Embed Size (px)
Citation preview
tsBN 9/5 7981 20 6
,lliliflltltilililtill|[il
Talat Tekin: 16 Temmuzl927 tarihinde Gebze'ye baflr Tavqancrlnahiyesinde dolan Talat Tekin, istanbul Universitesi, Edebiyat Fakiiltesi, TiirkDili ve Edebiyatr Bciltimii'ni.i bitirdi (1951). izmir, Trabzon ve Bitlis'te edebiyat<ilretmenlifi yapfi. 1957-1961 yrllan arastnda Tiirk Dil Kurumu'nda GramerUzmanr olarak gahgtr. 196l'de ABD'ye giderek doktora gahgmasrna bagladr, buarada indiana Universitesi'nde Ural-Altay Dilleri Bdliimii'nde iki yrl Tiirk DiliOkutmanhlr yaptr.
1965 yrhnda "A Grammar of Orkhon Turkic (Orhon Ttirkgesi Dilbilgisi)" adhteziyle Kaliforniya Universitesi'nden doktor tinvanrnr aldr, 1965-1972 yrllanaraslnda aynr iiniversitede Ttirk Dili ve Edebiyatr dgretim iiyelili yaptr. 1970'teistanbul'a gelerek "Ana Tiirkgede Asli Uzun Unli.iler" adh teziyle dogenttinvanrnr kazandr. 1972 gizi)nde Ttirkiye'ye dcinerek Hacettepe Universitesi'ndegdreve bagladr 1976'da "Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcasi' adhteziyle profesdr iinvanrnr aldr. 1982 yrhnda Hacettepe Universitesi, EdebiyatFakiiltesi, Tiirk Dili ve Edebiyatr B<iliimii Bagkanhgrna getirilen T. Tekin bugcirevini l99l yrhna delin stirdiirdti. 1994 yannda da aynr biiltimden emekliyeaynldr. Ancak meslekten ve gahgmaktan hemen "emekli"ye ayrrlmayan Prof.Dr. Talat Tekin gahgmalannl v6 derslerini siirdtirmeye ederek 2003 yazrna delinYeditepe Universitesi, Tiirk Dili ve Edebiyatr Bciliimti'nde <ilretim iiyesi olarakgalrgmrghr. Halen Eski Ttirk yazrtlarr iizerine gahgmalarrnr sUrdiiren yazarn1993'e kadar yayrmlanmrg yayrnlannln bir listesi adrna hazrrlanan armalandabulunmaktadrr: Talat Tekin Armadanr, Tiirk Dilleri AraEttrmalan, cilt 3,Simurg yayrnevi, Ankara 1993.
Kitaplarr: A Gramrnar of Orkhon Turkic, 1968; Ana Tiirkgede Aslt IlzunAnMkr, 1975; Japanese and Turkish: Is Japanese Related to Turkish? 1985;Tuna Bulgarlart ve Dilleri, 1987; Orhon Yazulan, 1988; Volga BulgarKitabeleri ve Volga Bulgarcast, 1988; XL Yiizytl Tiirk filri, 1989; HunlannDili, 1993; Japonca ve Altay Dilleri, 1993; Irk Bitig, The Book of Omens,1993; Tunyukuk Yazttr, 1994; Tiirk Dillerinde Birincil Uzun Anlijler, 1995;Tilrkmence-Tiirkge Sdzlilk, 1995 (M. Olmez, E. Ceylan, Z.Karg Olmez, S.
Eker ile); Tiirk Dilleri - Les Langues Turques, 1995 (M. 6lmez ile); Lesinscriptions de l'Orkhon, Kul Tighine, Bilghd Qaghan, Tounyouqouq, 1995;Tarih Boyunca Tilrkgenin Yau.mt, 1997; Tilrkoloji EleEtirileri, 1997(geniEletilmig 2. baskr); Orhon Tilrkgesi Grameri, istanbul 2003 (1. baskr
2000).
Y rldrz
Mehmet Olmez:31 Mart 1963'te Ughisar'da (Nevgehir) doldu. 1985'te
Hacettepe Universitesi, Edebiyat Fakiiltesi, Tiirk Dili ve Edebiyah Bijliimti'nii
bitirdi. Aynr yrl bitirdili bijliimde yiiksek lisansa bagladr. 1985 ytltnda girdili
srnav sonucu TDK'nda uzman yardtmcrh[rnr kazandr, 1987'de mezun oldulu
b<iliimde araQtrrma grirevlisi olarak gahgmaya baglayana defin bir yrl TDK'nda
gahgtr. 1988'de Eski Uygurca Altun Yaruk'un 5. bciliimii tizerine hazrrladllr
metin gallgmasryla ytiksek lisans gahgmaslnt tamamladr. 1988'de bagladtfr
doktora 6lrenimi srrasrnda Alman Akademik Deligim Prolraml'ndan (DAAD)
aldrlr bursla Almanya'ya gitti. Burada kaldtlr iig yrlhk siire igerisinde Prof. Dr.
Klaus Rbhrborn'un gcizetiminde doktora gahgmasr olan Eski Uygurca Hst.ian-
Tsang Biyografisi VI. Bciliim'ii hazrrladr. Aynr anda Mongolistik ve indoloji
bdliimlerinde, Prof. Dr. H. Bechert'in yantnda Sanskrit, Prof. Dr. G. Doerfer'in
yanrnda Klasik Mololca elitimini tamamladt. 1994'te Doktor, 1995'te Dogent,
2001'de de Profescir tinvanrnr aldt.
1998 yrlrna delin Hacettepe Universitesi'nde galrgan M. Olmez 1998-2000
yrllarr arasrnda Tokyo Yabancr Diller Universitesi, Tiirkoloji Bciltimii'nde
misafir cilretim tiyesi olarak gahgmrg, 2000-2001'de ise Mersin Universi-
tesi'nde gahqmrq olup 2001 Kastm aytndan beri de Yrldrz Teknik Uni-
versitesi'nde ri[retim iiyesi, Bolazigi Universitesi'nde de misafir tilretim tiyesi
olarak gahgmaktadrr. Qahqmalarrnr Eski Uygurca ve Sibir grubu TUrk Dilleri
iizerine yo!unlaEtrran M. Olmez'in yayrmlanmlq kitaplan gunlardtr:
Altun Yaruk, III. Kitap (= 5. Bdliim), l99l: Tiirkmence-Tilrkge Sdzllik'
1995 (T.Tekin bagkanhfrnda. M. Olmez, E. Ceylan, Z.Karg Olmez, S' Eker
ile); Ttirk Dilleri - Les Lttngues Turques, 1995 (T. Tekin ile); Die
alttilrkische Xuanzang-Biographie III. Nach der Handschrift von Leningrad,
Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von A. v.
Gabain. Hrsg., tiber. u. komm. von Mehmet Olmez und Klaus Rdhrborn. Otto
Harrassowitz ' Wiesbaden 2001.
Talat TekinMehmet 6\mez
1
I
i
!
1
I
Tiirk Dilleri- Giriq -
YrldrzDil ve Edebiyat2
istanbul 2003
Tiirk Dilleri-Giriq-Talat TekinMehmet Olmez
YrldzDit ve Edebiyat Dizisi: 2
Yayrmlayan: Mehmet [email protected]
isteme adresi:Sanat KitabeviKaranfil Sok.5/6006650 Krzrlay-Ankara
Tel.&faks: (90.312) 418 62 03
sanat@ sanatkitabev i.com. trhttp://www.sanatkitabevi.com.tr
iletisim adresi:Mehmet OlmezYrldrz Teknik UniversitesiFen-Ed Fak. T.D.E. BciliimiiDavutpaga Yerlegimi3421 0 Esenler-ISTANBUL
Kapak Resmi
Tunyukuk Yazrtr, I. tag, Kuzey yiiziiOrhunlOrkhon, TIKA, Ankara 1995, 50. sayfadan
istanbul 2003ISBN 975-7981-20-6
2. Baskr(1. 1999 Simurg)
O Talat Tekin - Mehmet Olmez
Bu kitap "Kitap Matbaasl'nda basrlmrqtrr.Tet. (0212) 567 48 84
TALATTEKiN. MEHMET 6LMEZ 6
6.9.4. Nogayca................. .................ll26.9.5. Kumukga................ ................. l156.9.6.Karagayca-Balkarca.... ................. I lg6.9.7. Ktrrm Tatarcast .....lLz6.9.8. Karayca (Karayimce) ................... .................. 126
6.10. ayak/ tagftkgrubu: Ozbekge. yeni Uygurca. .......... l3l6.10.1. O2bekge................ ................. l3t6.10.2. Yeni Uygurca............................ .................. 136
6.11. aya[ / ta|h grubu: Salarca.......... ........................ 1436.12. ayalg / dagh (Opuz) grubu........... ........................ 145
6.12.1. Tiirkmence... ......................... 1466.12.2. Azeri ................. 1506.12.3. Tiirkge ...............156, 6.12.4. Gagauz Tiirkgesi ...................... 159
GENEL BA$VURU KAYNAKLARr.................. ............ 165Ttirk Dillerinin GeliEim gemasr .................168
Konuyla itgiti fimi Baqvuru Kaynaklarr..... ................. 170Temel Scizliikler............... ................... 170
TURK DiLLERi iEiN KAYNAK DERGiLEh ................. I7IDOGRUDAN TURK DiLLERiyLE ir-Cit_i DERGiLER..... .................. I 7 ITURK DiLLERiNE AGIRLIKLI OLARAK YER VEREN DERGiLER.... I72TURK DILLERiNE AiT YAZILARA DA YER VEREN
DoGUBiLiMLERi DERGiLERi ................ ...............177TURK DiLLERiNi iLGiLENDiREN DiLBiLiMi VE
DOGUBiLiMLERi DERciLERi................ ............... 183UNivensireLERiN TURKoLoJi DERGILERi.. ..........185AyLrK yA DA iKi AyLrK DERGiLER... ...................... 186RUSYA'DA VE ESKI SSCB'DE YAYIMLANAN DERG|LER.............. I89ARMAdANLAR, OZEL SAYrLAR..... .........................1s2KURULTAY BiLDiRiLERi ......................1s4Bilimsel Bildiriler....... .........................1g4Altayistik Kurultaylan ....... 195Dilbilim Kurultayr ............ 196
EK: Tiirk Dilleri HarirasrTrirkoloji Kongreleri..... .....1g7Uluslararasr Tiirkdilbilimi Konferansr..... ..................... lg7Uluslararasl Ttirk Dili Kongresi ............... l9g
KiTAP DiziLERi..... ........1e8iNrBRNBrrerURKoLoJi. ....................200
suNUs
Elinizdeki kitap 1995 yrh sonunda hazrrlanan Tiirk Dilleri / Les
lnngues Turques adh kitabrn (Ti.irk Dilleri Aragtrrmalan Dizisi: 20)
Fransrzca boliimii grkartrlarak yeniden diizenlenmig bigimidir.Kitabrn iki dilli ilk baskrsr giirdiilti ilgi dolayrsryla krsa siirede
tiikenmigse de yeni bir baskrsrm haarlamak vakit almrgtrr.
Bu yeni baskrda ge$itli defigiklikler yer almaktadrr. De[igik-liklerin baqrnda kitabrn diizenlenig bigimi ve boyutu gelmektedir.
ilk kitapta ttirhi dil ve lehgelere ait krsa bilgiler ve metinlerinardlndan. slrasryla Tiirk dillerinin soyalacrna, alfabelerine, segilmi$
kaynakgaya ve Tiirk dillerini gtisterir bir haritaya yer verilmigti. Buyeni baskrda ise alfabeler ve seEilmig kaynakga ilgili dile ait bil-gilerin hemen arkasma eklenmigtir. Bu da kitabrn kullanrmrm daha
uygun hale getirmiqtir. Bunun drgrnda dnceki baskrda yer almayan
Fu-yii Krgrzlanna ve dillerine bu baskrda yer verilmi$tir. Bundan
bagka iinceki baskrda yqr alan kimi dizgi hatalan giderilmiq, yeni
yaylnlar kaynakgaya eklenmiqtir. Aynca kitabrn boyu da bir <ilEri
kriErilttilmtigtrir.
Bu baskrdaki bir bagka yenilikse "Genel Bagvuru Kaynaklan"baghfr altrnda kimi elkitaplanna, Tiirk dilleri iizerine gahgmalann
yer aldrlr dergilere, kitap dizilerine, kurultay ve sempozyumlara yer
verilmig olmasrdr. Kaynaklann taranmasl srrastnda en son 1997'ye
delin olan gahgmalar, dergiler bu kitapta yer almrgtr. GerEekte bu
gahqma 1998 yrh baglannda tamamlanmtgsa da yayrml gegitli
nedenlerle bugtine kalmrgtrr. Dolayrsryla 1998 ve sonrasl yaprlan
gahgmalara bu baskrda yer verilememiqtir. 1998 yltndan ancak birkag galrEma kaynakgaya dahil edilebilmigtir. Dergilerdense 1997 sa-
yrlarr gciriilememiqse, ulagrlabilen son saylnln cildi ve ytlma yer
verilmiqtir. Kugkusuz burada yer verilen dergiler, kurultaylar ve
kitap dizilerinin sayrlan artrnlabilir. Biz burada en temel, en yaygrn
\
TALATTEKiN. MEHMET 6T-usZ 8
dergilere yer verdik. Dergiler arasrnda yaygrn krsaltmalannr bildik-lerimizin krsaltmasma da yer verdik.
Burada andrlrmz kaynaklann elegtirisinden ziyade bir-iki ciimleile kapsamr belirtilmig, fazlasma yer verilmemigtir.
Tiirk halklannrn n[ifusuna ve dillerine ait bilgilerimiz gitgideartmakta, yenilegmektedir. Ozellikle eski Sovyetlerde yagayan Tiirkhalklarrna ait en sa$lam niifus bilgileri 1989 sayrmlanna dayan-maktadrr. Bu tarihten sonra Ttirkiye'de yayrmlanan gahgmalarda,
makalelerde yeni bilgiler, yeni rakamlar yer almaktadrr. Bu konudaYeni Tiirkiye dergisinin "Ttirk Diinyasr Ozel Sayrsr" baqhkh l5-16.ciltlerine bakrlabilir (Mayrs-Haziran, Temmuz-Alustos 1997).
Kitabrn boltimlerinin hazrrlanrgrna gelince, Ttirk dillerinin bellibagh ses ve yapl dzellikleri ile Tiirk halklannrn krsa tarihinin, ntifusbilgilerinin ttzlii bir bigimde yer aldrlr boltimler, Fu-yi.i Krrgrzlanharig, Talat Tekin tarafindan; segme metin pargalan, kaynakga, TtirkDilleri gemasl, alfabeler ve harita da Mehmet 6lmez'ce hazrrlamrgtrr.
Tiirk Dilleri'nin yeni baskrsrnda 1999 baskrsrna gcire fazla birdeliqiklipe gidilememigtir. Bir sonraki baskrda <izellikle RusyaFederasyonu ile Qin Halk Cumhuriyeti srnrrlan igerisinde ya$ayan
Ttirk halklannrn niifus bilgileri gtincellenecektir. Ayrrca OrtaasyaTiirk Cumhuriyetlerindeki alfabe de[igiklikleri de bu baskrda yete-
rince ele ahnmamrgtrr. Kaynakgalar neredeyse oldufu gibi kalmrgtrr,
bu btjliim de bir sonraki baskrya zenginlegtirilecektir.
Mehmet Olmez
6Nsoz
Elinizdeki kitap baglangrgtan gtintimiize eski-yeni biittin Ttirk dilve lehgelerini, baghca fonetik <jzellikleri, yayrlma alanlan ve ko-
nuganlan ile birlikte krsaca tamtmak amactyla hazrrlanmrgflr.
Ti.irk dillerinin Hsiung-nu'lann dilinden giintimiiz dil ve leh-gelerine kadar stiren aga$r-yukan iki bin yrlhk bir tarihi vardrr. Bu
oldukga uzun siire iginde Tiirk dilleri daha baglangrgtan, yani Milatsralanndan baglayarak iki ayn ydnde geliqme g<istermigtir: l. Ana
Bulgarca ya da Ana QuvagEa, 2. Ana Tiirkge. Bir *r ve */ dili olan
Ana Bulgarcanrn bugiinkti tek temsilcisi baghca Rusya Federas-
yonuna ba$h Quvaq 6zerk Cumhuriyetinde yaklagrk iki milyon kiqi
tarafindan konugulan Quvaggadrr. Quvagga drgrndaki di[er btittin
Tiirk dil ve lehgeleri bir *z ve *g dili olan Ana Tiirkge'ye gider.
