บทท 3 ทฤษฎการสอสาร

ทฤษฎคออะไร

คอ กลมความสมพนธของแนวคดค านยาม และองคประกอบตาง ๆ ทใชอธบายลกษณะของปรากฏการณหนง และชใหเหนถงความสมพนธระหวางตวแปรตาง ๆ โดยมจดมงหมายทจะอธบายหรอคาด เดาปรากฏการณนน จากค าจ ากดความขางตน สามารถแยกแยะความหมายของทฤษฎได 3 ประเดน คอ

1. ทฤษฎ คอ กลมของขอความทมความเกยวของกบการท างานของสงตาง ๆ 2. ทฤษฎชวยสรางความสมพนธระหวางกลมตวแปรตาง ๆ และเมอไดปฏบตตามทฤษฎแลว จะแสดง

ใหเหนถงลกษณะของปรากฏการณหนง 3. ทฤษฎอธบายปรากฏการณตางๆ โดยเจาะจงไปวาตวแปรใดสมพนธกบตวแปรใด และม

ความสมพนธกนอยางไร ค าอธบายในทฤษฎจะสะทอนใหเหนแนวคด ซงทฤษฎแตละทฤษฎจะมความแตกตางกนไป

เนองจากค าอธบายนน ตงอยบนหลกปรชญาทตางกน ดงน นจงมการแบงประเภทของทฤษฎตามรปค าอธบายของหลกปรชญาตางๆ

ทฤษฎทางนเทศศาสตร จะมงอธบายถงพฤตกรรมการสอสารของมนษยทกรปแบบ ซงแตละทฤษฎจะอธบายถงพฤตกรรมการสอสารของมนษยในลกษณะใดนน ขนอยก บความเชอหรอหลกปรชญาของผ ส ร า ง ท ฤ ษ ฎ ว า ต ว แ ป ร อ ะ ไ ร ท ส า ม า ร ถ น า ม า อ ธ บ า ย พ ฤ ต ก ร ร ม น น ไ ด องคประกอบของทฤษฎ

1. แนวความคด (Concept) 2. ขอเสนอหรอขอสมมตฐาน (Proposition or Hypothesis) 3. เหตการณ (Contingency) ทมกระบวนการพสจนจากขอเสนอหรอขอสมมตฐาน

หนาทของทฤษฎ 1. จดและสรปขอเทจจรงตาง ๆ 2. เนนความส าคญของตวแปร 3. ขยายความหรอตความเหตการณ 4. ชวยในการสงเกตเหตการณตาง ๆ วาเกดอะไรขนและเกดขนไดอยางไร 5. ท านาย หรอคาดเดาเกยวกบผลลพธของ เหตการณตาง ๆ 6. ถายทอดความร

7. ใหคณคาแกการศกษา กอใหเกดการวจย โดยสามารถระบตวแปรทเกยวของได และน าไปสการพฒนาทฤษฎใหม

8. ก าหนดปทสถานหรอคณสมบตของพฤตกรรม

ทฤษฎการสอสาร คอ การอธบายการสอสารในดานความหมาย กระบวนการ องคประกอบ วธการ บทบาทหนาท ผล อทธพล การใช การควบคม แนวคดของศาสตรตาง ๆ แนวโนมอนาคต และปรากฏการณเกยวกบการสอสาร แตการอธบายตองมการอางองอยางมเหตผลทไดจากหลกฐาน เอกสาร หรอปากค าของมนษย

เราแปลค านมาจากภาษาองกฤษทวา communication theory ซงมความหมายครอบคลมกวางขวาง รวมไปถง theory of communication (ทฤษฎของการสอสาร) theories in communication (ทฤษฎในการสอสาร) theories for communication (ทฤษฎเพอการสอสาร) และ theories about communication (ทฤษฎเกยวกบการสอสาร)

1. ทฤษฎเพอการสอสาร เกดขนมานานกอนทจะมการศกษาในสาขาวชานเทศศาสตร เรมดวย ปรชญาพทธและปรชญากรก ทวาดวยการคดและการพด หลกวธการเผยแพรศรทธาของศาสนาครสต ทฤษฎเศรษฐกจการเมองตาง ๆ วาดวยเสรภาพของการแสดงออกตงแตกอนการปฏวตฝรงเศส ทฤษฎทางการแพทยและสรรวทยาทวาดวยประสาทกบการรบสารและสมรรถภาพในการสงสารของมนษย ทฤษฎจตวเคราะหและจตบ าบดของฟรอยด รวมไปถงหลกและทฤษฎตาง ๆ วาดวยภาษา สงคม และวฒนธรรม ลวนแลวแตเปนทฤษฎของสาขาตาง ๆ ทท าหนาทเปนทฤษฎแนวปฏบต เพอการสอสารภายในบคคล ระหวางบคคล การสอสารในกลมหรอการสอสารในสงคมใหญ แมแตภายในสาขานเทศศาสตร กอนทจะมการสถาปนาเปนสาขาการศกษาในยโรปและอเมรกาตอนตนศตวรรษท 20 ความรทไดมาจากการปฏบตงานวชาชพวารสารศาสตร กยงมบทบาทเปนทฤษฎหลกเพอการปฏบตเรอยมา จนกระทงกลายเปนหลกสตรระดบปรญญาตรทสหรฐอเมรกาขยายไปเจรญเตบโตทเอเชยตะวนออก เอเชยใต องกฤษ และออสเตรเลย ในชวง 20 ป กอนศตวรรษท 21 การศกษาทางดานวารสารศาสตรทแยกเปนเอกเทศในระดบมหาวทยาลย เรมตนเปนครงแรกทมหาวทยาลยมสซร และมหาวทยาลยโคลมเบยทนวยอรค จนในปจจบนมวทยาลยหรอภาควชานเทศศาสตรในสหรฐอเมรกาประมาณ 1,500 แหง ในประเทศไทย เกดขนแลวประมาณ 50 แหง โดยเรมตนทมหาวทยาลยธรรมศาสตรและจฬาลงกรณมหาวทยาลย แลวขยายออกไปสสถาบนการศกษาทงของรฐและเอกชน ในตอนตน ๆ การศกษานเทศศาสตรจะมงเนนในดานการใชทฤษฎเพอการสอสารมาประยกตเปนเทคนควธ และทกษะในการประกอบอาชพทางดานการสอสารมวลชนในระบบการเมองตาง ๆ โดยเฉพาะแบบเสรประชาธปไตย และระบบตลาดเสร บนพนฐานลทธทนนยม

โดยสรปทฤษฎเพอการสอสารกคอ ทฤษฎแนวปฏบต (operational theory) หรอหลกวชาทงมวลในการปฏบตงานดานการสอสาร โดยเฉพาะการสอสารมวลชนทอาศยหนงสอพมพ วทยกระจายเสยง โทรทศน ภาพยนตร และการสอสารธรกจทมการโฆษณา และการประชาสมพนธเปนหลกส าคญ

2. ทฤษฎของการสอสาร (Theory of communication) หลงสงครามโลกครงท 2 มหาวทยาลยใน สหรฐไดพฒนาการศกษานเทศศาสตรทเนนสอนการปฏบตงานทางวชาชพ (professional practice) ไปสการศกษาวจยเพอสรางทฤษฎแนวปรชญาวทยาศาสตร โดยแรงผลกดนสวนหนงจากอทธพลทางปญญา (intellectual influence) ของนกวชาการทอพยพมาจากยโรป อาท ลอน และลาซารสเฟลด ทฤษฎของการสอสารจงเรมกอตงขน โดยคอย ๆ แยกจากทฤษฎทางสงคมวทยา จตวทยา และภาษา กลายมาเปนศาสตรไหมในตวของมนเองทเรยกวา การสอสารมวลชน (mass communication study) มงวจยผลของสอมวลชนทมตอการเมอง สงคม และวฒนธรรม เราเรยกทฤษฎแนวปรชญาวทยาศาสตรในระยะเรมแรกนวา ทฤษฎการสอสารมวลชน (Mass Communication Theory) ซงจะเหนไดชดจากผลงานของวลเบอร ชรามม เมลวน เดอเฟอร และเดนส แมคเควล แตกลมทฤษฎระบบ (Systems Theories) ของวเนอร แชนนอน และวเวอร (Wiener – Shannon – Weaver) และในเชงการสอสารของมนษย (Human Communication) ของเบอรโล (Berlo) รวมทงในเชงการสอสารระหวางบคคล (Interpersonal Communication) ของไฮเดอร นวคอมบ เฟสตงเกอร และออสกด (Heider-Newcomb-Festiger-Osgood) สงผลใหการศกษาดานสอสารมวลชนขยายตวออกไปครอบคลมอาณาบรเวณของการสอสาร (communication spheres) ทกวางขวางขน วชาการสอสารมวลชนจงไดปรบปรงตนเอง และขยายตวจากความเปนเพยงนเทศศลป (communication art) มาเปนนเทศศาสตร (Communication art and science หรอทเรยกสน ๆ วา communication arts) สมบรณในสองทศวรรษสดทายของศตวรรษท 20 ทฤษฎของการสอสารมไดจ ากดอยเฉพาะทเกยวกบสอมวลชนเทานน แตจะครอบคลมการสอสารทกประเภทและในทกปรบท (cintext) นบตงแตการสอสารภายในบคคล (intrapersonal communication) จนไปถงการสอสารของโลก (global communication) สรางเปนองคความรทอธบายการสอสารทวไป ในแงขององคประกอบ โครงสราง กระบวนการ บทบาทหนาท จดประสงค (purposes) ประสทธผล (effectiveness) ประสทธภาพ (efficiency) และคาประสทธภาพ (cost-efficiency) ทฤษฎของการสอสารดงกลาว อาจจ าแนกแยกยอยออกเปนทฤษฎตาง ๆ ในการสอสาร (theories in communication) เมอองคความรเขาไปเกยวของกบการสอสารประเภทใดประเภทหนงโดยเฉพาะ เชน ทฤษฎตาง ๆ ในการสอสารระหวางบคคล หรอในการสอสารมวลชน เปนตน

3. ทฤษฎเกยวกบการสอสาร (Theories about communication) ทฤษฎแนวปฏบตในนเทศศลป และ ทฤษฎแนวปรชญาวทยาศาสตรในนเทศศาสตร ไดรวมกนสรางความเจรญกาวหนาใหแกทฤษฎการสอสารเปนอยางยง สามารถผลตบณฑตออกไปท างานในวชาชพปละมาก ๆ เฉพาะในประเทศไทย ซงมนกศกษาในสาขานรวมทงสนไมต ากวาหาหมนคน มบณฑตทจบออกไปปละหลายพนคน ปญหาทบณฑตสวนใหญในประเทศตาง ๆ ตองเผชญมความคลายคลงกน คอไมสามารถน าทฤษฎไปใชปฏบตไดในวงการวชาชพทสวนมากยงมลกษณะอนรกษนยม (conservatism)... อนรกษนยมในแงทนกวชาชพสวนใหญยงมไดศกษาเลาเรยนมาโดยตรง และในแงทยงจะตองผกพนกบผลประโยชนของธรกจทเปนเจาของสอหรอเปนผ อปถมภสอโดยการใหโฆษณาหรอประชาสมพนธ ชองวางระหวางวชาการและการปฏบตในวชาชพยงขยายวงกวางออกไป การศกษาวจยสวนใหญในมหาวทยาลยผลกดนใหทฤษฎโนมเอยงไปในทางผลประโยชนของประชาชน และในทางการสรางสรรคประชาสงคม (civil society) มากขน ในขณะทการปฏบตในวชาชพสวนใหญยงเนนสงเสรมธรกจและอตสาหกรรมในระบบทนนยมเปนเสมอนหนงพาณชยศลปอนเปนกลไกของตลาดเสรทมทนเปนปจจยหลก ชองวางทกวางใหญกลายเปนความขดแยงของอดมการณสองขว (bipolar ideoloty) และนเองทเปนจดเรมตนความเตบโตของทฤษฎสอสารแนววพากษ ทฤษฎเศรษฐกจการเมอง เศรษฐกจสงคม สงคมจตวทยา มานษยวทยา จรยศาสตร นเวศวทยา และสนทรยศาสตร ไดถกน ามาเปนหลกและแนวในการมองการสอสารมวลชน สรางขนเปนกลมทฤษฎตาง ๆ ทเกยวกบการสอสาร จดวาเปนกลมทฤษฎทพยายามอธบายเชงวพากษตอการสอสารทมผลกระทบตอชวตและสงคม โดยสรป ทฤษฎการสอสารกคอการอธบายการสอสารในดานความหมาย กระบวนการ องคประกอบ หลกการ วธการ บทบาทหนาท ผล อทธพล การใช การควบคม ปรากฏการณทเกยวกบการสอสาร สภาพปญหา และแนวโนมในอนาคต รวมทงการอธบายแนวคดของศาสตรตาง ๆ ทเกยวกบการสอสาร เราอาจจ าแนกทฤษฎการสอสารออกไดเปน 3 ประเภทใหญ ๆ คอ (1) ทฤษฎการสอสารแนวปฏบต ทพฒนามาจากทฤษฎเพอการสอสาร (2) ทฤษฎการสอสารแนวปรชญาวทยาศาสตร ทพฒนามาจากทฤษฎของการสอสาร และ (3) ทฤษฎการสอสารแนววพากษ ทพฒนามาจากทฤษฎเกยวกบการสอสาร

ความส าคญของทฤษฎการสอสาร ทฤษฎการสอสารโดยรวมจดวาเปนแกนหรอองคความรในทางนเทศศาสตรทใชเปนหลกในการ

ศกษาวจย และการปฏบตงานทางดานนเทศศาสตรโดยทางตรง หรอโดยทางออม ... โดยทางตรง อาท การสอสารมวลชน การโฆษณา การประชาสมพนธ... โดยทางออม อาท การสอสารภายในบคคล (จตวทยา)

การสอสารระหวางบคคล (จตวทยาและสงคมวทยา) การสอสารภายในองคกร (การบรหารองคกร) การสอสารของประเทศ (รฐศาสตร) เราอาจแยกแยะใหเหนความส าคญของทฤษฎการสอสารแนวตาง ๆ ไดดงน

1. ทฤษฎแนวปฏบต (Operational theory) ใชเปนหลกในการบรหารและปฏบตงานสอสารทก ประเภทในสาขานเทศศาสตร และสาขาอนทเกยวของ สามารถน ามาสรางเปนกลยทธ เพอการเพมประสทธผลและประสทธภาพของการสอสารมวลชน การสอสารพฒนาการ การสอสารการเมองหรอการสอสารธรกจ ทฤษฎการสอสารแนวปฏบตสามารถน ามาใชในการพฒนาคณภาพชวต ทงในดานการศกษา การพฒนาอารมณ และจตใจ รวมทงการพฒนาพฤตกรรม อาท การใชสอเพอการเรยนร ความเพลดเพลน ความบนเทงหรอจตบ าบด นอกจากนนยงจะเปนประโยชนตอการสอสาร เพอการพฒนาการเมอง เศรษฐกจ สงคม วฒนธรรมและสงแวดลอม วชาตาง ๆ ในหลกสตรปรญญาตร สาขานเทศศาสตร จดวาเปนการรวมทฤษฎแนวปฏบตไว เพอสะดวกแกการศกษาทงในเชงองครวมและเชงแยกสวน... เชงองครวมอยในวชาแกนบงคบรวมเชงแยกสวนอยในวชาเอกบงคบสาขาตาง ๆ อาท สอสงพมพ วทยกระจายเสยง โทรทศน ภาพยนตร การโฆษณา การประชาสมพนธ

