20130130121531 Seta-turkiyenin Kurt Sorunu Hafizasi

8/13/2019 20130130121531 Seta-turkiyenin Kurt Sorunu Hafizasi

1/68

SETA

ARK MESELESNDEN DEMOKRATK AILIMA

TRKYENN KRTSORUNU HAFIZASI


2/68

COPYRIGHT 2011 SETA

Reit Galip Cad. Hereke Sk. No.10

GOP Ankara

Pbx: (0 312) 405 61 51

Faks: (0 312) 405 69 03

www.setav.org

[email protected]

SETA Yaynlar XII

I. Bask: ubat 2011ISBN: 978-605-4023-10-3

Tasarm&Uygulama: mare Yazar

Bask: Pelin Ofset, Ankara

SETA

HSEYN YAYMAN

Hseyin Yayman, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Kamu Ynetimi Blmndenmezun oldu. Yksek Lisansn Hacettepe niversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blmndeyapt. Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesinde Trkiyenin dari Reorm Politii isimlidoktora tez almasyla, Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Doktoru unvann ald. Halen Gaziniversitesi ktisadi dari Bilimler Fakltesi Kamu Ynetimi Blmnde retim yesi olarakalmaktadr. Krt sorunuyla ilgili almalaryla bilinen Yayman, 2010 ylndan bu yana aynzamanda almalarn SETAda srdrmektedir.


3/68

ARK MESELESNDEN DEMOKRATK AILIMA

TRKYENN KRTSORUNU HAFIZASI

SYASET, EKONOM VE TOPLUM ARATIRMALARI VAKFISETA

HSEYN YAYMAN


4/68


5/68

ZET

TAKDM

GR

BRNC BLMTARHSEL ARKA PLAN: DN-BUGN-YARIN

KNC BLMTEK PART DNEM KRT RAPORLARI

NC BLMSYAS PARTLERN KRT SORUNUNA YAKLAIMI

DRDNC BLMSTKLARIN KRT SORUNUNA YAKLAIMI

SONU VE GENEL DEERLENDRME

11

23

27

35

63

175

399

475


6/68


11/68

11

Z ET

TARHSEL ARKA PLAN

1. Krt meseles, Trkyenn yzyllk meselelernden brdr. Kkler, m-

paratorluk dnemne kadar uzanan bu mesele, Cumhuryetn lanndan

bugne kadar kurulan tm hkmetlern ve ara dnemlern gndemnde

olmu ve her geen gn gderek byyen br soruna dnmtr.

2. Sorunun byme ve etrelleme srec, soruna srekl olarak yen boyut-

lar kazandrmtr. Bugn gelnen nokta tbaryla Krt meseles, syas, k-

tsad, kltrel, ve pskolojk ynler bulunan, ayn zamanda blgesel den-

geler etkleyeblen br sorun haln almtr.

3. Cumhuryetn bandan bu yana kamu kurumlar, muhaleet partler vesvl toplum rgtler konuyla lgl 70 adet rapor hazrlamlardr. Mevcut

eserler konuyla lgl byk br kllyat oluturmaktadr. Yaplan almalar,

tarhsel arka planlar, aktrler ve poltk reeranslar balamnda ele alnd-

nda Cumhuryetn Krt hazas olarak ntelendrlmey hak etmektedr.

4. Yazlan raporlar, yazldklar dnemn syas dnamklernden ve balamn-

dan, kmn tarandan yazldndan ve kmler tarandan yazlmas tevk

edldnden dorudan etklenmtr. Bu alma Krt sorunu hakknda

Cumhuryet tarh boyunca yazlm eserlern karlatrmal analzn kap-samaktadr.

5. Krt sorunu hakknda rapor yazma gelene, baz stsnalar ve vurgu ark-

laryla beraber, k ana dnemden olumaktadr. Brnc dnem, 1990 n-


12/68

T RK Y E N N K RT S ORU NU HA FI Z A S I

12

ces hazrlanan raporlar kapsamakta olup, bunlarn byk br ksm devleterkan tarandan yaz(dr)ld br dnem kapsamaktadr. knc dnemraporlar 1990 sonras dnemn raporlar olup, neml br ksm dorudansyas partler ve svl toplum kurulular tarandan yazdrlmtr.

6. Raporlarn er ve slubu, Trkyenn syasal tarhne paralel br de-m gstermtr. Tek part dnemnde sorun, arlkl olarak asay kayg-s eksennde homojen br ulus na etme nndek engellern kaldrlmasolarak okunurken, ok partl dneme gele beraber, sorun arlkl ola-rak ynetmde yaanan aksaklklarn gderlmes olarak kodlanmtr. 1990sonrasnda, gerek syasette gerekse dnya syasetnde vurgusu gderek

artan svlleme ve sorunlarn syas zm elmne paralel br bmde,Krt meseles de bu balamda deerlendrlmeye balanmtr.

7. Dorudan devlet ve devlet aygtna bal unsurlar zernden yazlan (ak-lanm) raporlar, sorunu asayn salanmas, lkedek brln korunmas,blgesel ger kalmlk eksennde tar etmey terch ederken, STKlar vesyas partler bnyesnde rgtlenen svller tarandan yazlan raporlarda,demokratkleme, svlleme ve halk devletten soutan syasalarn det-rlmes gb talepler ne kmaktadr.

8. Raporlarda, sorunun tar edlme bm ve zmne dnk nerler ka-dar sorunun smlendrlmes ble bal bana br syas pozsyon gstergesolarak ele alnmaktadr. Sorun, ark meseles, Dou meseles, Gneydoumeseles, Krt meseles, eodalte sorunu gb arkl ekllerde tar edlmve km zaman meselenn terr boyutu, km zaman kmlk boyutu, kmzaman da sosyo-ekonomk koullar ne karlmtr. smlendrmeye balolarak meselenn nedenlerne ve zmlerne dar alg da arkllamakta-dr. Bu almada, yaanan sorunun bugnk haln daha y tar ett vetm boyutlarn daha y kapsad dncesyle Krt sorunu ades terchedlmtr.

9. Yaplan almalarda sorunun uzun br sre gvenlk perspektfle ele aln-d, bunun dnda kalan yntemlerden srarla kanld, ancak sorununkarmaklap bydke gvenlk perspektn zayflad tespt edl-mektedr. Bu balamda daha nce konuulmas dah sorun olan nerlern,sonrak dnemlerde len realze edld, akat zamanlama sorunundandolay sorunu zmekte yetersz kaldklar grlmektedr.

10. Raporlar br btn olarak ele alndnda, dnemsel artlarn tesne ge-eblen, gen kapsaml br vzyonu olan almalardan daha ok gecnlemler nceleyen, taktk ve stratejnn brbryle yer detrd, kalctedbrler almaktan ve sorunu tm ynleryle tartma srecnde deerlen-

drmekten uzak br vzyonun hkm olduuna aht olunmaktadr.


13/68

Z E T

13

11. Demokrat Part dnemnde zel olarak bu soruna dar br alma yaplma-

m olmakla brlkte, Krt sorununun arkl bmde ele alnd tespt edl-

mektedr. DPnn, Douda part teklat amas ve Umum Mettlklern

kaldrlmasyla Trkyenn Krt syasetnde cdd br deklk olmutur.

12. DP sorunu asay mantyla ele almayp, blgeye byk bayndrlk ve

mar yatrmlar getrmtr. DP dnemnde salanan normalleme Krt

sorununa da yansmtr. DP dnemn en y zetleyecek olgu, tek part

dnemnde srgn edlen ahsyetlern br ksmnn DPden vekl olmas

gerekldr.

13. 1960 asker darbesyle tek part dnem syas anlay, zellkle CemalGrseln, Trke konu ve Herkes Trktr sloganlar le zdeleen

esk syaset, yenden canlanm ve sorunu yenden alevlendrmtr.

14. 1970l yllar, meselenn daha ok sa-sol denklem nde ele alnd, za-

man zaman bu denklemn zorland ve bu durumda zellkle Trk solu

nde yen ayrmlara yol at yllar olmutur. Bu anlamda TP nde ya-

ananlar bugn de nemn koruyan tarh br deneymdr.

15. 1980l yllara kadar, Trkye genelnden zole br bmde yaanan Krt

meselesnde, 12 Eyll 1980 asker darbesyle yen br aamaya grlmtr.1978 ylndan 1987 ylna kadar devam eden 9 yllk skynetm ve 1987

ylnda balayp 2002 ylna kadar devam eden Olaanst Hal artlarnda,

PKK gderek bym, etksn zaman nde artrmtr. Bu dnemde Krt

sorunu yanl poltkalarla bym ve yen unsurlarn eklend br soru-

na dnmtr.

16. 1990l yllarda syasette etksn artran svlleme sylemlerne ramen,

sorunla yzlemede syas ve asker unsurlar daha azla e gem, sorun

adeta tm ynleryle gvenlk paradgmaya teslm edlmtr. Bu dnem-de uygulanan sert tedbrler sonrak yllarda sorunun kendsnden daha b-

yk br probleme yol amtr.

17. 2000l yllarda balayan demokratkleme abalar, AK Part ktdaryla

yen br vme kazanmtr. AK Partnn balatt Demokratk Alm s-

recyle Krt sorunu tarhte grlmem bmde lke gndemne grerken,

toplum sorunla lk dea bu lde yzlemeye balamtr.

TEK PART DNEMNDE KRT SORUNU

1. Tek part dnemnde, Krt meselesne ynelk k arkl yaklam ne k-

mtr. Brnc yaklam, arlkl olarak smet nnnn ban ekt


14/68


14

gvenlk perspekt ken, knc yaklam Celal Bayarn temsl ett ve

dnemn artlarnda svl ekol denleblecek perspektr. Bu k tarz- s-

yaset arasnda cdd br rekabet olmutur. Syas dengeler brnc grubun

lehne sonulanm ve Dou sorunu asay tedbrler balamnda ele aln-

mtr.

2. Gvenlk perspekt, Krt sorununu asker tedbrler, zorunlu skn ve

Trkletrme syaset le zecen dnmtr. Muhaleette kalan svl

ekol se daha mutedl tedbrlern alnmasn sterken, kt syasalarn de-

trlmes ve devletle vatandalar arasndak engellern kaldrlmas ekse-

nnde br syaset savunmutur.

3. Bu erevede, tek part dnemnde hazrlanan raporlarn byk br ksm,

sorunu asay zernden tar eden ve zm n, -zmen ve Kaya rapor-

lar- asmlasyon adesn kullanarak, asmlasyonu ana syas zg ola-

rak neren raporlardr. Blgede gvenln salanmas n asker tedbrler,

toplumsal skntlarn kayna olarak grlen sorunlarn zm n de

skn poltkas nerlmtr.

4. Dou Anadolu blgesne gr klar zne balamay, Douda yaayan

Krtlern Bat blgelerne tehcrn, Balkanlardan ve Kaasyadan gelenve gelecek gmenlern Dou blgelerne yerletrlmelern neren 1925

tarhl ark Islahat Plan, gvenlk yaklamn temel reerans kayna ol-

mutur.

5. Krtlern aslnda Trk olduu ynndek tezler 1960 darbesyle doruk

noktasna ulamtr. Darbe ynetm, Krt sorunu hakknda sert tedbrler

alrken, DPTye hazrlatlan raporda kendn Krt sananlar bares kulla-

nlmaktan eknlmemtr.

6. Tek part dnemnde hazrlanan raporlarda, nerlen asay tedbrlernn

byk br ksm hayata gerlrken, toplumsal ve ekonomk nerlern br

ksm devletn ktsad, dar ve syasal gcnn yeterl olmamas nedenyle

hayata gerlememtr.

SYAS PARTLERN KRT SORUNUNA YAKLAIMI

Krt sorunu, mstakl br sorun olarak ancak 1990l yllarda merkez syasetn

gndemne grmtr. Bu dnemde resm tezlern dnda kalan, zaman zaman

resm tezlerle atan tesptler ve nerler dle getrlm ve kamuoyunun gnde-

mne sokulmutur. Bu yaklamlar ve yaplan nerlerde ne kan vurgular part-

lern syas pozsyonlarna gre demtr.


15/68

Z E T

15

Sol Partilerin Krt Sorununa Yaklam

1. Ana akm sol partler temslen SHP ve CHP, 1990l yllardan 2000l ylla-rn bana kadar Krt meselesyle dorudan lgl raporlar sstematk ola-rak yaymlam; sorunu, dnemn artlarn zorlayacak br bmde bu ra-porlar ve bnyesnde poltka yapan Krt syasetler elyle dle getrmtr.

2. SHP-CHP gelene Krt meselesne, devletn sadece br gvenlk sorunuolarak yaklamasnn yanl olduunu vurgularken yaanan sorunun, de-

mokratk haklar, vatandalk, kmlk ve kltre sayg le ekonomk gelmeboyutlarnn grmezden gelndn ne srmtr.

