Tevfik avdar, 1931 ylnda zmir'de dodu. stanbul ktisat Faklte-si'ni bitirdikten sonra Devlet statistik Enstits ve Devlet Planlama Te-kilat'nda uzun yllar grev yapt. Bu arada ABD ve ngiltere'de mesleki aratrmalarda bulundu. Ortadou Amme daresi Sevk ve dare Yksek Okulu'nda, ayn kurumun Kamu Ynetimi uzmanlk programnda, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi letme Blm mastr programnda, ODT ehircilik Blm'nde deiik zamanlarda retim grevlisi olarak alt. 1970'den bu yana Trkiye'nin yakn dnem siyasi ve iktisadi tarihi zerine almalarm srdrmektedir. Deiik gazete ve dergilerde yaymlanan makale ve incelemelerinin yan sra 16 kitab baslan avdar'in Trkiye 'de Liberalizm adl kitab daha nce mge Kitab-evi Yaynlar'nca yaymlanmt. -v. Tevfik avdar Trkiye'nin Demokrasi Tarihi 1839 - 1950 ISBN 975-533-112-3 mge Kitabevi Yaynlar, 1995 Tm haklar sakldr. Yaync izni olmadan, ksmen de olsa fotokopi, film vb. elektronik ve mekanik yntemlerle oaltlamaz. 1. Bask: Haziran 1995 2. Bask: Ekim 1999 Sorumlu Yaz leri Mdr Mehmet Gll Kapak Tasarm Fatma Korkut Kapak Basks Kimli Matbaas 425 42 07 Bask ve Cilt Zirve Ofset 229 66 84 mge Kitabevi Yaynclk Paz. San. ve Tic. Ltd. ti. Konur Sok. No: 3 Kzlay 06650 Ankara Tel: (312) 419 46 10 / 419 46 11 Faks: (312) 425 65 32 nternet: www. imge. com.tr E-Posta: imge@imge.com.tr Tevfik avdar Trkiye'nin Demokrasi Tarihi 1839 -1950 6* 2. Bask MGE kitabevi Gkyzn karartmaz m acaba yetimlerin ve dullarn tasas kardeim ne zaman dolacak syle insanolunun ilesi ne zaman herkes alacak payn hrriyetten ne zaman pervasz syleyecek arksn Attila lhan NDEKLER ONDEYI 11 ZGRL ARARKEN 13 I TANZMAT'TAN KNC MERUTYETE (1839-1908) 1) Yasal ereveyi Oluturan Dnmler 17 2) Osmanl Aydnnn Demokratik Hak ve zgrlkler

Dorultusundaki lerici Mcadelesi 23 3) 1876 Anayasasna Doru 32 4) I. Osmanl Meclisi Mebusan' 40 5) Abdlhamit Politikasnn Temel Yaklamlar 43 6) Jn Trkler i) Politik Protesto Dnemi 51 a) Ahmet Rza ve Meveret Gazetesi 55 b) Murat Bey ve Mizan 60 c) Abdullah Cevdet ve tihat 65 d) Osmanl Gazetesi ve evresi 67 e) Prens Sabahattin'de Somutlaan Yeni Akm 71 f) ra-y mmet ve Dnsel izgisi 75 ii) Politik Eylem Dnemi 77 II KNC MERUTYET DNEM 1) zgrle Ynelik rgtlenme 91 2) Eylemler ve Hrriyetin lan : 95 3) Meclis-i Mebusan'n Al 100 4) Kar Devrim 104 5) Hseyin Hilmi Paa Hkmeti 1.13 8 Trkiye'nin Demokrasi Tarihi 1839-1950 6) brahim Hakk Paa Hkmeti ve Muhalefetin Glenmesi 118 7) Hrriyet-i tilafn Douu ve 1912 Seimleri 121 8) T Muhalefette.... 124 9) Babli Baskn ve Sonras 127 10) Byk Sava ve T'nin Sonu 135 III MLL MCADELE BALARKEN SYASAL KATILIMIN OLUUMU 1) Siyasal Katlm zerine 141 2) Milli Mcadelede Siyasal Katlmn eleri 144 3) Filizlenen Direnme 145 4) Zulm, Bask ve Divan- Harb Kararlarnn Ykselttii Kar Koyma Bilinci 148 5) lk Kurun 153 6) gale Kar Ynsal Tepkiler, Gsteriler 157 7) Erzurum ve Sivas Kongreleri 162 8) 1919 Seimleri 164 IV BAIMSIZLIK SAVAI DNEM (1920-1923) 1) Birinci Meclis 175 a) Meclis Bildirisi ve Anayasa 190 b) Hiyanet-i Vataniye Kanunu ve stikll Mahkemeleri 196 c) Bakumandanlk Yasas ve "Teklif-i Milliye" Emirleri 200 d) "Hrriyet-i ahsiye" Yasas 205 e) Birinci Meclis'te Gruplar 219 2) Milli Mcadelede Sol Hareket 223 a) ttihat ve Terakki Liderlerinin Gdmndeki Sol Giriimler 223 b) Halk Zmresi-Yeilordu ve Resmi Komnist Partisi 225 c) Trkiye Halk tirakyun Frkas 230 d) Mustafa Suphi ve TKP 233

e) stanbul Solu ve Dr. efik Hsn 235 f) Birinci Meclis Kendisini Feshediyor 238 g) Birinci Meclis zerine Notlar 241 V CUMHURYET ve FIRKALARIN OLUUMU 1) 1923 Seimi 245 2) Lozan Anlamas ve Cumhuriyet'in lan 249 3) Halk Frkasnn Kuruluu: Birinci Dnem (1923-1931) 253 4) Basna Ynelik.Basklar, Gazeteciler Davas 257 i) Gazeteciler Davas 259 ii) Ltf Fikri Bey Davas 260 5) Hilafetin Kaldrlmas ve 1924 Anayasas ,...;. 261 6) Mecliste lk Muhalefet Partisi: Terakkiperver Cumhuriyet Frkas: 263 7) Cumhuriyet zerine Solun Gr 268 VI "TAKRR- SKN"DAN YAPAY MUHALEFETE (1923-1931) 1) eyh Sait Ayaklanmas ve "Takrir-i Skn" Yasas 273 2) Basn ve Muhalefetin Sindirilmesi 280 3) zmir Suikast ve ttihatlarn Tasfiyesi 283 4) slami Dncenin Sindirilmesi 289 5) Sol Dnce Bask Altnda.. 294 6) Gdml Muhalefet Partisi: Serbest Frka 296 7) Bir Gericilik Hareketi: Menemen Olay 302 vn TEK ULUS, TEK PART, TEK EF DNEM 1) Ekonomik ve Toplumsal Yapnn Grnm 305 2) Devrim deolojisini Aryor (I): Kadro Dergisi 307 3) Devrim deolojisini Aryor (II): Halkevleri 314 4) Cumhuriyet Halk Partisi Katlayor 322 5) 1930'lu Yllarn Dikkati eken Olaylar 328 a) Genlik rgtleniyor, Wagon-Lits ve Razgrad Mitingleri 328 b) Kadnlara Siyasal Haklarn Verilmesi 331 5. Tunceli Yasas ve Dersim Ayaklanmas 333 6) 1930'lu Yllarda Sol 337 7) Ebedi ef M. Kemal Atatrk'n lm 339 VIII MLL EF DNEM 1) Kabine Deiiklii ve nn'nn niversite Nutku 351 2) Savaa Koan Avrupa ve Trkiye'nin D Politikas 359 3) kinci Dnya Sava'nn Genel Seyri ve Trkiye 363 4) Ky Enstitleri 373 5) Savata Ekonomi ve Yasal Tedbirler 377 a) Savan ktisadi Yaama Getirdikleri 377 b) Milli Korunma Yasas 381 c) Varlk Vergisi 384 d) Topraa Ynelik Yasalar 389 6) Sava Dneminde Basn 395

7) ok Partili Yaama Gei 401 a) Sava Sonu Politikada Genel Grnm 401 b) 1946 Sonrasnda Trkiye i Snf 403 c) Sol Siyasi rgtler 405 i) Trkiye Sosyalist Partisi 405 ii) Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi 406 d) Demokrat Parti'nin Douu ve Geliimi 407 EK 1: "Sabah" Gazetesinde 1917 htilal Gnleri 421 EK 2: Cami Baykut ve "Osmanlln Atisi" Risalesi 437 EK 3: Bir Mzmin Muhalif, Bir Yalnz Adam: Dr. Rza Nur 443 EK 4: Ankara'da Bir Muhalif Gazete: "Tan" .451 EK 5:"Tevhid-i Efkr", Velid Ebuzziya ve "Takrir-i Skn" 459 EK 6: Bir Gazete: "Tok Sz", Bir Yazar: Abdlkadir Kemali 469 EK 7: Bir Glmece Dergisinin Penceresinden 1923-1924 Yllan 477 EK 8: Serbest Frka ve Arif Oru'un Yarn Gazetesi 487 EK 9: Cumhuriyet Dneminin lk ok Partili Belediye Seimi 497 EK 10: Sabiha Zekeriya (Sertel) ve Emin Trk (Eliin) stanbul Ar Ceza Mahkemesi'nde 503 EK 11: "Grler" Kesinden Sabiha Sertel 509 KAYNAKLAR 521 NDEY Babam, annem 1908 kuann temsilcileriydi. Yaamlar boyunca zgrlk zlemi ektiler, fakat ona eriemediler. Bizler tek partinin disiplinli yntemi iinde yetitik. numara samzdan, ayaklarmzdaki Beykoz ayakkablarna kadar soluk aldrmaz bir disiplini ve tek dzelii yanstrdk. Okuduklarmzdan, oyunumuza kadar belirli kalplar iinde kalma durumundaydk. Sava yllarnn yokluklar da hepimizi bezdirmiti. Dondurucu k souunda, sabahn beinde frn nnde kuyrua girmek, eker yerine pekmez (o da bulunursa) kullanmak, delik ayakkablarn iine ocuk lastiiyle ayaklar sararak yamura, kara nlem almak, elbiseleri tersyz etmek ve yamamak... Bylesine yoksullua bile dayanlabilinirdi. Yeter ki demokrasi kurum ve kurallaryla ileyebilseydi. Bizim kuak, 1945'den bu yana demokratikleme zlemini tayor... 1968'lerin genleri de ayn ideal iin canlarn verdiler. Beklenen hrriyetin yerine askeri darbe, sresini bile hesaplamadan bilemiye-ceimiz skynetimler geldi. 1980'lerde doanlar katarsak drt-be kuaktr demokratik bir toplumu gremedik. Bu kitap lkemizdeki demokrasinin yz yllk servenini anlatmaya alyor. 1950'den gnmze kadar olan dnemi de ikinci kitapta ele aldk. Okunduunda grlecektir ki elinizdeki yapt bir ortak rndr. Deinilen her konuyla ilgili, ayrntlara inen, saysz aratrma yaplm, yaynlarla kamuoyuna yanstlmtr. Elinizdeki kitap demokratikleme srecinin panoramik bir grntsdr. Gazeteler, dergiler, kitaplar vb. tm yaynlar, bu kitapta yansmalarn bulacaklardr. Tm aratrmaclara, yazarlara, yorumculara teekkr ve minnetlerimi sunmak isterim. Bu arada, hemen her frsatta Trkiye'deki demokrasi sorunlarn tarttm hocam, arkadam Prof. dris Kkmer'i de saygyla, rahmetle anmak isterim. Bir teekkr de, kitabn hazrlnda sonsuz sabrna tank olduum eimle, msvetteleri titizlikle daktilo ile yazan kzm Ebru'ya borluyum. Mart 1995, Tevfk avdar ZGRL ARARKEN Trkiye'de hl demokrasiyi aryoruz. Bugnk sorunlarmzn kaynaklarn bulmak iin gemie dnerek, tarihi geliime bir gz atmal ve doru saptamalar yapmalyz. Sorunlarmz, halkn kendi iine kapank, demokrasiyi ve kendi haklarn savunma asndan duyarsz olmasndan m kaynaklanyor, yoksa, baka koullardan m ortaya kyor? Yakn tarihimizi incelerken bazlarn incitmekten ekinmemeli, olabildiince nesnel davranmaya almalyz. imdi

dnelim ve tartalm, nk zgrlkleri zgrlk yapan tartmalardr. Tanzimat'tan (1839) bu yana demokratikleme srp gidiyor. Aslnda demokratikleme, bir bakma Bat'ya yknme eklinde karmza kyor. rnein, Bat'da parlamenter dzen olduu iin demokratiklemeyi deil, batllama koulu olarak parlamenter sistemi istemek gibi. Demokratikleme sreci ile Hrriyet tarihi arasnda bir zdelik sz konusudur. Arapa "Hur" szcnden gelen hrriyet kelimesi hukuki ve sosyal anlamda kleliin kart olarak, felsefi yaklamda ise, kaderciliin kart yani irade serbestlii anlamnda, 18. yy'daki Franszca'ya "libert" olarak geen szcn karl olarak kullanlmtr. Eski bir szlk olan Haneri Szl, "hrriyet"i yani "liberte"yi, "Liberte ivile (Ruhsat- Seriye)" ve "Liberte Politique (Ruhsat- Mlkiye)" olarak ikiye ayryor. Yani sivil zgrlkler (bireye bal ahsi zgrlkler) ve siyasal zgrlkler (kamu zgrlkleri) eklinde tanmlamaktadr. Hrriyet szcn Trkiye'de olduu kadar, dnyada da en iyi kullananlardan biri Namk Kemal'dir. Her frsatta tm yaptlarnda hrriyet kelimesini kullanm ve Yeni Osmanllarn Londra'da ("Muh-bir"den ayrldklar zaman) Ziya Paa ile ortak kardklar dergiciin ad da "Hrriyet" olmutur. 19. yy'm 2. yansnda hrriyet, Trk aydnnn mealesi olarak karmza kmaktadr. Dnemin nemli aydnlarndan Sadullah Paa 14 Trkiye'nin Demokrasi Tarihi 1839-1950 1878'de Paris Sergisi'ni anlatrken serginin kapsndaki bir heykel iin yle demitir: "Merkezi kapnn nnde bir hrriyet heykeli ile karlatm. Elinde bir asa vard ve bir koltua oturmutu. Grn ve tavryla seyircilere unu demek istiyordu: Ey deerli ziyaretiler, insan gelimesinin bu byleyici sergisine bakarken, btn bu ilerlemenin hrriyetin eseri olduunu unutmaynz. Halklar ve uluslar mutlu, imdi hrriyetin korumas altnda yayorlar. Bylece hrriyetsiz gvenlik, gvenliksiz gayret, gayretsiz refah ve refahsz mutluluk olmaz eklinde bir denklem olumaktadr." Tarihte her ada hrriyet ayn ekilde alglanmamtr. Ortaa ncesindeki hrriyet anlaynda, bireylerin egoizmi karsnda ilahi dzenin getirdii bir sistem vard. Byle bir sistemde nce tanrlarn sonra da tanrnn getirdii bir dzenle bireylerin bencillii arasndaki dengeler hrriyeti tanmlamtr. Ortaa'da, Hristiyanlk'ta, Papalk'ta dini kurallar ile imparatorlarn mcadelesinde baz hrriyetler ortaya kmtr. rnein, imparatorluklar hrriyeti, krallklar hrriyeti, valyeler hrriyeti ve benzerleri. nc aamada monari ile aristokratlarn arasndaki mcadele dolaysyla hrriyet kavram yeni deiimlere uramtr. Bir baka deyile 18. yy sonlarndan itibaren burjuvazi ile aristokrasinin arasnda gelien mcadeleler, 19. yy'dan sonra ise burjuvazi ile ii snf arasndaki mcadeleler, hrriyete yeni anlamlar kazandrmtr. Bugn hrriyet denildiinde tm bunlarn bir bilekesini anlamamz gerekiyor. Yani gnmzde kullanlan, demokrasinin kkeninde olan ve adeta demokrasiyle zde olarak kullanlan hrriyet kelimesi, tm bu evrelerin bir bilekesidir. Osmanl dneminde, yani Tanzimat'tan nce hrriyetin rahatlkla belli bir ekilde yaama geirildii dnem olup olmad, bugn anlamamz asndan ok nemlidir. imdi, genelde yanl alglanan, zellikle erif Mardin'in ok gzel ele ald bir konuyu akla kavuturalm. Osmanl dneminde halk ile padiah arasnda temelde slam'n herkese bilinen "iyiyi doruyu savun, ktl men et" ilkesine dayanan st kapal bir toplumsal szleme vard. Padiah, bu st kapal toplumsal szlemenin aksine hareket ettii zaman, halkn ayaklanma hakk kendiliinden doard. Padiahlarn, padiah hanmlarnn birbiriyle ekimeleri bir tarafa braklrsa, Osmanl mparatorluu tarih boyunca, bu st kapal toplumsal szlemeden doan birok isyan yaamtr. Suhte syanlan, Celali syanlar ve stanbul'daki ok sayda ayaklanma bunlardandr. Dikkatle baktmzda bu ayaklanmalarn gerekleme srecinin zgrl A rarken 15 yle olduunu gryoruz: ncelikle padiah evresindeki kapkullarnn, brokrasinin, halk ile padiah arasndaki st kapal toplumsal szlemenin temel ilkesine aykr hareket etmesi gerekiyor. Bu ekilde dzeni yozlatrc bir hareket olduunda ilk aamada halk arasnda arda, pazarda bir dedikodu fasl balyor. Bu kampanyann ikinci aamas camilerde, vaazlarda biraz daha yksek sesle devam ediyor. nc aamada dnemin askeri gc olan