2. ทฤษฎแนววพากษ (Critical theory) ใชเปนหลกในการศกษาวจย และวพากษวจารณการสอสาร ภายในองคกร การสอสารสาธารณะ การสอสารมวลชน การสอสารระหวางประเทศ หรอการสอสารของโลก สามารถใชเปนพนฐานความคดของการสรางสมมตฐานในงานวจย และการแสวงหาแนวหรอประเดนในการวพากษวจารณสอหรอการสอสารโดยนกวชาการ หรอนกวจารณสอ (media critics) การศกษาทฤษฎแนววพากษ ควรอยในวชาปสงของระดบปรญญาตร หรอในวชาสวนใหญของระดบปรญญาโท

3. ทฤษฎแนวปรชญาวทยาศาสตร (Scientific-philosophical theory) ใชเปนหลกในการแสวงหา (searching) หรอพสจน (proving) ขอเทจจรง หรอสจจะ ในเชงวทยาศาสตร เพอน าไปเปนพนฐานหลกเพอการพฒนาการบรหารหรอการปฏบตงานการสอสารทกประเภท รวมทงใชเปนหลกในการปรบปรงวพากษวจารณสอ หรอการสอสารใหมคณคาในเชงสรางสรรค ปรชญาในทนมไดหมายถงวชาปรชญาทวไป (general philosophy) แตหมายถงแนวคดลกซงและกวางขวางบนพนฐานการวจยเชงวทยาศาสตร สามารถน ามาใชเปนพนฐานในการสรางสมมตฐานของการวจย และการอางองในการศกษาวจยทางนเทศศาสตร

ทฤษฎการสอสารแนวปรชญาวทยาศาสตรเปดโอกาสใหเพมขยายขอบเขตของนเทศศาสตรออกไปท งในแนวดงและแนวราบ แนวดง ไดแก การศกษาคนควาลกซงในความหมายปรชญา วตถประสงคบทบาทหนาท สทธเสรภาพ และความรบผดชอบของการสอสารประเภทตาง ๆ แนวราบ ไดแก การศกษาความสมพนธเกยวโยงระหวางนเทศศาสตรกบศาสตรอน ๆ อาท จตวทยา สงคมวทยา สงคมศาสตรแขนงตาง ๆ รวมทงวทยาศาสตรกายภาพ วทยาศาสตรชวภาพ (Life sciences) พภพศาสตร (Earth sciences) นอกจากนน ยงอาจน าไปสการปฏรปหรอการปฏวตวชาการและวชาชพนเทศศาสตร ใหมคณประโยชนยงขนตอชวตและโลก กอใหเกดความคมคาคมทนในการใชเทคโนโลยการสอสารในประเทศตาง ๆ และในโลกมนษยโดยรวม ทฤษฎไซเบอรเนตกสของนอรเบรต วเนอร และทฤษฎสารเวลาขาองสมควร กวยะ (เสนอทประชมราชบณฑตยสถาน เมอวนท 20 มนาคม 2545) เปนตวอยางของทฤษฎแนวปรชญาวทยาศาสตรทขยายขอบเขตของนเทศศาสตรออกไปบรณาการกบศาสตรทกแขนงทงในทางมนษยศาสตร สงคมศาสตร และวทยาศาสตร สวนทฤษฎปทสถานซงเรมตนโดยวลเบอรชรามมแสดงใหเหนถงการศกษาเจาะลกลงไปในบทบาทหนาทหรอภารกจของสอในปรบทของประเทศตาง ๆ ทมปทสถานทางการเมองและเศรษฐกจแตกตางกน ไดแก เสรนยม อ านาจนยม เบดเสรจนยม และทฤษฎความรบผดชอบทางสงคม โดยสรป ทฤษฎการสอสารทกแนวและทกระดบมความส าคญอยางยงตอการศกษา ทางนเทศศาสตรทจ าเปนตอการท างานและการวจยทเกยวกบการสอสาร เชนเดยวกบทฤษฎในศาสตรทกแขนง ทฤษฎการสอสารมประโยชนตอชวต องคกร สงคม และโลก ทงโดยทางตรงและทางออม การศกษาหรอการท างานทปราศจากหลกการหรอทฤษฎ ยอมเปรยบเสมอนการแลนเรอออกไปสจดหมายปลายทางอกฝงหนงของมหาสมทร โดยปราศจากความรทางภมศาสตร อตนยม ดาราศาสตร เศรษฐศาสตร นอกจากจะขาดประสทธผล (คอแลนเรอไปไมถงจดหมายปลายทาง) หรอขาดประสทธภาพ (คอแลนเรอไปถงชากวาก าหนด) แลวยงมความเสยงตอความเสยหาทส าคญสองประการคอ ความเสยหายจากภยอนตราย (เชน เรอเกยหนโสโครกหรอเรอแตกเพราะพาย) และความเสยหายจากการพลาดโอกาส (เชน ทองเรอวาง ยงบรรทกสนคาบางประเภทไดอก แตไมรไมสนใจความตองการ ของตลาด) ในทางนเทศศาสตร ความเสยหายจากภยอนตราย (risk cost) เหนไดชดจากการสอสารโดยไมรกฎหมายหรอจรยธรรมและการสอสารโดยไมรหลกจตวทยา ความเสยหายจากการพลาดโอกาส (opportunity cost) อาจไดแก การบรหารสถานวทยหรอโทรทศนโดยขาดความรหรอไมค านงถงศกยภาพของเครองสงหรอของบคลากร การไมถอโอกาสสอสารท าความเขาใจเมอเราไดพบบคคลทมปญหาขดแยงกบเรา ทงนเพราะเราไมรไมเขาใจทฤษฎความโนมเอยงรวมของนวคอมบ ซงบอกวาการสอสารระหวางบคคลเปนโอกาสส าคญของการประนประนอมความคดความเขาใจซงกนและกน

ความเสยหายอนเกดจากการพลาดโอกาสในทางนเทศศาสตร อาจมผลกระทบรนแรงตอชวตและทรพยสน อาท การมไดรายงานหรอเตอนภยเกยวกบสภาพอากาศใหชาวประมงทราบ อาจท าใหเกดความเสยหายอยางมหาศาลตอชวตและเรอประมง ดงเชน กรณพายทขนฝงภาคใตของไทย หลายครง การมไดสอสารสรางความอบอนในครอบครว อาจน าไปสการตดยาของลกหลาน หรอแมแตการฆาตวตายตามทฤษฏของเอมลดรแกง (Émile Durkheim) นกสงคมวทยาชาวฝรงเศส ผเขยน “Le Suicide” (การฆาตวตาย) ในป ค.ศ. 1897 ซงไดเสนอวาสาเหตส าคญอยางหนงของการฆาตวตาย คอความวปรตผดปกต (anomaly) ทมไดมการระบายถายเทดวยการสอสารกบบคคลอน

ววฒนาการของทฤษฎการสอสาร ยคกอนทฤษฎการสอสาร

ยคกอนทฤษฎ (pre-theoritical period) อาจยอนหลงไปหลายลานป เมอสตวประเภทหนงไดมววฒนาการมาสความเปนมนษยนบกลบมาจนถงครสตศตวรรษท 20 ววฒนาการสามพนหารอยลานปของสมองชวต (brain of life) ไดสรางเสรมใหสมองของมนษยมสมรรถนะหลายพนลานเทาของสมองแบคทเรย และนเองทท าใหมนษยวานรไดววฒนาการมาเปนมนษยผ ช านาญในการใชมอ (homo habills) มนษยผลกขนยนตวตรง (homo erectus) มนษยผฉลาด (homo sapiens) และมนษยผฉลาดแสนฉลาด (homo sapiens sapiens) อยางทเปนอยในปจจบน ตลอดชวงระยะเวลาของววฒนาการสมองไดท าหนาทเปนศนยกลางของการสอสาร 2 ระบบ คอ (1) การสอสารภายในรางกาย และ (2) การสอสารระหวางรางกายกบภายนอก ระหวางสงมชวตในสปชส (species) เดยวกน และกบสงภายนอกทรบรไดโดยอาศยชองทางหรอประสาทการสอสาร

1. การสอสารภายในรางกายเปนไปทงโดยมจตส านก (conscious) จตใตส านก (subconscious) และ จตไรส านก (unconscious) จตส านกและจตใตส านกอยเฉพาะภายในสมอง จตส านกอยในรปแบบของการส านกรและการคด จตใตส านกสวนใหญ “ซอนเรน” อยในสวนเลก ๆ ของสมองทท าหนาทเปนศนยเกบความจ า คอ ฮปโปแคมปส (hippocampus) สวนจตไรส านก หมายถง การสอสารระหวางสมองกบทกเซลลและทกอวยวะภายในรางกาย

2. การสอสารระหวางสงมชวตกบภายนอกรางกายของตนเองหรอกบสงแวดลอม สวนใหญกระท า โดยจตส านกทเกดจากการสงสาร และรบสารผานประสาทการรบร แตกมการสอสารกบภายนอกอกสวนหนงทเกดขนในระดบจตใตส านก เพราะในบรรดารป รส กลน เสยง หรอสมผส ทผานตาม ลน จมก ห หรอผวหนงเขาสสมองของเรานน จะมเพยงสวนเดยวทเรารบรในระบบจตส านกของเรา นอกจากนนอาจจะผานเขาทางระบบจตใตส านก เชน เสยงของท านองเพลง (melody) ทขบรองโดยนกรองเพยงคนเดยว มกจะผานเขาทางระบบจตส านกแตเสยงประสาน (harmony) ของเครองดนตรนบรอยชนมกจะผานเขาทางระบบจตใตส านก

กระบวนการสอสารทงภายในและภายนอกเกดขนมาพรอมกบสงมชวต แตเมอสงมชวตไดววฒนามาเปนมนษย กระบวนการสอสารกยงมความสลบซบซอนมากขน มพลง สมรรถภาพและสมรรถนะเพมมากขน เฉพาะภายในรางกายกไดมพฒนาการของเนอเยอใหม (neocortex) ของสมองสวนบน ทท าใหมการเรยนร การคด เกดปญญา (intellignce) และภมปญญา (wisdom) ทเหนอกวาสตวอน ๆ แมในหมสปชสทคลายคลงกบมนษย อาท ลงชมแปนซ หรอลงโบโนโบ สวนดานภายนอกรางกาย มนษยกไดอาศยสมองปญญาและมอซงเปนมรดกของมนษยผลกขนยนตวตรง (homo erectus) สรางเครองมอหรอสวนขยายของมอ (extension of hands) นบตงแตกอนหนไปจนถงสถานอวกาศ อยางไรกตาม กระบวนการสอสารของมนษยตงแตจดแรกเรมก าเนดมนษยจนถงเอประมาณหาแสนป กยงเปนไปตามธรรมชาต เชนเดยวกบสตวทงหลาย นนคอ เปนสงทเกดมาพรอมกบชวต และตองด าเนนไปเพอตอบสนองความตองการของชวต เปนสงทตองมเพอชวต (communication for life) และเปนสงทตองท าโดยอตโนมต และไมสามารถหลกเลยงหรอละเลยได (compulsory communication) การสอสารโดยธรรมชาตตอบสนองความตองการทางเพศและความตองการทางสงคม เพอท าใหอตตา (self) ชาตพนธ (race) และสปชส (species) ของตนอยรอดปลอดภย นนคอ บทบาทหนาท (function) ทเปนเหตผลหลกของการทมนษยจะตองมการสอสาร สวนบทบาทหนาทอนกเพมเสรมเขามาเปนสวนประกอบ เพอตอบสนองความตองการพนฐานทขยายออกมาถงระดบชอเสยง ความภาคภมใจและอ านาจเหนอผอน กระนนกตาม บทบาทหนาทในการอยรอดปลอดภยของชวตและสงคมกยงมความส าคญเปนอนดบแรกเรอยมา ยงมอนตรายหรออปสรรคตอการอยรอดปลอดภยมาก มนษยกยงมความจ าเปนทจะตองพฒนาการสอสารใหมประสทธผลมากขน และนเองทท าใหสมองของมนษยมพฒนาการขนในสวนหนาดานซายของเนอเยอใหม จนสามารถท าใหมนษยพดเปนค าไดเมอประมาณ 5 แสนปกอน การสอสารเปนค า (verval communication) หรอการพดท าใหสอสารกนไดเรวจนสามารถ ทจะลดหรอปองกนอนตรายจากสตวรายหรอมนษยกลมอน เพราะมนเปนความจ าเปนทจะตองตอสเพอความอยรอดปลอดภย และนเองทเปนจดเรมตนของภาษา. จากภาษาพดมาสภาษาภาพ และภาษาเขยน หลกฐานภาษาภาพทไดพบทถ าลาสโกสและถ าโซเวตในฝรงเศส ถ าอลตามราในสเปน รวมทงหลายแหงในออสเตรเลย สวนใหญมความหมายเกยวกบอ านาจลกลบเหนอธรรมชาต ท าใหเราตองสนนษฐานวา ภาษาพดอยางเดยวไมเพยงพอตอการลดหรอขจดอนตรายตอความอยรอดปลอดภยของมนษยเสยแลว ไมวาเขาจะอยในทองถนทวปใด ภยอนตรายจากสตวหรอมนษยกลมอนอาจลดได ปองกนไดโดยการรวมตวกนอยางรวดเรว ดวยการใชภาษาพด แตยงมภยอนตรายอกมากมายหลายอยางทมนษยตองตกอยในสภาพจนตรอกจนใจ จนท าอะไรไมได แมจะมการรวมตวรวมกลมชวยเหลอกนเขมแขงเพยงใดกตาม