3. Bu dnemde SHP-CHP zgs Krt meselesnn zm n; Krte yaynve Krte etm yaplmas le Krte ad verlmes nndek engellern kal-drlmas, kapsaml br yerel ynetm reormu yaplmas, ky koruculuuve blge vall uygulamalarnn tasye edlmes, DGMlern kapatlmas,

blge n zel ekonomk programlarn geltrlmes, katlmc ve oulcuynetm anlayn getrecek, dncey su olmaktan karacak yen branayasa hazrlanmas ve kye dnlern nndek engellern kaldrlmasgb nerler dle getrmtr.

4. 2000l yllardan sonra CHP arkl br syas zg zlemeye balam; sorungderek byrken, CHP meselenn asay ynn ne kartan ve kmlkboyutundan kaynaklanablecek rskler dllendren br partye dnm-tr. Konuyla lgl rapor yazma gelene bu dnemde btm ve CHP genellke syasetne paralel br bmde, savunmac br zgye eklmtr.

5. Blent Ecevt lderlndek DSP se Krt meselesnde der sol partlere

gre mllyet br syaset zlem, Trkyede etnk kken arkllndan do-an br problem olmad grn srarla ne srmtr. DSP konuyla

lgl hazrlad raporlarda sorunu br ger kalmlk meseles ve eodalyapdan kaynaklanan skntlar olarak tar etm, bu skntlarn ve ktuygulamalarn gderlmes halnde sorunun zlecen varsaymtr.

Sa Partilerin Krt Sorununa Yaklam

1. Sa partlern Krt sorunu hakkndak vzyonlar genel olarak Trkye sya-setne lkn vzyonlarnn tekrar mahyetndedr. Ana omurgay oluturanDP ve ardl partler, sorunu lk dnemde kt ynetm uygulamalarnn

son bulmas, devlet-vatanda arasndak mesaenn azaltlmas, ekonomkger kalmln gderlmes perspektyle ele almlardr.

2. 1990l yllarla beraber lkenn demokratkletrlmes, temel haklarn ala-

nnn genletlmes ve hrryetlern salanmas gb gelmeler, ana akm


16/68


16

sa partler de etklemtr. Bu yaklam Krt sorununa yaklamn de-mesne yol aarken sa partler meseley kmlk sorunu olarak ele almayabalamlardr.

3. Anavatan Partsnn Krt meselesne yaklam, Turgut zaln syas lder-lne ve vzyonuna bal olarak demtr. zaln lderl dnemndeyenlk ve demc zellkleryle temayz eden ANAP, genel bakannCumhurbakanl Kkne tadktan sonra, bu karaktern kaybetmeyebalamtr. Bununla beraber, babakanl srasnda zal da arlkl ola-rak ekonomk kalknmay ncelem, syas lberalzasyonu son dnemle-rnde dle getrmeye balamtr.

4. Turgut zal, Krt sorunuyla esas olarak Cumhurbakanl dnemndelglenmeye balam; bu dnemde hazrlatt raporlarla, asay mant-n reddeden br perspektfle Krt sorununa yaklamtr. Bu almalardaKrt sorunu le PKK brbrnden ayr tutulmu, Krt meselesne demokra-tk yollardan zm salanmas gerekt vurgulanmtr. Raporlarda nekan der hususlar se, syas rade ve kararllk le Krt realtes, Krtkml ve Krt dlnn hzla kabul edlerek, Krtlern syasal haklarnn ve-rlmes gerektdr.

5. ANAP, zaldan hemen sonra, hazrlad lk raporlarda sorunu gvenlkve asay problem olarak ele alan, eletrlern, kt uygulamalarn gderl-mesyle snrl tutan br yaklam benmserken, daha sonrak raporlarndasyas zgsn, demokrasnn yerlemes ve syas haklarn verlmes ekse-nne kaydrmtr.

6. Sa partler asndan, 1990 sonrasnda Krt meselesyle en krtk yzleme-lerden br, DYP-SHP koalsyon protokol ve protokol ncesnde DYPnnvadett demokratkleme poltkas olmutur. Koalsyon protokolnde

dorudan ade edlmese de, Krte etm, radyo-televzyon yayn, ens-tt kurulmas, dl yasaklarnn kaldrlmas ve brtakm kltrel haklarntannmas rtl br eklde dle getrlm, yen kurulan hkmetn de-mokratkleme erevesnde blgeye lkn eylem planlar hazrlad adeedlmtr. Bununla beraber, koalsyon hkmetnn kurulmasndan ksabr sre sonra brok olayn patlak vermes ve br ayda yze yakn nsannhayatn kaybetmes, zellkle DYPnn dle getrd zgden ger eklme-sne yol amtr.

Trk Milliyetilerinin Krt Sorununa Yaklam

1. MHP, Krt sorunu tanmlamas karsnda bu kavramsallatrmay redde-derek, meseley terr ve gvenlk sorunu olarak ele almay terch etmtr.


17/68

Z E T

17

1980 ncesnde Komnzmle mcadele konsept nde, brok Krt are-

tnn desteyle MHP, blgede toplumsal tabann salamlatrm ve so-

runu bu mnvalde tar etmtr. 1980 sonrasnda, MHP le Krtlern aras

almaya balam ve daha nce grel olarak kurulablen ttaklar atlama-

ya balamtr.

2. MHP, sorunu srekl olarak d glern oyunu ve asay sorunu olarak tar

etm, zellkle Alparslan Trke dnemnde meseley toplumsal br boyut-

tan ayr tutma konusunda hassas davranmtr. Zaman zaman blgedek

eodal yapya vurgu yaparak, sorunun temel kaynann ktsad yap ve ca-

hllk olduunu dle getrmtr.3. MHPnn Krt meselesne lkn blnen tek almas, MP dnemnde

hazrlanan Dou ve Gneydou Anadolu Meseles sml rapordur. Ra-

porda Krtlern, Trk soyundan geld, Krt dye br etnstenn ve Krt-

e dye br dln olmad, Osmanlcann br trev olduu dle getrlmtr.

Bu mnvalde sorunu tamamen gvenlk br yaklamla tar eden br pers-

pekt benmsenmtr.

Legal Krt Siyasi Partileri

1. HEP ve onun ardl partler (DEP, HADEP, DEHAP, DTP ve BDP) Krt

meselesnn temelnde kat mllyetlk anlaynn yattn savunmakta ve

nkr ve mha syasetn esas sorumlu olarak gstermektedr. Anayasada-

k kmlk tanmnn yenden yaplmasn talep eden bu syas zg, arlkl

olarak st kmln Trkye Cumhuryet Vatandal olmas gerektn

dle getrmektedr.

2. Dnemsel olarak vurgular arkllasa ble, bahs geen syas partler, ana-

yasadak ulus termnn yenden tanmlanmas, ana dlde etm ve yerel

ynetmlern glendrlmes talebn srekl olarak dle getrm ve bu

balklarda ade edlen skntlar, sorunun kaynandak ana skntlar

olarak tar etmtr.

Milli Gr Geleneinin Krt Sorununa Yaklam

1. Mll Gr gelene, ana akm sa partlerden arkl olarak, kurulduu lk

gnden tbaren Krt sorunuyla yakndan lglenmtr. Krt sorununun

sstemden ve rejmden kaynaklanan br problem olduunu, sstem de-

meden sorunun zlemeyecen, Krtlern varln nkr eden br ss-


18/68


18

temn kardelk hukukuna uymadn, devletn yanl uygulamalarnn

yanl br zhnyete sahp olmaktan kaynaklandn savunmutur.

2. Sorunun, demokratklemenn dernletrld, kardelk hukukuna daya-

l br mmet blnc le zleblecen dle getren Mll Gr gelene

bunun n OHALn kaldrlmas, ek Gn grevne son verlmes,

koruculuk sstemnn lavedlmes, ar merkezyet dare anlayndan

vazgelerek yernden ynetm anlaynn hkm klnmas, Krtlern her

trl syasal, kltrel ve sosyal haklarnn kabul edlmes ve bu haklarn

Trkyede yaayan der tm etnk gruplara da tannmas gerektn be-

lrtmtr.

AK Partinin Krt Sorununa Yaklam

1. AK Part le balayan yen syasal dnem, Krt sorununda da yen br d-

nemn baladn ortaya koymutur. zellkle 2007 semler sonrasnda

balayan Demokratk Alm srec Krt sorununda tarh br dnem ol-

mutur.

2. AK Part, sorunun zmn demokrasnn dernletrlmes, ekonomketszlklern gderlmes ve kltrel haklarn tannmas olarak, brbryle

balantl balk altnda dle getrmektedr. Bunlarn hbrnn yekde-

rn ncelemedn ve ezamanl olarak dle getrlmes gerektn, soru-

nun salt br asay ve gvenlk sorunu veya salt br gvenlk sorunu olarak

tar edlemeyecen dnmektedr.

3. AK Part, Krt sorununa yaklamnda krmz zgsnn olduunu

belrtrken bunlar etnk mllyetlk, blgesel mllyetlk ve dnsel

mllyetlk olarak tar etmtr. zellkle Babakan Erdoann 2005 D-yarbakr konumasnn Krt sorununda tarh br dnemece karlk geld-

nn altn zmek gerekmektedr.

4. Bu erevede, AK Part, Krt meselesnn zm n daha nce ark-

l almalarda dle getrlen OHALn kaldrlmas, Krte TV yaynnn

serbest braklmas, Krte smler zerndek yasaklarn kaldrlmas, yer-

lem brmlernn smlernn ade edlmes gb uygulamalar hayata ge-

rmtr.

5. AK Part, Krt sorununa part programnda yer veren lk sa partdr. Part

programnda terrle mcadelenn devam etmes gerekt belrtlm; an-

cak ddet normalletren tm sosyal ve syas sorunlarn demokratk br

zemnde zlmes gerektnn alt zlmtr.


19/68

Z E T

19

SVL TOPLUM KURULULARININ KRT SORUNUNA

YAKLAIMI1. STKlarn Krt sorunuyla lgl almalarnn tamam 1990l yllarda ya-

plmtr. Bu almalarda her br STKnn syasal duruuna gre yaplan

tesptler ve nerler arkllasa da temelde sorunun nem ve zmn ge-

rekll noktasnda byk br tavr brl bulunmaktadr.

2. STK Raporlarnda genel olarak Krt sorunu smlendrmes yaplrken baz

almalarda Dou Sorunu, Gneydou Sorunu smlendrlmes de kulla-

nlmtr. STK Raporlar, Krt sorununun nedenlerne del, daha ok -zmne odaklanm almalardr.

3. STKlarn, sorunu daha ok resm tezlern dnda br yaklamla ele al-

dklar tespt edlrken, az da olsa km almalarda gvenlk tezlern

tekrarland grlmektedr. STK Raporlarnda Krt sorunu, PKK sorunu

ve ekonomk gelmlk sorunu brbrnden ayrlrken resm tezler genel

olarak reddedlmtr.

4. STKlarn konuyla lgl almalarnn ana dnemde younlat g-

rlmektedr. Farkl tarhlerde hazrlanan almalarda yaplan vurgular da

arkldr. lk dnem almalar, 1990larn lk yarsnda, I. Krez Sava

sonrasnda dk younluklu sava manzaralar ve ykselen ddete ce-

vap olarak, arlkl br bmde sorun sadece gvenlk tedbrleryle -

zlemez vurgusunu dle getren raporlardr. knc dnem STK raporla-

r Abdullah calann yakalanp Trkyeye getrlmes sonras hazrlanan

almalardr. Bu dnemde yaplan almalarda zm ve demokras

vurgusu ne kmaktadr. Raporlarn younlat nc ana dnem se,

2007 sonrasndan balayarak Demokratk Alm srecne dek devam et-

mektedr.

5. 1990l yllarda hazrlanan sol-lberal, slam ve merkez syas zglere

yakn STK raporlarnda sorun, demokras, nsan haklar, zgrlklern

korunmas, oulculuk, anayasal vatandalk, svl toplum ve hukukun s-

tnl, gb kavramlar etranda tartlm; zaman zaman blgeye zel

etm ve retm hakk tannmas gerekt gb nerler dle getrlmtr.

6. Mllyet syas br zgye sahp olan STKlarn raporlarnda se sorun

arlkl br bmde PKK ve asayn salanmas temelnde ele alnmakta,

der STKlarn demokratkleme balamnda dle getrd baz nerler,

halkn del, rgtn talepler olarak tar edlmektedr.


20/68


20

7. Sermaye rgtlernn br ksm sorunu arlkl olarak ekonomk perspek-

ten ele alrken, meselenn ekonomk ger kalmlk boyutuna dkkat ek-

mlerdr. Bu almalarda problemn kmlk boyutuna neredeyse h de-

nlmemtr. Mesela TGK, MSAD gb adam rgtlernn raporla-

rnda mesele salt ktsad gelme dnamkler bakmndan ele alnmtr.