Tiirk dil ve lehgeleri gerek tarihi dcinemlerde gerekse bugtin do-
[uda Pasifik Okyanusu kryrlanndan batrda Balttk Denizi ktytlanna,
kuzeyde Kuzey Buz Denizi kryrlanndan gi.ineyde Basra Ktjrfezikryrlanna kadar uzanan Qok genig bir co[rafi alanda konugulmuq ve
konugulmaktadrr. Bu dil ve lehgelerin baztlan birbirine komgu alan-
larda konugulmakta ise de cinemli bir krsmrnrn konuqma alanlan ara-
srnda btiyiik mesafe ya da arahklar bulunmaktadrr. Bu nedenle,
gerek gegmiqteki gerekse bugiin konugulmakta olan Ttirk dil ve
lehgeleri arasrnda cinemli farklar olacalr da agtktrr. Hemen belirtelim
ki bu farklar yine de gok de[ildir ve daha gok fonoloji alanrnda, birdereceye kadar da morfolojide griri.ili.ir. Sentaksa gelince, tarih bo-
yunca Ttirk dil ve lehgelerinde sentaks yani s<izdizimi baktmrndan
biiyiik de$iqmeler olmamrqtrr. Bunun baqhca istisnalan Karaimce ileGagauz Tiirkgesidir. Artrk cilti bir dil durumunda olan Karaimcenin
sentaksr eski ibrani yazr dilinin ve Slav dillerinin ytizyrllarca siiren
etkisiyle de$igmig, Gagauz Ttirkgesinin sentaksr da komgu Slav
dillerinin etkisi altrnda tiimtiyle Slavlagmr gtrr.
Bugtinkti Ttirk dil ve lehgelerini tasnif etmek igin fonetik <il-
)
TALAT TEKiN . MEHMET 6I-IAEZ IO
gtitler yeterli olmakta, morfolojik olgtitlere gerek kalmamaktadrr.
igte bu nedenledir ki elinizdeki kitapta da yalnrzca eski-yeni Ttirk dil
ve lehgelerinin belli-bagh fonetik ozellikleri tizerinde durulmug, daha
bagka bir deyigle, eski-yeni Ttirk dil ve lehgeleri en karakteristik
fonetik ozelliklerine gcire struflandmlarak tanrtrlmaya gahqrlmrgflr.
Talat Tekin GIRI$
Ttirk dilleri, Altay dilleri teorisine gcire, bu dil ailesinin bir kolu-nu olugturur. Altay dilleri ailesinin obtir kollan Mongol dilleri,Mangu-Tunguz dilleri ve Kore dilidir.
Genig anlamr ile Ttirk dili (Turkic) terimi, genel olarak, Tiirkge(Tiirkiye Tiirkgesi), Azei, Ttirkmence, Ozbekge, Yeni Uygurca,Kazakga, Kt gtzca, T atar c a, B a$kurtga, Altayca, Hakasga, Tuvac a,
YakutEa vb. gibi soyca akraba olan epeyce kalabahk bir dillergrubunu belirtmek igin kullanrhr. Ancak, Ttirk dili terimi Quvagga-yr da igine alacak bigimde kullanrlacak olursa bu pek do!ru olmaz.
Qtinkti, Quvagga drgrndaki biitiin Ttirk dilleri bir *z- ve *rr- diliolan Ana TtirkEeye (*tokuz"9", *lpS "krg") gittili halde, bir r- ve l-dili olan Quvagga (tthhr "9", hil "kr$") yine bir *r- ve */- dilioldu[u anlagrlan Ana Quvaggayaya da Ana Bulgarcaya (*tokuf"9", *lpl" 'krg") gider. Bu demektir ki Quvagga ile Tiirk dilleri, dil-biliminde yaygln bir benzetme ile ifade etmek gerekirse, "kardeg"
delil, "kardeg gocuklan"dtr. Bu nedenle biz bu iki ana dilin, Ana
Tiirkge ile Ana Bulgarcanrn, kendisinden grktrfr ve onlardan daha
eski bir ana dil tasarlamak zorandayn. Bu en eski ana dile ilkTiirkge (Ing. Pre-Turkic, Alm. Vortiirkisch) adr verilebilir. ilkTtirkge, hig kugkusuz,bir *f- ve *l'- dili idi ve bir stire sonra ikidiyalekte aynldr: Ana Bulgarca ve Ana Tiirkge. Bunlardan birincisibir *r- ve */- dili, ikincisi de bir *z- ve *rs- dili idi.
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ 12
1. HUNLARIN DILI
Qin kaynaklannda Ttirkler kendi adlan ile ilk kez VI. yiizytlortalannda anrlrlar. Aynr kaynaklar Ttrklerin Hunlann (Hsiung-
nu'lann) torunlan oldu[unu kaydeder. Qinlilerin Hunlan ve Tiirk-leri gok yakrndan tanrmrq olduklarrndan herhalde qiiphe edilemez.
Bu husus dikkate ahnrrsa, eski Qin kaynaklannda verilen bu bilgi-lerin dofru oldulunu ve Hunlann eskicil bir Tiirk dili (Ana Tiirkge,
hatta ilk TiirkEe) konugtuklarrnr rahatltkla ileri stirebiliriz. Ne var
ki elimizde bu savt kanrtlayacak dil malzemesi yok denecek kadar
azdn.Hunca dil malzemesi Qin kaynaklarrnda i.O. 3. y;dizytl ile I.S.
4. yid,zyrl arasrndaki dcinemlerden kalma bazt Hunca stizciiklerle
i.S. 4. ytizyrl baglanndan kalma gok krsa bir Hunca beyitten ve 4.-
6. yizyilara aitbazr T'o-pa ya da Tabgag tinvanlanndan ibarettir.
Qin kaynaklannda Qin yazrsr ile kaydedilmig en eski Hunca sdz-
ciikler arasrnda king-lo (eski sciylenigi *king-ldk) "Hunlann tciren
klhcr" dikkati geker. Bu scizctiliin Orta Tiirkge kaynaklarda (Kag-
garh'run s6zlii[iinde) gegen kryraft "kasap brgalr, sattr" ile bir ve
aynr oldufu ileri stiriilmii$tiir. Bu sozctik bugiinkii Tiirk dillerinde
de yagamaktadrr: Yeni Uygurca kiUrak "btiytik brgak, saur", Altay-
cal.culrak "iki ytizlii biiyiik btgak", vb. Hunca king-lo scizciiliiniin
i.6. |OZZ yrhnda meydana gelen bir olay nedeniyle de kayrtlara
geEti[ini saptayan Hirth bunun ya ya gegmig en eski Ttirkge
srizciik oldu[unu ileri stirmtigtiir.
i.S. +. yiizyrl baqlanndan kalan ve Qince kaynakta anlamt da
verilen Hunca beytin Eski Qince yaztgevrimi Pulleyblank tara-
findan q<iyle yaprlmrqtrr:
l3 TURK DILLERI
frE. #RIE f*A EJhftHsiu-k6h thei-lei-karj ll bok-kuk glou-thuk-tatj
Bu yazrgevrimine gdre Hunca beyit Tiirkge olarak qdyle
kurulabilir:
silke nlrkang I Bulguk-gu tutang
"(Diigman) ordusuna kargt gtktn, Bukuk'u (lideri) tutsak
altn!".
Beyitteki ilk stizciik Eski Ttrkge "ordu" ve "savag" anlamrndaki
sil ya daszu sozcti[tintin -ke ekli verme (datif) durumudur; ikinci
stizciik Eski Tiirkge tastk- "grkmak" eyleminin ilk hece tinliisii
daralrp /r/ya defiigmiq /- Ttirkgesi bigimi olan tilil7- 1a *tali(-)
eylemidir, daha dofrusu bu eylemin buyurma kipidir ve Eski
Ttirkge taSil.<ry ya da tagilga4 "grkrnl" s<izctiklerinin kargrhfrdrr; ti-
gtincti sdzctik Hun liderinin bagkentini kuqatan dtigman ordusunun
lideri Liu-Yao'nun tinvantdtr ve Eski Tiirkqe metinlerde bukuk
olarak saptanmrg tinvan ile bir ve aynrdrr; diirdiincii siizcii[iin ilk
hecesi bukut.ctinvantntn belirli nesne (akuzati0 durumu eki -gr'dur
(= Eski Ttirkge -g) ve Qince kaynakta yanhghkla son scizciifiin ilk
hecesi sanrlmrgtrr; dcjrdtincii scizciik de son iki iqaretten olugan
t'uk-tang, yani tutarl "tutun!" sozciiltidtir (= Eski Tiirkqe tutatJ ya
datutur).Bu beyitte gegen ve ET tastlgrl ya da taS*a7 stizctiklerine egit
olan t'rht-kang ya da t'i-li-kang (= *nlrkari sdzctilii' Ramstedt'e
gcire, Huncarun bir p- dili delil, bir /- dili oldufunu gtisterir ve bu
bakrmdan gok dnemlidir'
Son olarak Kuzey Qin'de kurulan Hun ktikenli T'o-pa Wei
devletinde (4.-6.yy.) kullanrlan bazt T'o-pa (Tabgag) tinvanlan da
T'o-pa'lann dilinin Ana Ttirkqe ya da ona gok yakrn bir dil ol-
TALATTEKIN. MEHMET 6I.TIEZ 14
dufunu go stermekte dir : p i- t e - I e n (eski stiylen iqi * py i - t i k- g in) "ka-tip, sekreter" (= Eski Tiirkge bitiggi ay.), k'o-po-gen (eski sciylenigi
k'a-pak-gin) "kapt muhaftzt" (= B5Li Ttirkqe kapagg4 kapryq ay.),
hu- lo - g en (eski sdylenigi * g uo - lak-pin) "htikiimdan kugandtran
saray gcirevlisi" (= *kurlagg4 krg. Eski Tiirkge f,ar "kugak", Orta
Ttirkge kurla- "kuqandtrmak", Yak. kurda- ay.) vb. gibi.
BAZIN, Louis, "Un texte proto-turc du IVe siecle: Le distique Hiong-nou du
'Tsin-chou"', Oriens, 1, 1948: 208-219.
BooDBERG, Peter A., "The Language of the T'o-pa Wei", Harvard Joumal of
Asiatic Studies, l, 1936: 167-185.
HInru, Fiedrich, "Hunnenforschungen", Keleti Szemle, II, I90I: 8I-9l.
MAENCHEN-HELFEN, J. Otto, The World of the Huns, yay. M. Knight,
University of California Press, 1973.
PuLLEvBLANK, E. G., 'The Consonantal System of Old Chinese",l-l[' Asia
Major, NS, c.lX, 1962: 58-144,206-265l'.
TerlN, Talat, Hunlarm Dili, Ankara 1993.
2. TURK Uir.iNiN TARiHi OONnUr,nni
Tiirk dilinin tarihi donemleri g<iylece srralanabilir: f itt Ttirkge
d<inemi (aqalr-yukarl gaElmrzrn baglarrna kadar stirer), 2. Ana
Bulgarca ve Ana Ti.irkEe dtjnemi (kabaca l.-6. yiizyrllar arast), 3.
Eski Ttirkge ve Eski Bulgarca dcjnemi (kabaca 6.-ll. yijzyillar
arasr), 4. Orta Tiirkge ve Orta Bulgarca ddnemi (kabaca 11.-16.
yiizyrllar arasr), 5. Yeni Tiirkge ve Quvaqga donemi (16. ytizyrldan
bugtine kadarki d<inem).
2.1. ilk Tiirkge (Baqlangrgtan lVlilat srralanna kadar)
ilk TtirkEe, Quvagga da dahil olmak tizere biitiin Tiirk dillerinin
atasrdr. ilk Ttirkgenin en tipik cjzellikleri iindamaksrl *f ve *l'
I5 TURK DILLERi
fonemlerinin korunmug olmastdtr. Bu durumu Milat srralannda
Ana Samoyedceye girmig en eski Ttirkge cidting scizciiklerden
anlryoruz. Bu sozctiklefie /z/ yerine lrl, lS/ yerine de /U vardrr: Ana
Sam. *yar "l00" < iT *yaf 6ET yiiz), Ana Sam. *kil"'samtJr" <
ir *m' (> ET ki$, Ana sam. *kil "kl!" < iT *kil' (> ET kr,r, >
Quv. hil ) vb. gibi.
3.1. Ana Bulgarca (1.-6. yiizyrllar)
Ana Bulgarca, 5. ve 6. yizyilarda Kuzey Kafkasya'da ve
Karadeniz'in kuzeyinde yafayan Bulgar Ttirklerinin dili idi'Macarlann atalan o ytizyrllarda aynr bcilgede yerlegmig olan Bulgar
Tiirklerinin komgulan idiler. Bulgar Ttirkleri ile olan iligkileri
sonucu o ddnemde birgok Bulgar Ttirkgesi sozciik Eski Macarcaya
gegti. Macarcadaki bu en eski Bulgar Ttirkgesi sozciikler Ana
Bulgarcanrn bir *r- ve */- dili oldulunu aqrkga kanrtlamaktadtr:
Mac. dkcir"tikiiz" < AB *dki'ir (> Quv. vicir),Mac. borifi lboryii]
Db?csd F: 12521 ? Bulchey' CN (Gy l: 285): iiki;r F l4l: I 181/ Eterrr ON: 1259 l'kurd A.1389 ? Reiciew ON; u1395 belclerr; s1405 be!- ON: 1343 /&arrl A, ON; li44 l/krro A. ON:cln: | 5l'i bevlchehcn: tl!t9 hbchirh; 1629 b6csil nl372l uvkrewkewr; u I 395 eker lhrk. oker', 1456
[?U]; 1759]rilsiben:rnabiicsibeR:'Wiege'+ A: Oewketr,vtho ON (OklSz): mr i*lrr ll: L llEl/-de 1857 r Lehnw aus einer tiirk Spr tschuw ? 'Ochse' +, nl372i 'tis': 2. I l8li ? 'Stier', 157?
Typs vor der Landnahme o lla51 beid: kiptsch 'ds': 3. [auch als Attr] 1649 'Durnmkopt' (NSz)
oc"'*: osm icqi,(': r:srr: 'Wiege' [turk Herkuaft]. Ar iikriis 1344 ON r Lchnw aus eircr tiirk S1>r
Voistui!': *beitl. Tiirk ausi t rvurde im Ung tschuw Typs vor der Landnahmc o Koktiirkcrst zu ciren Spiranten, danr zu einem stimm- iiki.iz: osm tikiiz: tschuw v5r;5r, za-rir: usw: 'Och-
heflcrr Ko:rs (i). schlieBlich rvurde er vokaii- 59; Stier'[? < toch *o/irisod loliro:'ds']. Entsprsiert: .rcj nc.ci: -:1rep!i, -s:516 usw. Zum in derr mong Spr. Vorstufe: r,,krir. N4it Substitu-Lrut;aadcl rirk i > ung cx vgl: -hocsar, tiondesimUrungtbblendenodiirftedieliiilterc
-bicsi: zum unel anorg I vgl: -acs, -bi)lcs; Fom *rikrir gewesen sein; vgl: -ki)ktn.v. Zurvel ruch -gyrimrilcs. Die auf gebogenen Kufen Bed 3 vgl: -barom. -marha r MNy 3: 310. 3l:sci:aui:einde Wicge hatten Tilrkviilker nach 36; TE l: 539: TESz; NyrEil I l(): o?: T<irK 135
Euroca gebracht. - Abi btilcsSde ist Produktder SprE;r. - Atis <ienr Ung; slowak (ma)6c'ricr: iunl lsieo\ I'eiclu: 'ds' r BTLw: TESz:Tori( ii4, l?i
Macarcanm Kdkenbilgisi Sdzlii!il' ne gore
balcsri' "begik" ve 6kiir "6kitz' ' maddeleri
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ 16
"buza!r" < AB *buraga (> Quv. piru), Mac. nyar lfnrf "yaz" <AB*fidr (> Quv. iur "ilkbahar"), Mac. kr)lyrik "hayvan yavrusu,
enik" < AB *kdlek (= Trkm. kdsek "deve yavrusu"), Maq dil"cifle" < AB *diil (= OT tiiS "6!le; giiney"), vb. gibi.
Ana Bulgarcanrn baghca <izelliklerinden biri de daha sonra
Quvaggada cindamaksrl /6/ fonemine, Ana Ttirkgede de lglye
deliqecek olan srizigi ve scizsonu /lg/ tinsiiz grubunun heniiz bu
bigimde kendini korumakta olmasrdrr: Qw. puS "ba$" < VolgaBulg. bag < AB *balg (= AT *ba$,Mac. bcilcsd [btilE6] "begik" <
AB *belgeg (= OT beSik), Quv. hfi- "kagrmak" < *kag- < AB*kalgr (= ET kaft-), Quv. .fif- "panldamak, parlamak, (gimgek)
gakmak" < *yag- < AB *yalgl- (= ET yasr "parlamak, (qimgek)
gakmak", yapln "gimgek"), vb.
3.2. Ana Tilrkge (1.-6. yiizyrllar)
Quvagga drgrndaki tibiir biitiin Ttirk dillerinin atast olan Ana
TtirkEenin baqhca seslik ozellikleri gunlardr:
l. Scizigi ve sdzsonu l*f / fonemi //ye deligmigtir: iT *tokuti "9"> AT *tolguz,iT *klf "krz" > AT *klz,vb.
2. Siizigi ve scizsonu /*l'l fonemi /E/ye deliqmi$tir: iT *&,/'
"ktQ" > AT *klrr, iT *bAI"'s" > AT *Dip, vb.
3. Stizigi ve scizsonu /lg,lc/iinstiz giftleri /g/ye defigmiqtir: IT*alguk> AT *asulp "agrk kemili",iT *balg "bag, baglangrg" > AT*baS, vb.