ภยอนตรายจากพาย น าทวม แผนดนไหว ภเขาไฟ ฟาผา เชอโรค และความกลวอนตรายทเกดจากอวชชา เมอไดเหนปรากฏการณธรรมชาต เชน สรยปราคา จนทรปราคา ดาวหาง ดาวตก ภยอนตรายและความกลวอนตรายนเองทอาจท าใหมนษยตองท าอะไรบางอยางเพอระบายความรสกกลว หรอพยายามตดตอสอสารขอความเหนใจจากอ านาจ “ลกลบ” ทอาจอยเบองหลงอาจจะตองรอง เตน เขยนภาพ ฆาสตว หรอฆามนษยดวยกนเองเพอบชายนต การพยายามสอสารกบ “อ านาจลกลบ” กอใหเกดศาสนาโบราณและไสยศาสตรของชนเผาตาง ๆ ในทกทวป แตเมอประมาณสามพนปศาสดาผเปรองปราชญและทรงปญญา ไดเสนอหลกศลธรรมเพอการอยรวมกนอยางสขสนตของเผาพนธมนษย ท าใหเกดศาสนาตาง ๆ ตอเนองกนมาในประวตศาสตร ไดแก ฮนด ขงจอ พทธ ครสต อสลาม สกข (sikn) และบาไฮ การสอสารกลายเปนองคประกอบส าคญของศาสนาและไสยศาสตร ทงในดานการสถาปนาและในดานการเผยแพรลทธความเชอหรอค าสอน การสถาปนาลทธความเชอ ไดแก การสรางเรอง (story-making) การเลาเรอง (story-telling) เกยวกบอ านาจลกลบ เทพเจา พระเจาหรอภตผปศาจ แมศาสนาพทธนกายมหายาน กยงมงใชจตวทยาการสรางเรอง สรางสมมตเทพ และนทานชาดก เกยวกบการประสตในชาตและรปลกษณตาง ๆ ของพระพทธองค ทงนเพอชกจงโนมนาวประชาชนใหตนเตน สนใจ และเลอมใสศรทธา อาท ลทธดนแดนบรสทธของจนเชอวาถามศรทธาในอ านาจของอมตาภา ซงเปนพระพทธเจาของเขตปจฉม จะไดไปเกดใหมในแดนสขาวด ซงปราศจากความทกขโดยสนเชง มพระโพธสตวหลายองคทกลบมาเกดในหลายชาต เพอชวยเหลอมนษยกอนทจะบรรลการตรสรสงสดและกลายเปนพระพทธเจาอกพระองคหนง อวโลกตศวร กถอกนวาเปนพระโพธสตวแหงความเมตตา สงสาร ซงคนจนเชอวาปรากฏออกมาในรางเจาแมกวนอม ผทรงเมตตาและใหทานแกเดกคอยชวยเหลอผตกทกขไดยาก และนกเดนทางในแดนกนดาร สวนในจกรวรรดเขมร พระเจาชยวรมนท 7 กไดสลกเปนจตรพกตรขนไวทง 54 ปรางค ในบรเวณปราสาทบายน (ไพชยนต) ในดานการเผยแพรลทธความเชอหรอค าสอนไดมการใชปจจยกลยทธ ทงในการสรางสอและในการสรางสาร ศาสนาพทธสอสารเผยแพรดวยภาษาบาล ซงเปนภาษาทชาวบานอนเดยในยคนนเขาใจงายจนสามารถเขาถงหลกการสอสารภายในบคคล ระหวางบคคลและการสอสารสงคมเปนอยางด ทกศาสนามการใชค าอปมาอปไมย (metaphor) ทท าใหเขาใจค าสอนไดอยางลกซง ศาสนาครสต นกายโปรเตสแตนต ใชสอสงพมพเผยแพรลทธลเธอรอยางจรงจงมาตงแตป ค.ศ. 1536 โดยนกปฏรปศาสนา ฌอง กลแวง (Jean Calvin) เรมตนดวยหนงสอ เรอง สถาบนศาสนาครสต (“L’ Institution de la Religion Chrétianne”)

ศาสนาครสตนกายคาทอลก ตงวทยาลยเผยแพรศรทธา (propaganda fide) ในป ค.ศ. 1622 เพอผลตมชชนนารเปนสอบคคลออกไปสอนศาสนาในตางประเทศ นบวาเปนสถาบนการศกษาแหงแรกทสอนวชานเทศศาสตร แตกยงไมมองคความรทพอจะนบเปนหลกทฤษฎได ในยคกอนทฤษฎนในชวงครสตศตวรรษท 19 ทางดานวทยาศาสตรกไดมการศกษาเรองการสอสาร โดยมหลกฐานแนชดวา ชารล ดารวน (Charle Darwin) เจาของทฤษฎววฒนาการ ไดเขยนหนงสอรายงานการศกษาเลมใหญ เรอง “The Expression of Emotions in Man And Animals” (การแสดงอารมณของมนษยและสตว) ในป ค.3ศ. 1872 โดยสรป ในชวงกอนทฤษฎน ยงมไดมการศกษาการสอสารอยางจรงจง ทงในระดบวชาชพและวชาการ ทเหนไดชดคอยงไมมการเปดสอนหลกสตรการสอสารหรอนเทศศาสตรเปนสาขา (discipline) ในมหาวทยาลย แมวาไดมความพยายามทจะเรยนรเพอพฒนาการปฏบตงานสอสารบางแลวกตาม ทฤษฎการสอสารยคตน

อาจเรยกไดวาเปนยคทไดมการพฒนาวชาการทางดานการสอสาร สรางเปนทฤษฎแนวปฏบตส าหรบสถานศกษาในสถาบนชนสง เปนการน าวชาการสอสารเขาสยคทฤษฎชวงแรก กอนทจะววฒนาการไปสยคสมยนยม จงอาจเรยกยคนอกอยางหนงวา ยคกอนสมยนยม (pre-modern age) มแนวโนมพฒนาหลกการรายงานขาวสารในชวตประจ าวนใหเปนศลปะศาสตรแขนงใหมทเรยกวา วารสารศาสตร (journalism) ยคนอาจแบงไดเปน 2 ชวงคอ ชวงแรกประมาณทศวรรษ 1890 ถงประมาณทศวรรษ 1920 และชวงทสองทศวรรษท 1920 ถงประมาณทศวรรษท 1940 1. มการพฒนาวชาการสอสาร ใน 6 ดาน คอ 1.1 วารสารศาสตรทางสอสงพมพ (print journalism) มการกอตงโรงเรยน หรอสถาบนวารสารศาสตรในสหรฐอเมรกา โดยเรมตนทมหาวทยาลยมสซร และมหาวทยาลยโคลมเบย (นครนวยอรค) วชาการวารสารศาสตรคอย ๆ ขยายออกไปครอบคลมการโฆษณา (advertising) และการประชาสมพนธ (public relations) โดยเฉพาะเมอนกหนงสอพมพตองมสวนรวมหรอสมผสกบงานการสอสารทงสองแขนง เอดเวรด แบรเนส (Edward Bernays) หลานของซกมนดฟรอยด (Sigmund Freud) เรมสรางทฤษฎการประชาสมพนธเปนกาวแรก หลงจากทไอวลตงส านกงานประชาสมพนธแหงแรก ทนวยอรก ในป 1903 1.2 วชาการภาพยนตร คอย ๆ เรมเจรญเตบโตในสหรฐอเมรกา ฝรงเศส และเยอรมน โดยเฉพาะเมอมการสถาปนาระบบดารา (star system) ขนในฮอลลวด ในป 1910 และภาพยนตรอเมรกนประสบความส าเรจในการขยายอทธพลของฮอลลวดออกไปทวโลกตงแตป 1919

1.3 การปฏวตทางโทรคมนาคม กอใหเกดการพฒนาวารสารศาสตรทางวทยและ โทรทศน (Broadcast journalism) การประดษฐเครองสงสญญาดวยคลนวทยของไฮนรค เฮรตส (Heinrich Hertz) น ามาสการก าเนดสอใหม คอวทยกระจายเสยงส าหรบนกวารสารศาสตรสมยใหม จะไดใชในการรายงานขาวสารเปนประจ าวน เรมตงแตป 1920 ทสถานเชลมฟอรดในประเทศองกฤษและป 1921 ทสถานหอไอเฟล ประเทศฝรงเศส 1.4 ทางดานหนงสอ เรมเกดมวรรณกรรมมวลชน (Mass Literature) โดยการบกเบกของนกเขยนอเมรกน ชอ เอช จ เวลส (H.G. Wells) นกเขยนองกฤษชอ ด เอช ลอเรนซ (D.H. Lawrence) และนกเขยนฝรงเศส ชอ จลส เวรน (Jules Verne) มการเขยนเรองแนววทยาศาสตรเพอปอนสถานวทยกระจายเสยงและภาพยนตร หนงสอกลายเปนสอมวลชนประเภทชา (slower media) ทเปนพนฐานส าคญของการพฒนาสอมวลชนประเภทเรว (faster media) ทใชระบบอเลกทรอนกส 1.5 ทางดานสงคมวทยาการสอสาร (Sociology of Communication) เอมล ดรแกง (Émile Durkheim) นกสงคมวทยาชาวฝรงเศสท าการวจยเกยวกบความสมพนธระหวางการสอสารกบการฆาตวตาย สรางเปนทฤษฎอตวนบาตกรรม (Théorie de Suicide 1897) ทเสนอวาสงคมทมระดบการสอสารระหวางบคคลต าจะมอตราการฆาตวตายสง ทฤษฎนย าใหเหนบทบาทและความส าคญของการสอสารทมตอการแกปญหาสงคม 1.6 ทางดานจตวทยาการสอสาร (Psychology of Communication) ซกมนด ฟรอยด (Sigmund Freud) เขยนหนงสอเกยวกบการตความหมายหรอการท านายฝน (1900) และเรยงความสามเรองเกยวกบเรองเพศ (1905) อาจถอไดวาเปนบคคลแรกทไดศกษาเกยวกบการสอสารภายในบคคล (intrapersonal communication) อยางลกซงจรงจง ทงในดานทฤษฎและการปฏบต ซงรจกกนทวไปในนามของจตวเคราะห (psychoanalysis) และจตบ าบด (psychotherapy) 2. ในชวงทสอง (ทศวรรษ 1920 ถงทศวรรษ 1940) เปนชวงทโลกโดยเฉพาะสหรฐอเมรกาเผชญกบวกฤตการณรายแรง คอภาวะเศรษฐกจตกต า (Depression) ในป 1929 ผนวกกบความเตบโตของลทธนาซในเยอรมน และลทธฟาสชสตในอตาล ทน าไปสสงครามโลกครงทสอง (1939 – 1945) ในชวงทสองน อาณาเขตของทฤษฎการสอสารไดขยายออกไปครอบคลมรฐศาสตรของการสอสาร (Politics of Communication) เกดปรากฏการณทอาจวเคราะหเชงทฤษฎออกไดเปน 3 ปทสถาน คอ ทฤษฎเสรนยมแบบตะวนตก (Western Libertarianism) ทฤษฎอ านาจนยมนาซและฟาสชสต (Nazi-Fascist Authoritarianism) และทฤษฎเบดเสรจนยมมารกซสต-เลนนสต (Marxist-Leninist Totalitarianism) 2.1 ทฤษฎอ านาจนยมนาซและฟาสชสต หลกการและกลยทธการสอสารไดถกน ามาใชทงเชงรกและเชงรบ เยอรมนยคฮตเลอรและอตาลยคมสโสลน พฒนากลไกการโฆษณาชวนเชอ (propaganda machine) ตงแตระดบแผนกขนไปสระดบกระทรวง ใชสอสงพมพ วทยกระจายเสยง ละครและภาพยนตร

ในการปฏบตการทางจตวทยา (psychological actions) โนมนาวจงใจใหหลงเชอในลทธถอเชอชาตผวพรรณ (racism) และการก าจดศตรของสงคม โจเซฟ เกบเบลส (Joseph Goebbels) ประสบความส าเรจสงในการแปรกลยทธจตวทยาการสอสาร ออกมาเปนโครงสรางของรฐทมประสทธภาพในการปลกระดมคนเยอรมนใหท าตามความคดของผน า (Führer) อยางมวเมา จนถงกบรวมกนสงหารยวหลายลานคนดวยวธการโหดรายทารณ แซรจ ชาโกตน (Serge Tchakhotine) ศาสตราจารยจตวทยาสงคมแหงมหาวทยาลยปารส ศกษายทธการการโฆษณาชวนเชอของเยอรมน เขยนเปนหนงสอเลมส าคญประกอบการบรรยายเรอง “Le Viol des Foules par la Propagande Politique” (การขมขนฝงชนดวยการโฆษณาชวนเชอทางการเมอง) ตพมพในป 1940 กอนสงครามโลกครงทสองเพยงสองเดอน อกเรองหนงคอ “ปรชญาและโครงสรางของฟาสซสตเยอรมน” โดยโรเบรต เอ แบรด (Robert A. Brady) ศาสตราจารยวชาเศรษฐศาสตรแหงมหาวทยาลยแคลฟอรเนย ตพมพในองกฤษป 1937 ยทธการการโฆษณาชวนเชอของเยอรมน เปนปรากฏการณทางการเมองและสงคมทผลกดนใหเหนความส าคญของการศกษาวชาการรณรงคทางการเมองและสาธารณมต (Political Campaign and Public Opinion) ในสาขาจตวทยาสงคม รฐศาสตร และนเทศศาสตร ยคหลงสงครามโลกครงทสอง วอลเตอร ลปมนน (Walter Lipmann) นกวารสารศาสตรอเมรกนเขยนเรอง “สาธารณมต” (1922) แฮโรลด ด ลาสเวลล (Harold D. Lasswell) ศาสตราจารยรฐศาสตรอเมรกนเขยนเรอง “เทคนคการโฆษณาชวนเชอในสงครามโลก” (1927) และ “การโฆษณาชวนเชอและเผดจการ” (1936) ทงสองนบวาเปนผบกเบกคนส าคญใหสาขาวชาการสอสารการเมองขนมาเคยงขางสาขาวชาการสอสารองคกรทมการประชาสมพนธเปนแกนหลก ในชวงทสองของยคตนน นกวชาการหลายคนไดรบมอบหมายจากรฐบาลใหท าหนาทวจยเกยวกบการโฆษณาชวนเชอและขาวสารสรงคราม เพอใชเปนกลยทธการสอสารตอตานการโฆษณาชวนเชอของฝายอกษะในชวงกอนและระหวางสงครามโลกครงทสอง นกคณตศาสตร พอล เอฟ ลาซารสเฟลด (Paul F. Lazarsfeld) เปนคนหนงทไดรบการแตงตงเปนหวหนาส านกงานวจยวทยของมลนธรอคกเฟลเลอร และตอมาเปนนกวจยทปรกษาของส านกงานสารนเทศสงคราม เขาไดผลตผลงานวจยทส าคญหลายชน รวมทงการสรางสมมตฐานการไหลสองทอดของขาวสาร (Two-step flow hypothesis) หลายเปนคนหนงทรวมวางรากฐานการวจยเพอสรางทฤษฎการสอสารในสหรฐอเมรกา ทง ๆ ทเขาเคยเปนเพยงผไดรบทนรอกกเฟลเลอรผานทางมหาวทยาลยเวยนนาทเขาไดรบปรญญาเอกทางคณตศาสตร 2.2 ทฤษฎเสรนยมแบบตะวนตก จากการทจะตองเขารวมรบกบฝายพนธมตรทงในแนวหนาและแนวหลง รวมทงการแกปญหาเศรษฐกจตกต าภายในประเทศ ท าใหประธานาธบด แฟรงคลน ดโรสเวลต เองกตองหนมาพงพากลยทธการประชาสมพนธ ทงในระดบประเทศและระหวางประเทศ เขาไดสรางลทธนวดล (New Deal) เพอแกปญหาความสมพนธระหวางนายจางกบลกจาง และระหวางเศรษฐนายทนกบคนจน ไดใชบคลกเฉพาะตนทเตมเปยมไปดวยความมมนษยสมพนธ รวมทง

