nerwowe, krwiobieg, zmysł dotyku •przestrzeń - jamy, przestrzenie między narządami, otwory ciała, siła życiowa, witalność Koncepcja 3 „humorów” •wiatr (tyb. rlung)– tzw. energie poruszające się w górę i w dół, odpowiedzialne za: przełykanie, mówienie, wydalanie, ciśnienie krwi itp. •żółć (mkhris pa) – trawienie, pigmentacja, produkcja hemoglobiny, wzrok •flegma (bad kan) – śluz, układ limfatyczny, maź w torebkach stawowych, sterowanie płynami ustrojowymi. Powody choroby = nierównowagi •dieta •postępowanie •robaki •złe myśli i emocje diagnostyka •wywiad medyczny •oględziny •analiza moczu •badanie pulsu leczenie •dieta •zachowanie •leki •interwencje

31