yenierilerle, siviller arasnda bu noktada belirli bir fikir birlii oluyor. Sonuta yenierilerin nderliinde bir isyan balyor. Ksaca ifade etmek gerekirse olayn bir sivil, bir de askeri boyutu var. Bunu yle formle edebiliriz: Madde 1: siviller ikayet eder. Madde 2: din adamlar bu ikayete hakllk salar. Madde 3: askerler de rejimi deitirmek iin gereken gc sunar. 1826'da Vaka-y Hayriye'ye kadar byle olagelmitir. O zamana kadar sivillerle yanyana olan, bazen ayn meslei de yapan yenieriler (asker), Vaka-y Hayriye ile klaya ekilmi, bylece sivillerle asker arasndaki iliki tamamen koparlmt. Hrriyetten her eserinde sz eden Namk Kemal, 14 Eyll 1868 tarihli Hrriyet gazetesinde "insanlar Vaka-y Hayriye'den beri feryaddan alkoyan, Hali'te binlerce yenierinin ryen cesetlerinin grntsyd. nk yenieriler devlet adamlarnn basksna kar bir g oluturuyordu" diyor. Bylece Osmanl'da st kapal szlemenin temelinden kaynaklanan anlamann zld yeni bir dneme girilmi, ortaya eskinin iyilie ynelik dini ideali yerine, iyilie ynelik bilim araclyla toplumun korunmasna dnk laik bir toplum idealini esas alan yeni bir anlama kmtr. erif Mardin'in, benim de katldm ifadesiyle "Kemalist Trkiye" bu tr bir merutiyet temeli zerine kurulmu ve iktidar, bilenlere emanet edilmitir. Trk hrriyet tarihinde politikann, giderek artan lde salt laik aydnlarn ilevi haline gelmesi, Trkiye'de Anadolu'da yaayan kitlelerin uzun tarihi deneyimlerinin sonularnn geri plna itilmesine neden olmutur. lkemizde demokratik kurumlarda gzlenen bu durum byk talihsizliktir. Sivillerle balanty kuracak olan bu st kapal szlemenin ortadan kalkmasyla ortaya kan kopukluk, Trkiye'de ok partili yaamn gecikmesine ve hl da yerleememesine neden olmutur. Bu durum, eitim kurumlarnda okutulann tersine ok nemli bir saptamadr. Nitekim 1960 sonrasna baktmzda, her darbeden sonra asker-sivil deneyli belirli bir grubun eitli nedenlerle on ylda bir iktidar deitirdiini gzlemliyoruz. Bu dnemlerde, partiler, gazeteler kapatlm, zgr dnce kesinlikle ortadan kalkmtr. lke insanlar, tek 16 Trkiye'nin Demokrasi Tarihi 1839-1950 seslilii vnlr bir zellik olarak grr hale getirilmitir. Gnmzde bile baz kesimler tek seslilikten vgyle sz etmektedirler. rnein, Gneydou'daki en kk bir olayda, halktan ykselen (bizlerden birinin aklna bile gelmeyen), "Asker dd ne zaman alacak?..." sorusu, o belli asker aydn grubundan herkesin beklentisi haline gelmektedir. Artk sivil glerin ikayetlerinin camilerde yanstlmas yerine; bu defa kayna belli olmayan bir propagandann gazetelerde yer ald grlmektedir. Ardndan da "Bu byle gitmez... Bu hkmet zayf... Bu hkmet yumruunu masaya vurmuyor. Gerektii kadar sert olmuyor..." gibi szlerle baka eyler aranmaktadr. Demek ki Trkiye'de 1850'lerden gnmze zgrlk asndan, srekli bir budama olagelmi, yani hrriyet adna hrriyetler adeta ortadan kaldrlmtr. Trkiye'de zgn yazarlardan biri olan Ahmet Hamdi Tanpnar; "Saatleri Ayarlama Enstits"nn 23. sayfasnda "Politikadaki hrriyet, - burann altn nemle iziyoruz- bir yn hrriyetsizliin anahtar veya ardna kadar ak kapsdr." diyor. Bu ok nemli ve ayn zamanda ok da ac bir saptamadr. Tanpnar yle devam ediyor: "Ben bu kadar kendi zdd ile beraber gelen ve ztlarn altnda kaybolan nesne grmedim. Ksa mrmde 7-8 defa memleketimize geldiini iittim. Neyin? Hrriyetin... Bir kere bile kimse bana gittiini sylemedii halde 7-8 defa geldi. Ve o geldi diye biz sevincimizden davul-zurna sokaklara frladk. Bu hrriyeti smsk yakalayamadmza gre, demek ki kimsenin ona ihtiyac yok." Bu metin, Ahmet Hamdi Tanp-nar'n "Huzur" adl eserinde de grlen ve zellikle belli bir ya geride brakm olanlarn da ar ar inanmaya balad ktmserliini ok gzel ifade etmektedir. Trkiye'de hrriyet 1908 kuann zlemiydi. 24 Temmuz 1908 gnlerinde braktk hereyi. Olaya mer Seyfettin'in unutulmaz tiplemesi "Efruz Bey" gibi baktk. Bir heves, ieriini anlamadan, peinden kotuk. Ama o fsunkr hrriyeti yitirdiimizi bile anlamadk... Elinizdeki kitap Trkiye'de demokrasinin ilk yzylna deiniyor. Bu yzylda, demokrasiyi, onunla zde olan "Hrriyetler kmesf'ni zmsediimiz pek sylenemez. lgin olan u ki halkmzn, hatta aydnlarmzn nemli bir blmnn demokrasiyi ve onun uzants olan zgrlkleri sevdiini de pek syleyemeyiz. Yzyln oluturduu baz kalplar yinelemekle yetiniyoruz. Korkarm ki demokrasiyi istemedik.

I TANZMAT'TAN KNC MERUTYETE (1839-1908) 19. yzyln ilk eyreinde demokratikleme hareketinin hazrlaycs olarak kabul edebileceimiz bir dizi devinim, ynetim ve toplumda yer almtr. Btn bu devinimler bat kurumlarnn, deerlerinin ve bunlara paralel zlemlerin topluma yerletirilmesine yneliktir. Kukusuz devinimler tek ynl bir etkileimin sonucu kabul edilmemelidir. Her aamada varlan somut dzey, kendinden sonrakileri belirlemektedir. Sz konusu devinimleri iki grup altnda incelememizde yarar vardr. Birinci grupta yasal erevenin oluturulmasna ynelik dnmler ele alnacaktr. Bu dnmlere Osmanllar "Islahat Hareketi" adn vermilerdir. kinci grupta ise bat kltrnn Osmanl aydn zerindeki etkisini ve bu etkinin somut sonucu olan "Yeni Osmanllar" hareketi ele alnp deerlendirilecektir. Bu iki olgu, 1876 Anayasas'na uzanan yoldaki en nemli iaret talandr. 1) Yasal ereveyi Oluturan Dnmler: Tarih kitaplarnda "Islahat Dnemi" diye adlandrlan ve 18. yzyln son eyrei ile balayan dnem, bir yerde Batllama hareketlerinin yer ald zaman araldr. Islahat ve Batllama, birbirlerinin eanlamls gibi kullanlmaktadr. Prof. N. Berkes slahat hareketlerinin Batllama deil yenileme olduu savn ileri srmekteyse de, bu sav her hareket iin kolaylkla sylenemez. Berkes "adalama" deyimini kullanrken tm sorunu geleneksellik ile yenileme arasndaki atmaya indirgemekte, hatta "Din ve dnya ilerini ayrma davasn mihver almaktadr" ve "Trkeye girmemi olan baka bir szck, secularism szc, bu adalama szcne hem anlam, hem kken asndan daha yakndr, hatta onun tam karldr." diye aklayc ilvede bulunmaktadr. 18. Trkiye'nin Demokrasi Tarihi 1839-1950 Olay kukusuz Osmanl mparatorluu'nda geleneksellik ile yenilik atmasna indirilebilir. Matbaa m el yazs m, sanayi mi kk reticilik mi, teolojik eitim mi pozitif eitim mi gibi arpc sorularla, somutta savunulabilir. Bu nitelikteki sorulara verilecek cevaplarda rasyonel insann tartaca bir nokta yoktur. Ne var ki geleneksele kar yeni savunulurken, szkonusu yeni adna ne varsa, tarih sahnesinde yerini almakta olan bir snfn simgesini tad da gzden rak tutulmamaldr. Varlan izgi udur, Osmanl mparatorluu ve hatta Trkiye batllama, adalama denilen soyut kavramlara yol alrken, somutta kapitalistlemeyi arzulamtr. Bu yadsnmamaldr. Bat Avrupa burjuvazisinin yasal ereveleri kendi karlarna ynelik dzenleme abalarnn arkasnda nce (iktidar) egemenlii paylamak, sonra da devir almak amac yatar. Osmanl mparatorlu-u'ndaki ve daha sonra Trkiye Cumhuriyeti'ndeki anayasal geliim ve deiimlerin de temelinde ayn ama gizlenmektedir. Konum yasal ereveyi egemenliin paylam biiminde deitirme olunca, anayasa oluumuna ynelik dnmler 18. yzyln son dnemlerinden itibaren balamtr demek yanl bir yaklam olmayacaktr. Egemenliin paylamn ieren dnmleri u srayla ele alabiliriz: a) er' Hccet b) Sened-i ttifak c) Tanzimat d) Tanzimat'tan sonraki "Islahaf'lar. a) er' Hccet: Bu deyimi, er'i szleme olarak Trkele-tirebiliriz. Bu er'i szleme, Padiah IV. Mustafa'nn tahta knda, Nizam Cedit'in kaldrlmas srasnda, Sultan'la kullar arasnda kurulacak yeni ilikilerinana koullarn belirleyen bir nevi and niteliindedir. er'i szlemenin bir ve ikinci maddeleri Yenierilerin ncl ile gerekleen ayaklanmann ve bu ayaklanma sonucu, Nizam- Cedit'in ortadan kaldrlmasnn gerekelerini sergilemektedir. nc madde ulemann eylemlerine ilikin hkmleri getirmektedir. Maddeye gre: "Ulema arasnda dinimizin gerei olan, bilinenin uygulanmas, istenmeyenin nlenmesi kuralna aykr gelmek eilimi, Devlet adamlar arasnda eriat ve kanuna uymayan ilere giriime kalkma gibi haller grld iin bundan byle bunlarn ordu isteklerine uygun, doruya ynelmi yolda gitmelerini salamak gerekir." Hccetin son maddesi ise ordunun devlet ilerine karmayacana dairdir. er'i szleme incelendii zaman Sultan'n, kullarna kar egemenliin paylaTanzimat'tan kinci Merutiyete (1839-1908) 19