สอสงพมพและวทยกระจายเสยงในการจงใจคนอเมรกนใหเหนความจ าเปนทจะตองเขารวมรบกบฝายพนธมตร นบวาเปนการน าหลกการและทฤษฎการประชาสมพนธของภาคเอกชนไปใชในภาครฐไดอยางผล หลงสงครามจงไดมการเปดสอนวชาการสอสารสาธารณะ (Public Communication) และบรการขาวสารสาธารณะ (Public information Service) ท งในอเมรกาและยโรปกลายเปนแขนงวชาหนงของการประชาสมพนธในประเทศไทยทเรยกวา “การประชาสมพนธภาครฐ” หรอ “การประชาสมพนธของรฐบาล” ถอไดวาเปนทฤษฎการสอสารภายในกรอบปทสถานการเมองแบบเสรประชาธปไตย 2.3. ทฤษฎเบดเสรจนยมแบบมารกซสต-เลนนสต ส าหรบในสหภาพโซเวยต ตงแตการปฏวตรสเซย ในป 1920 เลนนเขยนทฤษฎการเมองแนวสงคมนยมหลายเลม ในสวนทเกยวกบการสอสารมวลชน เขาไดเสนอแนวคดส าคญทวา สอมวลชนจะตองเปนของรฐโดยการควบคมของพรรค มหนาทในการใหการศกษาแกชนชนกรรมาชพ มใชท าธรกจขายขาวเชนในประเทศเสรนยม ซงสอมวลชนมกจะกลายเปนเพยงเครองมอของนายทน ทฤษฎพนฐานอดมทศนมาจากทฤษฎมารกซสตผสมผสานกนออกมาเปนทฤษฎมารกซสต-เลนนสต (Marxism-Leninism) ซงจะมอทธพลอยางมากตอประเทศคอมมวนสตหลงสงครามโลกครงทสอง โดยเฉพาะอยางยงในจนและเวยตนาม มองในแงทฤษฎปทสถาน (normative theory) ทฤษฎมารกซสต-เลนนสต สรางรฐเบดเสรจนยม (totalitarian state) ทรฐมอ านาจเตมในการด าเนนงานการสอสารมวลชน เพอใหเปนกลไกการโฆษณาชวนเชอ (propaganda machine) ทจะปลกระดมมวลชนและผลกดนประเทศไปสความเปนสงคมนยมทสมบรณ การศกษาวารสารศาสตรสงคมนยม (socialist journalism) ในประเทศคอมมวนสตจงไดมงเนนไปทเปาหมายอดมการณนนบตงแตทศวรรษ 1920 เรอยมาจนถงครงหลงของศตวรรษ 20 คขนานมากบวารสารศาสตรนยม (liberal journalism) ในประเทศตะวนตกและทนยมตะวนตก ทฤษฎการสอสารยคกลาง ยคนเรมตงแตประมาณป 1945 หลงสงครามโลกครงทสองจนมาถงทศวรรษ 1970 อาจเรยกไดวาเปนยคโมเดรนนสต (modernism) มแนวโนมส าคญสามประการคอ (1) การวพากษทฤษฎการสอสารของกลมอ านาจนยมและเบดเสรจนยม (2) การกอเกดทฤษฎสอสารเพอการพฒนา หรอนเทศศาสตรพฒนาการ (Development Communication Theory (3) การวพากษลทธสมยนยม (modernism) ทเปนจดเรมตนของลทธหลงสมยนยม (postmodernism) (4) การพฒนาเทคนคและเทคโนโลยอนเปนทมาของศาสตรแหงการสอสารมวลชน

1. ในภาพรวม การวพากษทฤษฎของกลมอ านาจนยมและเบดเสรจนยม กคอ การวเคราะหเชง

มานษยวทยาวาเปนแนวคดทขดตอหลกสทธมนษยชน ปดกนเสรภาพทางการเมองของปจเจกชน ใชสอมวลชนปฏบตการทางจตวทยาอยางเขมขนเพอผลทางการเมองของฝายเผดจการ สอมวลชนมประสทธผลสงในเชงการเมอง แตขาดคณคาในเชงมนษยธรรม การวพากษไดกอใหเกดทฤษฎหลากหลายทเกยวกบผลและอทธพลของสอในเชงลบ อาท กลมทฤษฎผลอนไมจ ากดของสอ (unlimited effects) ไดแก ทฤษฎกระสนปน (magic bullet theory) และทฤษฎกระสนเงน (silver bullet theory) ซงเชอวาการโฆษณาชวนเชอของสอมวลชนมอทธพลตอความเชอและพฤตกรรมของมวลชนอยางมหาศาล เชน ในกรณทฮตเลอรกระท าตอประชาชนชาวเยอรมนกอนสงครามโลกครงท 2 ทฤษฎเขมฉดยา (hypodermic needle theory) ทพยายามแสดงใหเหนวาสอมวลชนสามารถอดฉด “สารอยางเดยวกน” แกสมาชกทงหมดของสงคมมวลชนอยางไดผล กลมทฤษฎนตอมาถก “ลบลาง” ดวยกลมทฤษฎผลทจ ากดของสอ (limited effects) ทอางปจจยตวแปรตาง ๆ ทางดานจตวทยา สงคมวทยา หรอรฐศาสตรทสามารถจ ากดผลของสอได ทางดานจตวทยา เชน กระบวนการเลอกสรร (selective process) ความนาเชอถอของแหลงสาร (source credibility) กระบวนการยอมรบนวตกรรม (innovation adoption process) ทฤษฎแรงเสรม (reinforcement theory) ทางดานสงคมวทยา เชน แบบจ าลองการเกยวโยงพงพากนของผลจากสอมวลชน (dependency model of media effects) สมมตฐานการไหลสองทอดของการสอสาร (two-step flow of communication) แบบจ าลองสงคมวฒนธรรมและกลมประเภททางสงคมในกระบวนการโนมนาวใจ (sociocultural and social categories models of the persuasion process) ทางดานรฐศาสตร เชน ทฤษฎปทสถานของการปฏบตงานสอสารมวลชน (normative theories of media performance) อยางไรกตาม การวพากษผลและอทธพลของสอมไดจ ากดอยเฉพาะผลทางตรงเทานน หากมงมองไปทผลทางออมดวย ทฤษฎส าคญทยงศกษากนจนถงปจจบน ไดแก ทฤษฎคนเฝาประต (gatekeeper theory) ซงเครท ลอน (Kurt Lewin) เปนผเรมเสนอในป 1947 วาสอมวลชนเปนผกลนกรองคดเลอกขาวใหเหลอนอยลงเพอการเสนอตอประชาชน แสดงใหเหนอ านาจเดดขาดของสอมวลชนทไมมใครเขาไปเกยวของได ทฤษฎบทบาทหนาทในการก าหนดวาระ (agend-setting function) โดยลาซารสเฟลด (Lazarsfeld) เรมชใหเหนตงแตป 1944 วานกการเมองพยายามโนมน าประชามตใหสนใจแตวาระเรองราวทสอดคลองสนบสนนจดยนของพรรคตน ซงตอมาแมคคอมบและชอว (McCombs and Shaws) ในป 1972 ไดเสนอเปนทฤษฎทแสดงอทธพลทางออมของสอในการชน าวาระทางสงคม หรอเรองราวทตองใหความสนใจ แบบจ าลองการขยายวงของความเงยบ (spiral of silence) ซงโนแอล-นอยมนน (Noelle-Neumann) เรมเสนอตงแตป 1974 วาสอมวลชนเปนผสรางบรรยากาศของความคดเหน (climate of opinion)

ทท าใหปจเจกชนรแนวโนมของประชามต และมกจะปดปากเงยบเมอรสกวาประชามตไมตรงกบความคดเหนของตน จ านวนปจเจกชนทปดปากเงยบจะเพมขนเรอยๆ ตามสดสวนความเขมขนของประชามตนน

2. นอกจากแนวโนมในการวพากษผลและอทธพลของสอแลว ยคกลางของทฤษฎการสอสารยงม แนวโนมในการเสนอแนวคดและแนวทางใหมเกยวกบบทบาทหนาทของสอมวลชน เพราะมแรงผลกดนจากผลของสงคราม สงครามท าใหเหนความส าคญของการบรณะฟนฟพฒนายโรปตะวนตก การขยายขอบเขตการพฒนาออกไปสประเทศทยงดอยพฒนาในโลกทสาม รวมทงความส าคญทจะตองปรบเปลยนบทบาทของสอมวลชนใหหนมาเนนสนบสนนการพฒนาเศรษฐกจและสงคมในประเทศ ตาง ๆ ทกทวป ไดเกดมกลมทฤษฎทรวมเรยกวา ทฤษฎการสอสารเพอการพฒนา หรอนเทศศาสตรพฒนาการ ซงสวนใหญมาจากนกวชาการอเมรกนทตระหนกในอ านาจอทธพลของสอ และประสงคจะใชสอในแนวทางใหมทจะชวยแกไขปญหาของโลก โดยเฉพาะในสวนทยงยากจนและมองเหนวาลาสมย แดเนยล เลอรเนอร (Daniel Lerner) เขยนหนงสอเรอง :”The Passing of Traditional Society, Modernization of the Middle East” (การผานไปของสงคมประเพณดงเดม การท าใหตะวนออกกลางทนสมย) ในป 1958 เสนอความคดใหเปลยนตะวนออกกลางจากสภาพสงคมประเพณด งเดมไปสความทนสมย เปนหนงสอเลมส าคญทชธงทฤษฎการสอสารเพอการพฒนาอยางกลาหาญ ทฤษฎของเขาไดรบการสนบสนนโดยทฤษฎทางเศรษฐศาสตรของรอสตอฟ (Rostow) ทเสนอในป 1960 วา ประเทศทดอยพฒนาจะเจรญเตบโตไดกดวยการท าใหเปนประเทศอตสาหกรรม (industrialization) มฉะนนกไมสามารถทจะบนเหน (take-off) ขนไปสความทนสมยได หลงจากนนอกสองป เอเวอเรตต รอเจอรส (Everett Rogers) ทมเทงานวจยและเปดฉากเสนอทฤษฎสอสารนวตกรรม (communication of innovation) ไปทวโลก แนวความคดของเขามอทธพลเปนอนมากตอนกนเทศศาสตรในประเทศทก าลงพฒนา โดยเฉพาะแบบจ าลองการยอมรบของชาวบาน (adoption process model of the peasants) ทยงน ามาประยกตใชกนอยในปจจบน ลเซยนพาย (Ludien Pye) ในปเดยวกนเขยนเรอง “บทบาทของทหารในประเทศก าลงพฒนา” แตทตอกย าความส าคญของสอมวลชนในการพฒนามากเปนพเศษจนพดไดวาเปนจดเรมตนของนเทศศาสตรพฒนาการทแทจรงกคอหนงสอเรอง “สอมวลชนกบการพฒนาประเทศ” (1964) ของวลเบอรชรามบ (Wilbur Schramm) นกสงคมวทยาทตอมาไดรบการยกยองวาเปนนกวชาการสอสารมวลชนทส าคญทสดคนหนงของโลก ทฤษฎเหลานมงเสนอใหสอชวยสงเสรมสนบสนนการพฒนาเศรษฐกจและสงคมของประเทศตาง ๆ โดยเฉพาะทยงลาหลง โดยมองเหนวา “การพฒนากคอการท าใหทนสมย” (เลอรเนอร) “การพฒนาคอความมนคง” (แมคนามารา) “การพฒนาคอเสรภาพ” (ฌองมาเออ ผอ านวยการยเนสโก) “การพฒนาคอการปฏวตดวยเสรภาพ” (เฮอรเบรต มารแชล รฐมนตรตางประเทศของสหรฐ)

แตกถกยอนวพากษ (reverse criticism) วาการท าใหทนสมย (modernization) กคอการท าใหเปนตะวนตก (westernization) ท าใหเปนอเมรกน (Americanization) เปนการหลอหลอมโนมนาวใหเชอในลทธนยม (modernism) เปนเสรภาพทน าไปสความเปนทาสความคดและวฒนธรรมตะวนตก

3. การวพากษลทธสมยนยม (modernism) เปนจดเรมตนของลทธหลงสมยนยม (postmodernism) นกทฤษฎแนววพากษจ านวนมใชนอยไดทมเทศกษาวจยเพอโตแยงหรอตกเตอนใหประเทศก าลงพฒนาย งคดไตรตรองกอนทจะทมตวยอมรบลทธสมยนยมจากนกวชาการชาวอเมรกน เฮอรเบอรต มาคคเซ (Herbert Marcuse) ไดวางรากฐานการวพากษสงคมไวในหนงสอเรอง มนษยมตเดยว (One-dimensional Man) ซงเสนอในป 1964 วา วทยาศาสตรและเทคโนโลยไดถกน ามาเปนบรรทดฐานความคดและเครองมอสรางความทนสมย ทายทสดกไดลดระดบการพดและการคดของมนษยใหเหลอเพยงมตเดยว อาท การรวบความจรงกบการปรากฏความจรงไวดวยกน การรวบสงของกบบทบาทหนาทของมนไวดวยกน การรวบธนบตรกบความสขไวดวยกน ทฤษฎของเขาสรางขนตงแตสอนอยทสาขาปรชญาในมหาวทยาลยฟรงเฟรต ซงรจกกนในนามของส านกแฟรงเฟรต (Frankfurt School) มสวนเปนชนวนใหนกศกษาลกฮอตอตานสถาบนทนนยม (capitalist establishment) และสงคมบรโภค (society of consumption) ทงในปารส และแคลฟอรเนย ในป 1968 ชอของเขาถกกลาอางวาอยในกลมสามเอม (3 M’s) ผปฏวตสงคม คอ Marx, Mao และ Marcuse เฮอรเบรต ชลเลอร (Herbert Schillet) แหงมหาวทยาลยซานดเอโก มลรฐแคลฟอรเนย เปนผ ผลกดนทฤษฎวพากษออกไปสทฤษฎใหมทอาจเรยกวาลทธจกรวรรดนยมทางการสอสาร (communication imperialism) โดยการเขยนเรอง จกรวรรดอเมรกนกบการสอสาร “American Empire and Communicaiton” (1969) ตามมาดวยหนงสออกหลายเลมทเปนศนยรวมความคดตอตาน “การรกรานทางวฒนธรรม” ของสหรฐอเมรกา ตดตามสนบสนนดวยงานวจยของ คารล นอรเดนสเตรง (Karl Nordenstreng) ตาปโอ วารส (Tapio Varis) จากประเทศฟนแลนด สมควร กวยะ, บญรกษ บญญะเขตมาลา จากประเทศไทยและนกคดนกวชาการอกหลายคนจากตะวนออกกลางและอเมรกาใตในชวงทศวรรษ 1970 ในบทความเรอง “La Morale des Objects” (วตถธรรม) ตพมพในวารสารนทเทศศาสตรของฝรงเศส (1969) ฌอง โบดรยารด (Jean Baudrillard) มสวนรเรมอยางส าคญในการสถาปนาทฤษฎการบรโภคสญญะ (consumption of signs) ทประสมประสานแนวคดลทธนยมบรโภคของมารคเซและลทธจกรวรรดนยมทางการสอสารของชลเลอรทฤษฎบรโภคสญญะอธบายวา ในประเทศทมงคงฟ มเฟอย (Pays de Cocagne) ดวยลทธบรโภค มนษยมความสขความหวงของชวตอยทความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจทจะท าใหเขาไดบรโภควตถอยางฟมเฟอย แตในความเปนจรงเขาตองบรโภค “สญญะของวตถ” ทมาจากสอมวลชนดวยและโดยทวไป “สญญะ” กมกจะไมตรงกบ “วตถ” หรอผลตภณฑ ทฤษฎทวพากษการบรโภคสญญะ วเคราะหลทธบรโภคและวจารณลทธจกรวรรดนยมทางการสอสาร ไดรวมกนกระตนเตอนอยางรนแรงใหโลกของนเทศศาสตรผานจากยคสมยนยม (modernism) มาสยคหลงสมยนยม (postmodernism) ในทศวรรษ 1980