4. Stizbagr lc,d,n,6/ fonemleri lylye de$igmiEtir: lT *ctit'tik>
AT *yilziik,iT *dat'> AT *tliS "cifle; gtiney", iT *nudurul5,> AT*yudruk "yumruk", iT *fraf > AT *yd.z"ilkbahar", vb.
5. Siiz sonundaki krsa i.inliilerin dtigmesi: lT *kona- "konmak,
bir yere yerlegmek" > AT *kon-,lT *btite- "(yara) kapanmak, iyi-legmek" > AT *btit-,lT *ab > AT *al-,iT *keli- > AT *kel-
"gelmek", vb. gibi.
17 TURK DiLLERi
Tunyukuk Yazttt, 1. TaE,
Bah Yiizii
(B 1) BilSe Tunfule,ule,, ben
dziim, Tab$ag ili1e fttlmttm. Tiirk
bodun Tabgagka kdriir erti. (B 2)
Tiirk bodun, kantn bulmaytnTab$a7da adnln, l,<anlanu; lgarun lg,odup
Tablagl.<a yana igikdi. Terlri anga
tlmiS ering: "(an birtim, (B 3)
(antym lg,odup igikdirl." igikdtik iigiin
Terlri "01!" ftmif ering. Tiirk bodun
dlti, all9,mn, yo$ boltt. Tilrk Sir
bodun yirinte (B 4) bod lSalmadr.
(B 1) Bilge Tunyukuk, ben
kendim, Qin ydnetimi srrasrnda
doldum. Tiirk halkr (o zaman) Qin'eba$mh idi.
(B 2) Ttirk halkr, (kendi) hanrnr
bulmayrnca, Qin'den aynldr; han
sahibi oldu; (fakat) hanrnr brrakrp
Qin'e yeniden bafrmh oldu.
Tanrr gdyle demig olmah: "(Sana)
han verdim, (B 3) hanrnr brrakrp
(yine) balrmh oldun." (Tiirk halkr
yeniden) balrmh oldulu igin Tanrt
"Oll" demiE olmah. Tiirk halkr 6ldti,
mahvoldu, yok oldu. Tiirk Sir
halkr(nrn) iilkesinde (B 4) boy
kalmadr.
TALATTEKIN. MEHMET OTVBZ 18
4.1. Eski Tiirkge Diinemi (6.-9. yiizyrllar)
Eski Tiirkge, 6. yij,zyrl ortalannda Ban Mo[olistan'daki Altaydallarr b<ilgesinde yagayan ve aynr tarihte Qin'in kuzeyinde, bu-
gtinkii Mololistan'da, biiyiik bir g<igebe devleti kuran (550-630,
680-745) eski Ttirklerin (Giikttirklerin) diliydi. Eski Ttirkge, ay-
nca, 8. yljzyrl ortalannda Mololistan'daki Gtikttirk egemenli[ine
son vererek orada bir devlet kuran (745-840) gtigebe Uygurlarla,
Do[u Ttirkistan'da, Tanm havzastnda Koqo Uygur devletini (850-
1250) kuran yerlegik Maniheist ve Budist Uygurlarrn da diliydi'Eski Ti.irkge hig de birornek bir dil de[ildi. Eski Tiirkgenin biri
Orhon Tiirkgesi obiirti de Uygurca olmak tizere en az iki diyalekti
vardr. Uygurcanln ise en az tig diyalekti bulundulu biliniyor'
BAZIN, Louis, les systemLes chronologi,ques dans le monde Turc ancien,
Budapest 1991.
CLAUsoN, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century
Turkish, Oxford 1972.
-, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish- Index Vol.
I-II, A. R6NI-TAS'tn sunuguyla, Szeged 1981.
DoERFER, Gerhard, Ttirkische und mongolische Elemente im Neupersischen.l'
IV, Wiesbaden 1963, 1965, 1967, 197 5.
ERDAL, Marcel, Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the
Lexicon, I-II, Wiesbaden 1991.
NADELYAYEV, V. M., D. M. NAslLov, E. R. TENI$EV, A. M' $qERBAK'
D revne ty urkskiy slovar', Leningrad I 969.
LIU MAU-TsAt, Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Tiirken
(T' u-kiie), I-il, Wiesbaden 1958.
4.1.1. Orhon Tiirkgesi (7.-9. yiizyrllar)
Mo[olistan'da kurulan 1. Goktiirk devleti diineminden (550-
19 TURK DILLERI
630) kalan vebize kadar gelen Ttirkge bir belge ya dayant yoktur.
Bu drinemden kalma tek antt olan Bugut yaatl (dikiligi 581), ne
yazrk ki, Ttirkge delildir. Yaztttn iig ytizii So!d, bir ytizii de
Sanskrit dilindedir.
Eski Tiirk Runik Alfabesi
Runik harfli en eski Tiirkge yantlar 2. Gtikttirk devleti dtine-
minden kalmadrr. Bu yazrtlann bagltcalan, strasiyle, gunlardtr:
Qoyren yazrtr (yak. 688-692 yrllan arasl), Ongin yaz.u (720?),
rT
)N
,t (T J)
r[(ra)
|)
x)(I
G
rl
lJ
Y
)#r{
TY
I
(T'r')
AIUUB
Dd
G
b
obKkLI
Nn
R
rS
s
a,ei,turoii, (iab, b
eb, b
ad, ded, daE, E
e8, Iak, kek, kal, Iel, IAn, n
en, n
ar, rer, raS, S
EJ. J
t(T6)k
D
I+
<(T>)Y
lr+ (T D)
,J
1
Y
+r
l'l
)(U)(T(,)
tr><
H(TB)
TtY
voK
ttK
1K
ig
c
m
aIp
$
z
LTNqNTa$
bas
at, tet, tal, IeY, Y
ok, uk,
ko, ku, kdk, iik,kd, kii, ktk, b, kie
ag, eg, g
am, em, m
a6, e6,6a(J, €4, aap, ep, pag, e{, {az, ez, z
alt,ltanQ, enQ, n9
ant, ent, ntAS
bas
TALATTEKiN. MEHMET 6LMEZ 20
Ktili Qor lihe-Htigc;tti) yazrfi (yak. 720-725), ihe Ashete yazrtr
(724?), Tunyukuk yaan (720-725 arasr?), Ktil Tegin yanfi (732)
ve Bilge Kalan yanu (735).
Mololistan'daki Uygur devleti (745-840) dcineminden kalmarunik harfli baghca yazrtlar da qunlardrr: Tes yazrtr (750), Taryat(Terhin) yaafi (753), $ine-Usu (Bayan Qor) yazrtr (759-760),
So[dca-Tiirkge Sevrey yazr:r (762-763), Sofdca-Qince-TiirkEe
Karabalgasun yazttt (825), Suci yanu (840), Yenisey yantlan (9.-
10. ytizyrllar), vb.
Orhon TtirkEesinin baqhca rjzellikleri gunlardtr:
L Srizigi ve scizsonu /d/ foneminin korunmast: adak "ayak",nd- "engel olmak" vb.
2. Sozigi ve scjzsonu /b/ foneminin korunmasr: sebin- "se-vinmek", sab "soz" vb.
3. Ondamaksi lnyl foneminin korunmast: afit!, "fena, kotii",
erya6 "yoksul", lqofi"koyun" vb.
4. Genizsil /4/ foneminin /!, gl ile ncibetlegmesi: bardnrc -bard$rc "gittiniz", rilsikin - rilsikig "rileceksin", siirliikiirl -s iin iikiig "kemiklerin" vb.
S. itgi durumu (genitif) ekinin iinsiizlerden sonra -ry/-iry,
rinltilerden sonra da -rur1l-nin olmast: ka11an-m "hakanln", beg-in"beyin", bayrku-ntr1 "Bayrrkulartn" vb.
6. Ayrr bir grkma durumu (ablatif) ekinin bulunmamast ve bu
ad durumunun -da/-de eki ile kurulmast: bukarak uluS bodun-ta
"B uhara gehri halkr nd an", o g I a rur1 rc- d a " olullartnt zdan" vb.
7. $imdiki zaman srfat-fiilinin -gmal-gme eki ile kurulmast:
bar-u[ma "giden", biti-gnte "yazan", kel-i-gme "gelen" vb.
8. Gelecek zaman srfat-fiilinin -dagtl-deqi eki ile kurulmasr: o/-
t e g i " olecek", ke l- t e g i "gelecek", y ar1 il- t ag t s i z " y antlacaks lntz",vb.
2I TURK DILLERi
9. Gelecek zaman-gereklilik srfat-fiilinin -srkl-sik eki ile ku-
rulmasr: kiin tug-stk "gtindo[ar tarafr, do[u", kiin bat-s* "gin-batar tarafr, batt", vb.
Tunyukuk Yazfti, 2. TaE(B I) Ttltt: keltirti. Sabt antag;
"Yrtt'tS yauda o,t tiintett sii tArilti" lir.Ol safug eSidip begler koprn (B 2)
"Yanalrnt; ang ubutr t'ig!" ttdi. "Ben
rrnsa tir ncn, han Bilge Tuni'ukuk:
Altun .rr,l! etsa keltitniz., ErtiS
iigtiziig (B 3) kege keltintiz.. Kehnisi
'Alp!' tidi, Iuvnnth.
(B f) (Bu arada bir) habcrci
getirdiler. Sozlcri qciyle: "Yanq ova-
srnda yiiz bin askcr toplandr" diyor.
Bu haberi duyunca beyler hep birlikte
(B 2) "Donclirn; temizin (yani "sa-
vaqrp yenilmemiqin") utancl (savagrp
yenileninkinden) daha iyidir!" dediler.
(Ben de gdyle dedirn:) "Ben qciylc
diyorum, ben Bilge Tunyukuk: Altay
dallarrnr aEarak getdik, irtig rrmafirnr
(B 3) geEerek geldik. (Buralara kadar)
gelenler "(Celiq) zor(du)!" dediler,
(ama pek de zorluk) hissetmediler.
M ALov, S. Ye., Prarrla t n i k i tl re v n c t)' tu'ks koS' lt i s' m enno.rli, Moskva-Leni ngrad
l95l.
-, Yeniseyskaya pis'ntennost' lyurkov, Moskva 1952.
-, Pantyatniki drevneDturksku' ltis'ntenttosti nrongolii i kirgizii, Moskva-
Leningrad 1959.
TALATTEK|N. MEHMET Otrtpz 22
OnruN, Hiiseyin N., Esti Tilrk Yaatlan, I-IV,TDK 1936-1941, (19862).
RADLoFF, W.,Atlas der Alterthiimer der Mongolei, SainrPdtersbourg 1892-
1899.
-, Die alttiirkischen Inschriften der Mongolei, Neue Folge, Saint-
Pdtersbourg 1897; Zweite Folge 1899.
Ssnrxnvn, O.F., Gdktiirk Tarihinin Meseleleri, TKAE l3l, Ankara 1995.
TEKIN, Talat, A Grammar of Orkhon Turkic, Bloomington 1968.
', Orhon Yazrtlan, TDK, Ankara 1988.
-, Tunyukttk Yatu,TDAD -5, Ankara 1995.
- , Orhon Yazrtlart: Kiit Tigin, Bilge Ka[an, Tunyukuk, istanbul 20033.
-, Orhon Tilrkgesi Grameri, istanbul 20032.
THoMSEN, Y., Inscriptions de I'Orkhon ddchiffrdes (= MSFOu V),
Helsingfors 1896.
-,Turcica. Etudes conr"rnant I'interpretation des inscriptions turques de la
Mongolie et de la Sibdrie (= MSFOu XXXVII), Hetsingfors 1916.
-, "Altttirkische Inschriften der Mongolei, in Ubersetzung und mit Ein-
Ieitung", Zeitschrift der Deutschen Morgenlcindischen Gesellschaft,
(Almancaya gev. H. H. ScHAEDER) 1924-1925: l2l-175.
-, Orhon Yautlart Arastrrmalart, Qev. V. Kciken, TDK, Ankara 2002.
4.1.2. Uygarca (8.-l 1. yiizytllar)
Mo[olistan'daki Uygur devletinin Ktrgtzlar tarafindan yrkrl-
masrndan (840) sonra Uygurlarrn biiyiik bir kesimi gtineye, Tanm
havzasrna yerle$ip Maniheizm, Budizm ve Hristiyanhk dinlerini
benimsediler ve merkezi Kogo olmak tizere 400 yrl siirecek olan
yeni bir devlet kurdular. Daha az sayrda Uygur kabileleri de Qin'inKansu eyaletine yerlegtiler ve daha krsa <imi.irlii kiigtik bir devlet
kurdular.
R,;atik hafili Uygurca fal kitah lrk Bitig'in ilk iki sanrr
Ben Ten-si'yim ("Gilgtin Ollu"yum). Sabah ve akgam altrn tahtrn iizerinde
otulup mutlr.r olurum. Oylece biliniz: (Bu fal) iyidir. Ala atlr yol tanrrslyrm.
Sabah akgarn (atrmr) rahvan stirerim. (Yol Tanrrsr) iki negeli insanla karqr-
23 TURKDiLLERI
lagmrg. Bu insanlar korkmug. (Tanrr) "Korkmayrn!" demig, "kut verecelim"
demiq. Oylece biliniz: (Bu fal) iyidir.
9c7oa' Lloev eo"o
o . r,'SB -f lt
i f*'i-t7f1c''>49 'y
i,ry"+},l'J-t-o f tl'2A47'
'flf;r:t2')9j 7{.""+'7-
'tlfV'lJl7fz
(I) Tensi men.
Yann kige altun tir-
gin ilze merlileyilrmen. Anga bilirller:Edgii ol. (2) Alaatlry yol teryri men,
yartn kige eSilr
men. Utru eki yal$kisi oplm sokrymrE.
Ki-Ei Igorlg.mtS.
" Korf;ma! " timig,
" kut birgey men"
timiE. Anga bili1:Edgii ol
tu1:LOO c,(t "&-:;:"r#Lr L+v "-HiPt-Tt7' f *Y '4+,qJJ'i>7 ' 78'lf]'.
=::::':,?E')7',t'L
/aF
Biiyi.ik dinlere intisap eden Kogo ve Kansu Uygurlarr arasrnda
az sonra biiy{ik bir geviri etkinli[i bagladr. Maniheizme ve Budizme
ait gok sayrda din kitabr Sofdca, Qince, Toharca, Sanskrit ve
Tibetgeden Uygurcaya gevrildi. Bu geviri yaprtlarla sciz konusu
dillerden Ttirkgeye (Uygurcaya) birgok yabancr scizciik girdi.
Manichaica lll, 5. sayfadan
I. ...dindarka y(a)ra-- .....2. ...--larning ulug-- .....
3. ...ftilndar bolgay " r(e)n[gri]4. --- u--- bdgiilenntek lgutug
5. ktvtfi bulmts bolgay .'drrii
6. ol yek ogulu 'igiQ mitri[i]7. ol Qindar(a'inge ay$a[y]
8. munEaSa beril t(e)ngrii ogultt
9. mitrii burfran kelgey tipen
i,:;t; .ii:.t ,
.l ' ';:i
Flro* t'.!,r
TALATTEKIN. MEHMET OTTVNZ 24
{ffi$b;
hI
I
$$
,:t:
s-U!
ot
Manici Minyatiir Pargasl
25 TURK DILLERi
bitigi ktrrti 1:aruk
savlTr tcuri bilge
biligi bdliik bIdl]iik
tuloilai txtnt yer suv
)tertitl('iisi et'iiz
(futrfiyen) yazlsr dogru, parlak;
sdzleri, tanrrsal bilgisi,
tiirlti ttirlil
tatlr cigretisi. (ltafi'ive n1 yerin suyr.ur
diinyasr, r,iicut (...)
A. v. Le Coq. Khotscho, l9l3; ve yine A. v. Le Coq, Die Butldhistische
Spiitantike in Mittela:;ien, Berlin 1923, tablo 8zlb, metin: s. 58.
So[d Kiikenli f]ygur Alfabesi
ilk hecede bir tinsiizden sonra.
Ortada, ikinci hecede
GerEekte -p-/-b- ve -k-l-g- harflerinin ortadaki biEirnleri, birleqmig citeki
har{lere gcire cizellegmiq olup "birleqik harfler (ligatiir)" ilzelligi taqtmak-
tadrrlar, bunlardan bazrlart goyledir: g' (-pw-), e (pw-), e (-pl-), so (pl-),
., (-p'-),., (p'-), e' (-kw-), er (kw-), c' (-kyJ' a (ky-)' c' (-k'-)' c' (k'-)
sonda ortada ba$ta yaa-
cevrinri
harJ'-
cevrinri
soncla ortada baqta yan-
cevrim
harf-
qevrirni
,: aa 4a a,a 4. !, ( d d
?2a
.--lI
lo
*a1
I, l y l'y f 3 g c c
o,u I I t s,9 q/sa
,.r,
lr
Itaa
!t o.u wy/'wy
,) j t
11I
$,s
z,i
$/s
zljaaa
k,g,h q,q,q 11.1
11.1
L
--a
J o k,g k-a
a a n n
22 I * v v 6t t t r r ,-' I *; , t a
f 6 6 t ,6 t 3 m ITI
TALATTEKiN. MEHMET OU'IIBZ 26
Uygurca yazma yaprtlann pek azt So[d alfabesiyle, btiytik birkrsmr Sold yazlsrnrn iqlek bigiminden geligmig olan Uygur alfa-
besiyle, ki.igiik bir krsmt da Mani alfabesiyle yazrlmtqttr. Brahmi ve
Tibet alfabeleriyle yazrlmq az sayrda Uygurca metin de vardrr.