lmasna ynelik baz cidd szler verdii grlmektedir. Bir kere (bilinenin uygulanmas, istenmeyenin nlenmesi) yaklam, Sultan'n iradesi dnda bir iradenin varlna iarettir. stenmeyenin uygulanmas deyimi, ister istemez kim ya da kimler tarafndan istenmeyen deyimini akla getirmektedir. Bu noktada sz konusu iradenin halkn iradesi olduu belli belirsiz anlalmaktadr. Bu iradenin istei dorultusunda birtakm ilerin yaplmas ise gene ayn szleme tarafndan ordunun (yenierilerin) gzetimine braklmtr. er'i szlemenin yasal gc olup olmad ok tartlmtr. Bizim, bu noktalar zerine tekrar dnp, baz biim sorunlarn yeniden gzler nne sermeye niyetimiz yok. Aratrmamz asndan "er'i Hccet"in egemenliin paylamna ynelik ilk admlardan biri olduu noktasnn altnn izilmesi yeterlidir. b) Sened-i ttifak: er'i szlemeye oranla daha geni ve etkili bir egemenlik paylam belgesidir. 17. yzyln hareketli ayaklanma yllarndan sonra, Anadolu ve Rumeli'de aalar, beyler vb. kk, bir anlamda otonom beylikler kurmulard. Alemdar Vak'as bu beylerin gc ve etkisi hakknda Osmanl ileri gelenlerine ve aydnna nemli ipular verdi. Ayan, derebeyi ve beylerin, daha genel bir deyimle Osmanl topraklar iindeki hanedanlarn yetki ve haklar ile merkez hkmet arasndaki ilikilerini belirlemek amacyla bir "Meveret" meclisinin toplanmasna karar verildi. Ayan'dan Sadrazam Mustafa Paa, toplanan meclisi aarak amacn aklad. Sylenenlere baklrsa tartmalar ok sert ve uzun srm ve sonunda Sened-i ttifak denilen belge imzalanmtr. Belgenin giri blm "er'i Hccet" gibi gerekeyi iermekteydi. Kabul edilen ilkeleri yle zetlememiz mmkndr: Hanedan diye adlandrlan beyler, Osmanl padiahnn egemenliini ve yasa yapcln kabul etmilerdir. Gene bu beyler, padiahn yasa ve emirlerinin bir yrtme organ tarafndan uygulanacan, yrtme organ olarak gzken sadrazamlk makamna kar bu nedenle "Kimsenin kar bir eylemde" bulunmayaca ilkesini benimsemilerdir. Nihayet hanedann, hak dorultusunda olmayan yasa ve emirlere kar, bir direnme hakknn domas da gene Sened'de kabul edilmitir. Ne var ki yasama, yrtme ve hanedanlar arasnda kurulan bu dengenin salanmas ve denetlenmesini izleyecek bir organn kurulmas Sened'de yer almamaktayd. Bu eksiklik Sened'in ciddiyetten yoksun olduu kansn vermektedir. Nitekim onca hanedan arasndan ancak drd, senedi imzalamtr. Buna karn, ayn Sened'e imza koyan brokrat says 21 'dir. Biimsel olarak incelendiinde Sened'e, aralarnda bir szlemenin oluturulduu taraflarn, yani padiah ve hanedann itibar etmedii grlmektedir. Buna karn, brokratlar Sened'e ok 20 Trkiye'nin Demokrasi Tarihi 1839-1950 nem vermilerdir. Tm eksikliklerine karn, bu Sened, anayasal dzene ynelik atlm nemli bir admdr ve Osmanl padiahnn egemenliinin paylalabilecei bu Sened'le belgelenmitir. Dier yandan da, brokrasi, yrtme gcnn stnln bu belgeyle gndeme getirmitir. Sened'i zorunlu olarak kabul eden II. Mahmut, padiah olduu sre ierisinde "Monarik Mutlakiyef'e ynelik tavrn pekitirerek Sened'i ksa srede etkisiz bir kt paras haline indirgemitir. Ne var ki bu duruma karn, Sened-, Trk Anayasa Hukuku asndan nemli bir dneme olma niteliini bugn de korumaktadr. Bu arada Sened'in fiilen hkmsz kalmasna karn, brokratlarn yrtme erkindeki etkinliklerini gittike artrarak devam ettirdiklerine de iaret edelim. c) Tanzimat: Osmanl padiahnn egemenliini snrlayan ve bu snrlamay tm halka duyuran ilk belgedir. Tanzimat, Byk Reit Paa'nn nclnde hazrlanmtr. Hazrlannda Bat Avrupa lkelerinin etkisi aktr. Tanzimat Belgesi'ni, 1838 ngiliz ticaret antlamasn tamamlayan, Avrupa burjuvazisinin Osmanl lkesi iersindeki eylemlerini gvence altna alan bir yasal ereve gibi kabul etmek yanl olmaz. Tanzimat bir anlamda Mehmet Ali Paa sorununa kar Osmanl brokratnn padiahn evresinde kenetlenerek yeni bir dzen kurma abasdr. Brokrasi bylece kendi geleceini ngiltere gibi Avrupa glerinin garantisi altna sokmu olmay hesaplamaktayd. Nitekim Tanzimat'a ilikin ilk yazl belge Reit Paa'nn daha II. Mahmut zamannda, 12 Austos 1839'da ngiliz Dileri Bakan Palmerston'a gnderdii muhtradr. Reit Paa, Franszca yazlan bu muhtrada, dnd reformun bir "sy steme immeublement etabli"yi gerekletirmek olduunu, bu szckle zetlemiti. Reit Paa'nn amac, yazmalarndan anlald gibi, ynetim, yani brokrasi zerindeki padiahn yetkisini kstlamaktr. Bu Avrupa kapitalizmi tarafndan da istenmektedir. steklerin bilekesi ortak olduu iin Tanzimat Ferman ortaya kabilmitir. Ab-dlmecit de kendinden nceki Padiah gibi darboaz getikten sonra ortadan kaldrrm niyetiyle Ferman' kabul etmitir, ama bu kere darboaz yaratan Avrupa kapitalizmi olduu iin Tanzimat'n getirdii ilkeler daha da geliip, genileyerek

srp gitmitir. Tanzimat Bildirgesi'nde temel nokta vardr: - Padiahn kendi egemenlik hakkn snrlamas, - Kiiye bal can, mal ve onur korurluu haklarnn padiahn egemenlik alanndan kartlp yasal dzenlemelere balanmas, - Yrtmenin "Mevad- Esasiye" olarak nitelenen ilkeler uya rnca dzenlenecek yasalarla almas. Bu ilke, yasama, yrtme ve yarg organlarnn zerklii orannda etkin bir biimde uygulanabilecek ilkelerdir. Aslnda Tanzimat Tanzimat'tan kinci Merutiyete (1839-1908) 21 Bildirgesi'nin en kapal yan yrtmeyi balayacak "Mevad- Esasi-ye"nin nelerden olutuu noktasdr. Yksek ra'nn bir protokol, sz konusu "Mevad- Esasiye" yle belirler: "- Devlet ynetimi yeni kanunlara gre dzenlenecektir, - Bu kanunlar eriata uygun olacaktr, - Bu kanunlarn amac, saylan hakkn (can, mal, onurun korunmas haklar) dokunulmazln salamak olacaktr. - Bu kanunlar din fark gzetmeksizin btn Osmanl tebaasna eitlikle uygulanacaktr, - Hkmdar bunlara aykr eylemlerde bulunmayacana sz verecektir." Tanzimat Bildirgesi'nin getirdii yeni kurumlardan biri de yasama grevini yerine getirecek srekli meclislerin kurulmasn ngrmesidir. Bu meclislerin yeleri asker-sivil brokrasi ve ulemalardr. Bylece yasama asndan da brokrasi belirli bir arla sahip olmutur. Ksacas Sened-i ttifakla ayan ve dier hanedanlarla hkmdar arasnda yaplan szleme bu kere hkmet ile hkmdar arasnda gerekletirilmitir. Hkmet ise, merkez brokrasinin st organ olduu iin Tanzimat Bildirgesi'ndeki egemenlik paylam, hkmdar ile brokrasi arasndadr. Tanzimat Bildirgesi, getirdii yeni yaklamlara karn, istenilen dengenin bozulmas halinde ortaya kacak sorunlarn "mercii"ni be-lirtmemektedir. eriat hemen her konuda yol gsterici, ereve yasa anlamnda ise de, uygulama, bu ereve yasann yetersizliini ortaya koymutur. Bu nedenle 1850'den sonra yeni "slahat" bidirgeleri yaynlanm, boluklar doldurulmaya allmtr. Bu yeni "Islahat" dalgasnn balamasnn en nde gelen nedeni, Krm Sava'ndan sonra Bat Avrupa lkelerinin Tanzimat Bildirgesi'yle vaat edilen reformlarn gereklememesinden tr yaptklar basklardr. 1856 Islahat Ferman, sadrazam, dileri bakan, eyhlislam ve bat Avrupa devletlerinin temsilcilerinin katld bir dizi tartmal toplant sonunda yaynland. Bu Ferman, 1839 Tanzimat Bildirgesi'nden bamsz dnlemez, Tanzimat Bildirgesi'nde ileri srlen vaatlerin gereklemesine ilikin bir dizi somut tedbirleri ierir. Bu tedbirlerin balcalar yle sralanabilir: Bte yaplmas, bir bankann kurulmas, ekonomik kalknma iin Avrupa sermayesi ile o lkelerin yetkili uzmanlarnn arlmas, karma mahkemelerin kurulmas. Bu somut tedbirler, Osmanl slahatlarnn, ekonomik bamll pekitiren birer ereve olduklar konusundaki kanmz glendirmektedir. 1856 Ferman, yerel ynetimler ve cemaat meclislerinde halkn temsil edilmesi dncesini tartmaya balayan ilk resm bildirgedir 22 Trkiye'nin Demokrasi Tarihi 1839-1950 Fakat bu temsil sistemi, o gnn koullar iersinde, mslman halktan ok mslman olmayan tebaa iin etkendi. Bu zelliinden tr 1856 Islahat iin, da dnk, Hristiyanlara ynelik slahat da denmektedir. Dier yandan Osmanl mparatorluu'nda yaayan deiik uluslardan oluan tebaay "Osmanllk" denilen soyut ve ak olmayan bir ulus duygusu evresinde toplama abas da bu Islahat Fermam'nda gndeme getirilmitir. Ksa ksa deinmelerimizden de anlalaca zere 1856 Islahat, Osmanllarn ekonomik, kltrel ve toplumsal da bamlln daha da artran bir yapdadr. Krm Sava galipleri, Bat Avrupa lkelerinin de istedii budur.

1856 Islahat Bildirgesi'nden sonra alnan bir dizi karar ve yrrle konulan yasalar da Tanzimat'tan itibaren btn Islahat hareketlerinin amaz dorultusundadr. Bu dnmlerden en nemlilerini sralayalm: - 1858 Arazi Yasas: Bu yasa 17. yzyldan beri Beyler, Ayan lar, ya da gl iftiler tarafndan gaspedilen topraklar zerindeki ml kiyet hakkn gvenceye almakta; miri topraklarn zel mlke dnt rlmesi srecini kolaylatracak hkmleri getirmekteydi. Bu durumu ile yasa, byk toprak sahipliini destekleyen bir nitelie sahiptir. - l yasalar: Bu yasalar yerel ynetime ynelik bir dizi dn m getiren yasalardr. Bu dnmler asndan iki nemli elikinin oynad role iaret etmekte yarar vardr. Bu elikilerden birincisi yerel brokrasi ile byk toprak sahiplerinin arasndaki kutuplamadr. Dieri ise yerel ulusu akmlar destekleyerek, Osmanl mparatorluu'nu sul tas altna almak isteyen d glerle Osmanl ynetimi arasndaki eli kidir. Kukusuz bu elikilerde d dinamikler belirleyici olmaktadr. Nitekim yerel ynetimde gndeme getirilen l Meclisleri, meclis yesi olmay ve semeyi ieren geni kstlamalara sahip olmakla birlikte, merkez ve yerel brokrasinin yetkilerine indirilmi bir darbe saylabilir. D dinamiklerin yerel ynetim zerindeki hassasiyetleri, il ynetimine ilikin yasa, kararname ve dier kurallarn sk sk deimesi sonucunu getirmitir. Bylece d kapitalist gler, Osmanl mparatorluu'nu blmede nemli bir alan elde etmitir. - Yabanclarn Osmanl lkesinde toprak sahibi olmalar (1858), Deniz Ticaret Yasas (1864), Ticaret Muhakemeleri Nizamnamesi (1862) gibi dnmler "Islahat"lar arasnda saylmaktadr. Ne var ki bunlarn, kapitalizmin yasal gereksinimlerinin rn olduklar ortada dr. Eldeki baz bilgilere gre Fransz Meden Yasas'nn Osmanl hukuk dzenine uyumlandrlmalar abas, ulemann kar koymas ile sonu vermemi, ama bu paralelde baz deiikliklerin Mecelle'de ya plmas uralar kesintisiz devam etmitir. Tanzimat'tan kinci Merutiyete (1839-1908) 23 1876 Anayasa hareketine kadar yaplan bir dizi dnmn ksa yks budur. Bu dnmler, Osmanl ekonomisi zerinde tam bir hegemonya kurmu olan Bat Avrupa lkelerinin kapitalizminin geliimine paralel olarak etkilerini daha da arttrmalarnn dorusal sonucu kabul edilmelidir. zellikle 19. yzyln son eyreinden itibaren tekelci aamaya ulam olan Bat Avrupa kapitalizmi, yaps gerei, emperyalist eylemlerini gerekletirme ynnde Osmanl mparatorluu zerindeki basksn arttrmtr. Emperyalizmin ayrlmaz esi biiminde niteleyebileceimiz piyasa arama, yatrm alan salama, ucuz hammadde elde etme hedefleri, Osmanllar Bat kapitalizminin odak noktalarndan biri haline getirmitir. 1870 'den sonra gelien Alman kapitalizminin de devreye girmesi Osmanllar zerinde oynanan oyunun boyutlarn daha da geniletmitir. Alman ve ngiliz kapitalizminin mcadele alan haline gelen Osmanl mparatorluu, bu iki g arasndaki grece dengeden yararlanarak bir sre yaamay baarmsa da, sonuta, emperyalizmin paralayc ve ykc penelerine dmtr. Ekonomik ve yasal kurumlaryla Osmanl lkesine giren kapitalizm, bu konuda etkin silah olarak kltrn de kullanmay bilmitir. Yani olguyu salt ekonomik, ya da yasal ereveler asndan grmemek, kltrn de ierildii bir btnn ilevini doru kestirmek gerekir. zellikle Osmanl aydn burjuva kltrnn etkisini en fazla hisseden grup olmutur. Sanrm, bu gnmze kadar da devam etmitir. Kukusuz, burjuva kltrnn sakncalar kadar nimetleri de vardr. zgrlk, ulusun egemenlii kavramlar bu kltrn doal sonular olarak Osmanl mparatorluunun, zellikle aydn kesimlerinin yaamna girmitir. 2) Osmanl Aydnnn Demokratik Hak ve zgrlkler Dorultusundaki lerici Mcadelesi: Merutiyet dncesi, Osmanl aydnlar tarafndan 186O'l yllarda aka tartlmaya baland. Geri 18. yzyln son eyreinden itibaren baz Osmanl devlet adamlar Avrupa lkelerindeki merut ynetime