SONU YA DA KRT SORUNUNDA YZ YILLIK BLNO

1. Cumhuryet kadrolarnn Krt meselesyle lk karlamas Kogr

syanyla (1921) olurken, problemn br daha kmamak zere lke gnde-mne grmes, 1925 eyh Sat syanyla gereklemtr. Cumhuryetn lk

yllarnda neredeyse syansz geen yl olmad gb, baz yllarda k syan

brden olmutur.

2. Bu dnemde Krtlerle Trkler arasndak zmn mutabakat bozulmu ve

lke br anda syanlarla boumaya balamtr. Cumhuryetn lanndan

1937 Dersm Operasyonuna kadar geen 14 ylda kan syan says 21dr.

3. Blge, 19251950 yllar arasnda olaanst ynetm uygulamalaryla y-

netlmtr. Dou ve Gneydou Blges yasak blge lan edlm, Trk-ye Cumhuryet vatanda olmayanlarn blgeye grler 1964 ylna kadar

zne tb tutulmutur.

4. 1938 ylna kadar blgedek toplam lse says drttr. Bu lseler Erzurum,

Malatya, Antep ve Dyarbakrdadr.

5. Kurulan be umum mettln , Dou ve Gneydou Anadolu

Blgesnde almtr. Blgedek olaanst uygulamalar bununla da s-

nrl kalmam, her darbe sonras blgede asker seerberlk lan edlmtr.1978 ylnda lan edlen skynetm, 1987 ylna kadar srm; daha sonra

yern OHALe brakmtr. OHAL en son 2002 ylnda tamamen kaldrl-

mtr.

6. Blge 1978den 2002 ylna kadar 24 yl sreyle olaanst ynetm dzen

ersnde tutulmu ve blgede saysz hak hlaller olmutur.

7. Terrle daha etkn br mcadele gerekletrmek zere 1987 ylnda Dyar-

bakr merkezde, gemn Umum Mettlklern hatrlatan Olaanst

Hal Blge Vall kurulmutur.

8. 27 Kasm 1978de kurulan ve 32 yldr varln devam ettren PKK le m-

cadelede meydana gelen olay says Genel Kurmay Bakanl verlerne

gre 43 bn 505tr.


21/68

Z E T

21

9. Genelkurmay Bakanl rakamlarna gre, 15 Austos 1984 l Nsan 2009

tarhler arasndak dnemde gvenlk grevllernn verd eht says 11

bn 735tr. Genelkurmay Bakan lker Babu, 17 Nsan 2009 tarhnde

Harp Akademler Komutanlnda yapt konumada, etksz hale getr-

len toplam PKKl says se 40 bn olarak aklamtr.

10. Genel Kurmay Bakanlnn verlerne gre, Trkye I. Dnya Sava ha-

r, son yz ylda grd savalarda toplam 16.409 eht verrken, Kurtulu

Savanda verlen toplam eht says 10.885tr. PKK le mcadelede se bu-

gne kadar 11.735 eht verlmtr.

11. TBMM G Komsyonunun raporuna gre, Dou ve Gneydou AnadoluBlgelernde gvenlk nedenyle boaltlan ky ve mezra says 3.428dr.

Bu ky ve mezralarda yaayan 1 mlyona yakn yurttamz doal yaamla-

rndan kopartlarak zorunlu ge maruz kalmlardr.

12. PKK le mcadeledealan kontrol salamak n 1984 ylnda oluturulankoruculuk sstemnn yasal dayana olmasna ramen, toplumsal meru-

yet hep sorgulanmtr. Toplam ky korucusu says, hl resm olarak be-

lrszln korusa da saylarnn 50 bn l 70 bn arasnda olduu tahmn

edlmektedr.

13. Trkye terrle mcadele amacyla, snr tesne bugne kadar rl uakl

toplam 25 snr tes operasyon yapmtr. Bu operasyonlara katlan toplam

asker ve korucu 5 bn l 50 bn arasnda demtr.

14. Terrle mcadeleye ayrlan kaynan arkl hesaplamalara gre 150400

mlyar dolar aralnda det ler srlmektedr. Yaygn kabul gren

kanaate gre, bu rakam 300 mlyar dolar cvarndadr. Bu rakamlara gre

Trkye son 20 ylda terre her yl yaklak 15 mlyar dolar kaynak ayrmak

durumunda kalmtr.15. 1984 ylndan bu yana 5 Cumhurbakan, 8 Babakan, 8 Genelkurmay Ba-

kan, 22 ler Bakan grev yapmtr. Yne ayn dnemde toplam 15 h-

kmet dem, Olaanst Hal Blge Vall kurulup kaldrlm; ama

sorun hep yernde kalmtr.


22/68


23/68

23

TAKDM

Trkye, lkenn temellernn atld lk gnlerden bugne Krt sorunu karsn-

da btmek blmez br mthan vermektedr. Bu mthan srecnde, ednlen tecr-

benn gnahlar ve sevaplar le hatrda tutulmas, atlacak yen admlar asndanok byk br deer tayor. Demokratk almn konuulduu br dnemde,

Cumhuryetn lk yllarndan tbaren sorunun ne olduunu tespt etmek ve br

zm geltrmek amacyla yazlan raporlar br araya getrp br btn nde

analz edlmes kr, bu dncenn sonucudur. Farkl dnemlerde hazrlanan bu

raporlar, sadece kend dnemlernn zhnyetlern ortaya koymalar bakmndan

del, ayn zamanda sorunu ele alrken, takp edlen arkl yaklamlar, kopular

ve srekllkler grmek asndan da esz br brkm oluturmaktadr.

Cumhuryetn kuruluundan bugne yaz(dr)lan raporlar zerndenCumhuryetn Krt hazasn ortaya karma abasnn rn olan bu eserde,

Krt meselesnn zmne dar br nerde bulunmaktan blhassa mtna edld.

Bu anlamyla, raporun esas amac, bugne kadar yaplan almalar ve bunlarn

deerlendrmesn, kamuoyunun ve karar alclarn dkkatne sunmaktr.

Bununla beraber, raporlar br btn olarak ele alndnda gze arpan baz hu-

suslara denmeden gemek mmkn del. Raporlar, kend dnemler nde ele

alndnda, meselenn hemen hemen her boyutuna dar tespt ve zm nerle-

rnn yapldn, meselenn adeta tartlmayan br ynnn kalmadn ortaya

koyuyor. Bu durum Krt meselesnn zmnde, esas skntnn, soruna dar ye-

terl malumat sahb olup olmamaktan ok, syas rade geltrmek ve bunu real-

ze etmeye alp almama le alakal olduunu gsteryor. Syas rade ve karar


24/68


24

mekanzmalar devreye sokulamad n, Krt meseles nerler grdabnda g-

derek byyen br soruna dnmtr.

Gemten gnmze doru gelndnde, sorunla yzlemede gderek artan

cesaret se br ynyle olumlu olmakla brlkte, ayn zamanda sorunun gderek

daha da karmaklatnn br gsterges olarak ele alnmaldr. 15-20 yl nce

konuulmas dah adeta su olan eylern bugn cesurca nerleblmes, sorunun,

br zamanlar cesur saylan nerlerle ble zlmekten uzak olduunun gsterges

saylablr. Bu da Krt meselesnde syas rade geltrmenn ertelenemez br y-

kmllk olduunun en somut nanes olarak ele alnmaldr.

Raporlarda gze arpan br der husus, hem dnemn syas klmnn hem deraporu yazan znenn kmlnn, sorunun tesptnde ve zm nerlerndek

belrleyc etksdr. Dnemsel olarak 1990l yllarn, gvenlk-demokras den-

gesnn dnm asndan br mlat tekl ettn, zneler balamnda da,

devletten syas partlere ve svl toplum kurulularna doru gttke, gvenlk

paradgmasnn zayflayarak yern demokratk perspektflere braktn grmek

mmkndr.

Bu ayrmlar aklda tutarak, Trkyenn Krt meselesne yaklamna bakldn-

da, elnzdek almann gsterd lk nokta, devletn vzyonu belrgn br syasalakla dayanarak geltrd, sstematk br Krt syasetnden yoksun olduudur.

Trkye, Krt meselesn, uzun vadel br stratej le ynetmekten te, ksa vadel

taktklerle sorunla lglenme yolunu benmsemtr. Btnlkl br stratejy bes-

lemes gereken taktkler, syasal dernle sahp br stratejnn yokluunda, stratej

yern alm ve Krt meseles, dnemsel ncelklere gre deen mevz tedbrlerle

ele alnmaya allmtr.

Bu durumu bell llerde, syaset-gvenlk lks olarak da okumak mmkn-

dr. Krt meseles, Cumhuryet tarh boyunca, syasal mekanzmalarca yne-tlmek yerne, gvenlk mekanzmalaryla ynetlm, daha da kts gvenlk

mekanzmalarnn algsna terk edlmtr. Mekanzmann alan da, aktrlerden

tedbrlere, paradgmadan eyleme brok unsuru barndrmaktadr. Btnlkl

br syaset, ancak htya hsl olduunda beslemes gereken gvenlk tedbrler,

syasetn yokluunda, esas syaset olmu ve Krt meseles adeta her ynyle g-

venlk bak asna mahkm edlmtr.

Syaset kurumunun btnlkl br stratej le meseley ynetmemesnn br der

yansmas, devletn ve toplumun Krt meselesnde soukkanlln ytrmesdr.

Hemen her ddet ve terr olay, demokratk perspektn yern gvenle brak-

masna, syaset kurumunun gvenlk brmlerne kar mevz kaybetmesne yol

amtr. Cumhuryet tarh boyunca somut rnekler grlen bu durum, zellk-

le 1990-2000 aras dnemde, sorunu arkl ynden ele alma abalarn, akamete


25/68

TA K D M

25

uratmas bakmndan da son derece neml br skntdr. AK Partnn balatt

demokratk alm srec, bzath bu ynyle ble, Cumhuryetn geleneksel Krt

syasetnden br kopuu temsl etmekte ve br stsnay oluturmaktadr. Demok-

ratk alm srec, hem stratej-taktk lks, hem de syaset/demokras-gven-

lk dengesnn yerl yerne oturtulmas srec asndan, devletn Krt meselesne

yaklam noktasnda umut vadetmektedr. Bu umudun ne lde syasete dk-

leblecen elbette zaman gsterecektr.

Krt sorununu sadece teork boyutuyla del, saha blgsyle de en y blen uz-

manlardan br olan Hseyn Yayman tarandan ttz ve zverl br almann

sonucunda hazrlanan bu eser, yalnzca devlet tarandan yazdrlan raporlar

del, ayn zamanda syas partler ve svl toplum kurulular tarandan kalemealnan almalar br araya toplayarak lk dea bu kapsamda ele almaktadr. Bu

anlamda alma, Trkyenn Krt sorunuyla nasl hemhal olduunun tarhn

zetlemektedr. almada kms lk dea gn na kan, kms uzun sre gzl

tutulan, kms daha nce kamuoyuna aklanm 70 (yetm) rapora yer verl-

mektedr.

Eser, lgl raporlarn zetyle yetnmem, ayn zamanda raporlarn yaymlad

dnemlern syas balamna lkn dernlkl analzlerle beraber sunulmutur. Bu

anlamyla almann, Trkyenn Krt sorunu hazasna en kayda deer katk-lardan br olacana nanyoruz.

Taha zhan

SETA Genel Koordnatr


26/68


27/68

27

GR

Krt sorunu, Trkyenn yzyllk meselelernden brdr. Kkler, mparatorlukdnemne kadar uzanan bu mesele, syas, ktsad, etnk ve hepsnden de nemls

pskolojk ynler olan karmak br sorun alandr. Trkyenn e kapanp oto-rterlemes veya da alp evrensel lekte br demokratk dzen tess etmesyledorudan lgl olan meselenn ayn zamanda uluslararas br boyutu da bulun-maktadr.

Hang boyutundan ele alrsak alalm, bugn gelnen noktada Krt sorunu Tr-kye n hem srdrlmes, hem de ynetlmes zor br mesele halne gelmtr.Trkyenn vatandalarna et ve brnc sn vatanda olduunu hssettrmes,muasr medenyet sevyes dzeynde br dzem tess etmes ve byk devlet olmaddalarn devam ettreblmes n bu meseley zmes gerekmektedr. Had-senn vard hassas nokta, toplumsal pskolojnn doru ynetlmesn ve ortakakln kullanlmasn zorunlu klmaktadr.

Osmanlnn son dnemnde ortaya kan syanlarla gndeme gelen Krt mesele-s, Cumhuryet dnemnde de devam etmtr. Bu mesele zaman zaman alevlenp,zaman zaman kllenm olsa da gndemdek yern muhaaza etmtr. Bununlaberaber Krt meseles, uzunca br sre arlkl olarak, svller arasndak br so-rundan daha ok devletn meseles olmu; akat sorunu bastrma yntemlerndendolay, etkled toplumsal taban gderek genleyen br soruna dnmtr.