Uygurca yaprtlar bu dilin dndamaksrl /ny/ foneminin durumuna
gore baghca iig diyalekti bulundu[unu gdstermektedir: l. lnyl
diyalekti, 2. lnl diyalekti,3. lyldiyalekti. Uygurca yaprtlann biiyiik
gofunlu[u /y/ diyalekti iledir.
Uygurcantn baghca seslik ve bigimlik tizellikleri gunlardr:
1. Sozigi ve sdzsonu /nyi foneminin korunmasr (f- diyalekti),
/n/ye de[igmesi (n- diyalekti) ve lylye deligmesi (y- diyalekti):
a6ry, arug, aytg "kdti.i"; QIga6, gryay "yoksul"; l.<afiu,I.<ayu
"kim, hangi" vb.
2. Sdzigi ve sdzsonu /b/ foneminin lvlye de[igmesi: yavrz
"kdtti" <yabu, ev < eb, sevin- < sebin-,,tt v "su" < sub vb.
3. Qrkma durumunun -dml-din eki ile kurulmast: balft-dtn"gehirden", ev-din "evden" vb.
4. itgi durumunun gerek iinsiizler gerekse i.inltilerden sonra
-ruq l-nir1l -nur1l -nilr1 eki ile, /n/ diyalektinde de -nar1l -ner1 eki ile ku-
rulmasr: teryri-nir1 "Tanrlnln", ilig-nir1 "htikiimdann", beg-nery
"beyin" vb.
5. $imdiki zarnan srfat-fiilinin -pltl-gli eki ile kurulmast: kdr-il-
gli " goren", iinte- gli "ga$lran" vb.
6. -yukl-yilkekli kesin gegmig zamanbigiminin bulunmast: /ilEe-
yi)k men "rtiya gcirdti m" , sal.un-yu( sen "diiqtindtin" , kan-yul.c biz
"yaglandtk" vb.
(t) (...) yarltkar "Burhanlar bilmis nom terirlde terirl, alp (2) uk{uluk'
sdzlemiS nomlamtE nomlarnul ydrilgleri, (3) bangm alp bilgiililk titir,arhantlarlga pratikabud- (4) larlg,a yitgeli ugululg ermez" ftp ftdi. (..')
(1) (...) der. "Buddhalann bildifi opteti (Dharma) gok derindir, anlamast
giigtiir, (2) va'z ettikleri <ilretilerin anlamrnr, (3) gidiEini anlamasr giigtiir,
Arhatlar ve Pratyekabuddhalar (4) (bu bilgiye) ulagamazlar" dedi. (...)
27 TURKDILLERi
.-rrrr1p-{golrJry.
I --tr rrl"-- ffi rr''1 Lt'l-1 A1\r,Gb--er: -q^t) D =.L--!r.-,.- -l
S addhar map u n(arika- s utra' nrn yorumu'ndan
ADAM, Volker, Jens Peter Laur, Anreas WElss, Bibliographie ahtiirkischer
Studien. Wiesbaden 2000.
ARAr, R. Rahmeti, Eski Tiirk $iiri, TTK, Ankara 1965 (1991).
-, "Eski Ttrk Hukuk Vesikalan", Journal de la Sociiti Finno-Ougrienne,
1964,65: 13-77.
AslrusseN, Jes. P., Xu dstvdntft. Studie s in Manichaeisrn, Copenhagen 1965.
BANc, W. ve A. von GegRIN, Tiirkische Turfan-Texte,l-V, Berlin 1929-
t93t: t929 11,1929 II, 1930 III, 1930 IV, 1931 V.
-, Analytischer Index zu den filnf ersten Stiicken der tiirkischen Turfan-
Texte,Berlin 1931.
BANG, W., A. v. GesalN ve G. R. R,qcHnart, Tilrkische Turfantexte,Yl,Berlin 1934.
Berliner Turfan Texte,I, II, III, V, VII, VIII, IX, XIII, XVIII, XIX, XX Berlin
1971-2001.
CAFERodLU AHMET, Uygur Sdzlillii /-//1, istanbul 1934-38.
Cnpenodru, Ahmet, Eski Uygur Tiirkgesi Si)ztiiEil. TDK, istanbul 1968.
GABAIN, Annemarie von, Alniirkische Grammatik, Leipzig l94l (19502,
19743). lEski Tiirkgenin Grameri, gev. M. Akahn, TDK, Ankara 19881
-,Tilrkische Turfan-Texte, VIII, X, Berlin 1954, 1959.
- ve Werner WINTER, Tilrkische Turfantexte,IX, Berlin 1958.
TALAT TEKiN. MEHMET 6wez 28
HAMII-'foN, Jarrres Russeil , Le Conte Boucrtrhiclue tru brn et du ntttuvais priru:een versiort tui'g.oure, paris 197r . (Bucract if i ve Kdtii Kurpri prensMasuhrtrtt Ut,gurcast, Eev. E. Korkut, i. Birkan, Ankara l99g)
-, MartLtscrits oui'gours tru IXe-XC siicle tle Toue,-houang. I-il, paris 19g6.LEcoe, Albert von, Tiirkischc Manicrnic'a ctus Crntscho.I-ilr, Berrin r9r2-
t922.
Miir.r.ER, Friedrich W.K. lJiguritc, lll-lV. Berlin l90g_193Lo'vgz, Mehr'et. "Kurzer uberblick iiber. tlie Bucrdhistische- ubersetzungs-
literarur in Alrttirkisch (Eski rtirkge Budist Qeviri Eclebiyarrna Krsa BirBakrg)", QulduS Tiirk Edebit,uturu Elestirc! Bir BuktS; Net,irt Ortberk Ar_tnrrlanr, yay. M. Oln,lnz, Ankara 1997: 225_256.
RAcHN.iATr, C. R., i.ilrti.rr.hc Ttttlttrt-Tc.rte VII, Berlin lL)36.RADLoFT', Wilhelrn, I_/il4urische Spruchtlenktntiler, (ytry. Sergey yefimovig
MALoV), Leningracl I 928.
R ogngonru' Klaus, urgr'is.hes wiirte rbuc.h: Sprat.rrnruteriu! trerwtrislattti.rt'hert tiirkist'hcn Tetre aus Z',ntntlusi.r,l--5, wiesbade n lgii_1994.
-,Xtmtrrutgs Lcberr urrcl trVcrk.. lBand 34_+ l, Wiesbadcn I991.l-nriN, Talat, Irk Birig (T'hc llook oJ Otnuts), Wiesbaden 1994.Nobuo Yenteo A, Sunmlung Lrigurische r Koutrcrkte (l 4 )" * yt11;l! Xirili,nt),
yzry. haz. J. Oo,,r, H. UMrrMuRA, p. ZrEMr,,T. MoRryASU. Osaka I993.zlevp" Peter'. Dra Stubrcinre.rre dcr uiguren t,ort Ti,tJrtrt Lutd Durtrtuurtg.
Akadinriai Kiad6, Budapest 1991.
4.1.3. Eski Bulgarca (Tuna Bulgarcasr: g._9. yiizyrllar)
Baqka bir Eski Ttirk dili de Tuna Bulgarcasrdrr. Ana Bulgar_cadan grkan Tuna BLrlgarcasr 679'cla Asparuh'un cinderli$inde Tunarrmallnr gegerek bugiinkLi Bulgaristan'a yerlegen ve orada bir devletkuran Bulgar Trirklerinir diri idi. Bu di[e yazilt en son berge 907tarihlidir.
Bn,lo Qoban ig'iirgi attak Buylo Qoban'rn igki kadehi
29 TIJRK DILLERI
Tuna Bulgarcasrna aitdil malzemesi Eok srnrr-
hdrr. Bu malzeme goyle
srralanabilir:
l. Bulgar Hanlarr lis-tesi diye bilinen Kirilharfli Eski Rusga metinde
(8. ytizyrl) geEen eski
Tiirk takvimine iliqkinhayvan adlan, sayllar,tinvanlar ve kiqi adlan;
2. Nagy-Szent-Mikloshazinesi diye bilinen altrn kaplar iizerindeki Runik harfli yazrtlarla
(8. ytizyrl?) Grek harfli yazftlar (9. yi.izyrl?);
3. Orta Grekge Proto-Bulgar yazrtlannda ve Bizans kaynakla-
nnda geEen bazr kiqi adlan ve tinvanlar;
4. Volga Bulgarcasrndan Eski Kilise Slavcasrna geEmiq birkag
cidting sozctik;
5. Bizans kaynaklannda gegen cizel adlar ve tinvanlar.
Son derece srnrrh olmasrna kargrn bu dil malzemesi yine de
Tuna Bulgarcasrnrn bir r- ve /- dili oldufu gergelini kanttlamaya
yeter. Ornefin be!-tem "beginci" < *belb- < *bAfik "5" (> Quv.pitlik;, tvir-em ltvir-im "dokuzuncu" < *togtr < *to(tr "9" (> Quv.tihhir), vb.
Bulgar Hanlan listesinde yrl adr olarak gegen bazr hayvan
adlarr da gunlardrr: dilont "Yian" < *'dildn < *dilan (> Quv. Silen),
Segor "Srftn" << *stgur (= Orta Ttirkge ngrr), tob lt}bl "Tavuk"<< *tdguk (> Quv. gihi) vb.
Tuna Bulgarlan yazttlannda da boyla, kan "han, htiktimdar",
tarkan, kolovr-os/kuluvr-os "6nder" < *kologur < *kolagur (= Orta
Bagatur Han Sikkesi
TALATTEKiN. MEHMET 6Tvez 30
Ttirkge kolawuz "kllavuz, rehber"), siibigi "kumandan" < *sii beg-
i, igirgu "saraya mensup, has, sarayh" (krg. Orh. igreki ay.) vb. gibii.invanlarla Bagatur, Bayan/Boyan, Sivin (< *sevin),Turdagi < *tur-
dag t " dur acak" ), O mur t a g / O mo r t a g (< * o mur t - ak " kartalctk" ;
krq. Quv. imirt "kartal" < *omurt) vb. gibi Ttirkge kiqi adlarr geg-
mektedir.
Qatalar yakrnlarrnda bir kilisede bulunan
Grek harfli Tuna Bulgarcasl yazlttan kalanlar:
OPIORI
OKATOKAT(6'raveNrouneor n('(qrouneor ru/OlXrouneor ze'
kane / kilpesi / kiipesi / kiipesi
"han, ...zrrhr, ...zrrhr, ...zrrhr"
Bizans kaynaklarrnda Bulgar (< bulga-r "kanqtlrlr"), Onogur(= on ogur "l0 kabile); Saragur.f= {aragurl (< *far ogur <
31 TURKDILLERi
ogur "ak kabile"), Uturgur (< *otur ogur "30 kabile"), Kuturgur (<*tukurgur < *tokur ogur "9 kabile") vb. gibi Tiirkge Bulgar kabile
adlan geEer.
Ellinskiy Letopisets adh Kilise Slavcasryla yazrlmrg Vakaniivis'te gegen
Tuna Bulgarcasr ay adlan: AI4AOMbTBI4PEM "yrlan (yrl) dokuzuncu (ay)"
- -' n{4dn" ,iftk?^x'6 ".ffr..s*f €t+'t'A 'Art.rn. 16fti6 e^
tfxtlrcri- :->ailr.r(ri6ru V i -i'f'h ft[/"'E$n 'X nX
Qok az sayrda Tuna Bulgarcasl scizctk de Eski Kilise
Slavcastna gegmigtir: beleg / bileg "igaret" (ET belgii ay'), belgug
"bilezik", do!'tof "yasttk" (<*cogdar > Quu. siDar),kap'lkepi"resim, put" < *kdp > Qw. kap drq goriiniig, figiir" < *kdp > Mac'
kdp "resim, put" vb.
PRTTSAK, omeljan, Die bulgarische Fiit'stetrliste und die sprache der
P rotobulgaren, Otto Harrassowitz, Wiesbaden I 955.
TEKIN, Talat, Ttum Bulgarlan ve Dilleri, TDK, Ankara 1987'
5. ORTA TURKQE-VOLGA BULGARCASI DONEMi(11.-16. YY.)
Orta Ttirkge donemi kabaca I l. ve 16. (ya da 17-) yiizyrllar
arasrnl kapsar. Orta Tiirkqe, beklenileceli gibi, Eski TiirkEeden
gok daha az birornek bir dildir. Bu dtinemde $u yazl dilleri ya da
diyalektleri vardtr: 1. Karahanh Ttirkqesi (11.-13' yizyilar),2'Harczm Ttirkgesi (14. ynzyi), 3. Qafatay Tiirkqesi (15'-17'
yiizyrllar), 4. Krpgak ya da Kuman lehgesi (13'-16' ytizyrllar;
Memluk Krpgakgasr: 14.-16' yiizyrllar, Ermeni Krpqakqasr: 16'-
17. ynzyrllar), 5. Eski Anadolu Tiirkgesi (13'-15' ytizyrllar), 6'
Volga Bulgarcasr (1 3.-14. yiizyrllar).
TALAT TEKiN . MEHMET 6wez 32
Orta TiirkEe doneminde bir Tiirk dili daha vardr: Volga Bul-
garcasl. Bu dil, Volga trma[trun yukan havzastnda egemenli$ini 14.
ytizyrl ortasrna kadar siirdiiren bir devlet kurmug olan Volga
Bulgarlannrn dili idi.
islami Diinem Tiirkge Eserlerde Kullanrlan Arap Alfabesi
sonda ortada baqta valrn sonda ortada bagta valrn
LL tL it itr e,e la la L la t
J b lA. la. l; Ji z
p / t 3. F(
2 CJ t / t- F 0
J CJ S 4 4 .9 j ftt r c !, ,,L, J J k
7= > G c J.L s. s CJIqJ€,VJ
t h a- .<. 3 g o
G > 7 h lli 5i 5i rl-i ng
! l. J ) d J J. J I
! ! J z lq .g a p m
) r Ll J iJ n
z + + 9 9
a- & -o o h
ls $ rJl S )L )L x x la
$ s dlj E v
rtA A A LF S
da 4 A t9 d,2
33 TURK DILLERI
5.1. Karahanh Tiirkqesi (11.-13. yiizyrllar)
Bt yazt dili Dolu Ttirkistan'da merkezi Kaqgar olan Karahanh
devletinde konugulan TtirkEe idi. Karahanh Ttirkgesi ile yazrlmrg
en onemli yaprtlar $unlardrr: Yusuf Has Hacib'in 6500 beyit gibigok hacimli manzum yapl.Ir Kutadgu Bilig (1069), tinlii dilciKaggarlr Mahmud'un Divanii lugati't-tilrk (Ttirk DillerininStizlti$i) adh Tiirkge-Arapga siizl{ifi.i (1073) ve Edib Ahmed
Ytigneki'nin Atebetii'l-Hakay* adh kiigiik manzum yapfi (12.yiizyrl sonlan ya da 13. yld,zyrl baglarr).
Kutadgu Bilig'de
"Tavgag Ulu!
Bulra Han ve
Parlak Bahar
Mevsimi"nin
6viildtilii biiltim
Tugar&n ese keldi drldiin y4li
Ajun itgiike aQil u;tmak yolt
Yagtz yir yrpar toldt kdfilr ketip
Bezenmek tiler diinye kiirkin etip
Iringig lg,rSr.g siirdi yaz(r esin
Yaruftyazyana lSurdr devlet yasm
*Metin'. (ovurmry
YaplSyandr bolgay yana orru1a
Bahl1. Igu/nl,mdtn lpu burnt| a
KunmtS* y$aglar tonandt yaSil
Bezendi yipiin al sang kdk lgulYa!rc ydr yagil torl.cu yiizke badt
Srlay arlgty yaQn tai$ag efli
TALATTEKIN. MEHMET OTTVNZ 34
"Do[udan bahar yeli eserek geldi, dtinyayr stislemek igin cennet yolunu aqtt'
Kdfurgitti,karatoprakmiskiledoldu;diinyakendinisiisleyerekbezenmekistiyor.
Bahar yeli eziyetli krqr siiriip gdtiirdii' parlak bahar yeniden mutluluk yayrnr kurdu'
Giineq yine yerine, bahk kuyrufundan (= burcundan) kuzu burnuna d<inmiig olacak'
Kurumuq alaglar yeEiller giyindi; dola mor, al, yeqil ve krzrl renkler ile siislendi'
Kara toprak yiiziine yeqil ipek balladr, Hrtay kervanr da iistiine Qin kumaqr yaydr'"
Karahanlt Ttirkqesinin baghca ozellikleri $unlardlr:
l.SciziEiveSdZSonu/d/foneminincittimltidiglerarasrS: rclldl
fonemine defigmesi: ET adak> acJak "ayak"' ET tod- > to!-
"doymak" vb.