ynelik gelimeleri grerek, bu biimdeki bir ynetimi Osmanl mparatorluu'nun yeniden canlanabilmesi iin gerekli koul olarak nitelemeye balamlardr. Baz tarihiler, Mustafa Reit Paa'nn, II. Mahmut'a merutiyet ynetimini vdn ileri srmektedirler. Bu konuda kantlayc belgelere sahip olmasak bile Osmanl devlet adamlarnn, zellikle Tanzimattan sonra merut hkmdarlk fikrini benimsemeye baladklarn syleyebiliriz. Osmanl gen aydnlarnn Krm Sava'ndan sonra bu dnceye daha da yatkn olduklar bilin24 Trkiye'nin Demokrasi Tarihi 1839-1950 mektedir. zellikle gen deniz ve kara subaylarnn ngiliz ve Fransz meslektalaryla, Krm'da ayn saflarda arprken, burjuva demokratik fikirleri tandklar, bu dncelerin, gen Osmanl aydnlan arasnda yayld kukusuzdur. Osmanl asker-sivil aydn Tanzimattan beri sregelen dnmlerin etkisiyle burjuva toplumlarna zg liberal dnceleri yakndan tanmaya balamt. Edebiyat alanndaki yenilikler bu dnceleri daha da yaymaktayd. Tm bu nedenler Osmanl mparatorluu'ndaki merutiyet hareketinin ncln yapma grevini bir biimde aydnlara brakmaktayd. Osmanl mparatorluu'nun "Politik, ekonomik ve kltrel" ilerlemesine ynelik abalar ieren siyasal eylemlerin dayand ve bu eylemleri oluturan ideolojik koullar 1860'h yllarn banda ortaya kmaya balad. deolojik koullar oluturan ekirdek "Tasvir-i Efkr" gazetesi evresinde geliti. Bu geliimde Trk dn adam i-nasi'nin yeri ve etkisi byktr. inasi "Yeni Osmanllar" hareketini balatan kiidir. "Yeni Osmanllar hareketini pek ok akmlar etkilemi olsa bile, hareketin fikirsel geleneklerinin temeli tek kii tarafndan atlmtr; yaptlaryla Trk aydnlarna 19. yzyl Avrupsnn sosyal ve politik grlerini tantan, air inasi Efendi"dir. inasi Trk kamuoyunca bir sanat, bir air olarak tannr; okul-, larmzda onun bu yn zerinde derinlemesine durulur. Oysa inasi, Trk siyasal yaamndaki etkisi ile sanat ynnden daha nemli olan bir kiidir. air Evlenmesi adl yapt Trkiye'de ilk ada tiyatro rnei olmas yansra, ierdii ilerici dnceleri ynnden de nemli bir aamay simgelemektedir. inasi bir subay ocuudur, yani brokrat aileden gelmektedir. Babas, o kk yata iken ld iin yoksulluk iinde byd. Rastantlann sonunda diye niteleyebileceimiz bir biimde Mustafa Reit Paa'nn giriimiyle Avrupa'ya renim iin gnderilen genlerin arasna katld.1852 ylna kadar uzun bir sre (yaklak olarak 10 yl) Paris'te kald. Bu uzun renim sresi, ona burjuva kltrn yakndan tanma olana verdii gibi, o dnem Fransasnn tm toplumsal ve siyasal olaylarnn iinde yaama frsatn da vermiti. Nitekim baz kaynaklara gre inasi 1848 devrimi srasndaki siyasal eylemlere de aktif olarak katlmtr. Dier yandan ina-si'nin Lamartin ve Renan'la tant, dneminin liberal evreleriyle sk ilikiler iinde bulunduu da bilinmektedir (. Mardin). Mustafa Reit Paa'nn (1852-1858 yllar arasnda) yakn bir mesai arkada gibi alan inasi, Paa'nn lmnden sonra kltrel ve siyasal ilerici dnceleri dorultusunda almalarna devam etti. Bu dnemdeki almalar onun Trk sanat ve dn yaamnn nderi olarak kabul Tanzimat'tan kinci Merutiyete (1839-1908) 25 edilmesini salad. 1860'tan sonra Agh Efendi'nin kard "Terc-man- Ahval" gazetesinde alt. Osmanl mparatorluu'nun ekonomik, toplumsal ve kltrel ilerlemesine ilikin sorunlar ele alan ve bunlara zgn zmler getirmeye alan yazlarn, bu gazetede yaynlamaya balad. Ne var ki Agh Efendi'nin, yazlarnn siyasal ieriklerinden rkmesi, bu gazetedeki almalarn ksa kesmesine neden oldu. "Tercman AhvaTden ayrlan inasi, kendi gazetesi "Tasvir-i Efkr" kurdu. Gazete 27 Haziran 1862'de kmaya balad. Gazetenin ilk saysnda yaynlanan inasi'nin yazs, o gne kadar Osmanl lkesinde aka sylenmeyen ulus, zgrlk, kamuoyu gibi kavramlar gndeme getiriyordu. inasi bu yazda halkn lke sorunlar konusunda, sz syleme, zm getirme hakknn var olduuna iaret ederek: "Devlet, ulusun temsilcisi olarak ileri ynetir ve ulusun gnenci iin alr. Ulus da sz ve yaz yardmyla kendi esenlii konusunda grlerini aklama hakkna sahiptir." inasi bu dnceleri ile, devletin, ynetimde ulusu temsil ettiini, devletin sorunlara getirdii zmler konusunda halkn szl ve yazl dncelerini zgrce belirtme hakkna sahip olduunun altm izmekteydi. Bylece kamuoyu kavram, ve devletin bir "mmessil" olduu yaklam ortaya atlmaktayd. Kukusuz bu kavramlar yeniydi, toplumda ak olarak ilk kez tartlmaktayd. inasi'nin bu ilerici dnceleri, "Tasvir-i

Efkr" gazetesini bir aydnlar merkezi haline getirmeye yetti. Gazetenin ynetim yeri, her zaman, gen ve ilerici Osmanl aydnlarnn topland, baz sorunlar kendi aralarnda tartt bir kulp biimine dnt. inasi'nin bir baka yan da "reformlardan" szeden ve devlet ynetiminde sorumluluu olmayan bir kii oluudur. deta halktan biri, sade bir aydn olarak bu nerilerini yapmaktadr. inasi Trkiye'de Batllamann ideolojik temelini oluturan kiidir. Onun dncesine gre Bat kurumlarnn Trkiye'ye getirilmesi, geriliin almasnda en byk admn atlmasdr. Bu noktada inasi'nin Batllama asndan syledikleri zerinde tartmamz gerekecektir. inasi, Bat'nn kurumlarn almay kastederken, ykselen burjuvaziye zg demokratik kurumlar im etmektedir. Bu kurumlarn Avrupa'da oynad ilerici rol farketmitir. Osmanl salt ynetiminin de altedilmesinde, Avrupa aristokrasisi ve salt ynetimlerini dize getiren burjuva ideolojisini kendine rehber kabul ediyor ve bu dnce ynnde fikir retiyordu. Aristokrasiye ve aristokrasiden kaynaklanan salt idareye ynelik mcadelede burjuva liberal dnnn oynad etkin rol hatrlanrsa, inasi'nin yaklamnn rasyonel olduu kabul edilmelidir. Ne var ki, burjuva ideolojisi, kapitalizmin tekelciemperyalist evresinin balad 26 Trkiye'nin Demokrasi Tarihi 1839-1950 19. yzyln son eyreinde kendi i ztlklarn da birlikte getirmekteydi. inasi ve dostlar, sorunu bu boyutlarda ele alacak bilgiye sahip deillerdi; ve sahip olsalar da, toplumsal, ekonomik ve kltrel ilerleme asndan daha farkl bir davrann iinde olacaklar da sylenemezdi. "Tasvir-i Efkr"da inasi ile birlikte "ulus", "vatan", "zgrlk" ve "devrim" szcklerini kullanarak kamuoyuna mal ettirmeye alan bir baka ilerici, Namk Kemal de yazmaktayd. Basn, Trk dn yaamnda nemli bir rol oynama, baz dncelerin evresinde bir kamuoyu oluturma ynnde nemli bir adm atmt. Basnn bu etkinliinden sz ederken Ali Savi ve gazetesi "Muhbir"e de deinmek gerekir. "Muhbir", 1866'da kt. kt andan itibaren, zellikle Girit sorununu bahane ederek hkmete kar bir muhalefet izgisi oluturmaya alt. Girit somununun zmlenmesinin ancak bir mill meclis kurmakla mmkn olabileceini syleyerek, meclis dncesini ortaya att. Bu arada okuyucu mektuplar yaynlayarak, halkn ynetim hakknda grlerini serbeste sylemesi ve yazmas geleneini yaratmak istedi. "Muhbir" 55 say ktktan sonra kapatlmtr. inasi, N. Kemal, A. Savi ve dier ilerici, yurtsever aydnlar, 186O'l yllarn ilk yarsnda basn yoluyla kamuoyunda belirli bir dnn olumasn salamaya gayret etmilerdi. Fakat bir rgt olmadan bu dnceleri eyleme dntrmenin kolay olmayacan da ok gemeden anladlar. rgt, 7 Haziran 1865'te Belgrat ormanlarnda dzenlenmi bir piknik grnts altnda kuruldu. rgt ilk zamanlarda "Yurtseverler Birlii" adn almsa da, ksa bir sre sonra bu ad, tarihte nemli bir yere sahip, "Yeni Osmanllar Cemiyeti" olarak deitirmitir. Birok aratrmac, "Yurtseverler Birlii"nin rgtlenmesinde talyan Carbonari rgtnn yapsnn temel alndn sylemektedir. Carbonari rgt, talyan yurtseverlerinin, hcre esasna uygun biimde rgtledikleri bir gizli dernektir. Bu dernek fazla baarl olmamtr. Birok hcre yesi hapishanelerde can vermitir. Carbonari rgtnn baarszlklarn gren Mazzini, devrim dncesini genler arasna yayarak, genleri siyasal eylemlerde kullanma stratejisini gelitirdi. Avrupa genlii (Jeune'lk) akm balad. Mazzini-Garibaldi kuvvetlerinin yenilgisinden sonra birok gen ve rgt ileri geleni stanbul'a snd. Fransa yoluyla stanbul'a gelip yerleen "jeune"lerden biri de inasi'nin Paris'ten tand Gianpietri'dir. Gianpietri, Mazzini-Garibaldi jeune'lerindendir. stanbul'da nce "Presse Orient" sonra da "Courrier D'orienf'i kartt. inasi her iki gazetede de yazmtr. Hatta inasi'nin baz yazlarn nce "Courrier"de yaynlatp, sonrada bu gazeteden yaplan bir eviri gibi kendi gazetesinde de yaynlad, bylece bir tr gvence salad ileri srlmektedir. Gianpietri'nin balatt bir anaTanzimat'tan kinci Merutiyete (1839-1908) 27 yasa tartmasna stanbul'da yaynlanan tm yabanc gazetelerin katldn grmekteyiz. Namk Kemal'in Anayasa ve Merutiyet dncesine, o tartma srasnda daha bir yaklat ileri srlr. N. Kemal'in bir tandna "Geen gn Gianpietri ile merutiyeti konutuk. Herif iki saat syledi. Nihayet merutiyetin bizde de yrtlebileceine beni inandrd." dedii nakledilmektedir. Konuya ne yandan bakarsak bakalm, 186O'l yllarda, basn, merutiyet dncesinin Trk aydnlar arasnda yaylmasnda nemli bir rol oynamtr. rgtlenmesi Carbonari rgtleri benzeri olan "Yeni Osmanllar" dernei yurt iinde kurulduktan ksa bir sre sonra yurt dna kt ve eylemlerine orada devam etti. "Yeni Osmanllar Dernei"nin tm mal sorunlarn

Mustafa Fazl Paa zmlemitir. Mustafa Fazl Paa'nn merut bir dzeni getirecek anayasadan ne derece yana olduunu bilememekteyiz. Ama Osmanl Hkmeti'ne olan muhalefetinin temelinin dnsel olmaktan ok, kiisel olduunu gsteren bilgilerimiz vardr. yle ki, Mustafa Fazl Paa'nn sorunu, Msr Hidivlii varisliini ele geirmekti. Bu Hidivliin verasetine ilikin yasann deitirilmesiyle hakkn yitiren Mustafa Fazl Paa bu hakk tekrar elde etmek iin alyordu. "Yeni Osmanllar Dernei"ni parasal olarak desteklemesinin temel nedenlerinden bata geleni de bu hakkn gerekletirme arzusuydu. Bu arzuyu li Paa ile ekimeye kadar indirgemiti. Trkiye'de kurulan, sonra 1867'den itibaren Avrupa'da faaliyetlerine devam eden "Yeni Osmanllar Dernei"nin program konusunda kesin bir dn birlii yoktur. Hatta ilerinden birinin ifade ettii gibi, mevcut yeler arasnda li Paa'nn devrilmesinden baka ortak bir ama bulmak da zordur. Ama her eye karn, dernek, eylemlerine devam ettii srece baz programlarn evresinde birlemitir. Bu programlardan birincisi, 1867 baharnda kamuoyuna aklanan bir ak mektuptur. Bu ak mektup, Mustafa Fazl Paa tarafndan, Abdlaziz'e ynelik biimde kaleme alnmtr. Baz evreler bu mektubun Mustafa Fazl Paa tarafndan yazlmadn ileri srerlerse de, bu iddiay pekitirecek bir kant mevcut deildir. Ayrca mektubun kimin tarafndan yazldndan ok, ierii nemlidir. nk mektup uzun sre Yeni Osmanllar Dernei'nin bir program tasla gibi kabul grm ve yaylmtr. Mektup, 1326 (1910)' da stanbul 'da tekrar baslm ve "Paris' ten Gelen Mektup" adyla datlmtr. Mektubun ieriini yle zetleyebiliriz: - Her gelimenin ve ilerlemenin temelinde zgrlk yatar, - zgr bir kamuoyu, memurlarn keyf davranlarn denet ler, hata yapmalarn engeller. - zgrln olmad toplumlarda reformlar gerekleti rilemez. 28 Trkiye'nin Demokrasi Tarihi 1839-1950 - zgrln olmamas, Avrupa lkelerinin, Osmanl devleti nin ilerine karmasn deta tevik etmektedir. - zgrlk, padiahn bamszln kaldrma anlamna gel medii gibi, halk din ve geleneklerinden uzak drme gibi bir sonucu da vermez. - Din, kiinin manev ynn ilgilendirir, bir lkenin yasalarn din kurallan belirlemez. Dinin dnya ilerine kantrlmas, onun halka kar kullanlmas olanaklann da arttnr. - Her lke iin meru devlet ekli anayasal bir devlet dze nidir. - Adaletin ilkeleri, mekna gre deimez. - Zulm ve istibdat karsnda tek kar yol, sorumluluu ve eylemleri denetlenebilen bir ynetimin kurulmasdr. ' Szkonusu ak mektubun Sofya'da Krilli ve Metodi kitaplnn eski basklar blmnde bulunan metninde (Bulgarca olarak) "Hn-knm, mparatorluu kurtarnz, merutiyeti iln ediniz." cmlesi yer almaktadr. Bu belgede Mustafa Fazl Paa ve arkadalannn hazrla-dklan bir anayasa tasarsnn Sultan'a sunulmasnn da nerildiine rastlanmaktadr. Mektubun bu blmnn Yeni Osmanllarn yurtdnda faaliyete geip, aka merutiyeti istemeye baladklan yllarda, 186O'l yllarn sonunda yazlp ilve edildii dnlebilir. 1867 ylnn ilkbahanndan itibaren Yeni Osmanllar Dernei'nin arlk merkezi yurtdna kayd. Bu ka, temelde bir dizi olayn yaratt nedenlere dayanmaktadr. nce "Tasvir-i Efkr" ve "Muhbir"in yaynlanndan hkmet rahatsz olmaya balamt. Nitekim 6 Mart 1867'de yaynlanan bir hkmet bildirisinde, basndaki baz kiilerin sorumsuzca davrandklan, ykc faaliyetlere kapldklan iddia edilerek, "lkenin genel sorunlannn gerektirdii koullarda, basn yasasnn varlna baklmakszn, ynetimsel tedbirlere bavurma hakknn sakl tutulduu" bildiriliyordu. Bu bildirinin hemen arkasndan, hkmet, 9 Mart'ta "Muhbir"i kapat, Ali Savi'ji Kastamonu'ya srd. 24 Mart'ta "Tasvir-i Efkr" son saysn yaynlad. Bu arada Namk Kemal, Erzurum vali yardmclna, Ziya Bey de Kbrs mutasarrflna atanmt. Mustafa Fazl Paa'nn Paris'e kama teklifini kabul eden Namk