Krt sorununun ger plannda ktsad, sosyolojk, syas ve pskolojk brok ne-den olmakla brlkte, temelde Cumhuryetn homojen br ulus yaratma abasolduu aktr. Cumhuryetn etno-sekler br deolojk ormasyona evrlmes,

br yandan brlk ve beraberl salama potansyel tayan moral deerler za-


28/68


28

yflatrken der yandan kar mllyetl tetklemtr. Bu srete, tek tp ve

problemsz br ulus yaratma projes, karlat sorunlar gvenlk br bak

asyla ele almakta srar etm ve bugnk noktaya varlmtr.

Btn syasal gerlmler ve Cumhuryet deallern br kenara braksak ble, lk

etapta gze arpan sorun, mparatorluun kllernden doan Cumhuryetn,

Douyu, deta Osmanlnn Fzan gb srgn yer olarak kabul ett geredr.

Ne kadar sorunlu memur ve ynetc varsa buraya srgn edlmtr. Blgeye ye-

tenekl ve y yetm dareclern gnderlmes sorunu, 1930lardan tbaren dle

getrlen, ancak br trl zlemeyen br talep olarak kalmtr. lkenn der

blgelernde ble uzun sre halktan uzak duran bu baskc memur-ynetc tp,

Dou artlarnda bu uzakl deta uuruma dntrmtr.

Fakat esas skntnn kayna, sorunu ynetme ve zme srelernde ne kan

gvenlk ark syasetdr. Bu syaset, br ynyle, mparatorluun devlet bl-

gsn yok sayan, tarhsel ve toplumsal gereklkten kopuk yaklamyla, zm

nzbat tedbrlern oaltlmasnda grmtr. Tam da bundan dolay devlet, so-

runu zmek n kalc tedbrler almak yerne, sorunla yzlemey srekl erte-

leyerek, gec nlemler almay terch etmtr. Sorunun gvenlk brokrassne

havale edlmes, tesrler bugn de devam eden br gelenek oluturmutur. Jan-

darma ve tahsldar basksyla halk hzaya sokmak steyen kamu syaset anlay,

skntlar zmek yerne sorunun dernlemesne neden olmutur.

Sorunu dllendren aktrlern dnm de dkkate deer br baka konudur.

Seklerlemenn toplumsal lklerde, zhnsel br dnme yol amad d-

nemlerde Krt meselesnn szcln geleneksel aktrler stlenmlerdr. Bu

sre en kaba halyle 1960lara kadar devam etmtr. Daha sonrak dnemlerde,

sorunun ne kan zneler, arlkl olarak etno-sekler denleblecek br syas

perspektfle syaset yapmaya balamtr. Bu tarhler ayn zamanda hem Krt me-

selesnn erk olarak hem de hareketn aktrler tbaryla demeye balad

dnemdr. Bu anlamyla 1960lar Krt meselesnde mlat olmutur. Br yandan 27

Mays darbesnn Krtlerle lgl ar sert ve aalayc tavr, der yandan bl-

gede yaanan dem ve dnm, Krt meselesnn daha ulusalc br ntelk ka-

zanmasna yol amtr. Bu dnm Krdstan Partsnn (Partya Karkeran

Kurdstan, PKK) ortaya kmasyla hzlanm ve mevcut sol-etnk-sekler syle-

me, bamszlk dncesnn eklenmesyle ayrlk br karaktere brnmtr.

1980lern ortasnda meselenn yenden gndeme gelmes PKK eylemleryle olur-

ken, zellkle Dou snrndak jandarma karakollarna yaplan basknlar toplum-

da nal duygusunu yaratmtr. Burada zet br deerlendrmes ble adeta m-

kansz olacak kadar karmak br sre olan PKKnn gelm ve sorunun adeta

ayrlmaz br paras olmas, Krt meselesnde varlan yen merhalenn temel ta-


29/68

G R

29

larndan brdr. Fakat blnen br gerek olarak, neden-sonu lks ersnde ve

daha da ok yaanan scak gelmeler netcesnde Krt meseles le terr meseles,

terr meseles le PKK meseles, Krt meseles le PKK meseles brbrne kar-

m br durumdadr. Meseleye baktak toptanc ve kolayc yaklamlar, algla-

rn da arkllamasna yol amtr. PKK, yaananlarn neden olarak grlrken,

PKKnn btrlmesyle sorunun da zlece sanlmtr.

1990lardan tbaren PKK sorunu, paradoksal br bmde svl syaset zernde

dorudan sonular olan ve zaman zaman syaset ve ynetm krzlerne yol aan

br sorun alanna dnmtr. zellkle gvenlk bak temsl eden unsurlar,

srekl olarak PKK sorunu zernden svl syasettek glern ve etklern de-

vam ettrmlerdr. Svl syasetn br trl devreye grememes, daha da nemlsgrmekten kanmas ve gvenlk bak asnn her alan ele germes, sorunu

daha da bytmtr. Sorun bydke, meselenn kendsyle syaset zernden

muhatap olmak ve zmek yerne, demokras-gvenlk tahterevallsnde hassas

br zgye oturtulan mesele, zaman nde lkenn kendsyle mthanna dn-

mtr.

Krt sorunu, son on ylda yen br aamaya gelm durumdadr. Trkye, eyrek

asrdr devam eden ddete ve dk younluklu atmaya ramen byk br

atmaya srklenmemtr. Dolaysyla meseleye dar sz sylerken bu tarhselve toplumsal gerekln gzden uzak tutulmamas gerekmektedr.

simlendirme Meselesi

Krt sorununu konuurken nasl zlece br yana, henz sm konusunda an-

laamadmz br konudan bahsedld de unutulmamaldr. Artk kle halne

gelen adesyle adna ne dersek dyelm dye balayan cmlelerle, muhtemel

tm smler saylarak sorun adlandrlmaya allmaktadr. Trkyede bu mese-leye ounlukla ark meseles, Dou sorunu, Gneydou sorunu, Terr soru-nu, Krt sorunu ad verlrken, km zaman meselenn terr boyutu, km zamanda kmlk boyutu ne karlmtr. Bu erevede, konu hakkndak tartmalarn

neml br ksm problemn ernden ok sm zernden yrtlmektedr. Ko-

nunun smlendrlmes sorunu, er de belrleyc br lev grmektedr. Bz bu

alma ersnde daha ok Krt sorunu ve Krt meseles kavramlarn kullandk.

Baka br deyle, sorunun nasl smlendrld, konuya hang pencereden bakl-

dn da ortaya koymaktadr. smlendrmeye bal olarak problemn nedenlerve zmler de arkllamaktadr. Gneydou sorunu adesn kullananlarn,

konuyu daha ok ktsad ger kalmlk meseles olarak ele aldklar, Krt sorunu

terkbn kullananlarn se problemn ktsad boyutu kadar, toplumsal ve syas

boyutu zernde durduklar syleneblr.


30/68


30

smlendrme meseles, Trkyenn syasal hayatndak gelmelerden de etklen-

mtr. Mesele, lkenn yaad demlere bal olarak arkl smler almtr.

zgrlk rzgrlarnn est ve toplumsal zgvenn yksek olduu dnemlerde

meseleye daha ok Krt meseles ad verlrken; asker kayplarn oald d-

nemlerde se Gneydou veya terr sorunu ad verlmektedr.

almann Hikyesi

Krt meseles hakknda Osmanl dnemnden balayp Cumhuryetle devam

eden br rapor yazma gelene bulunmaktadr. Konuyla lgl Cumhurbakanlar,

Babakanlar, Genelkurmay Bakanlar, generaller, genel(umum) mettler, va-ller, bykeller, akademsyenler dahl olmak zere brok k ve kurum, ok

sayda rapor hazrlamtr. Bu eserler sorun hakknda neml br kllyat olutur-

mutur.

Elnzdek alma, Cumhuryet dnem boyunca, Krt meseles hakknda yazl-

m raporlarda yer alan tesptlern ve zm nerlernn mukayesel br analz-

n sunmaktadr. alma, kend alannda br lk gerekletrerek, ele ald tm

raporlar, ksa yazl hkyeler ve yazldklar dnemn genel betmlemeleryle

brlkte vermektedr.

Hazrlanan raporlar, 1990 nces dnemde hazrlanan almalar ve 1990 sonra-

s dnemde hazrlananlar olmak zere k ana blmde ncelemek mmkndr.

1990l yllara kadar, devletn tekelnde yer alan br sorun olmas hasebyle sadece

devletn rapor yazma htyac hssett sorun, 1990l yllarn bandan tbaren,

hem sorunun hem de Trkyenn syasal yaamnn dnamklernde meydana

gelen demle beraber, devletn tekelnden km ve byk lde svl-syas

aktrlern gndemne grmtr.

Bu erevede, brnc dnem raporlar, genellkle devlet erkan tarandan yaz(dr)

lrken, knc dnem raporlar, ounlukla svller tarandan yazlmtr. Bu ark-

llk, raporlarn erne de yansmtr. 1990lar nces almalarda, sorun esas

olarak asay termyle ele alnrken, 1990l yllarla brlkte bu bakta cdd br

dnm gzlenmtr. lk dnem raporlar, Krt sorununda devletn resm tez-

lernn oluturulduu almalardr. 1925 eyh Sat syanndan sonra Mecls Ba-

kan Abdlhalk Renda le balayan almalar, ler Bakan Ceml Uybadnla

devam ederken tek part dnemnn temel metn ark Islahat Plan olmutur.

lk dnem almalar ersnde brok rapor kaleme alnrken, bu raporlarn br

ksm Dersm vlayetnn slahna, br ksm Umum (Genel) Mettlk mntka-

larnn dzenlenmesne, br ksm se ark sorununa dar almalardr. mpara-

torluun son dnemnde Makedonyada hayata gerlen Umum Mettlk, nce


31/68

G R

31

Dou ve Gneydou Anadolu Blgesnde daha sonra se Trakya ve ukurova

Blgelernde uygulamaya sokulmutur.

Umum Mettlerce hazrlanan raporlar gnmze k tutmalar bakmndan

olduka neml metnlerdr. Bu almalarn yannda bzzat Babakan smet n-

n tarandan uzun br gez sonunda hazrlanan rapor, devletn soruna bakn

ortaya koyan ana metndr. nn, son tahllde ark Islahat Plannn temel tez-

lern tekrar eden ve Trkletrmey ana syaset olarak belrleyen br rapor yaz-

mtr. nnnn resm tezler tekrarlayan raporuna kar, Celal Bayar tarandan

hazrlanan ark Raporu ksmen daha lberal br bak asyla kaleme alnmtr.

Tek part dnemnn sona ermesyle Krt meselesnde rapor yazma gelene ks-men azalm olsa da erk detrerek devam etmtr. 27 Mays 1960 darbes

sonrasnda hazrlanan alma dnda 1990lara kadar devletn hazrlad bl-

nen baka br rapor bulunmamaktadr. Rapor yazma gelenende knc dnem

olarak kavramsallatrablecemz almalar 1980lern sonuyla balamaktadr.

Aslnda arkl br okumayla knc dnem, Trkye Partsnn daha sonra ka-

patlmasna neden olan 1970lern sonunda yapt drdnc byk kongresyle

balatablrz. TPn drdnc kongrede Trkyede Krt halk vardr karar o

dnemde stenlen etky yaratmasa da, orta vadede Trkyenn Krt syasetnn

demesnn mlad olmutur.

1970lerde balayan tanma syaset 12 Eyll 1980 darbesyle ger pskrtlr-

ken, darbe daresnn Dyarbakr cezaevnde yaptklar ve 1983 ylnda balatt

dl yasa, PKKnn toplumsal zemnn genleten br etk yapmtr. Krtlern

demokratk mcadelelern ddetle bastran devlet, PKKnn slah br hak ara-

ma yntem olarak terch etmes karsnda kend elyle kendn zora sokmutur.

PKKnn ddet br yntem olarak benmsemes balarda Krt sorunuyla, PKK

sorununun kartrlmasna yol asa da daha sonra bu ayrm net olarak yaplma-

ya balanmtr. Turgut zaln balatt reormlar ve genel olarak yrtlen de-

mokratkleme/svlleme srelerne paralel olarak, sorunun devletn tekelnden

kp svllern gndemne grmesyle, bata syas partler olmak zere brok svl

toplum rgt etl almalar yapmtr.