2. Siizigi ve sdzsonu /b/ foneminin lnlye defiqmesi: ET eb > ei
"ev", ebir- > eiiir- "evirmek, dcindiirmek" vb'
)Li: &F!V.t'n/;jrrtt' gfi$i ;rliutl;i,a Siirt'"#,F41;g4[lJrii,Ei;urtb'f 6ri1iir4;itx{.;.,
^ - 4'"rffi3,63 "fr {/A: t f'rp-bpt t U'&l"!a555,st$gJii,u;iflirdfi;s#i$i
D iv utru Lu gu t i' t -T ur k' te Tijrk adrnrn aErklandr!r b6liim:
Ti.irk: Tanrr'ntn lutfuyla Nuh'un oflunun adrdrr' Bu' Tanrt'ntn Nuh'un ollu
Tiirk'ijn olullarrna verdifi addrr. ("')
Kagan ant kdrse Tiirk
Bodwt apr aydagr
Munar tegir uluglul.<
Munda naru kesliniir
Bir TUrk' ti gordi.iklerinde
(yabancr) halk 'saltanat ve buytik-
liik buna Yara$rr ve bundan
sonra biter' der.
3. ET gart ekinin /r/ foneminin diiqmesi ile -sd /-sZ bigimini
almast: ET bol-sar "olsa" > bolsu,ET kel-ser > kels7 vb'
35 TURK DILLERi
4, ET olumsuz genig zaman ekinin -mas /-mes bigimini almasr:
ET bol-maz> bolmas "olmaz",ET bil-mez> bilmes vb.
5. Giigyetmezlifi bildiren uma- eyleminin asrl eylemin zarffiillibigimiyle birleqerek -ttma- I -iime- biEimini almasl: ET rcr-u uma-
> tsr-uma- "lsrramamak", ktir-ii wna- > kciriime- "gcirememek",
ET taptn-u uma- > tapnuma- vb.
AtalRy, Besim, Divanii Lfigat-ir Tiirk Terciimesi I 1939, ll 1940, Ill l94l ,
IV Dizin "Endeks", TDK, Ankara 1943, (19943).
BRocKELMANN, Carl, Mitteltiit'kischer Wortschcttz. Budapest/Leipzig 1928.
DANKOFF, Robert ve James KgLLv, Mahnud al-Kaiyarr: Contpendiunt of tlrc
Turkic Dialects (Dtn'dn luydt at-Turk). I-III, 1982, 1984, 1985.
KAgcenrt MAHMUD, Dtvtinii Lfrgati' t-Tiirk. (Trpkrbasrm), Ankara I 990.
TEKIN, Taldt, XI. Yiizy,l Tiirk,Silri, TDK, Ankara 1989.
Anar, Regid Rahmeti, Kutadgu Bilig, I, Metin, TDK, istanbul 1947 (Ankara
19913); II, Terciime, TTK, Ankara 1959 (19955); III, indeks, Yay. K.
Eraslan, O. F. Sertkaya, N. Ytice, TKAE, istanbul 1979.
-, Atebetii' l-Hakal,rk,TDK,istanbul l95l (Ankara 19922).
DANKoFF, Robert, Wisdont of Royal Glory' (Kutadgu Bilig), A Turko-lslamic
Min'or for Princes, Chicago-London, I 983.
DtlAgnn, A.,900. Yilddniinii Dolayrsryle Kutadgu Bilig incelernesi, TDK,
Ankara 1972 (19953).
Kutadgu Bili!, Ttphbasmu I: Vi1'ana Niishasr, TDK, istanbul 1942; II:Fergana Niislns, 1943; III: Mtstr Niishas,1943.
Owez, Mehmet, "Qafdaq Ttirk Dillerinde Kutadgu Bilig Qevirileri", Kebikeg
l,1995:43-52.TEZCAN, Semih, "Kutadgu Bilig Dizini Uzerine", TTK Belleten, XLV.2,
Nisan 1981, sayr 178: 23-78.
BoRovKov, A.K., Leksika sredneaziatskogo tefsira XII-XIII vv. Moskva 1963.
EcKMANN, J6nos, Middle Turkic Glosses of the Rylands Interlinear Korart
Trans latiott. Budapest I 976.
TALATTEKiN. MEHMET OLMEZ 36
5.2. Harezm Tiirkgesi (14. yiizyrl)
Harezm Ttirkgesi, Karahanlt Ttirkgesi ile Qagatayca arastnda
bir geEig evresidir. Harczm TiirkEesinin baghca tizellikleri gun-
lardrr:
f . ilk hecedeki kapah /e/ tinliisiintin korunmasr'. ber- "vermek",
bdS "5", ekki "2", kege "gece", td- "demek", yet(t)i "7" vb,
2. lil foneminin korunm ast: ai "av" , ei "ev" , tiike "ofke", teie
"deve", yanlaft "pek, gok", yaiuz"koti" vb.
3. /d/ foneminin korunmax: aQak"ayak", aQt- "ayffmak",
eQgil "iyi", koQ- "koymak", kiid- "beklemek" vb.' '4,r,,6(;,.ff;,1
Harezm Tiirkgesi ile yazrlmrg Husrev ii $irin'den bir parga:
Elldkharekannul sdzi Gtiklerin Harekatlnln SOzti
Felek seyydl.tlart allar mu sen yar Felek gezginlerinin neden yer Kabesinin
Nedin yer Ka'btsini genriiliirler etrafrnda dondtiklerini bilir misin ey
sevgili?
Bu mihrdb igre ma'bfidt bulamvl Bunlann bu mihrap iginde mabudu ve
Ne ol kezmekde maksudt bularnul gezmekteki maksatlan nedir?
(... )
4. Yuvarlaklagmalar: a) Stizciik tabantnda: soflft "so!uk" >
saiuk,yalu"koti" > yaiuz, vb.; b) iyelik eklerinde: |i-iim "e-
'9:t*{1" ua 4 rp-ud},r Lq.,rtf, l:;": ry" {:t,n,F"'t, n ;tt,frj:i::ftX:ei'ffiy,;#i
37 TURK DiLLERI
vim", lgaim-um "kavmim", yem't)m "yiyece[im", tnm-ur1 "duva-
nn" , di-iimtiz "evimiz" , nefs-timiiz "nefsimiz", kalam-ur1uz "kale-
miniz" vb.; c) ilgi durumu ekinde: islam-nur1"islamln", kann-
dastm-nury "kardegimin", di-niir1"evin" vb.; d) zarf'ftil eki -p'den
once: tap-u-p "bulup", en-il-p"acele edip" vb.; e) yaprmeklerinde:
;an db - lu g "sevaph", g a nb - I ul.< "gariplik", hab ib - lfik "do stluk",
e deb- s iiz "edepsiz", h i s db - s uz "saylslz", e de b s iiz- liik "edepsizlik",
s ei - ii - g "sevi, sevgi", s ei - ii- ng "sevin g", t ap - u - n- "taplnmak", y ap -
z-rs- "yaptgmak" vb.
5. Qrkma durumu ekinin korunmast: bctrii-din "kurttan", sag-t-
n-dm "sagtndan" , yiiz-i'n-din "yizinden" , ot-bdtn "ateginden" vb.
ksasii'l-Enbiya'dut
bir parga:
Kq;a-i A;hdbii'l-kehf bu turur Ay-nuSlar: "Rumda bir
nrclik bar erdi. Yan-
lak cabbdr erdi, Dak-
yanus atlt!. Ulug
miilki bar erdi. Qe-
rigi telim erdi. Yene bir metik birle ya14ilaStt, sangtpttlar. Ol melik hezlmer
botdt, iiltiirdi. OI meliknil aln olh bar erdi.
Ashab-r Kehf (Yedi Uyurlar) Oykiisii budur:
Anadolu'da bir hUkiimdar varmlq. Qok zalimmig. Adr Dakyanus imiE' Buytik
miilkU varmrq. Askeri gokmug. Yine bir hUkiimdara dtigman olmug,
savagmrElar. o hiikiimctar yenilmig, (onu) oldiirmri$. o huktimdann altr ollu
varml9.
TALAT TEKiN. MEHMET otvpz 38
Harezm Ttirkgesi ile yazrlmrg en cinemli yaprtlar Rabguzi'nin
Kt s asii' l- Enbiy a' sr ( I 3 I 0), Muinil' I -milrid (1 3 I 3), Kutb' un H usrev
u $irin adh mesnevisi (1341-1342), Nehcii'l-Feradis (1360) ve
Harezmi'nin Mahabbetname (1353) adh 10 bentlik Ttirkge-Farsga
manzumesidir.
Are, Aysu, Harezm - Altm Ordu Tiirkgesi, istanbul 2002.
BURSLAN, KrvAmettin, "Nehc-iil-Ferddis'ten Derlenen Tiirkge S6zler",Tilrkiyat
Mecmuast, I, 1934: 169-250.
EcKMANN, J6nos, Nehcii' l- Feradis II Metin (Q evriyau). (Yayrnlayanlar:
Semih Tezcan veHamza Ziilfikar), TDK, Ankara [9831, trpkrbasrm ile:
19952; III Dizin-Sdzliik, Aysu Ata, Ankara 1998.
FAZILov, Ergag ismailo vig, Starouzbekskiy yauk, $orezmiy skiye pamyatniki
xtv veka, Tagkent 1966.
NADJiP, 8.N., Horezmi: Muhabbat-Nane, Moskva 1961.
AL-RABGHUzI,The Stories of the Prophets: Qi;a; al-Anbiyd', An Eastern
Turkish Version, I-Il, haz. H. E. BoEScHETEN, M. VeNoRvvr ve S.
TEZCAN, Leiden 1995.
NAgr nU' o-oiN siN B UnHANU' o-piN RescU zi: (r ; a ;iil' I - Enbiyd ( P ey gamb er
Krssalart), I, Girig-Metin-Ttpkftastm, II Dizin, haz. Aysu ATA, TDK,
Ankara 1997.
ScHINKEwrrscs, Jakob, Rabyuzls Syntax (= MSOS, Mitteilungen des
Seminars fiir Orientalische Sprachen an der Friedrich-Wilhelms-
Universitiit zu Berlin, Zweitw Abteilung, Westasiatische Studien), XXIX,1926: l30-l'72; XXX, 1927: 1-57 (Tiirkgesi: Sabit Payh, Tiirk Dili-Belleten, seri III, sayr 8-9, 10-11, 1946, 1947, TDK).
TuLUcU, Siileyman, " I M ahm fid b.' Ali el - Kerderi ] N ehc ii' l- F e r ddis", T D AY-
B I99l,Ankara 1994: 155-161.
Yucr, Nuri, Ebu'l-Kdstm Cdrulldh Mal.tmud bin'Omar bin Muhammed bin
Al.tme d Ez-Zama$S arl El - fl v a r i zml : M u kadd i m etii' l- Ede b, TDK, Ankara
1988 (r9932).
ZAJ,q,czKowsKI, Ananiasz, Najstarsza Wersja Turecka Susrtiv u Strfn gulba
(= La plus ancienne version turque du flusrdv u Slrtn de Qutb),\ Tekst, IIFaksimile, Warszawa 1958, III Slownik 1961.
39 TURKDILLERi
5.3. Qafatay Tiirkgesi (15.-17. ytizyillar)
Qa[atay Ttirkgesi y a da Qa|atayca Ozbekler, Kazaklar,Uygurlar
vb. gibi Orta Asya Tiirkleri ile Tatarlar, Bagkurtlar, vb. gibi Al-tmordu devletinin asrl halkrnr olu$turan Krpgak Ttirklerinin ortak yazr
dili idi. Qa$atay yazr dili, yiiz yrl onceki Hatezm yazr dilinin dofal
bir devamr saytlrr. Bununla birlikte Qapatayca gu onemli farklarla
Harezm Ttirkgesinden aynlr:
(tn';'/.
"G. r, ) v ),, ) i ) u: tt ; : r/-i(,1,.i r) Ii,' ;,r,:,:: :: "::,"
r::,' :' i i ri i i ;boldum. Fergdna vildyeti bigingi
il.<llmdin dur. Ma'milreniy kend-
reside vdlgi' boluptur. $arktKaEgar, garbt Semerkand, cenfrbt
Bede!.Ednrur1 serlladdi taglart ve
Simdlide egergi burun Eehrler bar
ff!, ; r,,' 1.r';' ) (' 1' t'. ?:l_'YL-::' :,::: : :,:: ";:ve Yagt kiin kiitilbde Otar bi-
"'.'t i,7,1n,, y /, h ) Ai /. 4tV-/; t iS r
Babiir'tin Amlan'ndan
Rama2an ay tdrlfu sekiz yiiz
tirler.
899 tarihinde, Ramazan ayrnda, (heniiz) on iki yaqrndayken .Fergana
vil6yetinde padigah oldum. Fergana vilAyeti beginci iklimdendir.ve mamurenin
kenanndadrr. Dolusunda Kdqgar, batlsrnda Semerkand, giineyinde Bedehgan'1n
srnrr dallan ve kuzeyinde evvelce Almahk, Almatt ve Yangr -kitaplarda Otrar
yazarlar- gibi gehirler varrnr$.
1. Harezm Tiirkgesindeki dttimlii diglerarasr slzrct lA foneminin
Qafataycad a lylye de[iSmesi: aQalg "ayak" > ayok, bediik > biyik
"yiiksek", toQ- "doymak" > toy- vb.
TALATTEKIN. MEHMET 6Tuzz 40
2. ilk hecede e, i > i defigmesi: kel- > Qa!. kil-, Qaft. bir- >&ir- "vermek" vb.
3. i > vde[igmesi: ei > iv "ev", sei- > siy- "sevmek" vb.
4. Zamft lnlsinin kaybolmasr: ei-i-n-de > iv-i-de "evinde" vb.5. Gerileyici iinlti benzegmesi: egkil "kegi" > iigkii, esriik
>dsriik "sarhog", eksii- > ciksii-, incii > iincfi, tilkti > tiilkii vb.6. Yuvarlaklagmalar: kav-dum "kovdum", lgaws- > l.cavuS-,
Saik-um "gevkim", dair-ur1 uz "devriniz",
7. p > f depigmesi: topralg> tofralg, "toprak", yapral.c> yafralg,
"yaprak" vb,
Qaflatayea ile yazrlmrg en cinemli yaprtlar Ali $ir Nevayi'nin(1441-1501) yaprtlarr ile Babiir $ah'rn (1483-1517) Vekayiname
adh hatrratrdrr.
At-i-Sin NevAyi KULLIvATI, yay. K. Eraslan, TDK 1993 -+.
ATALAY, Besim, Abupka Lfigati veya QiSo*y Sdzlii{ii,Ankara 1970.
BoRovKov, A.K., Bada'i al-lugat, Moskva 1961.
BRocKELMANN, Carl, O sttiirkische Crammatik der islamischen Litteratur-sprachen Mitte lasiens, Leiden I 954.
CleusoN, Sir Gerard, Sanglax, A Persian Guide to the Turkish Language,
London 1960.
COURTEILLE, Pavet de, Dictionnaire turk-oriental. Paris I 870.
EcKMANN, I6nos, Chagatay Manual, Indiana University, Bloomington I 966.
FAZrLov,E., Starouzbekskiy yauk, I-II, TaEkent 1966, 1971,
-, Aliper navoiy asarlari tilining izohli lugati,I-IV, 1983-1985
Kanandaq, Giinay, Lutft Divan4 TDK, Ankara 1997.
KuNos, lgnaz, S ejx Sulejman Efendi's i agataj -O smanische s Wii rte rbuc h,
Budapest 1902.
LEVEND, Agdh Srrrr, Ali $ir Nevai, I-IV, Ankara 1965-68.
Olvnz, Zuhal Kargr, Ebulgazi Bahadtr Han: $ecere-i Terdkime (Tiirkmenlerin
S oykiitii Eii), Ankara I 996.
$rvu SUlnvuAN EFENDI, Ligat-t Qa!,atay ve Tiirki-i Osmani,lstanbul H.
1298.
4I TURK DILLERI
THACKSToN Jr., W. M., Zahiruddin Muhammad Babur Mirza: Bdburndma l-(il,Cambridge 1993.
VAunEnv, Herrmann, Cagataische Sprachstudien, Leipzig I 867 (Amsterdam
19752).
5.4.1.Krpgak (Kuman) Lehgesi (13-17. ytizytllar)
Krpgakga ya da Kumanca gtiney Rusya'da, Ktnm'da ve Orta
Asya'nrn batr bcilgelerinde yaqayan gogebe Ktpgak Tiirklerinin diliidi. Krpgak ya da Kuman Ttirkgesi, aynca, Mtstr ve Suriye'dekiMemluk devletinin (1250-1517) Tiirkge konugan yrinetici slntfi ile
Ukrayna'da yagayan tiirkleqmig Ermeniler tarafindan da konugu-
luyordu. Bagka bir deyigle, XIII.-XVII. yijzyrl Krpgakgastntn iig
diyalekti vardlr: 1. Kuman diyalekti, 2. Memluk Krpgakgasr, 3.