Kemal ve Ziya Bey hazrlklann tamamlarken, li Paa'ya hazrlanan bir komplonun ortaya kanlmas, rgtn baz yelerinin tutuklanmas, Yeni Osmanl lann di} lkelere kan hzlandrd. 1867 ylnn ortalarna kadar Namk Kemal, Ziya Bey, Ali Savi, Reat Bey, Nuri Bey, Agh Efendi, Mehmet Bey, Rfat Bey ve Hseyin Vasf Paa, Paris'e kam bulunuyorlard. inasi, zaten 1865'ten beri Tanzimat'tan kinci Merutiyete (1839-1908) 29 Paris'te bulunmaktayd. 10 Austos 1867'de Mustafa Fazl Paa'nn Paris'teki evinde bir toplant yapld. Bu toplantda rgt gazetesinin Avrupa'da karlmasna karar verildi. Bu arada "Muhbir"in yeniden karlmas iin gerekli yardm M. Fazl Paa tarafndan yapld. M. Fazl Paa, 250 bin Frank'lk bir fonu, gazetelerin karlmasna tahsis ettii gibi, yurtdna genlere de aylk balad. Dernein kurulu tz de gene 10 Austos toplantsnda kabul edildi. Tzn yazlmasnda iki kiinin yardm oldu. Bunlardan Wladyslaw Plater Polonyal, ulusu, bir burjuva devrimcisiydi. Dieri ise Simon Deutsch'tr. Viya-nal olan Deutsch, 1848 Devrimi'ne karm, idama mahkm olmu, Paris'e kamt. Paris'teyken Kari Marx'n Londra'da kurduu ve Birinci Enternasyonal diye bilinen (Uluslararas iler Birlii'ne) girdi. Bu sfatla Komn devrimine katlmadan ve daha sonra Birinci Enter-nasyonal'in bakanlna gelmeden, 1857'de Yeni Osmanllarla tanmt." Yeni Osmanllar Dernei'nin tz Fazl Paa, Namk Kemal, Plater ve Deutsch tarafndan imzaland. Yeni Osmanllar arasndaki dn aynlklar daha stanbul'da balamt. nce de belirttiimiz gibi li Paa'nn devrilmesini istemenin dnda ortak taraflar yoktu. Avrupa'da, deiik dn akmlarnn iinde sz konusu ayrlklar daha da byd. nce inasi, dernekten ayrld. Abdlaziz'le Fransa'ya gelen Keecizade Fuat Paa'nn verdii sz zerine yurda dnd. Ksa bir sre, iine kapank, melankoli halinde yaadktan sonra ld. Cenazesine hibir aydnn katlmad sylenir. Daha sonra Namk Kemal ve Ziya Beyler, Ali Savi'den koptular. Bu kopuun nedeni "Muhbir" gazetesinin izledii yayn politikasdr. "Muhbir"in Fransa'da baslma hazrlklarnn ilerledii gnlerde Abdlaziz'in Fransa'y ziyareti, Fransz hkmetinin Yeni Osmanllarn eylemlerine kar bir dizi nlemler almasna neden olmutu. Paris'e snan Trklerin kentten kmalar istendi. Bunun zerine onlarda Londra'ya gittiler ve 31 Aus-tos'ta "Muhbif'in dardaki ilk saysn kardlar. Binlerce baslan bu say, eitli yollardan Osmanl topraklarna sokuldu ve datld. Ne var ki, Ali Savi ile Ziya Bey ve Namk Kemal'in aralan gittike almaktayd. Bir kere Ali Savi gazeteyi Yeni Osrhanllar adna deil, kendi adna kartmaktayd. te yandan dnceleri ve sorunlara yaklamlan asndan da arada nemli ayrlklar vard. Ali Savi soruna dinci adan-bakmay yeliyordu. Bu arada Mustafa Fazl Paa'nn olaya ne kadar kiisel ve dar bir ereveden baktn gsteren bir olay oldu. Paa, li Paa'yla bant ve Sultan'n izniyle stanbul'a dnd. Bu dn Yeni Osmanllar bir baar olarak yorumladlar. Nitekim Namk Kemal babasna yazd mektupta, Mustafa Fazl Paa'nn sadrazam olmak ve Merutiyeti ilan 30 Trkiye'nin Demokrasi Tarihi 1839-1950 etmek iin stanbul'a dndn ileri srmekteydi (M.C. Kuntay). Ne var ki, bu dnce bir yanlgyd. Mustafa Fazl Paa ksa bir sre sonra Adalet Bakan oldu, Yeni Osmanllara parasal yardmlar ksa bir sre daha devam etti. Ama sonunda btn balarn kopard. Parasal kaynaklarnn kesilmesine karn, Yeni Osmanllar, Merutiyete ynelik eylemlerine devam ettiler. 1868'de, Haziran aynda, kendi yayn organlarn kardlar. "Hrriyet" adndaki bu gazetede tm yazlar hemen hemen Namk Kemal ve Ziya Bey yazyordu. Yazlar imzaszd ve aka merutiyet savamna yakacak nitelikteki yazlard. Aralarndaki dn farklarna karn, "Hrriyet" Ali Savi ile ak bir tartmaya hibir zaman girmedi. Gazete eitli yollardan Trkiye'ye sokuluyordu. Yurtta, aydnlar tarafndan ylesine aranan bir yayn organ haline gelmiti ki, fiyat stanbul'da bir liraya kadar kmt. Namk Kemal, 63. sayya kadar "Hrriyet"in redaktr olarak kald. Fakat mcadelenin hedefleri ynnden Ziya Bey ile anlamazla dt. Ziya Bey, tm sorunlarn sulusunun, Sultan'n evresindeki bakanlar olduunu ileri srerek, eletirilerin ve mcadelenin bunlara kar yaplmas fikrini savunuyordu. Namk Kemal ise sorunu bylesine dar al bir dzeye oturtmann sakncalarn ileri srerek, mcadelenin bir btn halinde dzene kar verilmesi gerektiini savunuyordu. Sonuta, "Hrriyef'ten ayrld. Ziya Bey, "Hrriyet"i 100. sayya kadar yaynlad. Sadrazam ve dier yneticilere kar saldrlarn daha d arttrd. Ne var ki Sultan'a en kk bir eletiri bile yneltmiyordu. Bu durum eitli sylentilerin kmasna neden oldu. ngiltere

hkmetinin basks sonucu svire'ye geen Ziya Bey burada gazetenin son saysn kard. Bu yayn organlarnn dnda, deiik Avrupa kentlerindeki Yeni Osmanllar da kk tirajl gazeteler kartmaktaydlar. Fakat aralarndaki dn ayrlklar gn getike artyordu. Mustafa Fazl Paa' nn telkini ile, yurt iinde kontrolleri daha iyi olur dncesinin de ar basmas sonucu, 1870 ylnn sonunda genel af iln edildi. Bylece Trk devrim tarihinin bir sayfas kapand. Yeni Osmanllarn Avrupa'daki mcadeleleri srasnda politik bilinlenme asndan nemli bir yol aldklar kabul edilmelidir. Bu genlerin, Osmanllar iin merut bir monarinin anayasasn hazrlama, en azndan gelitirme abalar ierisinde cumhuriyeti ve sosyalist dnlerle, eylemlerle de karlatklar bir gerektir. Birinci Enternasyonal yeleri ile birlikte olma ya da Paris komn gnlerini yaama vb. sradan geitirilecek olaylar deildir. Bunlarn Yeni Osmanllar zerinde etki brakt phesizdir. Bu etkiyi, yaptlarnda ya da eylemlerinde grmememiz onun varlndan phe etmemizi gerektirmez. Nitekim yurda dnlerinde Hugo, Montesquieu, Lamartin, onTanzimat'tan kinci Merutiyete (1839-1908) 31 corcet, Voltaire, Molier ve Rousseau gibi yazarlarn yaptlarn Trk-eye evirdiler. Daha ilginci, Namk Kemal'in evresinde toplanarak, "bret" gazetesinin kmasn saladlar. Namk Kemal, Ebuzziya Tev-fik, Reat ve Nuri Beyler bu gazetede alyorlard. 1872 Haziran'nda kan ilk say stanbul'da olay yaratt ."Gazetenin ilk saysnn kt gn, stanbul sokaklarnda allmam bir canllk vard. Halk her eyden daha ok ve tm reklamlardan daha fazla gazeteyi karan jn-trklerin adlar etkiliyordu. lk say abucak satld. O gn be bin nsha olarak ikinci bask yapld. Bylece bu ilk saynn hepsi toplam olarak 25 bin nshay buldu." (Petrosyan) bret gazetesine ynelik bu ilgi artarak devam etti. bret, Osmanl aydn iin hava ve su gibi ^zorunlu bir gereksinim maddesi haline gelmiti. Yazarlar o gnn ar bask koullarna karn birok eyi zgrce ve cesaretle syleme eilimindeydiler. Bu arada Paris Kom-n'nn bile savunmas yaplabiliyordu. Fakat bu ilgi, hkmetin de dikkatini ekmekteydi. Nitekim "bref'in yaynlanmasndan drt ay sonra kapatlma karar alnd. Yazarlar deiik yerlere srgn edildi. Bylece kadro datlmt. Ne var ki bu arada hesapta olmayan bir olay, bret'i tekrar canlandrd. Ebuzziya Tevfk'in atand zmir'deki Merkez Mahkemesi kapand, dolaysyla Tevfk,-tekrar stanbul'a dnd ve bret'i karmaya balad. Namk Kemal, yazlarn Gelibolu'dan gnderiyordu. Bir sre sonra o da stanbul'a dnd. Namk Kemal, stanbul'a dndkten sonra gazete yazlarna devam ettii gibi, nl oyunu "Vatan yahut Silistre" zerinde alt. Bu oyun, 1873 yl Mart aynda stanbul'da sergilendi. lk gsteriler birer siyasal olay haline geldi. Aydnlar, yazar, defalarca sahneye karyorlar, lehinde dakikalar sren cokun tezahratta bulunuyorlard. Bu belki de barda taran son damla oldu. Mart aynn sonunda "bret" gazetesi tekrar kapatld. Namk Kemal tutukland ve Kbrs'a srld. Nuri, smail Hakk, Ebuzziya Tevfik de tutuklanarak lkenin deiik yerlerine srgne gnderildiler. 186O'l yllarn banda filizlenip, sonra yaygnlaan "Yeni Osmanllar" hareketi, asker ve sivil aydn kadrolarn dnda byk etkinlie sahip olmasa da Trk siyasal dnne nemli bir dnemeci aldrmtr. Yeni Osmanllarn uralar "Parlamento", "Halka Kar Sorumlu Ynetim", "Siyasal zgrlk", "Salt zgrlk", "Vatan" ve "Ulus" gibi kavramlarn tartlmasn ve yaylmasn salamtr. Trkiye'de demokratik anayasal hareketinin dn temeli "Yeni Osmanllar" tarafndan atlmt. Eylemleri o gnn koullar altnda toplumun ekonomik, sosyal ve kltrel ilerlemesini amalyordu, yani ksaca ilericiydi. 3) 1876 Anayasasna Doru: 1860'l yllar iersindeki Yeni Osmanllar hareketi, Osmanl aydnnn anayasal bir devlet yaklamn pekitirmiti. "artl" hkmdarlk ve anayasa kavram, 1870'li yllarda aka tartlmaya balanmt. Ne var ki, btn tartmalar, aydnlar arasnda, yani snrl bir evrede oluyor ve toplumun snfsal yaps, bu tartmalar bir dn akm olmadan te, bir snf mcadelesi sorunu haline getirmiyordu. "artl" egemenlik sorununu gndeme getiren Osmanl aydnlarnn soruna ne oranda geerli zmler getirdikleri de tartmaya deer bir konudur. Yeni Osmanllar hareketinin banda, inasi, dernein dn lideri durumundayd. inasi'nin kendi gazetesine yazm olduu makalele-lerde srekli olarak kamuoyunun oluturulmas dncesini ilediini bilmekteyiz. Bu

adan ok kii inasi'yi bir eitimci olarak deerlendirme abasndadr. Oysa inasi kamuoyunu oluturmay basit bir eitim kural ya da yaklam olarak deil, gelecekte egemenlie bilinli bir ekilde ortak olmas iin amalamtr. Fakat inasi'nin etkinlii uzun srmemi, 1867'de Namk Kemal ve arkadalar Paris'e geldiklerinden az sonra inasi, Keecizade Fuat Paa'nn aracl ile yurda dnm ve ok gemeden de lmtr. Gerek yurt dndaki eylemleri srasnda, gerek yurda dndkten sonra kard gazete dolaysyla, Namk Kemal'in dn asndan Yeni Osmanllarn en nde gelen karakteri olduunu grmekteyiz. Namk Kemal bir anlamda 1876 Anayasasnn ekillenmesi srasnda da dnceleriyle etken bireylerden biri olmutur. Namk Kemal'in devlet ynetimine ilikin dn modelini belirli bir yazsnda bulamayz. Btn yazlan, bu konuyla uzaktan ya da yakndan ilgilidir. Namk Kemal'in yazlarnda srekli bir biimde u sorunlarn aratrldn grmekteyiz: - Osmanl mparatorluu'nun k nedenleri nelerdir? - Bu k srecini tersine evirmenin yollar var mdr? - Bu adan gerekli dnmler nasl ve ne biimde yapla bilir? Bu sorular Kemal'in yazlarna dayanarak yle yantlayabiliriz; - Osmanl mparatorluu'nun k nedenleri ekonomik ve siyasaldr. - Bu gerileme srecini tamamyla tersine evirmenin tek yolu eitimdir. - Gerekli dnmlerin yaplabilecei tek ekil vardr: Anayasac, merkeziyeti bir dzenin kurulmas. Tanzimat'tan ikinci Merutiyete (1839-1908) 33 186O'l yllarda Batnn dn akmlar ile, o dneme dek eriilmedik dzeyde yakn ilikiler kuran Osmanl aydnlarnn, toplumun yapsndan gelen bir "dualite"nin etkisini silemediklerini grmekteyiz. Ayn etki Trk aydnnn temel sorunu olarak gnmze kadar azalan lde de olsa nemini korumaktadr. inasi, dn dzeyinde bu etkiyi yenmi grnrse de, toplum iinde dramatik bir yalnzla, ayn "dua-lite"nin sonucu olarak srklenmitir. Namk Kemal, ise bu "dualite"yi dn dzeyinde sonuna kadar tamtr. Bir yandan "Devair-i Belediye" taraftarln, yani "Paris Komn"n savunurken, dier yandan "Doal Hukuk" ile "er'i Hukuk"un ortak yanlarn gsterme abasndayd. Namk Kemal, Bat'da bulunduu srece tant ve burjuvazinin kendi snf savamnda egemen snflara kar baaryla kullandn saptad "Doal Haklar" ve "Toplumsal Szleme" gibi dnleri severek kabul ettikten sonra, koullardan tr bu dn akmlarnn eriatla uzlat noktalar aramtr. Zaman zaman bulduunu iddia etmitir. Oysa sz konusu dnceler, burjuvazinin ykselmesi srasnda snf savamnn baars ile doru orantl bir biimde gelien, burjuvazinin feodalite zerindeki baarsn salayan yasal ereveyi oluturan devrimci dncelerdir. Yani bir dzenin deimeden devamn salayan dnceler olmaktan uzaktr. Oysa Namk Kemal'in anayasa ye merutiyet konusunda kantlamaya alt nokta, bu dzenlerin temelde islam geleneklerine uygun olduu, yani anayasa ve merutiyet "Nizam"nn is-lamda,eskiden beri var olan bir dncenin canlandrlmasndan ibaret olduunu kantlamaktr. "Meruta rejimini kabul, Bat rejimlerini taklit etmek deildir. Bu islamln eriat hkmlerinin, icmai mmet'in sorunlarnn zamann koularna gre deiebilir oluundan tr mmkndr. slamlkta dnyann neresinden gelirse gelsin (isterse in'den gelsin) nerede bir ilerleme varsa onu almak bize emredildiinden geri dnme, ya da bulunduumuz durumda kalma zorunluluu yoktur. Srf Batda denendii ve tutulduu iin meruta rejiminin bir yenisini icada lzum yoktur. Bizim gemiimizde zaten vardr.'^Konuya bylesine bir oydamaclkla yaklaldnda, yani "slam ve Osmanl kavramlarn evirme abas iinde, Namk Kemal, gerekte anayasa rejimini deil, despotizmi; halk deil mmeti; halk iradesini deil, biati yapan ve halkla hibir ilikisi bulunmayan 'zme ve balama' yerlerini; halk rzasn deil, icmai temsil eden fetvay savunmakta olduunu gzden karyordu." (Berkes) Nitekim sonradan islamc gr savunanlar, Sultan Abdlhamid'e yaranmak isteyenler, merutiyeti gerekten isteyenin II. Abdlhamit olduunu, Namk Kemal'in ise despotizme taraftar bulunduunu kendi yazlaryla kantlayarak sylemilerdir. rnein