1980lern sonunda yaymlanan lk alma kapsaml br rapor olarak deerlen-

drlmese dah, tarhe not dmes ve soruna dkkat ekmes bakmndan neml

saylacak 30 Hazran 1987 tarhl DSP sem bldrgesdr. Demokratk Sol Par-

t, Merkez Karar ve Ynetm Kurulu tarandan karara balanan Gneydou

Anadoluda Gvenlk ve Gelme Sorununa Kapsaml zm Program sml

alma, partnn sem bldrgesnn sonunda uzun br ek olarak verlmtr. lk

dea br part sem bldrgesnde bu soruna ayr br balk altnda uzun uzadya

yer vermtr. DSPnn temel tez Gneydou Anadoluda yaanan sorunun etnk


32/68


32

br temele dayanmad ve daha ok ger kalmlk ve blgenn eodal yapsndankaynakland tesptne dayanmaktadr.

1990larn banda syas partler tarandan balatlan rapor yazma gelenesoldan saa tm partler etklem ve neredeyse tm partler konuyla lgl bralma yapmlardr. En ok rapor yazan partler, sosyal demokrat partler ol-mutur. RPnn 1991 ylnda hazrlad alma, SHP raporuyla beraber en kap-saml ve en radkal tesptlerde bulunan almalardandr. Bu dnemde partlertarandan hazrlanan raporlar yannda Cumhurbakan Turgut zaln yaptrdalmalar ve STKlar tarandan yaplan amprk aratrmalar da bulunmaktadr.

SHP tarandan yaymlanan ve tarhe not den neml almalardan br olanDou ve Gneydou Sorunlarna Bak ve zm nerler sml alma,doksanl yllarn ana karakterstklern gsteren temel metnlerden brdr. SHPraporu tabr cazse pandorann kutusunu aan br alma olmutur. SHP rapo-runu CHP raporlar zlem ve zellkle DYP-SHP koalsyon protokol, sorunundemokratk yollardan zm yolunda resm ezberler bozan br mutabakat ol-mutur. DYP-SHP koalsyon protokolyle lk dea Krt sorunu demokratk usul-lern hkm olduu karar alma srelerne dahl olmutur. Protokolde yer alanu ade aslnda btn tartmalara nokta koyacak mahyettedr: Ancak devletn

resm dl, bayra, smgeler, snrlar ve Trkye Cumhuryetnn hkmranlkhaklar her trl tartmann dndadr. Koalsyon protokol br anlamda devle-tn resm dl, bayra, smgeler ve snrlar dnda her trl konuyu tartable-cen aka deklare etmektedr.

1990larda hazrlanan raporlar resm tezler dlayan br bak asyla, daha z-grlk ve daha svl br perspekten kaleme alnmtr. 1990lardan sonra ha-zrlanan raporlarn en neml zell, Krt meseles le terr meselesn brbrn-den ayrmas ve problem karsnda daha cesur br dl kullanmasdr. lk dnemalmalarna hkm olan Trkletrme-skn-nkr kavramlarnn yern kncdnemde demokras-nsan haklar-hrryet termler almtr.

Syas partlern Krt sorununa yaklamlar ktdarda ve muhaleette olmalarnagre derken, muhaleette daha cesur br sylem benmseyen partlern ktdarageldklernde daha htyatl ve resm tezlere yakn br pozsyon aldklar grl-mtr.

knc dnem almalar ersnde svl toplum rgtlernn ve syas partlernraporlar ne kmaktadr. Bu dnem br anlamda rapor yazma yarnn olduu

br dnemdr. Blnen ne kadar svl toplum rgt ve meslek odas varsa neredey-se tamam, meselenn ne olduuna ve nasl zlmes gerektne dar br almayapmtr. Bunda, 1990l yllarn dk younluklu atma dnemnde verlenkayplarn neml tesr olduu gb, asker tedbrlerle meselenn zlemeyece-

ne dar br anlayn gelmesnn de etks bulunmaktadr.


33/68

G R

33

almamzn, tm raporlarn br arada olmas ve brnc elden kaynaklara dayan-

mas bakmndan car tartmalara katk sunmasn dlyoruz. Bu almay yap-

maktan amacmz yen br Krt raporu yazmak veya yen br zm plan hazr-

lamak deldr. Temel amacmz olabldnce nesnel br slupla metnler analz

edp okuyucuyu raporlarla yzletrmektr. Bununla beraber, gerek aratrmann

snrlar, gerekse baz raporlara ermde yaanan skntlar nedenyle almann,

Cumhuryet tarh boyunca hazrlanan tm raporlarbr araya getrme ddasn-da olmadn belrtmemz gerekyor. Fakat lk dea bylesne gen kapsaml br

alma yapld, sorunun tesptnde ve zm nerlernde nereden nereye ge-

lndnn ak bmde ortaya konulduu, daha da nemls raporlarn hazrlan-

dklar dnemn genel havasnn verlmeye alld belrtlmeldr.Uzun zamandr yapmak stedm bu almann hayata gerlmesne mkan tan-

yan SETA Genel Koordnatr Taha zhana ve Syaset Aratrmalar Koordna-

tr deerl dostum Hatem Eteye; SETA aratrmaclar Seln Blme, Mjge K-

kkele ve Hakan opura, almann arkl evrelerne yaptklar deerl katklar

n teekkrlerm sunuyorum. almann nha taslan okuyarak katklarn

esrgemeyen sevgl dostum Cemalettn Hamye ayrca teekkr edyorum. Son

olarak btn zamanlarda desten esrgemeyen aleme ne kadar teekkr etsem

azdr.


34/68


35/68

35

SON U ve GE NEL

DEERLENDRME

Krt meselesnden bahsederken, brakn zm nerlern, sm konusunda dah

anlalamayan br problem alanndan bahsedyoruz. Trkye bu meseleye oun-

lukla Dou (ark) meseles, Gneydou meseles adn verrken km zaman terr,

km zaman da Krt meseles adn verd. Konu hakkndak tartmalarn br ks-

m problemn ernden ok sm ve semboller zernden yrtld.

Cumhuryet tarh boyunca dnemsel olarak Krt meseles de zaman zaman alev-

lenp zaman zaman kllenrken gndemdek yern srekl muhaaza etm ve l-

key byk br potek altna almtr. Trkyenn sorunla lgl kna edc, tutarl,

rasyonel br syasetnn olmamas, problemn dernlemesne yol amtr. Krt

meseles, PKKnn ortaya kmasyla yen br boyut kazanm, zmszlk sar-

mal gderek bymtr. Gnmzde Trkyenn demokratklemes, normal-

lemes ve evrensel llerde br hukuk nzamna kavumasyla brlkte ele alnan

Krt meseles, zaman nde lkenn kendsyle mthanna dnmtr. Krt

meselesnn zm yoluna konulamamasnda PKK ddetnn neml br tesr

olsa da, asl sorun poltk rade ve kararllk eksklnde yaanmaktadr.

Syas tarh yannda raporlar eksennde yaplacak br okuma, Cumhuryetn lk

yllarnda sorunun gvenlk boyutuyla ele alndn, temel enstrman olarak

aslmasyon ve skn syasetnn nerldn gstermektedr. lk dnem rapor-

lar blgede yaayan halk Da Trk, konuulan dl de Da Trkes olarak

ntelendrrken, nerd sert tedbrlerle sorunun yapsal br ntelk kazanmasna

yol amtr. lk dnem raporlar ersnde zellkle ark Islahat Plan, kr Kaya

ve Abdn zmen Raporlar lgn nerlerde bulunmaktadr. zmen Raporunda

yer alan Her yl drt bn knn Bat blgelerne skn ettrlerek 1520 yllk


36/68


36

br programla bu halk ortadan kaldrlmal cmles, aslnda tm olay ve d-

nemn genel havasn zetlemektedr. lk dnem raporlarnda dle getrlen sert

nlemler tam tersne br sonu verm ve ok sayda syan kmtr.

1990 sonras dnemde yaplan almalarda genel olarak Krt meselesnn de-

mokratk yollardan zlmes gerekt kr ne kmaktadr. Gvenlk rapor-

larndan, sthbarat deerlendrmelerne, sosyolojk analzlerden, syasal mtala-

alara den problem daha sernkanl br bmde analz edlmektedr. Meselenn

zm konusunda ad konulmam br poltk uzlama olumu durumdadr.

Bu dnemde demokras, nsan haklar, temel hak ve hrryetler gb evrensel kav-

ramlarn ne kt grlrken, soruna dar svl br yaklam ve demokratk br

perspekt sz konusudur.

lk dnemn gvenlk perspekt merkezl raporlarn aksne, knc dnem yakla-

mlar daha ok anayasal vatandalk ve demokras temelnde kaleme alnmtr.

knc dnem raporlarnda en ok kullanlan szcklern nsan haklar, demok-

ras, zgrlk, anayasal vatandalk, adl ynetm gb kavramlar olduu grl-

mektedr. Bu zgrlk ve svl sylem sadece hazrlanan raporlara del, sya-

setlern ve lderlern konumalarna da yansmtr.

knc dalga almalarnda PKK le Krt meselesnn ayr ayr deerlendrlmesgerekt dle getrlrken, terr sorununa kar yen gvenlk poltkalarnn, Krt

meselesne kar se demokratkleme ve blgesel gelme poltkalarnn kararl-

lkla uygulamaya konulmasnn, sorunun kalc bmde almasnda ve barn

kkletrlmesnde tek k yolu olduu dle getrlmektedr. Demokratkleme

kavram knc dnemn temel szcklernn banda yer almaktadr.

Demokratkleme admlar atlmadan terre kar mcadelede baar ans ol-

mad ne srlrken, etnk duyarllklara demokratk zmn, ok kltrl

toplumlarn ve oulcu demokraslern vazgelmez br art olduu ade edl-mektedr: Krte televzyon ve radyo yayn yaplmasnn nndek yasaklar kal-

drlmaldr. Anadl yasa kaldrlmal, Krtler kendlern hayatn her alannda

zgrce ade edeblmeldr (SHP Raporu, 1990), Krt sorunu etnk duyarllk-

lara kar demokratk yaklamla zlr (CHP Raporu, 1999), Krtlern kend-

lern ade edeblecekler dzenlemelere gdlmel (ANAP Raporu, 1993), De-

mokras Trkn de, Krdn de hakkdr (ANAP Raporu, 1993), Krt realtes,

Krt kml ve dl kabul edlerek Krtlern syasal haklar verlmeldr. (Adnan

Kahvec Raporu, 1992).

Sakp Sabancnn Bu sorunu sadece abrka kurarak zemeyz yaklam bu

dnem zetleyecek anahtar cmlelerden brdr. SHP 1992 Raporunda da dle

getrld bmde, Devlet adna hareket eden km sorumsuz grevllerden s-

rekl bask gren, kenceye urayan, gzaltna alnan nsanlar PKKya tlm.


37/68

S ONU VE G E NE L D E E RLE ND RME

37

devlet kapsndan umudunu kesenler PKKya katlmlardr. Sertlk yanls g-

venlk poltkalar PKKnn eln glendrp, propaganda gcn artrrken ar

g kullanmlar halkn devletten soumasna yol amtr. Trk- Raporunda

se Krtlern etnk kmlne sayg duyulmal ve kltrel kmlklern geltr-

meler nndek engeller kaldrlmaldr denrken Trkye Barolar Brl a-

lmasnda, Vatandalk kavram yenden dzenlenmel ve ada Vatandalk

anlay benmsenmel, Trkye Cumhuryet vatandal br st kmlk olarak

dzenlemeldr denlmektedr.

1990 sonras dnem syas partlerden svl toplum rgtlerne, meslek odalarn-

dan aydnlara, topyekn rapor yazma seerberlnn lan edld br dnemdr.

Bu dnemde yaklak 50ye yakn rapor kaleme alnmtr. Krt meselesnn gn-

deme gelme bm ve PKK ddetne bal olarak almalarn da artt ya da

azald tespt edlmektedr. Raporlarn dl ve zm nerler le lkenn genel

havas ve syasal atmoser arasnda ad konulmam br ba bulunmaktadr. G-

rece daha zgrlk br atmosern olduu dnemlerde kaleme alnan almalar

bu genel havann zlern tamaktadr. Doksanl yllarn banda Krt kelmes

dah telaffuz edlemezken, bu dnemn sonunda alabldne zgr br tartma

ortam domutur. Br anlamda Trkye, Krt sorununu konuarak kend demok-

ratkleme hamlelern de hzlandrmtr.

Turgut zaln Cumhurbakan olmasyla Krt meselesnde resm tezlern dnda

yen br nsyat ortaya karken, 1991 DYP-SHP koalsyonu srec hzlandran

br etk yapmtr. 1990l yllarda Krt meselesnn zm noktasnda neml

aba nde olan Turgut zal, br anlamda pandorann kutusunu aan lderlerden

brdr. Turgut zal, zellkle Cumhurbakanl dnemnde ezber bozan, cesur

aklamalar yapmtr. zal, syas karyern ve ksel kadern bu meselenn -

zmne balamtr.