4. การพฒนาเทคนคและเทคโนโลยกลายเปนทมาของวชาการสอสารมวลชน ยอนกลบมาทสหรฐอเมรกาหลงสงครามโลกครงท 2 นกคดนกวชาการไมเพยงแตจะไดเสนอแนวคดทฤษฎการสอสารเพอการพฒนาโลกทสาม (ประเทศดอยพฒนาและก าลงพฒนา) เทานน หากยงไดพยายามศกษาวจยเพอพฒนาเทคนคและเทคโนโลยการสอสารของตนเองใหเพมพนคณคาและประสทธภาพอยโดยตลอด อาจเรยกรวมแนวคดทฤษฎเหลานอยในกลมพฒนาการสอสาร (communication development) ซงตอมายเนสโกกไดน าไปเปนพนฐานในการตงโครงการนานาชาต เพอการพฒนาการสอสาร (International Program for Communication Development) และญป นกไดน าแนวคดไปสรางแผนพฒนาระบบเครอขายสารสนเทศ (Information Network System) ทเรมตนตงแตป 1985-2000 ท าใหญป นกาวเขามาสสภาพสงคมสอสาร (cybersociety) ในตนศตวรรษท 21 ทฤษฎทส าคญและเปนรากฐานของการพฒนาสงคมสอสารเรอยมาจนถงปจจบนกคอ ไซเบอรเนตกส (Cybernetics) ซงหมายถงศาสตรทวาดวยการสอสารและการควบคมภายในสตวและในเครองจกร ซงน าเสนอโดยนอรเบรต วเนอร (Norber Wiener) เมอป 1948 แสดงใหเหนบทบาทส าคญของสารสนเทศในการเสรมสรางและด ารงสงคมมนษย โดยอาศยกลไกการปอนไปและปอนกลบ (feedforward-feedback mechanism) ภายในระบบชวตและระบบสงคม ซงถอวามชวตเชนเดยวกน ชวตและสงคมจะเจรญพฒนาไปไดกโดยการพฒนาระบบการสอสารทสามารถถายทอดแลกเปลยนสารสนเทศกนไดอยางมประสทธภาพ ในปเดยวกน ฮาโรลด ลาสเวลล (Harold Lasswell) เสนอทฤษฎบทบาทหนาทของสอมวลชน (functionalism) เสนอใหเหนชดเจนเปนครงแรกวาบทบาทหนาทของสอมวลชน คอการด ารงรกษาและบรณาการสงคม (social integration) จงจะตองมการปรบปรงพฒนาสอมวลชนมใหเกดความลมเหลว (dysfunction) ในการปฏบตหนาทของตนคอ การเฝาระวงสภาพแวดลอม การประสานสวนตาง ๆ ของสงคมใหตอบสนองตอสภาพแวดลอม และการถายทอดมรดกทางวฒนธรรม อกทฤษฎหนงแมในตอนเรมตนมไดเกยวกบการสอสารมวลชนโดยตรง แตกถกน ามาประยกตใชในการพฒนาสอมวลชน นนคอ ทฤษฎสารสนเทศ (information theory) ของ แชนนอน และวเวอร (Shannon and Weaver) ซงพฒนาขนในป 1949 เสนอเปนแบบจ าลองทวเคราะหการถายทอดสารนเทศ และแสดงใหเหนการสอสารเปนกระบวนการทเรมตนจากแหลงสาร (source) เลอกสาร (message) ถายทอดไป (transmitted) ในรปแบบของสญญาณ (signal) ผานชองทางการสอสาร (channel) ไปยงเครองรบ (receive) ซงแปลงสญญาณเปนสารส าหรบจดหมายปลายทาง (destination) ในกระบวนการนอาจมสงรบกวนหรอแทรกแซง (noise or interference) ซงท าใหสารทสงกบสารทรบแตกตางกนได แบบจ าลองของทฤษฎสารสนเทศน มสวนเปนแรงบนดาลใจให เดวด เค เบอรโล (David K. Berlo) พฒนาไปเปนแบบจ าลองทางจตวทยาวาดวยองคประกอบของการสอสารระหวางบคคลทรจกกนดในนามของ S M C R (Source, Message, Channel, Receiver) พมพในหนงสอ ชอ “The Process of Communication” (กระบวนการสอสาร” ในป 1960

แตองคประกอบของกระบวนการการสอสารทเสนอเพมเตมอยางมความส าคญจากทฤษฎสารสนเทศของแชนนอน-วเวอร กคอการเขารหสและการถอดรหส (encoding-decoding) ของผสงสารและผรบสารในแบบจ าลองเชงวงกลมของ วลเบอร ชรามม และ ชารลส ออสกด (Wilbur Schramm and Charles osgood) ท าใหเหนวาการสอสารของมนษยและของสอมวลชนจะมประสทธผลสงกตอเมอการเขารหสถอดรหสทด ผสอสารทงสองฝายจะตองมความรความสามารถในการแปลสารสนเทศ (information) เปนสาร (messgae) และแปลงสารเปนสารสนเทศไดทงสองทศทาง ทฤษฎอกกลมหนงทน ามาประยกตใชบอยครงในการเพมประสทธภาพของการสอสารมวลชนกคอแนวคดของแบบจ าลองการใชประโยชนและการไดรบความพงพอใจ (uses and gratifications) โดยเฉพาะของเอลฮคทซ (Elihu Katz) และคณะ (1974) ซงเสนอวา “การใชประโยชนและการไดรบความพงพอใจของผรบสารมาจากการเปดรบสารจากสอมวลชนทเขาคาดหวงวาจะใหสารสนเทศตามความตองการ อนเกดจากสภาวะทางจตใจและทางสงคม” จากทฤษฎนท าใหเรมตระหนกวาสอมวลชนทประสบความส าเรจจะตองมการวเคราะหวจยใหรความตองการสารสนเทศของประชาชน รวมทงสภาวะทางจตใจและสงคมอนเปนทมาของความตองการนนอยตลอดเวลา ทฤษฎทกลาวขางตนมประโยชนอยางยงตอการสอสารมวลชน ซงถอวาเปนการสอสารทส าคญทสดของสงคมสมยใหม (modern society) ในทสดกกอใหเกดศาสตรใหมทขยายตวมาจากวารสารศาสตร เรยกวา วชาการสอสารมวลชน สถาบนการศกษาหลายแหลงในสหรฐอเมรกาไดตอเตมชอคณะหรอสถาบนวารสารศาสตร เรยกเปน “วารสารศาสตรและสอสารมวชชน” (Journalism and Mass Communication) ซงในประเทศไทยกจะเหนไดชดเจนจากกรณของมหาวทยาลยธรรมศาสตร ท กอต งข นเปนคณะวารสารศาสตรและสอสารมวลชนในชวงทศวรรษ 1970 เชนเดยวกน แตสถาบนการศกษาอกสวนหนงกขยายขอบเขตหลกสตรการศกษาออกไปครอบคลมวาทะวทยา และศลปะการแสดง แลวเรยกรวมวานเทศศาสตร (Communication Arts) ซงตองการใหหมายถงทงศลปะและศาสตรของการสอสาร (Art and Science of Communication) ดงเชนในกรณของคณะนเทศศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย ในปจจบนสถาบนการศกษาสวนใหญในประเทศไทยนยมใชค าวา “นเทศศาสตร” ยกเวน มหาวทยาลยธรรมศาสตร มหาวทยาลยรามค าแหง และมหาวทยาลยเชยงใหม ซงตองเนนความส าคญของวชาการทเกยวกบสอมวลชน ซงถอวาเปนสอหลกของสงคมมวลชน ทฤษฎการสอสารยคปจจบน ยคนอาจแบงไดเปน 2 ชวง คอ ชวงแรกตงแตประมาณป 1980 ถงประมาณป 1995 และชวงทสองประมาณป 1990 จนถงปจจบน คอป 2002

1. ในชวงแรก มแนวโนมการพฒนาแนวคดทฤษฎการสอสารมาใน 2 ทศทาง คอ (1) การวพากษเชงองครวม (holistic approach criticism) ทน าโลกการสอสารเขาสยคหลงสมยนยม และ (2) การปฏรปแนวคดและแนวทางการพฒนาการสอสารในสงคมใหม 1.1 การวพากษเชงองครวม หมายถง การทนกคด นกวจย จากสาขาวชาตาง ๆ หนมาใชความคดเชงองครวม วเคราะหและวพากษการสอสารในระบบทนนยมเสรของสงคมเศรษฐกจการตลาด (liberal capitalism in market economy) ในเชงเศรษฐกจการเมอง เกดกลมทฤษฎการครอบง าก าหนด (determinism) ทวพากษวาเทคโนโลยลทธสมยนยม และลทธการแพรกระจายของรอเจอรส (Rogers’s Diffusionism) มอ านาจในการก าหนดชะตากรรมของประเทศ (fatalism) เทคโนโลยสรางสอใหเปนพระเจา (dei ex machina) และ “เปดโอกาสใหชนชนน ามอ านาจเหนอความรและการตดสนใจของประชาชน” ตามทศนะของ ฌอง ฟรองซวส ลโอตารด (Jean Francois Lyotard) ในหนงสอเรอง “La Condition Postmoderne” (1979) มองลกและกวางไปในปรชญาเชงองครวม ฌาคสแดรดา (Jacques Derrida) และมแชล ฟโกลต (Michel Foucault) สนบสนนแนวคดเชงวพากษของลโอตารด และเสรมตอวาในยคสอหลากหลาย รฐบาลและชนชนน ายงไดใชเทคโนโลยการสอสารควบคมพฤตกรรมสงคมแบบตามจ าลอง “กวาดดโดยรอบ” (panopticon) ซงถอวาเปนการละเมดสทธและคณคาความเปนมนษยของประชาชน ทงสามนกวชาการจงไดเสนอแนวคดใหมทเรยกวา ลทธหลงสมยนยม (postmodernism) ถอวาในสงคมใหม เอกชนตองเขามามบทบาทในการสรางระบบสารสนเทศเสร (free flow of information) ทงในองคกรและในสงคม สมควร กวยะ เสนอแนวคดไวเมอป 1986 วา มองในแงอ านาจอทธพลของเทคโนโลย เราอาจแบงประเทศในโลกออกไดเปน 2 กลม คอ กลมประเทศทก าหนดเทคโนโลย และกลมประเทศทถกก าหนดโดยเทคโนโลย กลมแรกสรางเทคโนโลยเพอตอบสนองความตองการของสงคม กลมทสองถกเทคโนโลยจากกลมแรกเขามาก าหนดวถชวต และระบบเศรษฐกจสงคมของประเทศ กอใหเกดความเสยเปรยบทงดานเศรษฐกจ การเมอง และสงคมวฒนธรรม ประเทศจะตองใชเงนมหาศาล เปนตนทนของการท าเผอท าเกนอยางฟมเฟอยโดยไมจ าเปน (redundancy cost) รวมทงตนทนของการสญเสยโอกาสในการผลตเทคโนโลยของตนเอง (opportunities cost) วสาหกจหรอการประกอบการ (entreprise) ในทศวรรษ 1980 มลกษณะเปนนามธรรม และหลากหลายรปแบบเตมไปดวยภาษาสญลกษณ และกระแสการสอสารทเปนบอเกดของการปรบโครงสราง และล าดบชนของการพงพาอาศยกนในระดบโลก แตการตอสแขงขนทขยายขอบเขตและเพมความเขมขนไดบบบงคบใหเจาของกจการและผบรหารตองน าความรนแรง และความวจตรวตถาร (violence and hardcore fantasy) ของศลปะประยกตมาใชในการสอสารและวทยายทธการบรหารองคกร

วฒนธรรมการโฆษณาและการโฆษณาชวนเ ชอแอบแฝงตามแบบฮอลลวด (Hollywoodian hidden propaganda) แทรกซมเขาไปสวถและวธการสอสารของมนษยในสงคมหลงสมยใหม จนถงขนาดทอาจมสวนในการสรางวฒนธรรมสงครามเยนหรอแมสงครามยง 1.2 แนวโนมทสองในชวงแรกของทฤษฎการสอสารยคปจจบน คอการปฏรปแนวคดและแนวทางของการพฒนาการสอสารในสงคมใหม สงคมใหมตองอาศยสารสนเทศเปนปจจยหลกของการสรางและธ ารงพฒนาสงคม จงตองสรางและพฒนาระบบสารสนเทศ ทงในองคกรและในสงคม บนพนฐานแนวคดจากรายงานเรอง L’ Informatisation de la Societe (การสรางสงคมใหเปนระบบสารสนเทศ) ของซมองโนรา และอะแลงแมงก (Simon Nora และ Alain Minc) ทเสนอตอรฐบาลฝรงเศส ในป 1978 องคกรกลายเปนองคกรสารสนเทศ (Information Organization) สงคมกลายเปนสงคมสารสนเทศ (Information Society) ตองอาศยการสนบสนนทางเทคโนโลยจากระบบคอมพวเตอร ซงเปนปจจยหลกของการสรางระบบสารสนเทศ (Informationization) สหรฐอเมรกา ยโรปตะวนตก และญป น จงเรมวางแผนพฒนานทศทางนมาตงแตตนทศวรรษ 1980 แผนของญป นด าเนนงานโดยบรรษทโทรเลขและโทรศพทแหงชาต (NTT) ภายใตโครงการ 15 ป เพอพฒนาระบบเครอขายสารสนเทศ (Information Network System) กลายเปนแมแบบส าคญส าหรบสาธารณรฐเกาหล มาเลเซย และประเทศก าลงพฒนาอกหลายประเทศ จดมงหมายกเพอน าเทคโนโลยของชาตมาสรางสงคมสารสนเทศทพงตนเองได ตอมาภายหลงความหมายของค า “สงคมสารสนเทศ” ไดขยายครอบคลมมาถงค า “สงคมความร” (Knowledge Society) และ “สงคมสอสาร” (Cyber หรอ Communication Soiety) สงคมความร หมายถง สงคมสารสนเทศทเนนสารสนเทศประเภทความรส าคญกวาประเภทอน เพราะเชอวาความรคอสารสนเทศทพสจนสรปแลววาเปนความจรง และมสาระพรอมจะน าไปใชเปนประโยชนตอชวตและสงคม สงคมสอสาร คอ สงคมสารสนเทศทประชากรสวนใหญมเครองมอสอสารหรอเทคโนโลยสารสนเทศ (Information Technology) พรอมทจะสอสารกนไดอยางรวดเรวและกวางขวาง อาณาบรเวณของการสอสาร ครอบคลมทกทองถนของสงคม และสามารถขยายออกไปไดทวโลกในยคโลกาภวตน (globalisation) ทฤษฎโลกาภวตนถอก าเนดขนในบทความเรอง Globalization ทศาสตราจารยธโอดอร เววตต (Theoder Levitt) เสนอในวารสาร “Harvard Business Review” เมอป 1983 แมวากอนหนานนในชวงหลงสงครามโลกครงทสอง มการใชค านกนแลวในทางดานการเงน (financial globalization) มความหมายถงการคาขามพรมแดนในระบบการเงนระหวางประเทศ 2. ชวงทสองของทฤษฎการสอสารยคปจจบน ซงเรมตงแตประมาณกลางทศวรรษ 1990 มาถงป 2002 นบวาเปนชวงวกฤตทางทฤษฎ (Theoritical Crisis) ทส าคญมากอกครงหนงในประวตศาสตรทฤษฎ