Ermeni KrpEakgast.
s{!,Ir;'[rrc fnr hu .tnteilrg.Hp hi t,rql1}y.rrrr lr-rr Bli ell.trflTrlf tpJft ll$ hrfl*l\rl.{tt\sl{ forr'.pnl' .'*'fg*. ; ;S!;i fl -,:t,:.. r'r) rr+r5r{ }E T1l3j"of,llJ., j,r.luf trJ. lfot.t |:.inr ,r;{fi [s111b frf,r,\r*:!lilT*l J*'n;ff hcsr r ip rii'r.|,'iuga lrrlrrrtretgv tr.eltrlrg rlhrr hari ra,trr'' .lclr{h _;r(c ^1...+_;
-i .t-..,,.*' trigi'iditrrtetey3y,r lcorgf r*X'pflnt t :rlo f'6i,,, [." rsr.= -.'r.: I ${i{, _+;Lf' -;i- '?ii" :i'.?l'. ( e.q r E r L l:r f
't.r.l lgav ffg nrr r 114-r r r y li{,i,r1"I"f lr$ittu
:r:Ii={'$sl, dr t'Hr{if,m;S l* ;,:-lrrc ti
Codex Cumanicus'
tan bir bdltim:
Ave sen ktz anlarruU
kowanq hem friste-lernirt! I kakge seni
uzatttlar rlap Teryrini
dgdiler I Ave sd
Te7ri kimni otdan
kegirip smadt; I Su-
gan kiimiisley balh-
dm Yesusnt kagan
tdredin.
Temizlerin ve meleklerin sevinci olan ktz, sen yaEa! Tanrlyr <iven ilahilerle
g6[e seni yiikselttiler.
Selam sana, Tannntn ategten gegirerek denedili; isa'yr dofurdugunda erimig
g0mtiE gibi rgrldadrn.
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ 42.
Kuman diyalekti ile yazrlmrg tek yaprt Krpgak hanr Ozbek'in
izniyle Agafr Volga bolgesinde kendilerine tahsis edilen bir manas-
trrda yaqayan 17 Fransiskan misyonerinin 1303-1362 yldlan ara-
srnda yazdrklan Latin harfli Codex Cumanicus adh yaprttrr. Ku-
man Kodeksi dilinin en tinemli cizellikleri gunlardr:
l. /d/ > /y/ defigmesi: adtr- "aylrmak" > ayff-, edg[i "iyi" >eygi, lgadgu "kaygl" > kayg4 kildegii "gtvey" > kilydv, trd- "engel
olmak" > tty-, yldl- "kokmak" > ytyl- vb.
2. /g/ dngmesi: adtg "ayr" > ayu, artg "temitz" > art, bodag
"boya" > boya, tanghg "tatlt" > tath, gerig "asket, ordu" > geri,
iiltig "olid" > 6lti, tirig "diri" > tiri vb,
Codex Cumanicus'ta"On Emir"in yer aldr$r bdliim:
-- r :.-,;.;^,"-
frHe*ffi*i.tin'F,,$l.'. ;#rlu b.::::n: s$"t;flf'l ^ ,i;;f.-e+iBtAr.rr. $taohr \'ofrraHeg:rl -t'f' bivttt'r-,''". r'*otsti t 1 -b::1';:'*.:'!-*u:1..161g1t .]ll,I*; i,..r.!t-Y*.1 bct11tg.l \-.lr ik ;tl4J!.gRh tarr.lf r,t, bsrtrert €bn*"c1ii*_4$il hrgrnro -rs.,rr,cir'i.,,r),l----l*l b,t "<ri' r-i fr,*rc trrtl+gr"i.r"ilr,,
1 . Te1 rini sdwgil barga
iktinde!
2. Teyrinirl au bile ant
igmegil!
3. Ulu kilnni awurlagl!
4. Ata1ru anaum hiirmet-
legil!
5. KiSini dltilrmegil!
6. Ogur bolmagil!
7. Hersek bolmagil!
8. Yalgan taruflrk bermegil!
9. 0zge kisinirl nemesi
suflanmagil
10. Sewgil seniq kanndast1
senirl kibi!
(1) Tannyr her Eeyin iistiinde sev! (2) Tanrlntn adryla ant iEme! (3) Ulu
g[nti (- Cumartesi) afrrla! (4) Anaya babaya saygr giister! (5) Insanlan
tjldiirme! (6) Hrrstzhk yapma! (7) Sefih olma! (8) Yalan yere tanrkhk etme!
(9) BaEkasrnrn mahna hasetlik etme! (10) Kardegini kendini sevdi[in gibi sev!
43 TURK DILLERi
3. lr!/> /ov, uv, u/, /ig/ > ldv, iiv, ii/ deligmesi: agtg"acr,tstlrap" > aguv, ang, "temiz" > arov, aruv, satry "satlg" > satov,
tafig "tad" > tatov, bitig "yazt" > bitii, tirig "hayat" > tirdv vb'
4. la$tl > /av, ov, uv/ ve legil > /6v, iiv/ defigmesi: buzagu
"buza[t" > buzav, buzov, yapry "orti" > yabov, kiidegii "gtivey"
> ktiytiv vb.5. ryt > {r/ deligmesi: dulS eb > yi$ ov "kilise", yaky - yab{t,
ak- - a[-, og{a- - ohsa- "benzemek",
6. ilgi durumu -ru41-niy, -rugl-nig, yiikleme durumu -ru/-ni,
grkma durumu da-danl-den eki ile kurulur.
BALDAUF, Ingeborg ve Semih TEzcAN, "Zu einem Riitsel des Codex
Cumanicus", Rocznik Orientalistyczny, 69, 1994: 37 -51'
BANG, W., Beitrlige zu Kritik des Codex Cumanicus, Mit Anhiingen: l' No-
tizen zur Geschichte des Codex Cumanicus. 2. Uber den komanische Na-
men der Maiotis", Bulletin de I'Acaddmie Royale de Belgique, 191l: 13-40'
-, "Komanische Texte. l. Die komanische Ubersetzung des Hymnus: Jesus,
nostra redemptio. 2. Die komanische Ubersetzung des Hymnus: Verbum
caro factum est",Bul. de l'Acaddmie Royale de Belgique, l9ll:459-473'
Qnonrev, Saadet, "Codex Cumanicus", Tiirk Lehgeleri ornekleri, VUI'
yiizyildan XVIII. yiizyila kadar, (2. baskr) 1963: I I l-135 (1' baskt 1950)'
DRTMBA, Vladimir, ,,Miscellanea cumanica", l-lry', Revue Roumaine de Lingui-
stique, 75, 1970: 455-459; 579-584; 16, 1971: 275-286; 17, 1972:3-21'
*, Syntaxe Comane, Bucuregti-Leiden 1973.
GRONBECH, Kaare, Codex Cumanicus, cod. Marc.Lat. DXLIX ; Faksimile,
Kopenhagen 1936.
-, Komanisches wiirterbuch. Tiirkischer wortindex zu codex cumanicus.
Kopenhagen 1942.
KuuN, G., Codex cumanicus bibliothec& ad templum divi Marci venetiarum,
Budapest 1880.
MARKwART, J. ,,Uber das Volkstum der Komanen", Osttiirkische Dialekt'
studien, Abhandlungen der kbniglichen Gesellschaft der wissenschaften,
Neue Folge 13, Gdttingen l9l4:25-238.
TALATTEKiN. MEHMET OTvnz M
5.4.2. Memluk Krpgakgasr (14.-16. yiizyrllar)
Memluk Krpgakgasr Mtstr ve Suriye'de Eyyubiler iktidarrnr
yrkarak bir devlet kuran (1250-1517) Krpgak Tiirklerinin dilidir.Bu lehqede yazrlmrg baghca yaprtlar Sarayi'nin Giilistan gevirisi
(1391) ile Berke Fakih'in irSadii'l-miiluk'u, Kansu Gavri'nin,
Sultan Kayrtbay'tn (1468-1495) ve onun oflu Muhammed bin
Kayrtbay'rn giirleridir.
G illis tan Terciime si' n-
den bir parga:
(I) Kannda bolsa
altun tag balsmas. (2)
Cehdnga ifitiyfrr urgan
kim-irse (3 ) iizini
$Vt(
t.aa
aprte>;-t66ttt-.1.6:,:::,:,f',';,;:;1,1i,,+!1ct;:t;S"rltri+*i*!:,:i;:;:';'lilo*,r'i,,$ {Ss i t62,rs}t L; r<s*LV' ;: #:;' r::; ;:,:;'::-,tu€-;i'J1[26gt_rcxtg*Ffiu,'i#,'li,'i,,i;;'::;
zfrhir(8)leri cem'dagt
bdpnlan perlsan.
YanlbaElnda alhndan da! olsa bakmaz. Dtinyayl segen insan kendini alttn
iqin ateEe atmaz. Oykii: Btiytik bir Eeyhe 'Tasavvuf gerEe[i nedir?" diye sor-
dular. "Gegmigte gcirtinUgleri perigan ama gdniilleri dtizgiin bir topluluk vardr.
$imdi g<irtintiEleri dtizgiin ama gdniilleri perigan bir kavim ortaya Erkmg".
45 TURK DILLERI
Memluk Krpgakgasrnrn bagltca ozellikleri gunlardr:
1. Qokheceli sozciiklerin sonundaki /g/ iinsi.izlerinin di.igmesi:
sang > sart, tirig > tiri "diri", bulutlug > buluth, kilglilg > kilgli"giiglii" vb.;
2. Ugiincti kigi iyelik ekli adlann verme durumunun -al-e eki ilekurulmasr: Igulak-rn-a "kulaftna", yiiz- i-n- e "ytizi.ine" vb. ;
3. Qrkma durumunun -danl-den eki ile kurulmast: yazul.c-dan
"giinahtan", ei-i-n-den "evinden" vb.;
4. men "ben" ve biz zamirlerinin ilgi durumlannrn -im ilekurulmasr: menim "benim", bizim "bizim".
5. Olumsuz ad ctimlesi ytikleminin ermez I ermes yerine degill"de[il" ile kurulmast;
6. Soru edail mu I mil'nin mt I mi bigiminde dar tinltili.i olmast.
ArALAy, Besim, Ettuhfet-iiz-Zekiyye fil-LAgat-it-Tiirkryye, istanbul 1945.
BArrAL, Aptullah, ibnii-Miihennd LAgari, istanbul 1934 (19973).
CAFERo6LU. A uvzr, Abfi - H ayy dn : Kitdp al - i drAk h - I i s 6 n a I- Arrd k. istanbul
193 l. {
HoUTSMA, M. Th., Ein tilrkisch-arabisches Glossar, Leiden 1894.
izsuoer, Velet, El-idrak HaSiyesi, TDK, istanbul 1936.
KARAMANLIoGT-u, Ali Fehmi, Sayl-l Sardyt: Gillistan Tercilmesi (Kifib Gil-
Iistan bi't-tiirkr, MEB, istanbul 1978, TDK, Ankara 19892 (+trpkrbasrm).
Ozrorqu, Kurtuluq, Munyatu'l-Ghuzat, A 14th-Century Mamluk-Kipchak
' Military Treatise, Cambridge 1989.
-, A t4th-Century Archery Treatise in Mamluk-Kipchak. K|TAB FI 'iLM AN-
NUS$AB. Memhk Krygakgasryla 14. yy.'da YanlmrE Bir Okguluk Kitah.istanbul 2002.
ToPARLI, Recep, M u' inii' I - M iiri d, Erzurum I 98 8.
-, i rg 6dil' I - M ill fik v e' s - S eldttn, TDK, Ankara I 992.
ZAJAczKowsKI, Ananiasz, Manuel Arabe de la langue des Turcs et des
Kiptchaks (dpoque de t'Etm Mamelouk), Warszawa 1938.
-,Vocabulaire arabe-kiptchak de I'dpoque de l'Etat Mamelouk. Bulgat al-
muitaq fi lugat at -Turk wa-l- qijZaq, I-ll, Warszawa I 954- I 958.
TALATTEKIN. MEHMET 0rttez 46
5.4.3. Ermeni Krpgakgasr (16.-17. yiizyrllar)
ll. yiizyrl ortalarrnda Do[u Anadolu'daki Bagratid Ermeni
devletinin Selguklu akrnlan ile yrkrlmasr sonucu Ermenilerin bii-yiik Eolunlulu Krnm'a gcig edip orada uzun stire (13.-14. ytizytl-larda) Krpgaklarla birlikte ya$amr$ ve onlann Rusya, Bizans ve
Memluklarla olan siyasi ve ekonomik iligkilerinde Krpgaklara yar-
drmcr olmuqlardr. Krpgaklarla olan yakrn iliqkileri sonunda KmmErmenileri dinlerini ve yazianm korumakla birlikte Ermeniceyi br-
rakrp giinliik konugma ve kilise dili olarak Krpgak Tiirkgesini be-
nimsemiglerdi. Bu Krnm Ermenilerinin bir ktsmt, Polonya krah I.
Leos'un daveti tizerine, 1280'de Batr Ukrayna'ya (Galigya ve Lo-
domer'e) gog etmigler ve baghca Kamenez-Podolsk gehrine yerleg-
miqlerdir. Ermeni Krpgakgasr igte bu Ukrayna Ermenilerinin leh-
gesidir.
Ermeni KrpEakgasr metinleri 1559-1664 ytllan arastnda Ermeni
kilisesi papazlannrn Kamenez-Podolsk gehri ile ilgili ttrlii olay ve
anlagmalar iizerine tuttuklan kayrtlar ve resmi belgelerdir.
Ermeni Krpgakgasrnrn baghca <jzellikleri gunlardtr:
l. ryl > {r/ defigmesi: [aSufu "kagrk" < ka;uk, bu < ktz t'ofruz
"9" < tolSuz vb.;
2. ldl > /yi degiqmesi: kiyov "giivey" < kiidegii, ketboya <
ketfioda, vb.;
3. /g/ > /v/ defigmesi: aruv "temiz" < ang, kiyov "givey" <
kiidegii, yazov "yazma" < yaug,yapov "6rtii" < yaptg, isitov"igitme" < isitig vb;
4. lol ve /ti/ tinliileri yerine lol ve lulkullantlmast: kora"gore" <
kiire, torasizlik "haksrzhk" < tr)resizlik, yurak < yiirek vb.
5. Unlti uyumunun yer yer bozulmast: biz-ga"bize", kisi-ga"ki qiye", t' e n g ri- g a "Tannya", ke g miS - lar "gegmigler", ke lt i r - g ay
"getirecek" vb.
TURK DILLERi
'I?t '-'
'-:: rt*
Ar+P
TALAT TEKiN . MEHMET OtTaez 48
5.5. Eski Anadolu Tiirkqesi (f3.-15. yiizyrllar)
Eski Anadolu Tiirkgesi, Anadolu'ya yerleqen O[uz Tiirklerininilk kez kendi lehEeleri i.izerine kurduklan yazr dilidir. Bu yazr
dilinin baqhca iiriinleri gunlardrr: Sultan Veled'in (1226-1312)
ibtidaname ve Rebabnatne adh Farsga mesnevileri ile divanlndaki
Trirkge qiirleri (13. yilzyrl), Yunus Emre'nin (1240-1320) qiirleri,
Hoca Dehhani'nin qiirleri (13. ytizyrl), Ahmed Fakih'in Qarh-name'si (14. ynzytl), $eyyad Hamza'ntn Destan-t Yusuf adltmesnevisi ve qiirleri (14. yiizyrl), Ali'nin Krsscr-i Yusuf adlt
mesnevisi (14. yiizyrl), Aqrk Paqa'nn (1272-1333) Gctribname'si
(1330), Aydrnoflu Mehmed Bey (1339-1349) emri ile yaprlmrq
Krsasii'l-Enbiya geviris| Yusuf'-t Meddah'rn Varka ve Giilsah adh
mesnevisi (1369), Hoca Mesud bin Ahmed'in Stiheyl ii Nevbahar
(1349-1378), Ferhengname-i Sadi xe Kelile ve Dimne adh geviri
yaprtlan, Ahmedi'nin iskendernante adh mesnevisi (1390), Sti-
leyman Qelebi'nin Vesiletii'n-Necat a'dh mevlidi (1409), $eyhi'nin(1389-1430) divanr, Husrev u $irin mesnevisi ve Harname adh
satirik mesnevisi.
Eski Anadolu Ttirkgesinin baqltca cizellikleri qunlardtr:
l. SoziEi ve scjzsonu /d/ foneminin lylye defiiqmesi: adak>ayak, kaQgu> kaygu, to!- > doy- vb.;
2. Qokheceli scjzciiklerin sonunda -g > -O: an{ > an, aru,l.<att!
> katt, san{ > sarr, saru, tand > dan, dliig > dlii, tirig > diri,sevig > sevil vb.;
3. Birincil uzun iinltilerin krsalmast: at > ad, zttik > edi.ik
"Eizme" , bir-> vir- , (lz > l.uz. iS > diS, rjt > od "ateq", 69 > dc, ug
> uc, kiiz> giizvb.;4. Birincil uzun iinltilerden sonra gelen lp, t, k, k, gl
tins{izlerinin ottimltileqmesi tup > dib, dt > ad, sdl.un- > sagm-
"diiqiinmek", kdker- > gdger-, aQry > au, kilg > gilc vb.