Cumhurbakan Turgut zal, Krt meselesnde resm tezler tersyz eden ve nkar

syasetne son veren br yaklam nde olmutur. zal, yaanan hadsey gerek

br yaklamla analz ederken blgede yaanan olaylarn terr olay boyutu kadar

etnk br boyutu olduuna vurgu yapmaktadr. zal, Krt meselesn zmey,

Trkyenn bymesnn ve blgesel br g merkez olmasnn anahtar olarak

grmektedr. Bu ynyle zaln, Sultan Hamdn syasetnn modern zleycs

olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Turgut zal, Dnyas Vakndak ko-

numasnda Ben bu meselenn zlecene adm gb nanyorum. Ama telaa,

heyecana lzum yok. Byk br lke olduumuzu hbr zaman unutmamalyzdemek suretyle olaya yaklamn ortaya koymaktadr.

zal br yandan Trk Slahl Kuvvetlernn modernzasyonu n yen teknoloj-

ler ve yen slahlar alnmasn temn ederken der yandan Krt meselesnn de-


38/68


38

mokratk yollardan zlmesn savunmaktadr. Cumhurbakan zal, Dn-

yas Vak ve Marmara Kulbnde yapt konumalarda Krt meselesne zel

br nem verm ve konumasnn neml br ksmn bu meseleye ayrmtr. Bu

konumalar aslnda zaln II. Dem Programnn temel yaklamlarn orta-

ya koymaktadr. zal Krt meselesnde br kavgann h kmseye ayda getrme-

yecen, kkrtclara alet olunmamasn sterken vuralm, kralm btrelm

yaklamyla sorunun zlemeyecen; hatta ok daha azla byyeblecen

ler srmektedr. Cumhurbakan zal, 2 Ekm 1992 tarhl konumasnda ko-

nuyla lgl unlar sylemektedr:

Trkye sabrederse, nsanca davranrsa bu meselenn nnde sonunda zlecek

br hadse olduuna nanyorum. Mesele zor olablr ama alacak br meseledr.Ama ylgnla dmemek lazmdr. Bu meselenn Trkyenn entegre olmasylazlece kanaatndeym. Trkye bu meselede sratle entegrasyona gdyor.

() Br kavgann nde byk br mcadelenn hbrmze ayda getrmeyece-n ok y blelm. Kkrtclara da kmse alet olmasn. Bazen byle kkrtclarkyor vuralm, kralm btrelm. Hang btryorsunuz? Bugnk mo-dern devrede 21. asra gelrken byle ey olur mu?

Cumhurbakanl dnemnde mesasnn neml br ksmn Krt meselesne

ayran Turgut zal, veat etmeden ksa br sre nce Krt meselesyle lgl unlarsylemtr. Gneydou sorunu asker mantyla zlemez. Bu mantk PKKnn

ekmene ya srmektedr. zal, terrn ayr, Krt meselesnn ayr sorunlar ol-

duuna vurgu yaparken, bu k mcadelenn brbryle kartrlmamas gerekt-

n belrtmtr.

1990l yllarn en neml gelmelernden br de DYP-SHP koalsyonunun ku-

rulmasdr. Koalsyonun kurulmasndan sonra hkmet, lk yurt gezsn 8 Aralk

1991 tarhnde Gneydou Anadolu Blgesne yapmtr. Koalsyon hkmetnn

lderler Sleyman Demrel ve Erdal nn, bakanlar, komutanlar ve gen brgazetec topluluunu yanna alarak Gneydou gezsne kmtr. Gez basnda

Gneydouya karma eklnde verlmtr. Dyarbakrla balayan gez, Mar-

dn, rnak, Srtle devam etm; mevsmn k, havalarn souk olmasna karn,

heyet gtt her yerde cokulu kalabalklar tarandan karlanmtr.

Babakan Sleyman Demrel ve Babakan Yardmcs Erdal nn, Gneydou

konusunda devletn ge kald grnde brlerlerken, Demrel, devlet le halk

arasndak kopukluun ara rejm sonucu olduunu sylemektedr. Lderler, DYP-

SHP koalsyonunun devletle halk bartrmak n en byk ans olduunu vur-

gulamaktadrlar (Bla, 10.12.1991, Mllyet). Blaya gre lderler her ey vermeye,

yapmaya hazrdrlar; ancak tek koullar nter devletn muhaaza edlmesdr.

nn, nter devlet dnda zm dayatmann, ederat zm zorlamalarnn

savaa yol aacan sylemektedr.


39/68


39

Demrel ve nnnn k gnlk Gneydou gezs boyunca verdkler mesa-

j Dleyn bzden, ne dlersenz eklnde zetleyen Bla, Demrel ve nnnn

konumalarnda Gneydou nsan karsnda yllardr zlenen yanl poltkalar

n devlet adna gnah kartan br grnm sergledklern dle getrmekte-

dr. Bla lderlern halkla dyalogunu u eklde nakletmektedr:

Ne styorsunuz? Baraj m? Yapalm. Yol mu? Yapalm. nverste m? Kuralm.Elektrk m? Getrelm. Su mu? Getrelm. Fabrka m? Kuralm. Krt kml m?Kabul edelm. Krt Enstts m? Kuralm. Syleyn ne styorsunuz? Hepsnyapalm. Yeter k nter yap dnda br ey stemeyn.

Hkmetn Gneydou gezsne nsan Haklarndan Sorumlu Devlet Bakan Meh-

met Kahraman, Mll Savunma Bakan Nevzat Ayaz, ler Bakan smet Sezgn,Tarm ve Ky ler Bakan Necmettn Cevher, Kltr Bakan Fkr Salar, Turzm

Bakan Abdlkadr Ate, Orman Bakan Vea Tanr, Genel Kurmay Bakan Do-

an Gre, Jandarma Genel Komutan Ere Btls, MGK Genel Sekreter Orgene-

ral Nezh akar ve Emnyet Genel Mdr nal Erkan katlmtr. Dyarbakrda

esk beledye nnde toplanan 10 bn kye htap eden nn ve Demrel karde-

lk mesajlar verrken (S. Grel, N. Durukan, E. Prnou, Mllyet, 08.12.1991)

lk sz alan nn, unlar sylemektedr:

Hepmz kardez. Anadlmz arkl da olsa asrlardr karde yaadk. Bundansonra da kardee yaayacaz. Trkyede yen br dnem balad. nsanlarn hu-zur nde yaayaca, abrkalarn kapanmayaca, yenden alaca br dnembu. Bz SHP olarak bunu hep syledk. Gneydou raporumuz var. Fal mehulcnayetler var. Hepsn bulacaz. Hbr al mehul cnayet kalmayacak.

Gez blge halk tarandan cokuyla karlanrken ayn zamanda gvenlk ted-

brler had safadadr. Babakan yardmcs Erdal nnden mkroonu alan Ba-

bakan Sleyman Demrel, kalabal cotururken, Demreln konumas kurtar

bz baba ve bj baba sloganlaryla keslmtr. Demrel Dyarbakrda u tarh

konumasn yapmtr:

Trkye, Krt geren tanmtr. stanbul da, Hakkr de szndr. Bu vatan he-pmzndr. Kuzey Iraktak Krtler kardemzdr. Saddam br vahete kalkrsakarsnda bz bulur.

Heyet Dyarbakrdan helkopterle Srte geerken halkn koalsyon lderlerne

olan lgs dkkat ekcdr. Erdal nn Srtte Semlerde ne vadettysek onlar

yapacaz. craat yapmaya, szler rahat ettrmeye geldk. Kmse Trkyede dodu-

una pman olmayacak szn vermektedr. Koalsyon lderlernn halk taran-

dan cokuyla karlanmas karsnda PKK bundan rahatsz olmu; baz lelerdekepenk kapatma eylemler yaplm ve hkmet protesto edlmtr.

Sleyman Demrel Gneydou gezsnn lk gn Dyarbakrda msar edld

Kltr Merkeznde gece gazeteclern sorularn cevaplandrrken hkmetn te-


40/68


40

mel gndemnn Gneydou meseles olduu grlmektedr. Demrel, hkme-

tn sorun karsnda gereklerle yzlemes gerektn sylerken, tm vatanda-

larn brnc sn yurtta olduu tez zernde durmaktadr. Lderlern konuma-

larnda Trklerle Krtler arasnda asrlardr devam eden kardele yaplan vurgu

dkkat ekmektedr (Bla, 09.12.1991, Mllyet):

Krt kml dyoruz. Artk buna kar kmak mmkn del. Trkye, Krtrealtesn tanmak zorunda. Artk sen Krt delsn, Trksn, Orta Asyadanberaber yola ktk, dllermz yolda det alan dyemeyz. Bu devlet beraberkurmuuz. Osmanl daldnda k byk kavm kalm, Trkler ve Krtler.Devletmz nter, aznlk yok. Hepmz bu lkenn sahbyz. Trkyede Krtekonuan vatanda da her eyn sahb. Olaya byle bakmalyz.

Bu adeler aslnda azla sze gerek brakmadan devletn Krt meselesndek res-

m tezlernn son bulduunun ve yen br syasetn benmsendnn beyandr. Bu

hava toplumda byk br ymserlk ve beklent doururken, ykselen PKK terr

bu olumlu havay tersyz etm ve bar srec ddete bodurulmak stenmtr.

Bu tersyz oluta hkmetn toplumda oluan beklentler karlayamamasnn

da tesr olmakla brlkte, temel neden PKKnn kurtarlm blgeler stratejs

dorultusunda ddete hz vermesdr.

Koalsyon hkmet szclernn yapt aklamalara bakldnda hkmetnKrt meseles konusunda yen br poltka ne grd grlmektedr. Batur,

Trkyenn Yen Krt Poltkasn anlatrken, merkezde kltrel alanda Krt-

lere zerklk tannmas olduunu belrtmektedr. Daha br yl ncesne kadar

Trkyede Krtlern varlnn kabul edlmed dkkate alndnda yen poltka-

nn nem ok daha y anlalacaktr. Demrel bakanlnda kurulan DYP-SHP

koalsyon hkmetnn zaln balatt dem tamamlayacak ntelkte neml

admlar atma nyetnde olduu grlmektedr.

Yen poltka erevesnde, hkmet Trkyede Krte gazete karlmasna, ktapbaslmasna zn vermtr. Daha brka yl nce Krte ktaplarnn lkeye sokul-

masnn yasak olduu hatrlandnda bu kararn nem kendlnden grle-

cektr. Yen poltkann br der unsuru da Krtlern dllern ve kltrlern ge-

ltrmek n Krt Enstts kurmalarna yel k yaklmasdr. Yen poltkada

Krt kml tannmtr. Krt Enstts kurulablecektr. steyen zel Krte ders

alablecek, Krte gazete kartlablecektr. Krte ktap Trkyeye sokulablecek,

Trkyenn resm dl Trke olacaktr (Batur, 10.12.1991, Mllyet).

1970l yllarn Mllyet Cephe hkmetlerne Babakanlk yapan SleymanDemreln bu aklamalar devlet ezberler br kez daha bozarken, bu sylem

dzey Demrel gb htyat elden brakmayan br lder n gerekten byk br

devrmdr. Sleyman Demreln syaset anlaynda askerle kavga etmeme ger-

e gz nne alndnda ve bu aklamalarn Genel Kurmay Bakan ve Jandar-


41/68


41

ma Genel Komutanlarnn huzurunda yapld dnldnde, anlamlar ok

daha y grlecektr. Askerlern bu aklamalara traz etmeler br yana, gezye

bzzat katlmalar yen syasetn neml aretlerdr.

Hkmetn Gneydou karmasndan br haa sonra yaplan HEP kongresnde

yaananlar ve kongreye gsterlen tepkler syas tansyonunun ykselmesne yol

aarken, srecn ynetlmesnn aslnda ne kadar zor olduunu da gstermek-

tedr. 1992nn son gnlernde pe pee patlayan bombalar ve baslan jandarma

karakollar, toplumda nal duygusu yaratrken, en son Bakrkydek etnka-

ya maazasnn yaklmas, PKKnn zm steyp stemed konusunda aklla-

ra soru aretler getrmtr. Babakan Sleyman Demrel, 26.12.1991 tarhnde

stanbul-Bakrky etnkaya maazas ve rnakta meydana gelen olaylarla lgl

sorulan, Bu olaylar koalsyon protokoln etkler m? sorusuna Nye etklesn?

Yok byle br ey. Olaylar yen balam del. Yed senedr devam edyor ceva-

bn vermtr.

1992 Nevruzuyla Trkye byk br ddet ortamna srklenrken hem SHPnn

ndek koalsyon hem de ktdar koalsyonu daha balamadan byk yara al-

mtr. Koalsyon protokolnde dle getrlen almlar otomatkman raa kaldrl-

mtr. Syasetn sorunu zme radesne kar PKKnn zaman zaman HEP dahdlayan ve sulayan br tutum ne grmes, zm umutlarnn baka bahara

ertelenmesne yol amtr.