34 Trkiye'nin Demokrasi Tarihi 1839-1950 Ahmet Mithat Efendi'nin bu dorultudaki abalan pek nldr. Namk Kemal'i ve onun gibi dnen Osmanl aydnlann bylesine kmazlara srkleyen, onlara bir yerde "abes"i savundurtan olgu, Osmanl toplum yapsn bilmemeleridir. yle ki, Bat'nn "Doal Haklar" ve "Toplumsal Szleme" gibi dnceleri ve bunlarn trevi olan yasal ereve ile kurumlar, burjuvazi ile egemen snf arasndaki mcadelenin sonulardr. Oysa Osmanl toplum yaps incelendiinde, bir nceki blmde de belirttiimiz gibi duraan bir snfsal yap vardr. Burjuvazi genellikle levanten ve aznlklardan olumakta ve da baml bir geliim izgisi izlemektedir. Brokrasi ise yeni bir dzeni kurmaktan ok, "Devlet-i li"yeyi kurtarma abas iindedir. Bir snf olmad iin de, btn uralar sresince toplumun tm katmanlar tarafndan tam anlamyla desteklenmemitir. Bulduu tek destek kendisinin istememesine karn, Bat kapitalizminin emperyalist gleridir. Bu nedenle de uralar, toplumsal yapnn yerleik kurumlarna gre ilerici olmasna karn, istenilen yaran salamamtr. Salad zararlar ise iin "cabas"dr. 1876 Anayasasnn iki nderinden birinin dn ve savlar bylesine (kendi iinde) tutarszlk gsterirken, dier nder Mithat Paa ise Namk Kemal'den ayr bir yaklam ierisinde olaya bakmaktayd. Mithat Paa, ondan daha nce de Mustafa Fazl Paa, Osmanl mparatorluu iin yerel otonominin saland, yresel meclislerin etken bir biimde iledii bir federal dzeni nermekteydiler. Mithat Paa' nn uzun yllar illerde st kademe memurluklarda bulunmas, bu tarz bir ynetimin daha fazla baanh olaca konusunda kendisinde bir izlenim uyandrmt. Mustafa Fazl Paa ise Msr ynetiminde sz sahibi olmak istedii iin federasyona ynelik bir anayasaya taraftard. Ne var ki, Bat kapitalizminin Osmanl devleti zerinde srdrd emeller, bir federasyonun, o gnn koullar iersinde ok tehlikeli sonular verebileceini gsterdii iin, Mithat Paa ve Mustafa Fazl Paa, dnceleri anayasa tartmalar s rasnda fazla etkin olmad, onlar da srarla savunmadlar. 1875 ylna gelinirken Osmanl aydnlar eitli dzenleri tartmaya balamlard .Yalnz bu tartmalarn ne lde bilinli yapld bilinemez. Bir yandan burjuva-liberal haklarn salanmasna ynelik merutiyet ve anayasa sorunu gndemde iken, dier yandan da "Paris Komn" nedeniyle Birinci Enternasyonal ve Komn tartlyordu. Bu tartmalar bugnk yaygnlnda deilse bile o dnemin koullar iersinde dikkati ekecek dzeydedir. Paris'te, Komnclerle birlikte arpan Reat Bey, 5 Haziran 1288 (1872) tarihli bret gazetesinde "Devair-i Belediye Tarafdrn" adl yazsnda, Paris Komn'nn Tanzimat'tan ikinci Merutiyete (1839-1908) 35 amalarn ve eylemlerini aklamaktadr. Yaznn giriinde "Komn Devrimi, 1871 milad ylnn olaylarnn en nemlilerinden olduundan ve Avrupa'da bulunduumuzdan, bu konudaki inceleme ve gzlemlerimizi aklamay halka yararl grdk", diyen Reat Bey, "18 Mart devrimcileri cumhuriyetin srp gitmesini isteyenlerdir. Bunlar cumhuriyeti salam bir temele oturtmak emelini besleyen gerek yurtseverlerdir. Bu devrimciler hakldrlar ve grevlerini yapmlardr" diye konuyu sergilemektedir. Komnclerin tm eylemlerini teker teker savunan yazar, Paris'i yaktklar konusundaki yaygn kany yle rtr: "... ve bir de komnn maksad Paris'i yakmak olayd buna kim mani olurdu? Montmartre mahallesinde bulunan seksen pare top bu maksad iki saatte hasl eylemeye muktedir deil miydi?" Reat Bey yazsnn sonunda Versay'n smrgeci emellerini, Cezayir konusuna deinerek sergilemekten de geri kalmyor... Reat Bey'in yazdklar yle: "Komnn gayet adil ve Tiers Cumhuru'nun da gayet zalim bir hareketi vardr ki, burada onu aklamakla yetineceiz: Komn ynetimi Cezayir halknn bamszln iln etti. Oysa Tiers'in Hkmeti Cezayir'de silaha sarlan yurtseverlerden, savunmalarn kramad bir ky halkn diri diri yakt." Reat Bey'in bu incelemesi Fransz burjuvazisinin kendi ve smrgeleri halkna kar ne denli acmasz olduunu sergilemektedir. O gnn koullar iersinde bu yaklam nemli saylabilecek bir aamadr. Yaznn yanklan byk oldu. "Basiret" gazetesi, yaznn yaynlanndan gn sonra "bret'e Teekkr" adl bir yaz ile, incelemeyi gklere kard. Basiret'in yazs "Aferin bret", "Yaa bret" tamlamalar ile doludur. Basiret'in bret'i destekleyen yazsnn bir blm aynen u cmlelerle komn savunmaktadr: "Komn yanllar vahi olunca, zgrlk sava vahi bir sava saylnca, uygarlk unvan kime kalacak, uygarca sava diye hangi savaa denecek? Komn yandalar yaptklar sava (her komn kendi mutluluu iin alsn, komu komnn mutluluunun' devam iin gerekli yardm yapabilsin) diye yaparlard. Buna vahet

denildikten sonra (ya hepiniz benim klem olunuz, ya da topunuzun kafasn keserim; ya kazandnz bana verin, ya da ben zorla alnm) diye yaplan savaa m uygarlk denecek? Evet, imdiki halde komn taraftan zalimdir, vahidir, habistir, akidir. nk biareler malup oldular. Eer galip gelselerdi, o zaman zgrlksever, tuttuklarn koparan, cesur, adaletli, ksacas iyilie dair ne sylenebilirse hepsi komn yandalan iin sylenirdi." Bu yaznn kt gn, bret gazetesinde, Namk Kemal, Komnn savunmasn yapyor ve ayn sayda Nuri Bey Birinci Enternasyonali anlatyordu. 36 Trki^'nin Demokrasi Tarihi 1839-1950 Hemen her konuda yaz yazmakla n yapm Ahmet Mithat Efendi de "Daarck" adl dergisinde (7. say, yl 1871) Birinci Enternasyonali savunmakta ge kalmamtr. Yaz ilgintir. ncelendiinde nemli yanllarla doludur. Bu yanllar bir yana, A. Mithat Efendi bu yazsnda varsl-yoksul ayrm ad altnda snf sorununu bilinsiz de olsa ortaya getiriyor. Yoksulluk ve varslln eit olduunu dnenlere kar: "Bana kalrsa bu ikisini bir eyden ibarettir diye hkmedemem. Nasl edebilirim ki, ikisinin arasnda yalnz benim grdm deil, herkesin aka grd farklar beni her zaman yalanlar" diye kar kmakta, Birinci Enternasyonal'i snrl bilgi dzeyi iersinde savunduktan sonra yazy yle bitirmektedir: "Yaz gn Temmuz scana kar mutlularn ikametine mahsus be-alt katl binann en st katma srtnda amur tamak veyahut ngiltere kmr madenlerinde yani yerin dibinde kmr krmak suretiyle kazand on kuruu okka ekmee verip, akam, evinde kaba hasr zerinde o ekmei yedikten sonra gya gndzki yorgunluu kartmak iin uzanp yatanlar... ve ylbanda mevcut parasnn faizini topladktan sonra akam mide fesadna urayacak kadar yiyip ierek, yapay, pamuu dahi ekemeyip, ty yatak ve keten araflar iinde yatanlar nasl eit olur?" Komn ve Birinci Enternasyonal'e ait, arkalayc bu yazlarn yannda, her iki hareketi de eletiren, aalayan yazlar da kmtr. rnein "Hakayikulvakayi" gazetesinin Haziran (22) 1781'de yaynlad bir haberde "Ekiyann kumandan (Kari Marx) denilen ve hl Londra'daki Enternasyonal nam cemiyetin reisi bulunan pehlivan olup..." biiminde komne, Marx'a ve Birinci Enternasyonal'e ar deyimlerle hcum edilmektedir. Ayrca Sakzl Ohannes Efendi, emsettin Sami gibi yazarlar da bu nitelikteki yazlarla Enternasyonal ve komn eletiriyorlard. Daha sonralar ayn eletiriler sosyalizm ve komnizm konusuna yaygnlatrlacaktr. Btn bu tartmalar srp giderken, Marx'tan yaplan ilk Trke eviride 9 ubar 1871'de "Hakayikulvakayi" gazetesinde yaynlanmtr. Yaz "Daily News"den alnm ve Fransz-Alman savann analizini ieren bir mektuptu. Yeni Osmanllar hareketi ve bu hareketin yurt iine yansmas, l kede baz konularn tartlmasn snrl da olsa salamt flerken, bir nce vermi olduumuz rneklerin nda bu yargy ileri sr yorduk. , 1875 ylnda Osmanl ekonomisi o gne dek grlmedik ciddiyette bir bunalmn iine girmiti. D bor kaynaklan azald gibi, borlarn denmesi de imknszlayordu. Nitekim 1875 ylnn ortalarna doru Babli ksm bir ekonomik batn (ifls deyimi yerinde olmad iin ekonomik bat tamlamasn tercih ettik) eiinde olduunu, Tanzimat'tan kinci Merutiyete (1839-1908) 37 resmen kabul etti. Bunun hemen arkasndan Bosna-Hersek'te bir kyl ayaklanmas balad. Eyll 1875'te de eski Zagor dolaylarndaki Bulgarlar isyan etti. Btn bu ayaklanmalar, ekonominin sarslmas, Avrupa'nn yeniden Dou sorununu tartmaya balamasna neden oldu. Bu srada Abdlaziz'in Rus Elisi Ignatiev ile oluturduklar siyasal cephe ierde gl bir kart grubun meydana kmasn gerekletirdi. Nitekim Hseyin Avni Paa-Sleyman Paa (ordu), Mithat Paa-Mtercim Rt Paa (sivil brokrasi) ve eyhlislmn ibirlii ile Mays 1876'da Padiah Abdlaziz'e kar bir darbe baar ile sonulandrld. Darbeyi, cuntann en drst ve en ilerici kiisi olduu ileri srlen Sleyman Paa kumandasndaki Harbiye rencileri yaptlar. eyhlislmln medreseli rencileri de onlarn yannda yer ald. Cuntann din adamlarn da iermesi, bu darbeye "Softalar Darbesi" denmesine neden olmutur. Kanmzca darbenin sonularna bakldnda, bu niteleme doru deildir. Sultan Abdlaziz'in devrilmesi ve yerine Namk Kemal'in de rencisi olan V. Murat'n getirilmesi, anayasa ve merutiyet sorununu gndeme aniden getirmiti. Ne var ki, rnek alman birok Bat