49 TURK DILLERi
&-
1/i
Yunus Divanr'nrn ilk saytast:
TALATTEKIN. MEHMET 6I-VEZ 50
PddiSatu1 hikmeti gbr neYledi
Ocl u su toprag u Yile sAYIedi
Bisnilldhii deyiip g()tiirdi topragt
OI arada hailr oldt ol da!,r
Topra!ila suy biirtl'dfl sYlsli
Ana Adem dlme{i ad eYledi
Yel geliip arclutca dePitdi ant
Anelan oldr cisnr-i Adem bil buttr
Padigahrn hikmeti gdr neyledi. Ateqe, suya, topraEa ve yele s6yledi'
..Allah'lnadryla''diyerektopralrkaldrrdr'oradakendidehazrrbulundu.
Toprakla suyu birleqtirdi, onu Adem diye adlandrrdl' Yel gelip ardt stra
krmrldattr onu, Adem'in bedeni de ondan oldu' Bunu (boyle) bil!
5. ikinci hece baqrndaki /g/ foneminin diiqmesi: bulga- > bula-,
sariar-> sarar-, yalga- > yala-, bargan > varQn, edgii > eyii "iyi" '
kilga biz > kilavuz, bilge biz > bileviiz, kr)rgeli > gdreli' sargar-
gmga < sarar-mca, vb.',
6. t- > d-'. tavar > davar, tam > dam, temir > demiir' $- > di-'
trn- > dtn-, til > dit, t\l- > dol-, ttls > dt);, tun > diln "gece" vb';
7 . k- > g-: ket- > gel-, k1t- > gid-, krir- > grir-, kilz> Siiz vb'
8, b- > v-: yalntz bar > var, bar- > var-, bir- > vir-' karabas >
karavas,.cariye" sozciikleri ile -ben > -ven, -617> -vfiz l-vuz ekle-
rinde;g. b- > p-: yalnz bol- > ol- sozctifiinde;
10. Dudak uyumunun yoklu[u: giiri-, kun-, okt-' bulfi' unrt-'
dogn, gdrin-, bultS-,lgurtil- vb",
1 1. Yuvarlaklagmalar: kaptg > kapu, temir > demiir' semiz >
semiiz, yabtz > yavuz, atlry < atlu "atlf' , tatrylry > datlu "tatlt"'
ev-ii-m "evim", ev-i)-r1 "evin", ev-timiiz, ev-ilr1[iz, dirlle-r1il2' ful-
ayum, ig-eliim, var-dum, gel-diim, sen-siiz, al-up, al-uban vb'
5I TURK DILLERI
cr(Tt5iG;pw"v"g6 '$gi;;$.etvtgiA,{''li q:#rifr3+vs
€J$ttub&r,s,,!iji5:,8;f i,,ic$FcW9 i€;6,q,rqfs,1J!\:65qeW6 +j$qgqjt
Siiheyl ii Nevbahar'dan
Agaz-t Dasttatl
ESit sa1a bir [oS hikdyet hlant
Eger Tanndan uS cirriiyet bulam
Ki sa14lrl5 ba[rplayafursat vtre
Tanrdm q,lerneklige rul-tsat vire
Katuntda benilm vandt bir kinbOhrdum am dayitnd bl-hisAb
Dtdiim ger olaTanrutw yarisi
Bu katnu hikal'et ki var PtTrsi
Ddne Tiirkiye oktya fids ti'anr
'itult'et ktlursa Hakk ola lamunt
Destan'ln Baglangrcr
iqit sana gimdi hog bir oykii anlatayrm Dedim efer olursa Tannntn yardtmr
ElerTanrrdan qu yardrmr bulursam: Bu btittin 6ykti ki ttimiiyle Farisi
Sallrk ba[rglasrn, frrsat versin; Dcinsiin TUrkgeye, okusun zengin ve yoksul
Tamamlamaya izin versin Yardrm ederse Hak olsun tamam.
Oniimde vardt benim bir kitap
Okurdum onu stirekli bi-hesap
12. Yiikleme durumu ekinin l-(y)Il olmast: lgapu-y-r, yoh vb.;
13. Gelecek zamanrn -tsar/-iser eki ile kurulmast: ol-tsar, gel-
iser vb.i
14. Gelecek-gereklilik kipinin -asil-esi eki ile kurulmast: gir-esi, gr)r-esi, yi-y-esi vb.;
15. Kesin geEmig zaman goful l. kigi ekinin -dukl-diik llekurulmasr: var-duk (ET bardmuz yerine), gel-diik (ET keltimizyerine) vb.
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ 52
AoeuovlC, Milan, Die Rechtslehre de.e Intdm an-NasaJi in ttirkischerBearbeitung vom Jahre /332, Stuttgart I 990.
-, Kellle ii Dimne: tiirkische Handschrift T 189 der ForschungsbibtiothekG o t ha, Hildesheim 1 994.
AKKU$, Muzaffer, K it ab - t G uny a, i nc e I eme - M e t in - i nde ks, T rp h bas rm, -fDK,
Ankara 1995.
CeNpol-ar, Mustafa,' Ome r B in M ezid: M e cnru' atii' n-N e zd' ir. TDK, Ankara1982, tlpklbasrmh yeni baskrsr: 19952.
CEMILocLU, lsmet, /4. Yiizytla Ait Bir Ktsas-t Enbiya Niishast Uzerine
Sentaks incelemesi, Ankara 1994.
DlLClN, Cem, geyyad Hamza: Siiheyl il Nev-Bahdr, AKM, Ankara 1991.
- (yay.), Yeni Tarama S6zlii{ii, TDK, Ankara 1983.
DlLElN, Dehi, Yusuf ve Zeliha, TSK, lstanbul 1946.
ERGIN, Muharrem, Dede Korkut Kitab,,TDK, istanbul, I: 1958 (19943); II:t963 (t9973).
-, Kadt Burhaneddin Divaru,lstanbul 19ff0.
ERSovLU, i. Halil, Cem Sultan'm Tiirkge Divan'r, TDK, Ankara 1989.
Ka& Burhaneddin Divant,I, Trpkrbasrm, TDK, istanbul 1943.
KnResRN, Leyl6, Erzuntntlu Darir: Krssa-i Yfisuf (Ytfrsuf u Zilleyh|), TDK,Ankara 1994.
Kon xvez, Zey nep, S ad r u' d - dln $ e ), ho E lu : M arzu b dn - n dme Te rc irne s i, A.lJ.DTCF, Ankara 1973.
MnNsunodlu, Mecdut, Sultan Velecl'in Tilrkge Manzwneleri, istanbul 1958.
-, "Mevlina Cel6leddin Rumi'de TtirkEe Beyit ve ibareler", TDAY-B 1954:
207-220.
XIII. yiizyildan beri Tiirkiye Tiirkgesiyle yaulmry kitaplardan toplanan tarukla-
riyle TAMMA SdZLaca. I-VIII, TDK, Ankara 1963-1977,19962.
ONlpn, Zafer, Celdliiddin Hrur (Hact PaSa): Miintahab-r fry'i, I, Girig-Metin,
Ankara 1990; II, S0zliik (baskrda).
-, Cebliiddin Htur (Hau PaSa): Miintahabt gif6,II, Stjzliik (baskrda).
Ozra.N, Mustafa, Mahmfid b. Kddi-f Manyds: Giilistan Terciimesi, TDK,Ankara 1993.
SUMER, Faruk, Ahmet E. UysAL ve Warren S. WALKER, The Book of Dede
Korkut, Austin, Texas 19'72 (19912)
53 TURK DILLERI
TEZCAN, Semih, "'Marzubin-nxme Terctimesi' Uzerine", TDAY-B 1g77,
Ankara 1978:413-431.
-, Stiheyl ii Nev-bahdr Uzerine Notlar,TDAD: 6, Ankara 1994.
-, "Kitdbu'l-Gunya, Harezm Ttirkgesinden Anadolu Tiirkgesine Aktarrlmrg Birilmihal Kitabr", Tiirk Dilleri Ara;tu'nmlan 5, 1995: 171-210.
-. "Manzum Kelile ve Dimne Uzerine Notlar", Tiirk Dilleri Arasnrmalan 6,
1996:81-121.
TIMURTAS, Faruk Kadri, Eski Tiirkiye Tiirkgesi, XV. Yilzyil. Gramer-Metin-
Siizliik, d. U. Ed. Fak. yay.) Istanbul 1977, (Enderunyay.) 19942.
Topelodlu, Ahmet, Muhammed bin Hamza, XV. Yiizyil BaSlannda YapilmtS
"Satv-Arast" Kur'an Terciimesi, Birinci Cilt (GiriS ve Metin), Istanbul
1976, ikinci Cilt (Sdzliik), Istanbul 1978.
YUKSEL, Hasan, Ibrahim DELIcE ve Hakkr AKSoYAK, Eski Anadolu Ttirkge-
sine iliSkin Bir Metin: isbmi'nin Mesnevisi, Sivas 1996.
5.6. Volga Bulgarcasr (f3.-14. yiizyrllar)
Volga Bulgarcasr, (uzey Kafkasya'da Kuban lrmaEl yore-
sinden kuzeye gcig ederek Volga lrmallnln btiytik ktvnmtcivannda Volga Bulgar devletini kuran ve 10. yiizytl baglannda
islam dinini kabul ederek Miisliiman olan Bulgar Tiirklerinin diliidi. Volga Bulgar devletine 1236 yll'nda Molollar son vermi$tir.
Ancak Volga Bulgarcasrnn 14. yijzytl ortalanna kadar bu biilgede
konugulmug oldulu anlaqthyor.
Volga Bulgarcasr dil malzemesi birkagr 13. yiizyrl sonlarrndan,
birEolu da 14. yiizyrldan kalma Arap harfli 100 kadar mezar ya -
trndan ibarettir. Volga Bulgar mezar yazltlannln en eskisi 1281, en
sonuncusu da 1357 tarihlidir. Qok srnrrh olmastna kargrn bu
malzeme Volga Bulgarcastnrn, beklenildi[i gibi, Tuna Bulgarcast
ile akraba bir dil, bagka bir deyigle, Tuna Bulgarcasl ve bugiinkti
Quvagga gibi bir r- ve l- dili oldupunu agrkga gdstermektedir.
Volga Bulgarlanndan kalma bir mezar yazrtr (yanda):
huva' l- Il.ayyu' l-la4i la yamil t u
mantilil aili ...
' a ll ziydrat i kii ralmatu [' l-l Ah i ]' alayhi ral1malatt vd si' ata't ft1 nl
dwryiiran bdlgl aftirata ril.tleu
1annfii muharam ayhi [n]a[nlalns kiiien tariha
alrt clir tohur ndn phu[r]
cala eti al-mavti
babun va kullu'l-nasi da(iluhu
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ 54
(Yalntz) O diridir t,e dliitrtsiiztliir.
Mam(li) o$u .....
Ali' nin ziyaretidir. Al lah' r rt rahnteti
otrtrrr tizerine (olswt). Gani gani rahntel
(evlesin). Fani
diinyadan baki ahirete 969
eyledi. Muharrem ayr(nrn) on
altrncr gtin(ti). Tarihte
altr ytiz doksan dokuz
yrl(rn)da idi.dlanr(bir kapdu). Ve her
insan (o kapdan) girccektir.
55 TURK DILLERI
Volga Bulgarcastnrn baghca ozellikleri $unlardtr:
l. Genel Ttirkge lzl yerine /r/ bulunmav: hlr "ktz", sekir "8",
tofiur "9" , iolur "30". cilr " 1 00" vb.
2. Genel Ttirkge /g/ yerine lll ve lgl bulunmast: cal "yrl" (= GT
yA$, biel-im "beginci" (= GT bdS "5"), bag "baS" (= GT baS, Quv.pr.ri) vb.
3. /d/ foneminin iinliilerden ve /r, l/ drqrndaki iinsiizlerden
sonra /r/ye, /r, l/ iinsiizlerinden sonra ise /t/ye defiiqmesi: irne, erne
"cuma" < Farsga udine, kiigriini "gdEtii" <*ktlE-dtig-i, diinye-ren
"dtinyadan", hicret-ren "Hicretten", bakuni "oldu" <*bdl-dug-i,
nelti "oldi" < r;l-di vb.;
4. Stizbagt /y/ foneminin lclye defiqmesi: *yal"'ya* ytl" > VB
cAt, xydti"7" > VB cieli, *yigirrni "20" > clrim, xyiir'"100" > ciir
vb.5. Birincil uzun i.inliilerin ikizleqmesi: *bdlim "beginci" > VB
bielim, xyiti "7" > VB. cieti, xttirtim "dordiincii" > YB trietim vb.
6. Sozbagrndaki yuvarlak iinliiler ontinde /w/ tiiremesi: idn"10" < *0n, ieqim < *iigim "iiEi.incii", iotur "30" < *otltr, iel- <dl- vb.
7. Ugtincti kiqi iyelik ekinin iinlii uyumuna girmemesi: ail-i"oflu", 'ayal-i "eqi", ayfi-i "ayf', iaf1tt-i "vefatt" vb.
8. Verme-bulunma durumunun -a/-e eki ile kurulmasr cal-a
"ylllnda", tdrlb-a "tarihte", dfiirat-a "ahirete", Sfin-e "suyuna" <
Sfi+in+e, iSne "iginde" < ig+in+e, bagne "baqndd' < bag+in*e vb.
9.-Q, -nQ > -rr defigmesi: iSne "iginde" < igine, ekis < *6king,
altry "altrncr" < xaltmg (krg. Quv. ulttimis < *altrm-mg), cietis
"yedinci" < )Etln7 ftrg. Quv. Siggimis < *ydti-m-ing) vb.
HAKIMCANov,F.5., Epigrafigeskiye voliskoy Bulgarii i ih yauk, Moskva
1 987.
TEKIN, Talat, Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcan, TDK, Ankara
l 988.
6. YENI rUnx nir,r,nni ooNnuiGe . viizvrlDAN nucUNn)
Tiirk dillerinin son dtjnemi kabaca 16. yiizyrldan baglayrpbugtine delin siirer.
Quvagga dahil olmak tizere bugiinkii Ttirk dilleri qu altr seslikdlgiite grire srnrfl andrnlabilir:
l. r = z ve / = rr ses denklikleri: Quv. tihhir = GT tokuz"9",Qw. hil= GT&r,r;
2. Sozbagr /z- foneminin durumu: hadak - adak, atafi, azafi, ayak;
3. S<izigi ve scizsonu /d/ fonemiriin geligimi: adak, atafu, azafi,
ayals;
4. /t!/ ses cibefinin geliqimi: tagltg, tagltk, taih vb.5. /a$lses cibelinin geligimi: tag, tai, t6, til vb.6. Sozbagr /- foneminin durumu: tagl4 dagh vb.
Bu altr rilgtite grire Tiirk dilleri gu 12 gruba aynhr:
1. r- ve /- grubu: Quvaqga (yazr dili); 2. hadak- grubu: Halagga;
3. atafr- grubu: Yakutga (yazr dili), Dolganca (bir stiredir yazr dili);4. adak- grubu: Tuvaca (yazr dili), Karagas ya da Tofalar diyalekti(bir si.iredir yazr dili); 5. azafr - aza( grubu: Hakasga (yazr dili),Orta Quhm, Mrass, Taqtrp, Matur ve Yukan Tom diyalektleri;San Uygurca, Fu-yii Krrgrzcasr; 6. ta$\ry- grubu: Altaycanm kuzey
diyalektleri (Tuba, Kumandr ve Qalkandu);AlaEr Quhm, Kondomve Aqa[r Tom diyalektleri;7. tillu- grubu: Altayca (yazr dili);
5'7 TURK DiLLERi
OnblTi)
CT(]BAPfl fiOPIiI]I{MG HAPBqIii.B.BPasog&
cOW rcgrr::*-
VERSUCH
VORTERBU{)HDS DDR TIJRK.DLIIECTE.
Di.W-tuloe
rcEEN.D6 r@E
cuE@tEE. lEs8.
}iErfr.bcr.rr,hnaars!@,
r,rtdbb-w8..furrbs,
W. Radloff'un scizliigiiniip kapagr
8. t|lfr- grubu: Krr-gtzca (yazr dili); 9.
tailr- ya da Krpgakgrubu: Tatarca, Bag-
kurtga; Kazakga, Ka-
rakalpakga, Nogayca;
Kumukga, Karagay-
ca-Balkarca, KtrtmTatarcast (yazr dil-leri), Karayca; 6z-bekEenin Harezm-
Krpgak diyalektleri;10. tagltk- ya da
Qapatay grubu: Oz-
bekge, Yeni Uygurca(yazt dilleri); 1 1.
ta{h- grubu: Salarca;
12. dagb ya da O[uzgrubu: Ttirkmence (yazr dili), Azeri Tiirkgesi (yazr dili), Ttirkge (yazr
dili), Gagauz Tiirkgesi (yazr dili); Horasan Ttirkgesi, Ozbekgenin
Harezm O[uz diyalektleri.
BAINBRIDGE, Margaret (yay. ), The Turkic Peoples of the World, London-New
York, 1993.