Babakan Sleyman Demrel 23.11.1992 tarhnde Londraya gderken uakta

gazeteclere yapt aklamada Dyarbakr konumasnn ardnda durduunu

ade etmtr. Demrel konuyla lgl temel yaklamlarnn anayasal yurttalk

olduunu aklam ve bu kavram Cumhurbakanl dnemnde de srarla tek-

rarlamtr. Demrel, Krt, Trk tartmasnn yanl olduunu sylerken k ey

kurmak stedklern ade etmtr. Brncs anayasa vatandal, kncs se ana-yasa vatanseverldr. Demrel gazeteclere yapt aklamada unlar sylemtr

(Mllyet Gazetes, 24.11.1992):

Etnk arkllklarmz zengnlmzdr. Dl, dn, rk ayrmlaryla brlkte ama oarklar grerek hep brlkte yaamak bzm asl amacmz budur. Sen Krtsn,sen erkezsn, sen ne sen osun ark etmez. te tam bu noktada anayasa vatan-dal gelyor. Anayasal vatanperverlk gelyor. lkede hep beraber bu anayasalvatandala sarlmak gerekyor. Herkesn anayasa vatanda olduunu blmes veTrkyeye bu topluluun br paras olarak sarlmas gerekyor.

Sleyman Demreln bu konumasndan sonra brok hkmet, cumhurbakan,

babakan, genelkurmay bakan derken zm umutlar srekl baka bahara

ertelenmtr. Demreln bu aklamalarna ramen ksa sre nde acl ve kanl

br dnem balamtr.


42/68


42

Krt meselesnn zm konusunda rade ortaya koyan son part Adalet ve Kal-

knma Partsdr. Babakan Erdoann Demokratk Alm/Mll Brlk Projes

smn verd bu sre aslnda 12 Austos 2005 Dyarbakr konumasyla bala-

mtr. Babakan Erdoann Dyarbakr konumas u ekldedr:

Bu soruna lla sm koyalm dyorsanz Krt sorunu, bu mlletn br parasnndel, hepsnn sorunudur. Benm de sorunumdur. Trk olsun, Krt olsun, er-kez olsun, Abhaza olsun, Laz olsun, btn Trkye Cumhuryet vatandalarnnortak sorunudur. Krt sorunu ne olacak dyenlere dyorum k bu lkenn baba-kan olarak o sorun herkesten nce benm sorunumdur. Bz byk br devletz vemllet olarak bu lkey kuranlarn bze mras brakt temel prenspler ve Cum-huryet lkes, anayasal dzen dahlnde her sorunu, daha ok demokras, daha

ok vatandalk hukuku, daha ok reahla zecez. Bu anlayla zyoruz vezecez de.

Krt meselesnde syaset kurumu uzun sre nsyat almak stemem, nsyat

almak steyenlere de neml bedeller detlmtr. Sorunun zm n hamle

sras Adalet ve Kalknma Partsndedr. Adalet ve Kalknma Parts daha ncek

tm grmlerden arkl olarak sorunun zmn gen kapsaml br srece yay-

m, toplumsal ve syasal br tartma srecn balatm ve bu srete kurumsal

ttak svl syasetten yana zorlayan br tutum nde olmutur.

Adalet ve Kalknma Parts ktdara gelmesnn hemen ardndan OHALn kald-

rlmas, DGMlern kapatlmas, Krte dl kurslar almas, pozt ayrmcla

varan cdd ekonomk almlar yaplmas, yaayan dller enstts kurulmas ve

TRT 6 gb devrm saylablecek kkl dzenlemeler yapmtr. Bununla beraber

gelnen noktada bu radkal admlarn sorunu tamamen ortadan kaldramad,

meselenn gderek etrellet blnmektedr.

Adalet ve Kalknma Parts sorunla yzleme srecnde ayn zamanda toplum-

sal brlktel tar eden unsurlar merkeze alan br syas sylem kullanmaktadr.

Erdoann Demokratk Alm part grubunda anlatt konumas bu adan ensomut rneklerden brdr:

Bnlerce yldr br arada yaayan, kz alp-kz veren, brbrne akraba olan, brb-rne karde olan, et le trnak halne gelen Trk le Krd, Laz le erkez Bonakle Grcy brbrnden ayrmak, brbrne dman eylemek mmkn mdr,muhtemel mdr? Trkyenn br zengnlk olarak grdmz tm arkllklar-n brbrnden ayrmak, brbrne rakp ve dman gb gstermek, kmn hadd-nedr? Selahaddn Eyyubnn sanca altnda, Kuds ethederek, oray br barve huzur ehrne evren ordunun neerler bz del mydk? aldranda Yavuz

Sultan Selmn ordusunda brbrne karde olan bz del mydk? Yemende,anakkalede Sarkamta, Kut-l Amarede vatan topraklarn brlkte savunan,brlkte eht olan, brlkte gaz olan bz del mydk? Kurtulu Savann kahra-man evlatlar hep brlkte bz del myz? Cumhuryet kuran ve ortak dealler,ortak hedefler dorultusunda yceltenler bzler del myz? stklal Marn dn-


43/68


43

lerken hepmzn gzler yaarmyor mu? Fuzulnn rler nasl ruhumuza htapedyorsa, Ahmed Hannn dzeler de ayn eklde bz duygulandrmyor mu?

Bz brbrmzden ayrmak kmn hadd? Bzm kardelmze kastetmek k-mn hadd? Bz brbrmze drmek, dman eylemek kmn hadd? TrkyeCumhuryetnn tm vatandalarn brbrne ayr gayr grmek kmn hadd? Bulkede Trkye Cumhuryet vatandal st kml altnda yer alan her etnkkkendek nsan, Trkyle, Lazyla, Krdyle, erkezyle, Grcsyle, bzm kar-demzdr, buna kmse glge dremez.

knc dnem raporlar dkkatl bmde rdelendnde zm n aa, be

yukar ortak noktalarda uzlald dkkat ekmektedr. MHP le HEP gelenenn

ularda pozsyon almalar dnda genel br rade sz konusudur. Bugn gelnennoktada en ok tartma karan hususun Krte etm m, retm m? konu-

su olduu dle getrlmektedr. Trkyenn yakn zamana kadar sorunu nkar,

hbr ey yapmama ve ddet-bask model zernden hareket ettn belrten

Kr, artk sorunun demokras, kr zgrl, rgtlenme zgrl, Krte

dlne zgrlk, yerel ynetmlern glendrlmes gb tezler zernden zme

noktasna gelndne aret etmektedr.

Sonu olarak geldmz noktada Krt meseles krtk br ee dayanm durum-

dadr. Bu meselede sylenmem br sz, nerlmem br talep, yaplmam brtoplant kalmamtr. Partlerden svl toplum rgtlerne, devlet adamlarndan,

askerlere brok kurum, problemn zm konusunda yzlerce ner dle getr-

mtr. Trkye problemn zmyle lgl her trl kncl admlar atm; an-

cak br trl poltk kararllk gsterp nha adm atamamtr. Cumhurbakan

Gln de belrtt gb Trkye ya kend sorunu olan bu meseley zecek ya

da sorun bakalar tarandan zlecektr. Krt meseles, zamannda atlmayan

admlarla kend mecrasndan karak Trkyenn kendsyle mthanna dn-

m durumdadr. Geldmz krtk ekte Trkye ya byk devlet gb davrana-

rak bu meselesn zecek ya da ok daha byk sorunlarla yz yze kalacaktr.


44/68


45/68

45

EK 1. KRO NOLOJ

1514 Yavuz Sultan Selmn aldran Seer le Snn Krtaretlernn zerklklern koruyarak stanbula balanmas

1806 Sleymanyede Baban Krtlernden Abdurrahman Paa

syan1812 Baban Krtlernden Ahmet Paann Sleymanyede

ayaklanmas1832 Rewanduzda Mr Muhammedn Osmanl ynetm le

atmas1834 Btlste er Ahmet Han Ayaklanmas

1833-1837 Mr Muhammed (Soran) syan

1838 1. Han Mahmud syan

1839 Dyarbakrn Garzan blgesndek aretlern ayaklanmas

1842-1847 2. Han Mahmud syan1843-1847 Bedr Han syan

1843-1846 eyh Ubeydullah Nehrnn ran ve Osmanl ynetmnesyan etmes

1855 Yazhan er syan

1878-1881 eyh Ubeydullah Nehr syan

22 Nsan 1889 Mthat Bedrhan tarandan karlan lk Krte gazeteKrdstann Kahrede yaynna balamas

1890 Abdlhamt tarandan Krtlerden oluan Hamdye

Alaylarnn kurulmaya balanmas9 Nsan 1898 Mthat Bedrhann Kurdstan adl lk Krte dergy

yaynlamas1900 Dyarbakrl Fkr Eend tarandan Krdstan Azm Kavm

Cemyetnn kurulmas


46/68


46

22 Kasm 1908 Krt Teavn ve Terakk Gazetesnn yayn hayatnabalanmas

19 Eyll 1908 Krt Terakk ve Teavn Cemyetnn kurulmas

9 Austos 1912 Krt Talebe Hev Cemyetnn kurulmas

19 Eyll 1913 Yekbn dergsnn yayn hayatna balamas

10 Ocak 1918 Krt Teal Cemyetnn kuruluu

7 Kasm 1918 Jn dergsnn stanbulda yayn hayatna balamas

19 Kasm 1919 Krdstan Teal Cemyetnn kurulmas

4 Aralk 1918 Vlayet- arkye Mdaaa- Hukuk Cemyetnn kurulmas

30 Ekm 1918 Mondros Mtarekesnn mzalanmas

1919-22 Smko (smal Aa) syan11 Mays 1919 Al Bat syan

21 Mays 1919 Mahmut Berzenc syan

23 Nsan 1920 TBMMnn almas

29 Nsan 1920 TBMMde Hyanet- Vatanye Kanununun kabul

10 Austos 1920 Sevr Antlamasnn mzalanmas

11 Eyll 1920 stklal Mahkemeler Yasasnn kabul

20 Ocak 1921 Trkye devletnn lk anayasasnn kabul

6 Mart 1921 Kogr syan

10 Ekm 1921 Krdstan blgesnde Sleymanye ehrnde br Krthkmetnn kurulmas ve eyh Mahmutun kendsnKrdstan Krallnn kral olarak lan etmes (bu krallnbayranda altta yel, krmz zemn zernde beyaz hlalvard)

21 Ekm 1921 Krdstan stklal Cemyet tarandan Krtler stklaledavet eden beyannamenn stanbul ve Dou vlayetlerndedatlmas

1 Kasm 1922 TBMMde Osmanl saltanatn kaldran ve yen Trkyedevletnn onun yern aldn onaylayan 307 ve 308 sayl

kararlarn alnmas6 Mart 1923 TBMMde Musul sorununun grlmes

24 Temmuz 1923 Lozan Bar Antlamasnn mzalanmas

29 Ekm 1923 Cumhuryetn lan, Mustaa Kemaln Cumhurbakanselmes, smet Paann lk Cumhuryet kabnesn kurmas

3 Mart 1924 Hlaetn kaldrlmas

16 Nsan 1924 Doudak aalarn ve br ksm Krt ahalnn blgenndemograk yapsn bozaca gerekesyle traz ett488 sayl mbadeleye tab ahalye verlecek emval-

gayrmenkule hakknda kanunun karlmas20 Nsan 1924 Trkye Cumhuryetnn knc anayasasnn kabul (491

sayl bu yasa 24 Nsan 1924 tarhnde yrrle grmtr)30 Nsan 1924 Kazm Karabekr Paann M. Kemale Krtlern syan