การสอสาร ทงนเพราะถงแมโลกจะมเทคโนโลยสารสนเทศ โดยเฉพาะระบบอนเตอรเนตทสามารถท าใหทกองคกรและทกสงคมตดตอเชอมโยงกนไดในอาณาจกรไซเบอร (Cyberspace) หรอโลกไซเบอร (Cyberworld) แตโลกภายใตการบรหารจดการขององคกรโลก หรอสหประชาชาตกยงอยในสภาพไรระเบยบและแตกแยกจลาจลกนจนถงขนท าศกสงคราม รายงานการศกษาปญหาการสอสารของโลก โดยคณะกรรมาธการ “แมคไบรด” ของยเนสโก ไดพบมาตงแตป 1978 วา ในโลกหนงเดยวนมหลายความคด หลายความเชอ หลายความเหน (“Many Voices, One World” ชอของรายงานทพมพเปนหนงสอในป 1979) แตทโลกมปญหากเพราะวาประเทศตาง ๆ และสงคมวฒนธรรมตาง ๆ ไมพยายามสอสารท าความเขาใจและประนประนอมยอมรบกน ทงนเพราะมทฐในลทธความเชอของตน หรอมผลประโยชนขดแยงกนในทางเศรษฐกจการเมอง จนกระทงทศวรรษสดทายของศตวรรษท 20 ทฐหรอความขดแยงเหลานนกยงไมบรรเทาเบาบาง แตกลบยงรนแรงจนกลายเปนความตงเครยดระหวางภมรฐศาสตร (geopolitics) ภมเศรษฐศาสตร (geoeconomics) และภมสงคมวฒนธรรม (geosocio-culture) อาณาจกรทางเศรษฐกจของโลกขยายเขาไปกาวกายแทรกซอนกบอาณาจกรทางการเมอง การปกครอง ซงมความเหลอมล ากนอยแลวกบอาณาจกรทางสงคมวฒนธรรม ความตงเครยด (tension) กลายเปนความเครยดของโลก (world stress) ทบนทอนทงสขภาพกายและจตของประชากร การท าศกสงคราม การกอการราย การตอสเชงกลยทธเศรษฐกจ หรอแมแตการแขงขนกนในเชงอตสาหกรรม กลายเปนสงทบอนท าลายคณภาพชวต คณภาพของสงแวดลอม หรอระบบนเวศ โดยเฉพาะอยางยง ขวญ ก าลงใจ และศกดศรเกยรตภมของมนษยชาต ทายทสดความขดแยงในความเปนจรงกน ามาสความรสกขดแยงในเชงทฤษฎ เขาท านอง “สอยงมาก การสอสารยงนอย” (The more the media, the less the communication) ซงอาจจะเปนเพราะวาสอสวนใหญมกถกใชเพอสรางสงคมบรโภคทมนษยแขงขนกนดวยการโฆษณาสนคาฟมเฟอย หรอโฆษณาชวนเชอลทธเศรษฐกจการเมองทไมค านงถงสทธเสรภาพและคณคาของความเปนมนษย สอสวนนอยเทานนทถกใชเพอสรางสงคมสารสนเทศหรอสงคมความรทแทจรง ซงมนษยอยรวมกนดวยสตปญญาและคณธรรมความรบผดชอบรวมกน แตเหตผลทแนนอนกคอ ทฤษฎการสอสารตงแตกอนยคทฤษฎ ยคสมยนยม ยคหลงสมยนยม แมมการวพากษวจารณ และปรบปรงพฒนามาแลวเพยงใด ทฤษฎการสอสารกยงอยในกรอบของปรชญาตะวนตกทเนนเทคนคนยม (technism) มากกวามนษยนยม (humanism) และเปนการสอสารทางเดยวมากกวาการสอสารสองทาง ทงนเพราะปรชญาตะวนตกมรากฐานมาจากลทธเทวนยมแนวศาสนาครสต (Christian theism) ซงถอวาพระเจาองคเดยวมอ านาจเหนอมนษย ถายทอดมาเปนกระบวนทศนการสอสารเบองบนสเบองลาง (top-down communication) จากผน าถงประชาชน จากคนรวยถงคนจน จากคนมถงคนไมม (have to have-not) จากนายทนผผลตถงประชาชนผบรโภค จากผมอ านาจทางเศรษฐกจหรอการเมอง

ถงผบรโภคสญญะ ซงหมายถงผจายเงนสวนหนงซอความเปนนามธรรมทไมมตวตนของสนคาหรออดมการณ การแสวงหากระบวนทศนใหมจงคอย ๆ เรมขนในตอนตนทศวรรณ 1990 และคอยทวความเขมขนจรงจงในครงหลงของทศวรรษน รฐธรรมนณฉบบ 2540 ของประเทศไทยไดรบทฤษฎสอมวลชนประชาธปไตยมาเปนแนวทางของรฐ ในการปฏรปการสอสารมวลชนใหมหลกประกนเสรภาพ อสรภาพ ความเสมอภาค ความรบผดชอบ และประสทธภาพเพอสาธารณประโยชน และเพอสงคมตามทบญญตในมาตรา 39, 40 และ 41 อมาตยา เสน (Amatya sen) นกเศรษฐศาสตรผไดรบรางวลโนเบล ในป 1996 เสนอทฤษฎกระแสเสรของขาวสารเพอพฒนาเศรษฐกจ (free flow of information for economic development) ชใหเหนวาความเปดกวางของขาวสาร (informational openness) จะสงเสรมระบอบประชาธปไตยและระบอบประชาธปไตยจะสงเสรมการพฒนาเศรษฐกจทแทจรงและยงยน เพราะผน าในระบอบนจะรบรขอมลขาวสารทถกตองเพอการรเรมและด าเนนโครงการพฒนาอยางมประสทธภาพ โจเซฟ สตกลทซ (Joseph Stiglitz) นกเศรษฐศาสตรอกคนหนงทไดรบรางวลโนเบล ในป 2000 เสนอทฤษฎสารสนเทศอสมมาตร (Asymetric Information) แสดงเปนสมการวาความแตกตางทางสารสนเทศท าใหเกดความแตกตางระหวางกลมคนรวยกบคนจน เชน การรบรขาวสารเรองสมปทานของรฐเรวกวาหรอดกวายอมไดเปรยบในการยนซองประกวดราคา ท าใหมโอกาสดกวาในการไดมาซงสมปทาน ท าใหมโอกาสทจะเพมความร ารวยยงกวาคนทมไดรบรขาวสารเกยวกบสมปทาน ทฤษฎนยนยนถงบทบาทส าคญของการเผยแพรสารสนเทศเพอการพฒนาเศรษฐกจและสงคม ทวาการเผยแพรสารสนเทศนนจะตองยดหลกความโปรงใส ความเสมอภาค และความรบผดชอบตอสงคมโดยรวม ไมวาจะเปนการเผยแพรสารสนเทศของสอประเภทใด การท างานบนพนฐานอดมการณดงกลาว จงตองมอสรภาพในทางวชาชพ (professional independence) ซงถอวาเปนจรยธรรมทส าคญ ในชวงเวลาเดยวกน สมควร กวยะ ไดน าเอาทฤษฎความรบผดชอบตอสงคมมาปฏรปการประชาสมพนธแบบดงเดม สรางเปนทฤษฎการประชาสมพนธใหมทเรยกวา การสอสารองคกรเชงบรณาการ (Integrated Oraganizational Communication) ทฤษฎนเสนอวาองคกรจะตองปรบเปลยนปรชญา (1) จากการสอสารมตเดยวมาเปนการสอสารหลายมต (multi-dimensional communication) ใชหลายสอ หลายทศทาง และมวตถประสงคเพอสงเสรมท งองคกรและสงคมอยางเปนธรรม (2) จากการสอสารถงสาธารณชนหรอมวลชนมาเปนการสอสารกบสมาชกของสงคม เนนสงคมภายในองคกรและชมชนรอบองคกร กอนขยายขอบเขตออกไปสองคกรอน และสงคมมวลชน (3) จากการสอสารโนมนาวใจใหคลอยตามมาเปนการสอสารเพอสรางความเปนหนงเดยวบนพนฐานความแตกตาง (oneness of differences) ของความร ความคด และบทบาทหนาท (4) จากการสอสารเพอสรางเสรมภาพลกษณ (mind image) ขององคกรเพยงดานเดยวมาเปนการสอสารเพอสงเสรมภาพจรง (real image) ทแสดงความรบผดชอบขององคกรตอสงคมตอโลกและตอชวตของเพอนมนษย ไมวาจะเปนลกคาหรอกลมเปาหมายขององคกรหรอไม

แตการเปลยนกระบวนทศน (paradingm shift) ทมความหมายความส าคญมาก เรมตนโดย ฟรตจอฟ คาปรา (Fritjof Capra) นกวจยสาขาฟสกส จากมหาวทยาลยเวยนนา ซงตอมาไดเปนผอ านวยการศนยนเวศศกษา (Ecoliteracy) ทมหาวทยาลยเบรกเลย แคลฟอรเนย ในป 1975 เขาจดประกายกระบวนทศนใหมเชงปรชญาฟสกสในหนงสอเรอง The Tao of Physics (เตาแหงฟสกส) โดยการประยกตทฤษฎแนวปรชญาตะวนออกโดยเฉพาะฮนด พทธ และเตา เขาบรณาการกบสจธรรมทางวทยาศาสตรทคนพบใหมในศตวรรษท 20 อาท ทฤษฎควอนตม (Quantum Theory) และทฤษฎจกรวาลวทยาตาง ๆ (Cosmological Theories) เสนอใหเหนคณคาเชงวทยาศาสตรของปรชญาตะวนออกทสมควรจะน ามาปฏรปสงคมทไดถกกระท าใหเปนทาสความคดของตะวนตกตลอดมา ป 1982 เขาเสนอปรชญาสงคมแนวใหมเชงองครวมในหนงสอเรอง “The Turning Point” (จดเปลยนแปลงแหงศตวรรษ) เสนอใหใชการคดเชงองครวม (holistic thinking) ในการแกปญหาของสงคมและของโลก โดยเฉพาะอยางยงใหสอมวลชนค านงถงสงแวดลอม มจตส านกทจะท าความรจก เขาใจ ชวยอนรกษระบบนเวศ และสงเสรมการพฒนาทย งยน ในป 1996 หนงสอเรอง “The Web of Life” (ใยแหงชวต) ของเขา ปฏรปปรชญาวทยาศาสตรบนพนฐานทฤษฎระบบ (Systems Theories) ทฤษฎไซเบอรเนตกส และทฤษฎเกยา (Gaia Theory) ของเจมส เลฟลอก (James Lovelock) ทเสนอวา โลกกเปนสงมชวตเปนอภชวต (Superbeing) ทชวตท งหลายอยรวมกนเปนสหชวต (symbiosis) เชนเดยวกบทแบคทเรยนบแสนลานมชวตรวมกนกบรางกายมนษย สรปใหเหนวาการสอสารหรอสนนธานกรรม (communication) คอความเชอมโยงระหวางกน (interconnectedness) ของทกระบบ ระบบชวต ระบสงคม ระบบโลก เปนกระบวนการเชอมโยงดวยสารสนเทศในรปแบบของปฏสมพนธระหวางการปอนไปและการปอนกลบ (feed forward – feedback interacfion) ท าใหทกสวนของระบบตดตอเชอมโยงกนตามหลกปรชญาของนเวศวทยาแนวลก (deep ecology) จากพนฐานแนวคดหนงสอสามเลมของฟรตจอฟ คาปรา สมควร กวยะ พยายามน ามาสรางเปนกระบวนทศนใหมของการสอสารมวลชน ในหนงสอเรองนเวศนเทศ (Eco-communication) ในป 1997 นเวศวทยาเปนแนวคดการสอสารเชงนเวศวทยา (Ecological Communication) ทเสนอใหสอมวลชนเปลยนมโนทศนของการท างาน จากการเสนอขาวสารตามกระแสในรปแบบดงเดมของวารสารศาสตรอเมรกน (American journalism) ซงวางรากฐานหยงลกมาตงแตตนศตวรรษมาเปนการเฝาตดตามสบสวนสอบสวนพฤตกรรมและผลกระทบของอตสาหกรรมเชงลบ (negative industry) ทมตอระบบนเวศ ดน น า อากาศ อาหาร ชวต และโลก สอมวลชนใหมจะตองมจตส านกรบผดชอบอยางลกซงตอความเสอมโทรมของชวตโลก และหลกเลยงการโฆษณาสนบสนนผลตภณฑทก าลงกอใหเกดผลกระทบเชงลบระยะยาวตอพภพ (The Earth) ซงเปนทอยแหงเดยวและอาจจะเปนแหลงสดทายของมนษยชาต ส าหรบกระบวนทศนใหมทเกยวของกบการสอสารภายในบคคล และการสอสารระหวางบคคล มความเคลอนไหวทนาสนใจในการเสนอทฤษฎปญญาแหงจตวญญาณ (Spiritual Intelligence