lkesinde hl bir anayasann var olmamas (rnein arlk Rusya'snda ne anayasa, ne de meclis vard), Osmanl aydnlar arasnda anayasa ve merutiyet asndan ak-seik bir dn birliine varlmam oluu, sorunun zmn arlatran etkenlerin banda geliyordu. Ne var ki Dou sorununun zm ve Osmanl mparatorluu'ndaki eitli hristiyan halklara ynelik reformlarn saptanmas iin 1876 ylnn Aralk aynda stanbul'da uluslararas bir konferansn toplanmasna karar verilmesi olaylar daha da hzlandrd. Mithat Paa daha ilk gnden engellerle karlamaya balad. V. Murat'n tahta k dolaysyla hazrlanan sylevde, anayasa ve merutiyet sorununa yer verilmedi. Mithat Paa'nn tek mttefiki Sleyman Paa'yd. Ordunun bir kanad lke ierisindeki karmaay bahane ederek iddet tedbirlerinin bir an nce alnmasn neriyordu. Sk sk sylenen sz "gn anayasa gn deildir, imdi lkenin karmaadan kurtarlmas gerek" biiminde zetlenebilecek yargyd. Bu kart tutuma karn, darbenin ilk haftas sonunda geniletilmi bir Meveret Meclisinin toplanmasna karar verildi. Meveret Meclisi'nin byk ounluunun anayasa ve merutiyete kar olduu, daha ilk konumalarda ortaya kt. Sleyman Paa, hareketi baarya ulatran bir kumandan olarak aka sordu: v"Merutiyet iln edilmeyecekse bu hareket niye yaplmtr?" Sadrazam halka dayal bir dzenin kurulabilmesi iin halkn yeterli olgunlua sahip olmadn syledi. Fetva Emini ise konuya daha sert yaklap yle dedi: "Devletin gvendikleri sizlersiniz... Anadolu'nun ve Rumeli'nin birtakm cahil Trklerini 38 Trkiye'nin Demokrasi Tarihi 1839-1950 toplayp da onlardan rey ve tedbir mi soracaksnz? Her ii adalete gre grn; bir sorundan pheniz olduunda Fetva-y erife bavurun". Bu arada Sadrazam Mtercim Rt Paa'nn merutiyete kar tutumu gittike belirginleiyordu. Anlald kadar, kendisi, her eyin dorusunu dnd savnda olan "Tanzimat brokrasisi"nin en belirgin rneklerinden biriydi. Anayasadan yana olan Sleyman Paa'y "Sen askersin anlamazsn" diye azarlarken, ngiliz tipi bir merut ynetim neren Namk Paa'ya da "Demek sen de Rouge olmusun" diyerek kzl deyimini, Trk siyaset sahnesinde, ilk defa ortaya karyordu. Anayasa ve merutiyet tartmalar tam bir kmaza girmiken V. Murat'n hastalanmas olaya yeni bir boyut kazandrd. Padiah, olaylarn hzl gelimesinin etkisi altnda kalarak nemli bir ruhsal bunalm geirmekteydi. Baz uzmanlara gre bu depresyonu atlatmas mmknd. Ne ki, tedavi dneminde yerine kim getirilecekti? O gne kadar Osmanl mparatorluu'nda niabet kurumuna rastlanmamaktayd. Veliaht Abdlhamit ise baz evrelere, zellikle merutiyete taraftan olanlara fazla gven vermiyordu. Her ey Abdlhamit'in Mithat Paa'yla yapt konumadan sonra deiti. Abdlhamit niabeti asla kabul etmedi. Zaten etmesi de beklenmiyordu. Mithat Paa'nn aceleci doas Abdlhamit'in "artsz bir hkmdarl kabul etmeyeceini" bildirmesini yanl yorumlad. Ve-liahtn kastettii artla, Mithat Paa'nn anlad artn farkl olduunu ileri sren N. Berkes, bu karlkl anlaamamann, Abdlhamit'in padiah olarak tahta karlmasn saladn ileri srmektedir. Kanmzca bu yaklamda belirli bir gerek pay vardr. Abdlhamit'in merutiyeti ve anayasay kabul etmesi zerine, ordu, brokrasi ve eyhlislmlk birleerek bir fetva ile V. Murat'n hastalandndan tr halledildiini, yerine Abdlhamit'in getiini bildirdiler. Abdlhamit'in clusu 31 Austos tarihindedir. Bundan yaklak bir ay sonra anayasay hazrlayacak komisyon kuruldu. Komisyon ncelikle bir Meclis-i Mebusan ve Ayan Meclisi'nin kurulmasna karar verdi. Anayasa komisyonunda kimin tasarsnn tartld konusunda kesin bir bilgiye sahip deiliz. Bilinen, Mithat Paa'nn tasarsnn yan sra Sleyman Paa'nn ve dier baz yelerin de tasarlarnn var olduudur. Anayasa hazrlklar ilerlerken, kamuoyunda da, Mithat Paa'nn slama aykr iler peinde olduu, anayasann bir "gvur" icadndan baka bir ey olmad biiminde sylentiler yaygnla-yordu. Bu sylentilerin, anayasaya itenlikle kar olanlar kadar, Igna-tiev gibi yabanc elilerden de kaynakland dnlebilir. Bu arada Sultan -da kendi zel danmanlaryla hemen her maddeyi incelemekteydi. Sultann zellikle kendi yetki ve haklan zerinde durduu aktr. Tanzimat'tan kinci Merutiyete (1839-1908) 39 Nitekim Abdlhamit kendi haklan ve yetkileri gven altna alnd srece, anayasaya kar bir tutum iinde olmamtr. Nitekim, komisyondaki tartmalar yle bir izlenim uyandrmtr ki "Kanun-u Esasi akmnn balca hedefi, Padiah ve Halife deil, Avrupa devletlerinin oyunca haline gelen hkmetteki kiilerin tutarsz, keyfi ynetimleri; Halifeyi hkmleri altna alarak kendi karlar uruna eriat uygulat-mamalandr." (Berkes)

Anayasa almalar birka kere darboaza girdi. Bunlardan birinde Sleyman Paa saraya giderek st kapal bir ekilde Abdlhamit'i tehdit etti. V. Murat'n saln kazanmakta olduunu syledi. Bundan sonraki bunalmlarn en ciddisi, almalarn son aamasnda 113. madde konusunda kt. Bu madde padiaha baz ayaklanma durumlarnda, ayaklanmann olduu yrelerde olaanst durum iln etme yetkisini verdii gibi, polise sakncal grlen kiilerin yurtdna srlmesi konusunda da karar alma hakkn vermekteydi. Mithat Paa, Namk Kemal ve dier anayasa yanls kiiler buna itiraz ettiler. Abdlhamit de bu madde olmadan anayasay imzalamayacan aka syledi. Bu arada Batl lkelerin dileri bakanlar ya da st dzeydeki diplpmatlan stanbul'a gelmilerdi. Tersane Konferans birka gne kadar alacakt. Mithat Paa bu zamana kar yrtlen yarta kaybetmemek iin 113. maddeyi padiahn istedii gibi kabul etti ve 23 Aralk 1876 sabah anayasa imzaland. Uluslararas toplantdaki Osmanl delegesi, o gnn koullar iersinde Rusya'da bile bulunmayan bir anayasann ve merutiyet dzeninin Osmanl padiahnca kabul edildiini ve bu nedenle konferansn anlamn yitirdiini, dalmas gerektiini syledi. Dier delegeler bu neriyi kabul etmediler. Osmanl devleti konferans terketti. lk anayasann yapclar ksa srede tasfiye edildiler. Mithat Paa idama mahkm edildi, cezas mebbet hapise evrilerek Taife, Sleyman Paa Osmanl-Rus savanda baarl bir kumandan olarak hizmet grmesine karn, malbiyetten sorumlu tutularak Badat'a srld. Namk Kemal de Ege adalarna srgn gnderildi. Mimarlarnn ortadan kaldrmasna karlk, Abdlhamit, Meclis-i Mebusan' tatil etmekte acele etmedi. Osmanl-Rus savanda meclisin mill birlii salamas, Abdlhamit'in yetkileri iin cil bir tehlike tekil etmemesi, bunun nedenlerinden olabilir. Meclis 19 Mart 1877'de ald. Ahmet Vefik Paa'nn bakanlnda, akl almayacak bir despotik ynetim altnda alt. kinci dnemin banda, Ruslarla Ayastafanos Mtarekesi'nin imzalanmasnn hemen arkasndan 13 ubat \878'de padiahn bir emriyle tatile girdi. Bu tatil bilindii gibi tam otuz yl srd. 4) I. Osmanl Meclisi Mebusan': Anayasann Abdlhamit tarafndan iln edilmesinden sonra Meclisi Mebusan iki dnem topland. Birinci dnem toplantlar, 19 Mart-28 Haziran 1877 tarihleri arasnda yaplmtr; ikinci toplants ise 13 Aralk 1877 ile 14 ubat 1878 tarihleri arasndadr. Her dnem iin ayn ayr seim yaplmtr. Seim yasas, anayasadan nce karlmtr. Aslnda bu bir seim yasas olmaktan ziyade, geici ynetmelik biiminde yaplm tamimdi. Bu ynetmeliin 28 Ekim 1876'da iln edilmesinden sonra seim hazrlklarna geilmitir. Seim ynetmelii anayasadan nce yrrle girdii iin, ierdii hkmlerden bazlar anayasann getirdii hkmlerden farkldr. Ynetmelie gre 80'i mslman ve 50'si gayrimslim olmak zere 130 mebus seilecekti. Seilme koullan ise gene ayn ynetmelie gre unlard: - yi halli olmak - 25 yandan kk olmamak - Devletin resm dili Trkeyi bilmek - Seildii ilin ahalisinden olmak - Ar hapis cezasna arptrlmam olmak - Trkiye'de az ok emlk sahibi olmak. Bu koullardan bazlarna anayasada rastlamak olanakszdr. Ksa da olsa, aradaki zaman fark ynetmelikle anayasa arasndaki farklar dourmutur. Fakat Meclisin hemen toplanmasndaki zorunluluktan tr bir kereye mahsus olmak zere il genel meclisi yelerinin ikinci semen olarak oy kullanmalar kararlatrlmtr. Bu uygulama stanbul'u kapsamarratr. stanbul'da yirmi seim evresi oluturulmu, her seim evresinde 25 yan doldurmu, az ok emlk sahibi olan Osmanl vatandalarna iki tane ikinci semen setirilmitir. kinci semenlerde, 5 mslman, 5 de gayrimslim on mebusu semilerdir. Birinci dnemde Meclisi Mebusan'da bulunan 116 mebusun 68'i mslman, 48'i degayrimslimdir. Bu saylar ikinci dnemde srasyla 106, 59 ve 47 olmutur. Yani daha ikinci dneme gelindimde mslman mebuslarn toplam iindeki oransal paylar dmt. kinci" dnem iin niin seim yapld konusunda aklayc bir bilgiye rast-lanamamaktadr. Seim dnemi drt yl olduu_ iin ancak ara seimi yaplabilirdi, oysa Meclisin btn yenilenmitir. Birinci dnem mebuslarnn zgrlk ve Padiah otoritesine kar olduklar bir an iin dnlebilirse de, bu

nitelikteki mebuslarn says ikinci dnemde daha da artmtr. Abdlhamit, Meclisi Mebusan'n Birinci Dnem bakanlna, Meclis'in rzasn sormadan Ahmet Vefk Paa'y atamtr. Bu atama geici diye nitelenmise de, Paa, dnem sonuna kadar Bakan olarak grev yapmtr. Paa'nn mebuslara kar taknd tavr, Birinci Meclisi Mebusan'a, padiahn ve st kademe brokratlarn ne gzle baktn kantlayan belge vasfndadr. Paann sk sk mebuslar en galiz kelimelerle azarladna rastlanmtr. Bir oturumda "sus eek" diye bard bile duyulmutur. Ahmet Vefk Paa, Meclisi Mebusan'da tam anlamyla bir zgrlk dman gibi davranmtr. Matbuat (Basn) Nizamnamesi tartlrken; "Baz adamlar vardr ki, gkten inmi bile olsa, ona matbaa izni vermemelidir. O adam memlekete muzrdr. O cihetle hkmet onu men eder" diyebilmitir. Gene ayn Nizamname'nin mzakeresi srasnda mebuslara hitaben, "Edebiyat nedir bilmiyor musunuz? Dnyada ne kadar edepsizlik varsa onun adna edebiyat demilerdir. Biz bunlarn hocas olduk, pekl biliyoruz. Otuz yldr bunlara baklyor. Her birinin ait olduklar mahaller vardr (edebiyat yaynlarnn denetlenmesi kastedilmektedir) orda baklr. Gerek kanunca, gerek ahlka i byledir" der. Bunun zerine stanbul Mebusu Sebuh Efendi safa sorar: "Her halde edebiyat menetmek caiz deildir". Bu soruya Ahmet Vefk Paa'nn verdii cevap ise azlar bir kar atracak niteliktedir: "Nasl caiz deildir? Katli bile caizdir". Moliere'i eviren, vali olarak bulunduu yerlerde sanatlar tevik eden, Trkiye'de ada temaa sanatnn nclerinden saylan Ahmet Vefk Paa'nn bu davranlar anlalamaz. Bu zihniyet ancak Tanzimat brokrasisinin hereyi en iyi bildiini iddia eden eilimi ile aklanabilir. Ne var ki asker-sivil brokrasinin (halka karn halk iin) diye adlandrabileceimiz bu davranlar, hzn ve gcn yitirse bile gnmze kadar srp gitmitir. Her oturumda bakann alaltc, kmseyen szlerine muhatap olan mebuslar, bu davranlara kar, hi bir cidd tepkide bulunmamlardr. Mecliste partilerin, parti gruplarnn olmay belki bu tepkisizliin bir nedenidir. Prof. Sina Akin'in yapm olduu bir incelemede de alt izildii gibi bir yllk alma sresi iersinde Meclisi Mebusan her iki dneminde de baz konulara eilmeyi baarmtr. Bu konular zet olarak yle sralanabilir: a) Cemaatler aras ilikiler b) Memurlardan yaknma c) Sava yolsuzluklar d) Meclis-Hkmet ilikileri e) eitli toplumsal sorunlar 42 Trkiye'nin Demokrasi Tarihi 1839-1950 Bu konulardaki tartmalar mebuslarn gittike bilinle grevlerini yapmaya baladklarn gstermektedir. Ne var ki, Ahmet Vefik Paa'nn Sadarete getirilmesi, Meclisi Mebusan asndan dramatik sonuca yaklaldnn en gzel iaretiydi. Bir kere Sadaret deyimi Baveklet olarak deitirilmiti. Bu deiikliin anayasaya aykr olduu Kuds Mebusu Yusuf Ziya Efendi tarafndan aka ileri srlmtr. Bundan da nemlisi yeni kabinenin kurulmas srasnda kartlan Hatt- Hmayun "baz ilerin, vekillerin kiisel sorumluluu kapsam iinde bulunduunu ve bu gibi ilerin onaylanmak zere Padiaha sunulacan" bildiriyordu. Bylece Abdlhamit yrtme erkine biraz daha egemen olma hakkn elde ediyordu ki, bu hattn 1876 Anayasa-s'na aykr olduu kolaylkla ileri srlebilir. Son pek ani geldi. Meclis-i Vkela, devletin iinde bulunduu olaanst durumdan dolay Meclis almalarna yeterince katlamadklarn, mebuslarn sorularna gereince yant veremediklerini syleyerek, bu durumun geitirilmesine kadar Meclis'in tatil edilmesini isteyen bir "Mazbata"y Padiah'a vermiti. Bu arada yaplmakta olan bar grmelerinin, meclisin nndeki bir aylk alma sresinden daha uzun bir dnemi kapsayaca, dolaysyla Meclis'in toplant sresi iersinde orada herhangi bir aklama ya da mzakere ama gibi bir ilemin gerekletirilemeyecei de gene sz konusu gerekelere ekleniyordu. Bu gerekelerin geerlii tartlabilir. Ne ki, bu denli tartmalar sonucun kesin konumunu deitirmez. O konum da Padiah'tan gelen 2 ubat 1878 tarihli bir iradede somutlamtr. rade, ksaca sylenen gerekeleri sralayarak, Meclis almalarna ara verildiini bildiriyordu. Bylece Birinci Anayasa otuz yllk bir sre iin,