edecen sylemes


47/68

E K L E R

47

19 Mays 1924 stanbul, Halte Musul Koneransnn balamas

18 Hazran 1924 Kazm Karabekr Paann Dahlye Vekl Recep Pekeremuhtemel Krt syan hakkndak endelern zah etmesve kaz

4 Eyll 1924 Beytebab syan

12 Eyll 1924 Nastur Ayaklanmasnn balamas

12 Eyll 1924 Paluda ev sahpln eyh Sat ve Kr Sadnn yapt brKrt Kongresnn yaplmas

28 Eyll 1924 Nastur Ayaklanmasnn bastrlmas

10 Kasm 1924 Halk Frkasnn Cumhuryet Halk Parts adn almas

17 Kasm 1924 Terakkperver Cumhuryet Frkasnn kuruluu

13 ubat 1925 eyh Sat syan4 Mart 1925 Takrr- Skn Yasasnn kabul

3 Hazran 1925 Terakkperver Cumhuryet Frkasnn kapatlmas

10 Hazran 1925 Nehr syan

27 Hazran 1925 eyh Sad ve arkadalarnn aralksz yarglanmasnn sonaer

28 Hazran 1925 Mahkeme kararlarnn tebl; 29 knn damna kararverlerek ayn gn gece yars aslarak dam edlmeler

7 Austos 1925 Rekotan-Raman syan

24 Eyll 1925 ark Islahat Plannn kabul edlmesKasm 1925 1. Sason syan

16 Aralk 1925 Mlletler Cemyetnn Musulun ngltere mandasndakIraka braklmas kararn almas

16 Mays 1926 1. Ar syan

21 Ocak 1926 Hazro syan

7 Ekm 1926 Koua syan

1927 Krt Ulusal Komtes Xoybnun kuruluu

26 Mays 1927 Mutk syan

13 Eyll 1927 2. Ar syan7 Ekm 1927 Bcar syan

6 Temmuz 1929 t Resul syan

20 Eyll 1929 Tendrek syan

26 Mays 1930 Savur syan

20 Hazran 1930 Zlan syan

21 Temmuz 1930 Oramar syan

7 Eyll 1930 3. Ar syan

24 Ekm 1930 Plmr syan

Eyll 1930 2. Mahmut Berzenc syanKasm 1931 eyh Ahmed Barzan syan

5 Mays 1932 Mecbur skn Kanununun karlmas

25 Aralk 1935 Tuncel Kanununun karlmas ve Dersm adnn Tuncelolarak detrlmes


48/68


48

Ocak 1937 2. Sason syan

21 Mart 1937 Dersm syan

22 Temmuz 1943 Vann zalp lesnde 32 kylnn General MustaaMulalnn emryle kuruna dzlmes

Austos 1945 ran-Krdstan Demokrat Partsnn kuruluu

13 Ocak 1946 Mehabad Krt Cumhuryetnn kuruluu

16 Austos 1946 Irak Krdstan Demokrat Partsnn kuruluu

17 Ocak 1947 Mehabad Krt Cumhuryetnn ran rejm tarandanyklmas

2 Mart 1950 Emekl General Mustaa Mulalnn 32 kyly kurunadzdrmekten sulu bulunmas ve Dvan- Harp tarandan

20 yl hapse mahkum edlmes14 Hazran 1958 Kral Faysaln devrlmes ve Irakn Arap ve Krtlern ortakcumhuryet olarak tanmlanmas

7 Ekm 1958 SSCBde srgnde bulunan Mustaa Barzannn Irakadnmes

22 Eyll 1959 Syas tarhte 49lar dye blnen Krt aydnlarnntutuklanmas (mahkemenn verd baz dam kararlarnYargtay bozdu)

27 Mays 1960 Krt aret reslernn Svasa srlmes

1965 Dyarbakr merkez alnarak, Krtler n otonom talep

eden Trkye Krdstan Demokrat Parts adyla gzl brpartnn kurulmas

Mays 1969 Cumhuryet tarhnde kurulan yasal lk Krt rgt olanDevrmc Dou Kltr Ocaklarnn (DDKO) kuruluu

11 Mart 1970 Irak ynetmne Krdstana zerklk anlamasn kabulettren htlal

Nsan 1973 Ankarada Abdullah calan ve arkadalarnn, Krtsosyalstlern ayr rgtlenmesn savunan ayr br evreyoluturmaya balamas

Hazran 1975 Krdstan Yurtseverler Brlnn kuruluu

27 Kasm 1978 Abdullah calann PKKy kurmas ve PKK I. KuruluKongres

1 Mart 1979 KDP Lder Molla Mustaa Barzannn ABDde lm

17 Austos 1979 Mehabadn Krt glernn elne gemes

23 Eyll 1980 ran-Irak Sava

1980l Yllar12 Eyll 1980 12 Eyll asker darbes

15-25 Temmuz 1981 PKK I. Konerans

20-25 Austos 1982 PKK II. Kongres25 Mays 1983 TSKnn Irakn onayyla Kuzey Iraka dzenled lkoperasyon

5 Eyll 1983 Dyarbakr Cezaevnde ktlesel eylem

ubat 1983 Pars Krt Ensttsnn kuruluu


49/68


50/68


50

12 Nsan 1991 Irakn Krtlere saldrsn nlemek amacyla 36. paralelkuzeynde Gvenl Blge lan ve Huzur Operasyonu

21 Mart 1991 Nevruz Bayram Krtler arasnda lk dea ktlesel dzeydekutland.

1 Nsan 1991 Irak hava kuvvetlernn saldrs sebebyle yz bnlerceKrtn Trkye ve ran snrlarna ylmas

10 Temmuz 1991 HEP Dyarbakr l Bakan Vedat Aydnn cenaze trensrasnda atmalar kt; 10 k hayatn kaybett.

12 Temmuz 1991 Gvenlkl Blgey denetlemek zere Trkyenn dekatlmyla okuluslu ek Gn kurulmas

5 Eyll 1991 SHP le HEP arasnda sem ttak saland.20 Ekm 1991 Genel semler yapld, HEP, SHP lstelernden 22

mlletvekl kard.6 Kasm 1991 TBMMdek yemn tren srasnda SHP Dyarbakr

Mlletvekl Leyla Zana, Trke yemnn ardndan, KrteTrklern ve Krtlern kardelnden bahsett.

19 Kasm 1991 DYP-SHP Koalsyon Protokol mzaland.30 Kasm 1991 DYP-SHP Koalsyon hkmet gvenoyu ald

8 Aralk 1991 Sleyman Demrel, koalsyon orta Erdal nn ve kalabalkbr heyet yanna alarak Gneydou gezsne kt. Demrel,Krt realtesn tanyoruz ded.

15 Aralk 1991 Halkn Emek Parts 1. Olaanst Byk KongresAnkarada yapld. Ferdun Yazar Genel Bakan seld.Abdullah calann annes kongreye onur konuu olarakkatld. (Krt bayraklar ald, stklal Mar okunmad vePKK lehne sloganlar atld.)

24 Aralk 1991 Solhanda kan atmada len PKKllar n Lce ve Kulptagsterler dzenlend. kan olaylarda 1 asker, 7 vatandahayatn kaybett.

24 Aralk 1991 rnak Dereler Karakolu PKK tarandan basld; 2 astemen,1 astsubay ve 6 asker eht oldu.

25 Aralk 1991 PKK, OHAL Vals Necat etnkayann kardelerne atBakrkydek etnkaya maazasna saldr dzenled.kan yangnda 11 vatanda hayatn kaybett.

26 Aralk 1991 BBCye konuan Abdullah calan, Bakrkydek olay nemr kendsnn vermedn belrterek Trkye bzmlegrsn, PKKy btrelm ded.

26 Aralk 1991 SHP Grup Bakanvekl Mahmut Alnak, TBMMkrssnden Geenlerde k kardem ld; br asker, brPKKl ded n krsden zorla ndrld.

27 Aralk 1991 Dereler Jandarma Karakolunda eht olan astemen mer

Emrolunun babas Genelkurmay Bakan Doan GreeEvladmn ntkamn almazsanz, br baba olarak hakkmsze helal etmem ded. Doan Gre: Bekleyn ntkamlaralnacak. Kanlar yerde kalmayacak. H merak etmeyn.Greceksnz, ded.


51/68

E K L E R

51

28 Aralk 1991 Ahmet Zek Okuolunun kard Rojnamesml Krtegazete yayn hayatna balad.

16 Ocak 1992 SHP Dyarbakr Mlletvekller Leyla Zana ve Hatp Dclebasklar zerne partlernden sta ettler.

21 Mart 1992 rnak, Czre, Nusaybn bata olmak zere Nevruzgsterlernde kan olaylarda yzden azla nsan hayatnkaybett.

31 Mart 1991 HEP kkenl 14 mlletvekl SHPden sta ett.

10 Temmuz 1992 Dyarbakr l bnasnda HEP Mlletvekller br gnlk alkgrevne gttler.

20 Eyll 1992 Musa Antern 72 yanda Dyarbakrda ldrlmes

1 Ekm 1992 PKKnn Btlste 30 ky ldrmes4 Ekm 1992 Kuzey Irakta Ulusal Meclsn, Krt Federe Devletn lanetmes

7 Ekm 1992 Kuzey Iraka Hakurk (Ejder) snr tes operasyonunyaplmas

1992 ABD tarandan hazrlanan Uluslararas Narkotk KontrolStratejs belgesnde PKKnn Avrupadak uyuturucukarteln elnde bulundurduunun aklanmas

24 Ocak 1993 Uur Mumcunun Ankarada bombal sukast sonuculdrlmes

5 ubat 1993 ANAP Mlletvekl Adnan Kahvecnn br trak kazasndahayatn kaybetmes

17 ubat 1993 Jandarma Genel Komutan Ere Btlsn br uak kazasndahayatn kaybetmes

17 Mart 1993 Abdullah calan yapt basn toplantsnda tek taraflatekes lan ett.

17 Nsan 1993 Cumhurbakan Turgut zaln lm

7 Mays 1993 Demokras Parts (DEP) kuruldu. Kurucu Genel BakanlaYaar Kaya seld.

24 Mays 1993 Bngl-Elaz karayolunda teskere alm 33 ern eht

edlmes13 Hazran 1993 Tansu llern DYP Genel Bakan selmes

25 Hazran 1993 I. ller Hkmetnn kurulmas

2 Temmuz 1993 Svas Madmak Otelnde 36 knn yanarak can vermes

5 Temmuz 1993 Babalar kyn basan PKKnn 33 kyly ldrmes

12 Temmuz 1993 16 HEP mlletvekl trenle DEPe get.

27 Temmuz 1993 Genelkurmay Bakan Doan Gren grev sresnn 1 yluzatlmas

29 Temmuz 1993 Kara Kuvvetler Komutan Orgeneral Muhttn

Fsunolunun grevnden alnmas; Kara KuvvetlerKomutanlna 1. Ordu Komutan Org. smal HakkKaradaynn getrlmes

4 Eyll 1993 DEP Mardn Mlletvekl Mehmet Sncarn Batmandaldrlmes


52/68


52

4 Ekm 1993 PKK Srtn rvan les Daltepe kynde 23 ky ldrd

22 Ekm 1993 Dyarbakr Jandarma Blge Komutan Tugeneral BahtyarAydnn, Dyarbakr Lce Asay Blk Komutanl bnasnnde slahl saldr sonucu eht edlmes

25 Ekm 1993 at les Yav beldesn basan PKK, 35 vatanda ldrd.

4 Kasm 1993 Bnba Cem Ersever ve tra Mustaa Denz Ankarayaknlarnda l bulundu.

26 Aralk 1993 DEP ynetm 1 Ocak-30 Mart 1994 tarhler arasndaatekes lan edlmesn sted.

28 Ocak 1994 Snr tes Zel Operasyonunun balamas

18 ubat 1994 DEP Genel Merkez bombaland. Br k hayatn

kaybederken, 17 k yaraland.25 ubat 1994 DEP ynetm yaplan basklar sonucu 27 Mart 1994te

yaplacak yerel semlere katlmayacan aklad.2 Mart 1994 TBMM DEPl mlletvekller Ahmet Trk, Orhan Doan,

Hatp Dcle, Leyla Zana, Srr Sakk, Mahmut Alnak veSelm Sadakn dokunulmazlklarnn kaldrlmas dosyasngrmeye balad.

3 Mart 1994 Meclste DEPl mlletvekller dokunulmazlklarnnkaldrlmasyla tutuklandlar.

5-15 Mart 1994 PKK III. Konerans

1 Mays 1994 KDP ve KYB arasnda atmalar

11 Mays 1994 Halkn Demokras Parts (HADEP) kuruldu. Murat BozlakKurucu Genel Bakan seld.

16 Hazran 1994 Anayasa Mahkemes DEP kapatma kararn lan ett.

8-28 Ocak 1995 PKK V. Konerans

21 Mart 1995 elk 1 sml snr tes operasyonunun balamas

20 Mart 1995 Trkyenn 35 bn klk br asker gle Kuzey Irakagrmes

30 Mart 1995 PKKnn televzyonu MED-TV yaynna balad.

12 Nsan 1995 Srgnde Krdstan Parlamentosu kuruldu. BakanlaYaar Kaya seld.

15 Aralk 1995 PKK, 24 Aralk genel semler nces tek tarafl atekes lanett.

24 Aralk 1995 Genel semler yapld. HADEP semlere Emek-zgrlk-Bar Blou le grd ve % 4,2 orannda oy ald.

1-15 Mays 1996 PKK VI. Konerans yapld.

Hazran 1996 HADEP Kongres ve partnn baslarak ynetclerntutuklanmas

Eyll 1996 KDP ve KYB arasnda atmalarn ddetlenmes; KuzeyIrakta kl ynetm3 Kasm 1996 Susurluk kazas meydana geld.

15 Mays 1997 Snr tes Balyoz Harektnn balamas

24 Ekm 1997 Demokratk Halk Parts (DEHAP) kuruldu.


53/68

E K L E R

53

13 Ekm 1997 Snr tes aak Harektnn balamas

5 Aralk 1997 Snr tes Sprme Harektn

Documents

20130130121531 Seta-turkiyenin Kurt Sorunu Hafizasi