Quotient หรอ SQ) ในสหรฐอเมรกา โดยไมเคล เพอรซงเกอร (Micheal Persinger) นกจตประสาทวทยา เรมตนในป 1990 แตมการขยายความคดโดย วเอส รามจนทรน (V.S. Ramachandran) แหงมหาวทยาลยแคลฟอรเนย ในป 1997 และเปนทยอมรบกวางขวางในป 2000 เมอมเชล เลวน (Michel Levin) เขยนหนงสอเรอง “Spiritual Intelligence Awakening the Power of Your Spirituality and Intuition” เสนทางเดนของปญญาแหงจตวญญาณ (Paths of SQ) ม 6 ประการคอ การรจกหนาท (Duty) การรจกทะนถนอม (Nurturing) การแสวงหาความร (Knowledge) การปรบเปลยนลกษณะตน (Personal Transformation) การสรางภราดรภาพ (Brotherhood) และการเปนผน าแบบบรการ (Servant Leadership) ทฤษฎปญญาแหงจตวญญาณ เปนแนวคดใหมในการพฒนาการสอสารของมนษย คลายทฤษฎเสนทางทปราศจากกาลเวลา (The Timeless Way) ของดปกโชปรา (Deepak Chopra) ในหนงสอ “Ageless Body, Timeless mind” (1993) ทเสนอวามนษยจะตองรจกใชธรรมะหรอพลงแหงววฒนาการ (power of evolution) มาเปนพลงสรางสรรครางกายและจตใจ โดยปฏบตตนในเสนทางทปราศจากกาลเวลาหรอความเสอมโทรมตามอายขยทเรวเกนควร คอ (1) รจกชนชมกบความเงยบ (silence) (2) รจกความสมพนธเชงบวกของตนกบธรรมชาต (nature) (3) ไววางใจในความรสกของตนเอง (trust in own feeling) (4) มความมนคงในทามกลางความสบสนวนวาย (self – centered amid chaos) (5) รจกเลนสนกสนานเหมอนเดก (childlike fantasy and play) (6) มนใจในสตสมปชญญะของตน (trust in own conscionsness) และ (7) ไมยดตดความคดด งเดมแตสรางเสรมความคดสรางสรรคตลอดเวลา (non – attachment but openness to won creativity) ทงทฤษฎปญญาแหงจตวญญาณ (SQ) และทฤษฎเสนทางทปราศจากกาลเวลา (Timeless Way) นบวาเปนพฒนาการมาสกระบวนทศนใหมของทฤษฎการสอสารภายในบคคลทเรมตนโดยซกมนดฟรอยด และทฤษฎการสอสารระหวางบคคลทเรมตนโดยฟรตซไฮเดอร เปนการน าเอาจรยศาสตรมาผสมผสานเปนจรยธรรมการสอสารของมนษย (Ethics of Human Communication) ทถกท าใหเสอมโทรมมาหลายทศวรรษ โดยลทธบรโภค และกระแสโลกาภวตนของระบอบทนนยมเสร โดยเฉพาะอยางยงทฤษฎเสนทางทปราศจากการเวลา มสวนชวยสนบสนนใหเกดกระบวนทศนล าสมยและแนวอนาคต (ultramodernist and futuristic paradigm) ทมเวลาเขามาเปนปจจยส าคญของสารสนเทศและการสอสารทกประเภท นนคอ ทฤษฎสารเวลา (The Infotime Theory) ซง สมควร กวยะ ไดน าเสนอตอทประชมราชบณฑตส านกธรรมศาสตรและการเมอง เมอเดอนมนาคม 2002 หลงจากทไดวจยและพฒนามาตงแตป 1997 ทฤษฎสารเวลามาจากการวจยเชงทดลองทางความคด (thought experiment) บนพนฐานความคดเชงองครวม และความรทางนเทศศาสตร มนษศาสตร สงคมศาสตร และวทยาศาสตรทก แขนง ไดรบแรงบนดาลใจจากแนวคดทฤษฎของพระพทธองค ไอนสไตน ดารวน ฟรอยด ชรามม วเนอร คาปรา โชปรา และโดยเฉพาะอยางยงสตเฟน ฮอวคง (Stephen Hawking) ในหนงสอเรอง “A Brief History of Time” (1990)

ตามทฤษฎสารเวลาสาร (Information) หมายถงทกสรรพสงในเอกภพ คอสารทางกายภาพ (Physical Information) สารทางชวภาพ (Biological Information) สารทางสมอง (Brain Information) และสารนอกรางกาย (Extrasomatic Information) หรอสารสงคม (Social Information) การสอสาร คอการสรางสภาพรวมระหวางผสอสาร (commonness-making) หรอการสรางความเปนหนงเดยว (oneness-making) ของทกสาร นบตงแตอะตอม โมเลกล ดาวฤกษ กาแลกซ หรอดาราจกร ดาวเคราะห ชวต สงคม มาจนถงองคกร การสอสารเปนกระบวนการพลวตของความเชอมโยงตดตอระหวางกน (dynamic process of intyerconnectedness) ทกอใหเกดสารหรอระบบ (information or system) แตจากทฤษฎเวลาทงในทางวทยาศาสตร มนษยศาสตร และสงคมศาสตร พบวาการสอสารอยางเดยวไมพอทจะเกดใหเกดระบบได ระบบตองมกระบวนการเปลยนแปลงโดยตลอด (perpetual change) นบตงแตการเกดไปจนถงการตาย ทกระบบหรอทกสารจงตองมเวลาเปนองคประกอบทจะขาดเสยมได เรยกรวมเสยใหมวา สารเวลา หรอ Infotime... สารคอโครงสรางและกระบวนการกคอ เวลา ซงจะตองรวมกนเปนหนงเดยว โดยสรป ทฤษฎสารเวลากคอ สมมตฐานหลกของทฤษฎการสอสารหรอสนนธานกรรมทวไป (The General Communication Theory) ซงคาดวาจะเปนปฐมบทส าคญ (major postulate) ส าหรบทฤษฎของทกสงทกอยาง (The Theory of Everything and Every Non-Thing) ทฤษฎการสอสารและการเรยนการสอน เพอใหการเรยนการสอนบรรลผลตามจดมงหมายทต งไวและผเรยนเกดการเรยนรไดดทสด นอกจากจะใชเทคโนโลยการศกษาทงในเรองของกระบวนการและทรพยากรตาง ๆ แลวจ าเปนตองอาศยทฤษฏการสอสารในการน าเสนอเนอหาจากผสงไปยงผรบ สอหรอชองทางในการถายทอด และวธการในการตดตอเพอเปนแนวทางส าหรบการจดการเรยนการสอนอยางไดผลดทสดดวย ทงนเพราะสงส าคญทสดอยางหนงในกระบวนการสอสาร คอ การทจะสอความหมายอยางไรเพอใหผรบสารนนเขาใจไดอยางถกตองวาผสงหมายความวาอะไรในขาวสารนนมนกวชาการหลายทานไดน าเสนอทฤษฏการสอสารทน ามาใชเปนหลกในการศกษาถงวธการสงผานขอมลสารสนเทศการใชสอและชองทางการสอสาร ทฤษฏการสอสารเหลานไดน ามาใชในขอบขายของเทคโนโลยการศกษาตงแตทศวรรษ 1980s เปนตนมาเพอเออประโยชนส าหรบใชเปนแนวทางในสอสารระหวางผ สอนและผ เรยน รวมถงการเลอกใชสอเพอประสทธภาพและประสทธผลในการเรยนรไดอยางด

สตรการสอสารของลาสแวลล (Lesswell) ฮาโรลด ลาสแวลล (Harold Lasswell) ไดท าการวจยในเรองการสอสารมวลชนไวในป พ.ศ. 2491 และไดคดสตรการสอสารทถงพรอมดวยกระบวนการสอสารทสอดคลองกน โดยในการสอสารนนจะตองตอบค าถามตอไปนใหไดคอ ใคร พดอะไร โดยวธการและชองทางใด ไปยงใคร ดวยผลอะไร

สตรการสอสารของลาสแวลลเปนทรจกกนอยางแรหลายและเปนทนยมใชกนทวไปโดยสามารถน ามาเขยนเปนรปแบบจ าลองและเปรยบเทยบกบองคประกอบของการสอสารไดดงน ในการทจะจดใหการเรยนการสอนเกดขนอยางมประสทธภาพดนน เราสามารถน าสตรของลาสแวลลมาใชไดเชนเดยวกบการสอสารธรรมดา คอ • ใคร (Who) เปนผสงหรอท าการสอสาร เชน ในการอานขาว ผอานขาวเปนผสงขาวารไปยงผฟงทางบาน ในสถานการณในหองเรยนธรรมดากเชนเดยวกนยอมเปนการพดระหวางผสอนกบผเรยน หรอการทผเรยนกลายเปนผสงโดยการตอบสนองกลบไปยงผสอน แตถาเปนการสอนโดยใชภาพยนตรหรอโทรทศน ตวผสงกคอภาพยนตรหรอโทรทศนนน • พดอะไร ดวยวตถประสงคอะไร (Says what, with what purpose) เปนสงทเกยวกบ เนอหาขาวสารทสงไป ผสงจะสงเนอหาอะไรโดยจะเปนขาวสารธรรมดาเพอใหผรบทราบความเคลอนไหวของเหตการณตาง ๆ ในแตละวน หรอเปนการใหความรโดยทผสอนจะตองทราบวาจะสอนเรองอะไร ท าไมจงจะสอนเรองนน สอนเพอวตถประสงคอะไร และคาดวาจะไดรบการตอบสนองจากผเรยนอยางไรบาง • โดยใชวธการและชองทางใด (By what means, in what channel) ผสงท าการสงขาวสารโดยการพด การแสดงกรยาทาทาง ใชภาพ ฯลฯ หรออาจจะใชอปกรณระบบไฟฟา เชน ไมโครโฟน หรอเครองเลนวซดเพอถายทอดเนอหาขาวสารใหผรบรบไดโดยสะดวก ถาเปนในการเรยนการสอน ผสอนอาจจะสอนโดยการบรรยายหรอใชสอสารสอนตาง ๆ เพอชวยในการสงเนอหาบทเรยนไปให ผเรยนรบและเขาใจไดอยางถกตองท าใหเกดการเรยนรขน • สงไปยงใคร ในสถานการณอะไร (To whom, in what situation) ผสงจะสงขาวสารไปยง ผรบเปนใครบาง เนองในโอกาสอะไร เชน การอานขาวเพอใหผฟงทางบานทราบถงเหตการณ ประจ าวน หรอแสดงการท ากบขาวใหกลมแมบานชม ผสงยอมตองทราบวาผรบเปนกลมใดบางเพอสามารถเลอกสรรเนอหาและวธการสงใหเหมาะสมกบผรบ การเรยนการสอนกเชนเดยวกน การสอน ผเรยนอาย 8 ปกบอาย 15 ปตองมวธการสอนและการใชสอการสอนตางกน ผสอนตองทราบถงระดบสตปญญาความสามารถและภมหลงของผเรยนแตละคนวามความแตกตางกนอยางไรบางตลอดจน สงอ านวยความ

สะดวกตาง ๆ และสงแวดลอมทางกายภาพของการเรยน เชน มสอการสอนอะไร ทจะน ามาใชสอนไดบาง สภาพแวดลอมหองเรยนทจะสอนเปนอยางไร ฯลฯ • ไดผลอยางไรในปจจบน และอนาคต (With what effect, immediate and long term ?) การสงขาวสารนนเพอใหผรบฟงผานไปเฉย ๆ หรอจดจ าดวยซงตองอาศยเทคนควธการทแตกตางกน และเชนเดยวกนกบในการเรยนการสอนทจะไดผลนน ผสอนจะตองตระหนกอยเสมอวาเมอสอนแลว ผเรยนจะไดรบความรเกดการเรยนรมากนอยเทาใด และสามารถจดจ าความรทไดรบนนไดนานเพยงใด โดยทผเรยนอาจไดรบความรเพยงบางสวนหรอไมเขาใจเลยกได การวดผลของการถายทอดความรนนอาจท าไดยากเพราะบางครงผเรยนอาจจะไมแสดงการตอบสนองออกมา และบางครงการตอบสนองนนกอาจจะวดผลไมไดเชนกน ทฤษฏ SMCR ของเบอรโล (Berio) เดวด เค. เบอรโล (David K.Berlo) (รปท 3.2๗ ไดพฒนาทฤษฎทผสงจะสงสารอยางไร และผรบจะรบ แปลคววามหมาย และมการโตตอบกบสารนนอยางไร ทฤษฏ S M C R ประกอบดวย • ผสง (source) ตองเปนผทมทกษะความช านาญในการสอสารโดยมความสามารถใน “การเขารหส” (encode) เนอหาขาวสาร มทศนคตทดตอผรบเพอผลในการสอสารมความรอยางดเกยวกบขอมลขาวสารทจะสง และควรจะมความสามารถในการปรบระดบของขอมลนนใหเหมาะสมและงายตอระดบความรของผรบ ตลอดจนพนฐานทางสงคมและวฒนธรรมทสอดคลองกบผรบดวย • ขอมลขาวสาร (message) เกยวของดานเนอหา สญลกษณ และวธการสงขาวสาร • ชองทางในการสง (channel) หมายถง การทจะสงขาวสารโดยการใหผรบไดรบขาวสาร ขอมลโดยผานประสานทสมผสทง 5 หรอเพยงสวนใดสวนหนง คอ การไดยน การด การสมผส การลมรส หรอการไดกลน • ผรบ (receiver) ตองเปนผมทกษะความช านาญในการสอสารโดยมความสามารถใน “การถอดรหส” (decode) สาร เปนผทมทศนคต ระดบความ และพนฐานทางสงคมวฒนธรรม เชนเดยวหรอคลายคลงกนกบผสงจงจะท าใหการสอสารความหมายหรอการสอสารนนไดผล ตามลกษณะของทฤษฏ S M C R น มปจจยทมความส าคญตอขดความสามารถของผสงและรบทจะท าการสอสารความหมายนนไดผลส าเรจหรอไมเพยงใด ไดแก • ทกษะในการสอสาร (communication skills) หมายถง ทกษะซงทงผสงและผรบควรจะมความช านาญในการสงและการรบการเพอใหเกดความเขาใจกนไดอยางถกตอง เชน ผสงตองมความสามารถในการเขารหสสาร มการพดโดยการใชภาษาพดทถกตอง ใชค าพดทชดเจนฟงงาย มการแสดงสหนาหรอทาทางทเขากบการพด ทวงท านองลลาในการพดเปนจงหวะ นาฟง หรอการเขยนดวยถอยค าส านวนทถกตองสละสลวยนาอาน เหลานเปนตน สวนผรบตองมความสามารถในการถอดรหสและมทกษะท