buzdolabna kaldrlm oluyordu. Birinci Anayasa, ierdii hkmler ve kurumlarn da aka gsterdii gibi egemen snfn egemenliini snrlayc bir yasal ereveyi oluturmaktan ok, o egemenlii pekitirici bir belge niteliine brnmtr. Gerek Yeni Osmanllarn dnsel dorultusu, gerekse Mithat Paa ve arkadalarnn abalan bu ynde olmasa bile, koullar, Abdl-hamid'in haklarn pekitiren bir anayasann kabuln dourmutur. Anayasa, ne yeni ykselmeye balayan Osmanl burjuvazisini, ne de dier ezilen snflan memnun edecek dzeydeydi. Zaten bu snflar mcadelenin dnda, deta seyircisi durumundayd. Anayasay isteyen, onu kuran ve sonuta savunmasn da stlenenler, asker-sivil brokrat aydnlard. Gemiteki gelimeler de dikkate alnacak olunursa, Sened-i ttifak'tan 1876 Anayasas'na kadar Osmanl Hkmdar'nn egemenliini paylamaya alan ve bu yolda nemli admlar atan brokrat kesimdir. Brokrasi bir snf olmad iin mcadelesi srekli Tanzimat'tan kinci Merutiyete (1839-1908) 43 biimde gel-git hareketlerine benzer. devinimler halindedir. Zaman zaman, orduyu ya da d gleri yanna alabildike bir adm ileri gidiyor, sonra koullara gre ya geriliyor ya da gene bir adm ilerleme salyor. 1876 Anayasas, bu gel-git'in bir kesitidir. Ne ki, bu kesitte elde edilen rn, yani anayasa, ne brokrasiye ne de ulusal burjuvaziye (eer varsa) ilerici bir mevzi kazandracak nitelikte olmamtr. lk Meclis'in yapsnn zamanla emperyalist emellere (d lkelerin) hizmet edecek bir grnme sahip olduuna da iaret etmekte yarar vardr. Zaten temel amaz, burjuva demokratik haklarn ve ayrcalklarn, milli burjuvazinin olumasndan nce elde edilmesinin, da baml, tekelci kapitalizmin dmen suyundan gidecek olan burjuvaziye yararl oluundadr. Bu olgu, ad ve zellii ne olursa olsun, feodal retim ilikilerinin oluturduu dzene gre ilerici saylmas gereken bir yasal erevenin ve dn aamasnn, yabanc emperyalist emellere hizmet edebilecek olanaklar salayan ara haline gelmesi sonucunu verir. lerici atlmlarn ve kurumlarn belli evreye inhisar etmesi, toplumu smren, lkeyi darboazlara srkleyen tekelci kapitalizmin kurumlarndan kaynaklanmas, onlar, halka, ezilen snflara kar safa itmitir. Bu eliki gnmze kadar eitli boyutlarda srp gitmitir. Ne var ki snflarn gittike glenmesi, toplumun snfl bir toplum haline gelmesi, sz konusu terslii ortadan kaldrarak yasal ereveyi de snflarn mcadelesinin gel-git'lerine braktrmaktadr. Ama byle bir geliim iin 1870'li yllar ok erkendir. Teolojik yasal erevenin, doal ve pozitif hukuktan gelen temel demokratik haklarn (bunlara burjuva demokratik hak ve zgrlkleri diyebiliriz) ve Hkmdarn iradesi... Birbiriyle nasl badaabilecekti bu e. Teolojik yasal ereve (slm Hukuku) ve Padiah iradesi, bunlar yllar boyunca kendi aralarnda bir denge oluturmulard. Bu yzyllarn derinliinden gelen ittifak yenilmeden demokratik haklar ye onlarn gerektirdii dzen kurulamazd. rnek, 1876 Anayasas. 5) Abdlhamit Politikasnn Temel Yaklamlar: Osmanl mparatorluu'nun son dneminin otuz yln yneten Abdl-hamit'i ve eylemlerini deerlendirirken allagelmi n yarglardan kendimizi artmamz gerekir. Bu n yarglar Abdlhamit hakknda- iki an dnceyi getirmektedir. Bir gruba gre Abdlhamit kanl istibdat ile Trk ve Osmanl halkna kan alatan bir tirandr; dier gruba gre ise, bir nceki yargnn tam tersi olarak "ne yaptysa iyi ve doru yapm" olan bir ulu hakandr. Oysa Abdlhamit kelimenin tam anlamyla ne o, ne de tekidir. Yalnzca gemisini kayalkl ve hrn sularn hzla 44 Trkiye'nin Demokrasi Tarihi 1839-1950 akt bir boazdan sa salim geirmeye alan kaptandr. Koullarn rasyonaline gre davranmaya alan bir yneticidir. mparatorluun son yllanna imzasn koyan kiiyi yle belirlersek, o dnemi anlamamz daha kolay olur. Abdlhamit'in temel yaklamlarn yle sralayabiliriz: - Bat Avrupa kapitalizminin "Devleti li"yi yar smrge letirme ynnde ald yolun farkndadr. Kapitalizmin, ilerici akm lar, imparatorluktaki ayrlk zlemleri besleyen bir kaynak olarak grmesini de sezinlemitir. Ne ki bu sezgisi doru bir tabana otursa bile, Abdlhamit'in kendince bulduu zm yolu, zgrlkleri rafa kaldr mak olmutur. Oysa zgrce yaplacak tartmalar Osmanl halklarnn

ortak yararlarn bulabilecekti. Meclis-i Mebusan'n Osmanl-Rus sa vanda oynad birletirici rol bunun en somut kantyd. - Abdlhamit Meclis-i Mebusan uygulamasyla devletteki slam-Trk ynetiminin zamanla yitirileceine inanyordu. Nitekim Meclis-i Mebusan'n iki toplant dnemindeki slam mebuslarnn oransal pay azalmtr. - Abdlaziz'in devrilmesinde byk rol oynayan brokrasiasker-lema ittifak, Abdlhamit'in daima en korkulu ryas olmutur. Bu grubun bir araya gelmesini engelleme iin "makyavelist" bir tu tumla her yolu denemitir. Kendine bal brokrat, asker ve ulema evreleri oluturmutur. - Bat Avrupa kapitalizmini, Meclis-i Mebusan' ve ona yol aan dnceleri, brokrasi-asker-lema lsnn ittifakn kendine byk bir tehlike sayan bir kiinin decei vehim ve korkulara Ab dlhamit de dmtr. Kendi ordusundan bile korkar hale gelmitir. "Durum Muhakamesi"ni bylesine baaryla yapabilen birisinin bu gibi korkular iersinde ezildiini dnmek insana kolay gelmiyor. \ - Abdlhamit dzenini otuz yl srdrebildiyse bunun temel nedeni ustalkla uygulad denge politikas kadar halk yanma alma sn bilmesidir. Halkla Abdlhamit arasndaki ba din kurmutur. "Halifeyle halk arasnda din bann kuruluunda, bu dnemde yetien yeni bit din adam tipi de byk rol oynad. O zamana kadar halktan uzak olan resmi ulema aristokrasinin yannda ve altnda, genileyen ekonomik kle orantl olarak oalan, Talebe-i Ulum, eriler,"ha fzlar, imamlar, eyhler, dedeler, erifler, seyitler, nakplar, frk ler, mneccimler, bycler bol bol yetimeye balad" (Berkes). By lece feodal retim ilikilerinin yasal erevesi olan din, halkyla Padiah arasndaki etken bir kpry kurmutu. Din, Abdlhamit'in hem i si yasas, hem de d siyasas iin dayand en byk silaht. Kendisi bu silah ierde ve darda "bihakkn" kullanmasn bildi. Tanzimat'tan kinci Merutiyete (1839-1908) 45 Halkn yaygn islamcln, cahillik, gerici din adamlarna dnmeden kaplma gibi nitelemelerle aklayamayz. Byle bir aklama byk kitlelerin kendi karlann bilmeyecek dzeyde olduunu iddia etme gibi bir noktaya gtrecektir bizi. Bu bilim d bir yaklamdr. nk insanlar ve toplum iindeki snflar, kendi yararlarn saptayacak, davranlarn buna gre dzenleyecek bir rasyonele sahiptirler. Kapitalizmin lkeye giriiyle ya da daha doru bir deyile, ekonomik egemenliini kuruuyla birlikte tarmda rnn ucuz kapatldn, kk sanayide tezghlarn alamaz hale getirildiini gren, gnden gne yoksullaan halk, bu yoksulluundan baty sorumlu tutuyordu. Bu belki sezgilerle ulalan, bir yerde duygusal saylabilecek yargdr ama haksz ve yanl olduu da sylenemez. Bat'dan gelen hereyin onu daha da yoksullatrdn, halk somut bir biimde gryordu. Bat ise gvurlukla zdeti. Bu nedenle ekonomik zlme ve ykm hzlandka, byk halk kitlelerinin islamc cephede toplanmalar da abuklayordu. Bylece Batc-laik brokratlarla, islamc-Doucu halk arasndaki, temelde tli olan eliki, birinci eliki gibi ortaya kyor ve odaklayordu. Devletin bir snfa dayanmad srece gl olmayacann da pek farknda olamayan Batc-laik brokratlar toplumu yanlarna alacaklar yerde, devleti elde etmeye alyorlard. Kukusuz toplumda ak snf elikilerinin grlmemesi de (elikilerin yokluu anlamna sylemiyoruz bunu) bu yanlg dolu grlere kaplanmada nemli rol oynamtr. Ne var ki snfsal elikilerin ok ak bir ekilde su yzne kt gnmz Trk toplumunda da ayn yanlglarn iinde bulunan siyasal gruplar mevcuttur. "... Sanayi retim gleri genel olarak tasfiye olmu, artk gelimekte olan d tekelci kapitalizmin uluslararas koullan altnda, milli retim gleri gelitirme olanaklarnn yetersiz bulunduu bir lkede iktidar, halkn

asgari ihtiyalarn asgari bir seviyede dahi (beslenme, giyinme, bannma gibi) karlamak olanan da bulamazd. Bilindii gibi, tketim mallarnn ktl merkeziyeti brokrasinin temelli bir sebebidir. Bu ktlk, brokratlar Batl gibi yaarken, demokratik eilimleri despotizme dntrlebilir..." (dris Kkmer) Toplumun tli elikisi, snfsal elikinin belirginlememesi nedeniyle temel eliki halini alan ilerici-gerici ayrm da bu tli elikiye gre belirlendi. stelik bu biimleni, peinde sapmalar getiren bir yapdayd. yle ki, Osmanl lkesini bir yar smrge haline getiren, emperyalist evreye erimi, bat kapitalizminin yasal erevesini ve temel kurumlarn savunanlar ilerici, bu batya kar direnenler de gerici olmaktaydlar. Bu yapay ve yanltc ayrm, toplumdaki snfsal elikiler olgunlap, belirginleinceye kadar srd. Yukarda, ierdii sap46 Trkiye'nin Demokrasi Tarihi 1839-1950 may akladmz yapay ayrm, bir baka yanlgy da peinden getiriyordu. Bu yanlg da gerekte iyi niyetli aydnlarn kendi halklarna yabanclamalarndan tr dtkleri ktmserlik ve ie kapankln yan sra, bir yerde bilinsiz olarak kskacna girdikleri Bat kapanndan tr pek de haketmedikleri biimde karalanmalardr. u nokta aktr ki, islamc halk ynlaryla, Batc-laik aydnlan kar karya getiren bu tli elikinin yaratt karlkl yabanclamadan en fazla emperyalist Bat yararlanmtr. Abdlhamit'in otuz yllk egemenlii, islamcl siyasal ve ideo--lojik akmlarn en etkenlerinden biri haline getirmiti. slamlamak ve islamn zne dnme bu dn akm iersinde sk kullanlan.bir slogandr. Sait Halim Paa bu kavram yle tanmlamaktadr: "slamn din ve dnyay, maddiyat ve maneviyat kapsayan sosyal bir din olduu kabul edildike, islamlamak demek, islamn itikd, ahlak, itimaiyat ve siyaset sistemini daima zaman ve evrenin ihtiyacna en uygun surette tesis ve bunlara uymaktr"... Sait Halim Paa bat kurumlaryla islamln badatrlamayaca inancndadr. "slamlaan fert ve devlet, o kimse ve o teekkldr ki, siyas olduu kadar, sosyal btn hak ve vecibelerini, rejimini, hrriyet ve adaleti islam prensiplerden karacaktr". Deinilen bu ilkeler bizzat islamn akide ve inan sisteminden kaynaklanacaktr. Grld gibi islamclk akm asndan Bat kurumlan ile islam arasndaki bir uyum dahi kabul edilmemektedir. Yaplan tanmlarn da aka gsterdii gibi, islamc dn akmna gre "slamiyet gelimeye engel deildir". Ne ki bu yarg "gelime" kavramna baml olarak deiebilen bir nitelie sahiptir. yle ki, burjuvazinin egemen olduu bir toplum yapsnda, Feodal-Sultan egemenliinin aynlmaz paras olan islamiyet (ya da daha doru bir deyimle teolojik ereve) geliimi engelleyen kurumdur. Dikkat edilirse gerek islamc yaklam, ilerde greceimiz zere, gerekse Batc-laik yaklam, soyut kavramlar olarak incelendiinde hakl grlebilirler... Bu akmlar doru yerlerine oturtabilmek ancak snfsal adan yaplabilecek bir zmlemeyle mmkn olabilecektir. Tank Z. Tunaya'nn altn izdii gibi btn islamclar u soru zerinde ittifak halinde durarak, bunlar yantlamaya almlardr. a) slamn siyasal ilkeleri nelerdir? Bu ilkeler ne tip bir devlet biimine karlk gelir? ' b) Osmanl Merutiyet dzeni bu ilkeler asndan nasl deer lendirilebilir? c) Osmanl Merutiyet dzeninin szkonusu ilkelere gre eksik olduu ynleri nasl giderilebilir? slamn siyasal ilkelerinin aratrlmas, Trk siyasal dnne Tanzimat'tan kinci Merutiyete (1839-1908) 47 nemli katklar salamtr. Bu ilkeler gncelliini (tartma asndan) gnmzde de korumaktadr. Bundan tr sz konusu ilkelere ksa da olsa deinilmesinde yarar vardr. lkeleri u sra iersinde zetleyebiliriz: - slam toplumsal bir dindir ve hkmeti emreder, - slamda egemenliin kayna aamadan geerek gelmek tedir. Bu aamalar: Tanr, Peygamber ve Halife-Hkmdar'dr. - Tanr toplumsal dinin temellerin Kuran 'nda toplamtr.

Kuran btn zamanlar iin konmu deimez bir anayasadr. - Egemenliin kullanm iki byk ilkeye dayanr: Adalet ve Meveret. - .Siyas egemenlii kullanan ve Peygambere halef olan H kmdar (Halife) btn ynetiminde adalet zere davranmak zorunlulu undadr. - Adaletsiz bir hkmet baskc, islam dini basky reddeder. Bylece "hakimiyet ve hkmran, topluluun bizzat ahlak ve tahalluk tarz olan adalet snrlamaktadr." (T. Z. Tunaya) - slam dini adalet zere davranmayan, er'i snrlara sayg duymayan emirlere (devlet reislerine) kar mslmanlann hurucuna izin vermitir. Bylece islam hukukunda, kullanm belirli koullara bal bir ihtill (huru) hakk vardr. - slamda egemenlii snrlayan bir baka ilke de danma yani "meverettir". "ra-y mmet" ya da "Meveret" usul her ne kadar halkn etkin bir katlmn iermiyorsa da ulema, brokrasi, zaman zaman eraf da kapsayan bir meclis olduu iiri tabandan gelen dilek ve eletirilere bir oranda aktr. - slamiyet hkmet biiminden ok ahlakla ilgilenir. Kuran'a sayg, adalet ve danma ilkelerini canl tutmak, bunlara dayanmak artyla her trl devlet dzeni ve hkmet ekli islamca makbuldr. - slamn bir baka ilkesi de "cemaat ve ittihad" kuraldr. Bu kuraln konmasndaki ama btn mslmanlarn aralarndaki ztlkla r unutarak birbirlerine balanmalar ve gl bir islam birlii olutur malardr. "eriata mstenid, idare edenlerle edilenleri, meveret, adalet ve tabi haklarla birbirine balayan slam Devleti baz mkellefiyet ve vazifelere sahiptir. Bu devlet her eyden evvele yabanc boyunduruunu kabul etmemek, istikbalini tesis ve idame ile ykmldr. slam devlet emperyalizme yer vermeyecekti