เหมอนกนกบผสงโดยมทกษะการฟงทด ฟงภาษาทผสงพดมารเรอง หรอสามารถอานขอความทสงมานนได เปนตน • ทศนคต (attitudes) เปนทศนคตของผสงและผรบซงมผลตอการสอสาร ถาผสงและผรบ มทศนคตทดตอกนจะท าใหการสอสารไดผลด ทงนเพราะทศนคตยอมเกยวโยงไปถงการยอมรบซงกนและกนระหวางผสงและผรบดวย เชน ถาผฟงมความนยมชมชอมในตวผพดกมกจะมความเหนคลอยตามไปไดงาย แตในทางตรงขาม ถาผฟงมทศนคตไมดตอผพดกจะฟงแลวไมเหนชอบดวยและมความเหนขดแยงในสงทพดมานน หรอถาทงสองฝายมทศนคตไมดตอกนทวงท านองหรอน าเสยงในการพดกอาจจะหวนหาวไมนาฟง แตถามทศนคตทดตอกนแลวมกจะพดกนดวยความไพเราะอานหวานนาฟง เหลานเปนตน • ระดบความร (knowledge levels) ถาผสงและผรบมระดบความรเทาเทยมกนกจะท าใหการสอสารนนลลวงไปดวยด แตถาหากความรของผสงและผรบมระดบทแตกตางกนยอมจะตองมการปรบปรงความยากงายของขอมลทจะสงในเรองความยากงายของภาษาและถอยค าส านวนทใช เชน ไมใชค าศพททางวชาการ ภาษาตางประเทศ หรอถอยค ายาว ๆ ส านวนสลบซบซอน ทงนเพอใหสะดวกและงายตอความเขาใจ ตวอยางเชน การทหมอรกษาคนไขแลวพดแตค าศพทการแพทยเกยวกบโรคตาง ๆ ยอมท าใหคนไขไมเขาใจวาตนเองเปนโรคอะไรแนหรอพฒนากรจากสวนกลางออกไปพฒนาหมบานตาง ๆ ในชนบทเพอใหค าแนะน าทางดานการเกษตรและเลยงสตวแกชาวบาน ถาพดแตศพททางวชาการโดยไมอธบายดายถอยค าภาษางาย ๆ หรอไมใชภาษาทองถนกจะท าใหชาวบานไมเขาใจหรอเขาใจผดได หรอในกรณของการใชภาษามอของผพการทางโสต ถาผรบไมเคยไดเรยนภาษามอ มากอนท าใหไมเขาใจและไมสามารถสอสารกนได เหลานเปนตน • ระบบสงคมและวฒนธรรม (socio - culture systems) ระบบสงคมและวฒนธรรมในแตละชาตเปนสงทมสวนก าหนดพฤตกรรมของประชาชนในประเทศน น ๆ ซงเกยวของไปถงขนบธรรมเนยมประเพณทยดถอปฏบต สงคมและวฒนธรรมในแตละชาตยอมมความแตกตางกน เชน การใหความเคารพตอผอาวโส หรอวฒนธรรมการกนอย ฯลฯ ดงน น ในการตดตอสอสารของบคคลตางชาตตางภาษา จะตองมการศกษาถงกฎขอบงคบทางศาสนาของแตละศาสนาดวย การสอสารทางเดยวเชงเสนตรงของแชนนนและวเวอร คลอด อ. แชนนน (Claude E.Shannon) และวอรเรนวเวอร (Warren Weaver) ไดคดทฤษฏการสอสารทางเดยวเชงเสนตรง การสอสารเรมดวยผสงซงเปนแหลงขอมลท าหนาทสงเนอหาขาวสารเพอสงไปยงผรบ โดยผานทางเครองสงหรอตวถายทอดในลกษณะของสญญาณทถกสงไปในชองทางตาง ๆ กนแลวแตลกษณะของการสงสญญาณแตละประเภท เมอทางฝายผไดรบสญญาณแลว สญญาณทไดรบจะถกปรบใหเหมาะสมกบเครองรบหรอการรบเพอท าการแปลสญญาณใหเปนเนอหาขาวสารนนอกครงหนงใหตรงกบทผสงสงมาก ในข นนเนอหาทรบจะไปถงจดหมายปลายทางคอผรบตามทตองการ แตในบางครงสญญาณทสงไปอาจถกรบกวนหรออาจมบางสงบางอยางมาขดขวางสญญาณนน ท าใหสญญาณท

สงไปกบสญญาณทไดรบมความแตกตางกนเปนเหตใหเนอหาขาวสารทสงจากแหลงขอมลไปยงจดหมายปลายทางอาจผดเพยนไปนบเปนความลมเหลวของการสอสารเนองจากทสงไปกบขอมลทไดรบไมตรงกน อนจะท าใหเกดการแปลความหมายผดหรอความเขาใจผดในการสอสารกนได จากทฤษฏการสอสารนพจารณาไดวา แชนนนและวเวอรสนใจวาเมอมการสอสารกนจะมอะไรเกดขนกบขอมลขาวสารทสงไปน น ไมวาจะเปนการสงโดยผานอปกรณระบบไฟฟา หรอการสงโดยใชสญญาณตาง ๆ เชน เมอมการเปดเพลงออกอากาศทางสถานวทย เสยงเพลงนนจะถกแปลงเปนสญญาณและสงดวยการกล าสญญาณ (modulation) จากสถานวทยไปยงเครองรบวทย โดยเครองรบจะแปลงสญญาณคลนนนเปนเพลงใหผรบไดยน ในขณะทสญญาณถกสงไปจะมสงตาง ๆ “สงรบกวน” (noise source) เชน ในการสงวทยระบบ AM สญญาณจะถกรบกวนโดยไฟฟาในบรรยากาศ หรอในขณะทครฉายวดทศนในหองเรยน การรบภาพและเสยงของผเรยนถกระกวนโดยสงรบกวนหลายอยาง เชน แสงทตกลงบนจอโทรทศน และเสยงพดคยจากภายนอก เปนตน หรออกตวอยางหนงเชนการพดโทรศพท ผทเรมตอโทรศพทจะเปนผสงเพอสงขาวสารโดยอาศยโทรศพทเปนเครองสง เมอผสงพดไปเครองโทรศพทจะแปลงค าพดเปนสญญาณไฟฟาสงไปตามสายโทรศพท เมอสญญาณไฟฟานนสงไปยงเครองรบโทรทศนของหมายเลขทตดตอกจะมเสยงดงขน และเมอมผรบ โทรศพทเครองนนกจะแปลงสญญาณไฟฟาใหกลบเปนค าพดสงถงผรบหรอผฟงซงเปนจดหมายปลายทางของการสอสาร แตถาระหวางทสงสญญาณไปมสงรบกวนสญญาณ เชน ฝนตกฟาคะนอง กจะท าใหสญญาณทไดรบถกรบกวนสนสะเทอนอาจรบไมไดเตมทเปนเหตใหการฟงไมชดเจน ดงนเปนตน จงสรปไดวา “สงรบกวน” คอ สงทท าใหสญญาณเสยไปภายหลงไปภายหลงทถกสงจากผสงและกอนทจะถงผรบท าใหสญญาณทสงไปกบสญญาณทไดรบมลกษณะแตกตางกน และอาจกลาวไดวาเปนอปสรรคของการสอสารเนองจากท าใหการสอสารไมไดผลเตมทถกตองตามทควรจะเปน การสอสารเชงวงกลมของออสกดและชแรมม ตามปกตแลวในการสอสารระหวางบคคลและแบบกลมบคคลนน ผสงและผรบจะมการเปลยนบทบาทกนไปมาในลกษณะการสอสารสองทาง โดยเมอผสงไดสงขอมลขาวสารไปแลว ทางฝายผรบท าการแปลความหมายขอมลทรบมา และจะเปลยนบทบาทจากผรบกลบเปนผสงเดมเพอตอบสนองตอ สงทรบมา ในขณะเดยวกนผสงเดมจะเปลยนบทบาทเปนผรบเพอรบขอมลทสงกลบมาและท าการแปลความหมายสงน น ถามขอมลทจะตองสงตอบกลบไปกจะเปลยนบทบาทเปนผสงอกครงหนงเพอสง ขอมลกลบไปยงผรบเดมการสอสารในลกษณะททงผสงและผรบจะวนเวยนเปลยนบทบาทกนไปมาในลกษณะเชงวงกลมดวยลกษณะดงกลาวท าใหชารลส อ. ออสกด (Charles E. Osgood) และ วลเบอร แอล. ชแรมม (Wibur L. Schramm) ไดสรางแบบจ าลองการสอสารเชงวงกลมขน โดยเนนถงไมเพยงแตองคประกอบของการสอสารเทานน แตรวมถงพฤตกรรมของทงผสงและผรบดวยโดยทแบบจ าลองการสอสารเชงวงกลมนจะมลกษณะของการสอสารสองทางซงตรงกนขางอยางเหนไดขดกบการสอสารทาง

เดยวเชงเสนตรงของแชนนนและวเวอร ขอแตกตางอกประการคอในขณะทความสนใจของแชนนนและววเรออยทชองทางการตดตอระหวางผสงและผรบ แตออสกดและชแรมมไดมงพจารณาและเฉพาะพฤตกรรมของผสงและผรบซงเปนผทมสวนส าคญในกระบวนการสอสาร ในแบบจ าลองนจะเหนไดวาออสกดและชแรมมมไดกลาวถงตวถายทอดการสอสารเลยแตไดเนนถงการกระท าของผสงและผรบซงท าใหทอยางเดยวกนและเปลยนบทบาทกนไปมาในการเขา รหสสาร การแปลความหมาย และการถอดรหสสาร อยางไรกตามอาจกลาวไดวาหนาทในการเขา รหสนน มสวนคลายคลงกบตวถายทอด และการถอดรหสกคลายคลงกบการบของเครองรบนนเอง ขอบขายประสบการณในทฤษฏการสอสารของชแรมม ชแรมมไดน าทฤษฏการสอสารทางเดยวเชงเสนตรงของเชนนนและวเวอรมาใชเพอเปนแนวทางในการอธบายการสอสารทเกดขนในการเรยนการสอน โดยเนนถงวตถประสงคของการสอน ความหมายของเนอหาขอมล และการทขอมลไดรบการแปลความหมายอยางไร นอกจากนชแรมมยงใหความส าคญของการสอความหมาย การรบร และการแปลความหมายของสญลกษณวาเปนหวใจส าคญของการเรยนการสอน ตามลกษณะการสอสารของชแรรมมน การสอสารจะเกดขนไดอยางดมประสทธภาพเฉพาะในสวนทผสงและผรบทงสองฝายตางมวฒนธรรม ประเพณความเชอ ความร ฯลฯ ทสอดคลองกลายคลงและมประสงการณรวมกน จงจะท าใหสามารถเขาใจความหมายทสอกนนนได ทงนเพราะผสงสามารถเขารหสและผรบสามารถถอดรหสเนอหาขาวสารในขอบขาวประสบการณทแตละคนมอย เชน ถาไมเคยเรยนภาษารสเซย เราคงไมสามารถพดหรอแปลความหมายของภาษารสเซยได ดงนเปนตน ถาสวนของประสบการณของทงผสงและผรบซอนกนเปนวงกวางมากเทาใด จะท าใหการสอสารนนเปนไปไดโดยสะดวกและงายมากยงขนเพราะตางฝายจะเขาใจสงทกลาวถงนนไดเปนอยางด แตเมอใดทวงของขอบขายประสบการณซอนกนนอยมากหรอไมซอนกนเลย แสดงวาทงผสงและผรบแทบจะไมมประสบการณรวมกนเลย การสอสารน นจะท าไดยากล าบากหรอแทบจะสอสารกนไมไดอยางสนเชง ซงสามารถทราบไดจากผลปอนกลบทผสงกลบไปยงผสงนนเอง จากทฤษฏการสอสารของชแรมมเนองจากในการสอสารเราไมสามารถสง “ความหมาย” (meaning) ของขอมลไปยงผรบได สงทสงไปจะเปนเพยง “สญลกษณ” (symbol) ของความหมายนน เชน ค าพด รปภาพ เสยงเพลง ทาทาง ฯลฯ ดงนน เมอมการสอสารเกดขน ผสงตองพยายามเขารหสสารซงเปนสญลกษณเพอใหผรบเขาใจไดโดยงาย ซงสารแตละสารจะประกอบดวยสญลกษณตาง ๆ มากมาย โดยทสญลกษณแตละตวจะบงบอกถง “สญญาณ” (signal) ของบางสงบางอยางซงจะทราบไดโดยประสบการณของคนเรา เชน เมอยกมอขนเปนสญญาณของการหอมหรอเมอตะโกนเสยงดงเปนสญญาณของความโกรธ ฯลฯ ดงนน ผสงจงตองสงสญญาณเปนค าพด ภาษาเขยน ภาษามอ ฯลฯ เพอถายทอดความหมายของสารทตองการจะสง โดยพยายามเชอมโยงเนอหาสารเขากบประสบการณทสอดคลองกนทงสองฝาย เพอใหผรบสามารถแปลและเขาใจความหมายของสญลกษณเหลานนไดโดยงายในขอบขาย

ประสบการณของตน ตวอยางเชน ถาผสงตองการสงสารค าวา “ดจทล” ใหผรบทยงไมเคยรจกค านมากอน ผสงตองพยายามใชสญลกษณตาง ๆ ไมวาจะเปนการอธบายดวยค าพด ภาพกราฟกอปกรระดบดจทล เชน กลองถายภาพ หรอลญลกษณอนใดกตามเพอใหผรบสามารถเขาใจและมประสบการณรวมกบผสงไดมากทสดเพอเขาใจความหมายของ “ดจทล” ตามทผสงตองการ อยางไรกตาม เนองจากการเรยนการสอนเปนการทผสอนตองใหความรและขยายขายขายประสบการณของผเรยนใหกวางขวางยงขน หากมสงใดทผเรยนยงไมมประสบการณหรอยงไมมความรในเรองนนอยางเพยงพอ ผสอนจ าเปนตองพยายามเพมพนความรและประสบการณในเรองนน ๆ ใหแกผเรยนโดยการอภปราลยรวมกน ใหผเรยนตอบค าถาม หรอท าการบานเพมเตมยอมจะเปนการทราบขอมลปอนกลบวาผเรยนเกดเการเรยนรและไดรบประสบการณในเรองทเรยนนนอยางเพยงพอหรอยงและถกตองหรอไม ถาผเรยนยบไมสามารถเขาใจหรอยงไมเกดการเรยนรทถกตองขน แสดงวาเกด “สงรบกวน” ของสญญาณในการสอนนน ผสอนตองพยายามแกไขวธการสอนโดยอาจใชสอประเภทตาง ๆ เขาชวย หรอการอภปลายยกตวอยางใหงายขน รวมถงการใชสญลกษณอน ๆ ทเหมาะกบระดบของผเรยนมาชวยการสอนนนจนกวาผเรยนจะมประสบการณรวมกบผสอนและเกดการเรยนรท ถกตองในทสด จากทฤษฏการสอสารทกลาวมาแลวอาจสรปไดวา ในการสอสารนนการทผสงและผรบจะสามารถเขาใจกนไดดเพยงใดยอมขนอยกบทกษะ ทศนคต ความร ระบบสงคมและวฒนธรรมของทงสองฝาย ถาทงผสงและผรบมสงตาง ๆ เหลานสอดคลองกนมากจะท าใหการสอสารนนไดผลดยงขน เพาะตางฝายจะมความเขาใจซงกนและกน และสามารถขจดอปสรรคในการสอสารระหวางผสงและ ผรบออกไปได

เอกสารอางอง กดานนท มลทอง. เทคโนโลยและการสอสารเพอการศกษา. พมพครงท 1 กรงเทพฯ : โรงพมพอรณ

การพมพ , 2548 ดารา ทปะปาล. การสอสารการตลาด. กรงเทพฯ : อมรการพมพ , 2546 สมควร กวยะ. ทฤษฎการสอสารประยกต. พมพครงท 1 กรงเทพฯ : อกษราพพฒน , 2546 สรตน ตรสกล. หลกนเทศศาตร. กรงเทพฯ : ศนยหนงสอมหาวทยาลยราชภฏสวนสนนทา , 2547 อรณประภา หอมเศรษฐ. การสอสารมวลชนเบองตน. พมพครงท 10 กรงเทพฯ : ส านกพมพ

มหาวทยาลยรามค าแหง , 2530