BuDAGov', Lazar', Sravnitel'nty slovar' turetsko-tatarski' naregiy. Sankt-
p6-terburg' I 869- 187 I ( 19602).
KarSilaStrrmah Tilrk Lehgeleri Sc;zlii{ii,l-II, Ktiltiir Bakanhlr, Ankara 1991.
Ozroegu, Kurtulug, Dictionary of Turkic languages : English, Azerbaijani,
Kazakh, Kyrgyz, Tatar, Turkish, Turkmen, Uighur, Uzbek, London :
Routledge, 1996. XV,361 s.
RADLoFF, Wilhelm, Proben der Volksliteratur der tilrkischen Stdmme, I-X.,
Sanktpeterburg I 866- 1904.
-, Phonetik der ndrdlichen Tiirksprachen, Leipzig 1882.
TALATTEKiN. MEHMET OLMEZ 58
-, Versuch eines Wiirterbuches der Tilrk-Dialecte. Sanktpeterburg', I: 1893, II:
1899, III: 1905, IV: 191 I (l-lv Leiden 1960; Moskva I.ll2-lV.1121963).
-, "Radloff" Index der deutschen Bedeutungen, haz. A. v. GesRlN ve W.
VEeNrpn 1969-72.
RAsANEN, Martti, Versuch eines etymologischen Wdrterbuchs der
Ttirksprachen. Helsinki 1969; II Wortegister 1971 (haz. L Kncsreltnrt).
-, Materialien 7ur Inutgeschichte der tiirkischen Sprachen, Helsinki 1949.
-, Materialien zur Morphologie der tiirkischen Sprachen, Helsinki 1957.
SEVoRTYAN, E. Y ., Etimologigeskiy slovar' tyurkski$ yaakov. I-V, Moskva
1974-1998 +.VAMBERY, Hermann, Etymologisches Wbrterbuch der turko-tatarischen
Sprachen, Leipzig 187 8 (197 2\.Yaaki narodov SSSR; II Tyurkskiye yauki,yay. N. A. Basxnrov, Moskva
1966.
Yaaki mira: Tyurkskiye yauki, yay. V. N. YARTsEVA, V. M. SoLNTSEV, N.
i. Tor-srov, Biqkek 1997, Moskva 1997 @ym anda iki kez basrlmtgttr)'
6.1, r- ve /- grubu: Quvagga
Quvaqga bir z- ve p- dili olan Ana TtirkEenin kardegi Ana
Bulgarcanrn devamt ve bugtinkii biricik temsilcisidir. Ana Bulgarca
gibi bir r- ve l- dili olan Volga Bulgarcast (13.-14. yy.) Eski
Quvagga sayrlabilir.
Quvagqanrn baghca seslik <jzellikleri qunlardr:
l. Genel TtirkEe /z/fonemine karqrhk /r/ bulunmast: GT tol.euz
"9" - Quv. tihhir, GT tiki)z= Quv. vicYr, GT ktrz"ktz" = Qu"v. hirvb.
2. Genel Tiirkge /q/ fonemine karqrhk genellikle /l/ bulunmast:
GT ydrl "yag, yll" = Quv. {ul, GT tdS "tag" = Quv. gul, GT taS
"drg" = Qt,. tul, GT bES "5" = quv. piltik, GT 6Sik "kapt" = Quv.
alikvb.3. Genel Ti.irkge /g/ fonemine kargrhk bir grup stizciikte
iindamaksrl /(/ bulunmasl: GT bap = Quv' puf, GT ftapl- = Quv.
59 TURK DILLERI
hri-, GT yasr "parlamak, rqrk vermek" = Quv. ,ft.f-, GT firuS- -Quv. vlr.f-, vb.
I o a H I l.
IoAHH qUPHA TACA ESAHTEnIE.]. l. Clnax'[atr ManraHax nyp, Baa (-:6rrax 'l'yplipil, Qau
:. l C5v31i trlii Typ:i. 'lypirpa I);Lr '$iiu Marrarlax nyp. Morr
IIy,Iltlr nri) rc Yrl 1'pa:r rty.lrtlr. Vnc:ip IlYqllc llunOIl lo4 trytMall. "\'-lliltt ;rur0tr5e 'tjll)oJt(ix llynlli!, qaD'licpcnox qt'lll'6 ce u Ba,r,lll qy'ra nynlla. Iilur qy'l'ii ror'r'tlupo r;yraTai'; 16r
'tPIr :trra : tttiaca tt,'t,'iiltctt.c, ? Typl ,iauii Io:rttn iiatra (brrr rlynltii. Xtii r'p.lrl Q'y'r'-
r[ nyp r'o dlten1;Top roco, sf,n f,)y'rt gul'5cH xa.laca
E udnrcpMc llrrrrtc. lJiir Xrrii Qy'r':r xyJfias, (jyril guulerr ra-e ,'raca [6Jrcpve fiarrd gnrr aHTax ny:ruti. TcHSepo qypaJa-
riaH qHHcfiHe IlypHe re qyraraKall T:iu Qyrir xliiuc rry,ru[.
r0 Bf,, r€sliepe rituf,, renl;e Vn yp;ri n1'lHil, ren'50 ,\ua
lncil'in l9l 1'de yaylmlanan Quvagga gevirisinden bir parga
YUHANNA, l. Bdltim'den
I. L-6. Simah gin maltanah pur, BaElangrgta Stiz vardr. Sdz
Vil Simah Turira, Sav Simah l/iy Tanrr'yla birlikteydi ve S0z Tanrr'ydr.
Turi. Turira Wl gin maltanah pur. BaElanggta O, Tanrr'yla birlikteydi.
Min pulni pur te IJn urli pulni. IJnsir Her Eey O'nun aracrhfryla var oldu,
puine nimin te pulman. UnfuiSinge var olan hig bir gey O'nsuz olmadr.
giritih pulni, lav girilih imsem valli YaEam O'ndaydr ve yagam insanlann
iuti pulni. WI luti tittimre lutatat; rgr[rydr. Igrk karanhkta parlar ve
tit 1im'ina huplasa ileymen. karanhk onu alt edememigtir.
4. Genel Tiirkqe /d/ foneminin lrlye defigmesi: Quv. ura"ayaK'< *adak, AT *Adil-',ayrlmak" = Quv. uril-, GT Id- "gcindermek" =
Quv. yar-, GT ildr "uyumak" = Quv. Swir'vb.5. Sozbagr /y/ foneminin tindamaksil lSlye defigmesi: )druk>
Stlih"ginah", *yilnulg "un" > Sinih, *ydti "7" > Quv. Siggi, *ydl
rl
TALAT TEKIN . MEHME'I' OLMEZ 60
"yaq, yrl" > Qru. irtl, *yur " 100" > Quv. Jri vb.
6. Her durr"rmdaki /g/ foneminin genellikle dndamaksrl /S/ye
defiqmesi: 't'gegck > Quu. ieike "Eigek", *gofla > Quv. iuna"krzak", 't'til;- > Quv. r,ii-, 'r'r7p > Quv. uli "ug" vb.
7. lt, il ontindeki isl foneminin /g/ye depiqmesi: *sinek > Sinct"sinek", 't'sirJiik > Sinti "kemik", *sdng > "siartg > qltn" "ak" vb.
8. lr, iloniindeki /t/ foneminin /E/ye de[iqmesi: x/r/ > Eilhu "r]i|",,ktAl > *tial > Eul.,taq,,,
,r,yiti,,7,' > ,figgi, i.ye- ..yemek'. > Quv. jl_
vb.
61 TURK DILLERI
Eski Volga Bulgarlannrn torunlan olan Quvaqlar bugtin baghca
Volga rrma[tntn orta mecraslnda bulunan Quvaq Ozerk Cumhu-
riyetinde yagarlar. Tatar ve Baqkurt Ozerk Cumhuriyetleri ile Rusya
Federatif Cumhuriyetinin Kuybrqev ve Ulyanov bolgelerinde de
ktiEtik Quvaq topluluklarr vardtr. Eski SSCB'de Quvagqa konuqan-
larrn toplam sayrsr 1989 sayrmlanna gdre I ,839,228'dir.
" T i I li Y wti s ent " )'arintran
Qive ttnaringen pir gilitn turim,
Kipgankirur e1t avrim gipikne,
$altiniQa ta hlo,hiPtt ta turtrittl,
Sisnrerint te kutt-lttlim iruine.
"Tilki $arktlart
Viqne kiiktinden sigara yaPtrm
i! alacrndan ben efdim alrzhfrSevingte de kaygrda da iEtim
Sezrnedim ya;amrn gcatigini
9. Uzun rinli.ilerden cince baqta /y/ tiiremesi 'kdt > yat "ad",'FaQt- > -yljj- "acrmak. ekgimek". *Al "halk" > yal "kciy" , xrd-
"g<inclermek" > yar-,'t'ikir "ikiz" > yicir, *ir "iz" > yir, *'uya >
-yiva "yuva" vb.
10. Yuvarlak iinliilerden cince bagta /v/ tiiremesi: *'rin>vunni
" I0",'t'urrr, > virim "uzun", dl- >vil-, *dlg- >vif-, *ort- > vit- vb.
Tivan Atil "Dolan Etil" yani "Oz, Volga" adh Quvaq edebiyat, kiiltijr ve
sanat ciergisinin kapalrndan, Petir Husankay, Quvag Halk $airi, 1.1997
Quvaglar Ortodoks Hrristiyandrrlar. Atalan olan Volga Bulgar-
lan ise Miisliimandt. Bu durum Quvaqlarrn kentli Bulgarlann de[il
de krrsal kesimde ya$ayan, Miisltiman olmamrq pagan Volga
Bulgarlanntn torunlan oldulunu gosterir.
Rus misyonerleri aralarrna girdi[inde Quvaqlarrn yazrlan yok-
tu. Bu nedenle Quvaqga ilk kez 1730'lu yrllarda Rus alfabesiyle ya-
zimaya baglamrqhr. ilk Quvagga gramer 1769'da yaytmlanmtgsa
da Quvagga igin ilk alfabe 1871-1872 yrllarrnda i. Ya. Yakovlev
tarafrndan hazrrlanmlg ve bu alfabe 1933'e kadar kullantlmtqtlr.
1933'te alfabede birkaE defigiklik yaprlmrg ve bu yeni alfabe
1938'e kadar yiirtirlilkte kalmrqtrr. 1938'de yaprlan yeni birtakrm
deliqikliklerle Quvag alfabesi bugtinkti en son biEimini almtqtrr'
QuvaqEanrn baqhca iki diyalekti vardrr: l. Viryal ya da Yukart
diyalekt, 2. Anatri ya da Agalr diyalekt. Yazr dili Aqa[r diyalekte
dayanrr. Yukarr diyalektin baghca seslik ozellikleri gunlardrr: t. ilt<
hecede /u/ yerine /o/ bulunmast: pur "var" = Yit. por, ultti "6" =
l99l Sulhi aka uyihinqe tuhma
pu(lani: Hresgen Sassi
Itlarikunpa ernekun tuhat'
28.03.9'l (ernekun), Hati 300 tenti
l99l yrlr Nisan ayrnda Erkrnaya
baglarrrqtrr: Qiftginin Sesi
Salr ve Curna giinleri Erkar
28.03.91 (Cuma), ederi 300 ruble
nyMcMxTAs{(
TALAT TEKIN. MEHMET otvez 62
Yir. oltti;2. tinlii uyurhunun daha yaygrn olmasr: yal-sem "kdyler"
= Vir. yal-sam, gul pek "tag gibi" = Vir. gol pak, 3. scizliikselfarklar.
Aa a
Aa a
B6 6Bs a
fr z
Er a
Ee e+l ..-b,e eX-tre e
Xx tc3e B
Vlu u
htrt
Xx x
Uq49.{ q
III rn ta
UI rq u.q
bt 'b
blu bt
br b
3e o
IOro ro
fl.q fl
QuvaE Alfabesi
a Kx K ki il:l lt I
b Mu il m
v HH H n
g Oo o o
d lln n p
e;ye Pp p ryo Cc c sY-i Qs E s
j Tr m tz Yy y u' .!"- ,r vy y u
Y OQ fi f
btS
Iq
$9I
It
e
yu
ya
ANDREYEV, I. A. ve N. P. PETRov, Russko-guvasskiy slovar', Moskva 1971.
ASMARIN, N. i., Thesaurus Linguae Tschuwaschorum / Slovar' guvasskogo
yauka. l-XY ll, Qeboksan/Kazan', 1928-1950.
BIKov, 4.T., Kratkiy russko-guvasskiy slovar', Qeboksan 1933.
CEYLAN, Emine, QuvaEga Qok Zamanh Ses Bilgisi, TDK, Ankara 1997.
Knuncr,R, John R., Chuvash Manual.lndiana University, Bloomington 1961.
-, Die tschuwassischen Lehnwiirter im Tscheremissischen, An Index to
Rtisiinen's 'Chuvash Loanwords in Cheremish', Bloomington 1968.
Lnvirsrn yl, L. 5., i s t ori ge skay a morfolo giy a guvas sko g o y a4ka, Moskva
r976.
Novry zavdtz / gini simah, Simbirsk' 1911
RASANEN, Martti, Die t s chuwas sis chen Lehnwtirter im Tscheremis s isc hen,
(= MSFOU XLVIII) Helsinki 1920.
63 TURK DILLERI
PAASoNEN, H., Csuvas Sz6jegyzdk. Budapest 1908 (gevirisi: Quvas Sdzlil!il'
TDK,lstanbul 1950).
R6Ne-Tes, A., An Intoduction to the Chuvash language, Budapest 1978.
-, Chuvash Studies, Wiesbaden 1982.
-, Studies in Chuvash Etymology 1, Szeged 1982.
SERcEvEV, L. P., Dialektologigeskiy slovar' guvassko go yauka, Qeboksart
1968.
SlRorKtN, M. Ya., Quvassko-russkiy slovar', Moskva 1961.
Srvonrsov, M. 1., Quvassko-russkiy slovar', Moskva 1985.
Y EGoRov, Y . G., E t imo I o g ig e s kiy s lov ar' I uv a S s ko g o y aaka. Qeboksan I 9 64'
YUce, Nuri, "Co[rafya, Tarih, Halk Bilgisi, Dil ve Edebiyat Bakrmrndan
QuvaElar", TDAY'B 1994, Ankara 1996:205-229.
6.2. hadalg grubu: Halagga
Halagga Alman Tiirkologlarrndan Doerfer'in 1968 ylhnda
ke$fettiEi, birgok eskicil dzellikleri olan bafrmsrz bir Ttirk dilidir.
Halagga bugtin Orta iran'da, Tahran'tn 200 km kadar gtiney-
bafisrnda, Hemedan ile Gom araslndaki btilgede, yaklaqrk 18,000
kiqi tarafi ndan konugulmaktadrr'
Eski Argu diyalektinin devamt saytlan Halaggantn baqltca
rizellikleri gunlardr:
l. Ana Tiirkge stizbagt /h/ foneminin sistemli olarak korunmasr:
AT *hdr- "yorulmak" > Hal. harkdn, harkan "yorgun", AT*hark
"dlqkr, gtibre" > Hal. harlp, AT *hiirk- "tirkmek" > Hal. hirk-, vb.;
2. AnaTiirkge idl foneminin korunmast: AT *hadak "ayak" >
Hal. hadak,hadal.c, AT *Adi "sahip" > Hal' eydi, AT *l.cudruk
"kuyruk" > Hal. kudrulg vb.;
3. Ana Ttirkgedeki birincil uzun tinliilerin korunmasr ya da
ikizlegmesi: AT *dt "ad, tinvan" > Hal. at, AT *En- "inmek" > Hal'
l"n-, AT *klz"ktz" > Hal. l.<vz, l.<lz, AT *6t- "etmek, yapmak" >
Hal. irt-, AT *Adi"sahip" > Hal. eydi, AT *j'{ "i$" > Hal. ig, AT
TALATTEKiN. MEHMET 6TVNZ 64 65 TURK DILLERi
*hot "ate{'> Hal. hfrot, AT */rlil "rslak" > Hal. hl"l, AT *hug "uQ"
> Hal. hilg, AT */rri- "grkarmak" > Hal. hl-, vb.
4. Ana Ttirkge cindamaksrl /ril foneminin lnlye geligmesi: AT*kdfiak "kaymak" > Hal. kAutnk, kunak, AT *koti "koyun" > Hal.
kon, kr\n, AT *kiifi- "yanmak" > Hal. ki"n- vb.
5. Qrkma durumunun -danl-den yantnda, Orhon Tiirkgesinde
oldufu glbi, -da/-de eki ile de kurulmasr elisinde "elinden", o14li
kr)tinde "o!lu arkasrndan", ollarda be dte'rer "onlardan daha kcitt"vb.
6. Eski TtirkEe -1altl-gli srfat-fiil ekinin -1ailil-gili olarak korun-
mau: hi14la-gili "a$layan", kel-gili "gelen", sevme-gili "sevmeyen"
vb.
7. Bulunma durumunun -qal-qe eki ile kurulmast: her-ge "adam-
da", meydan-ga "meydan da", Sum isti-ge "akgam tistti", osah ismai-l
zamAni-ga "$ah ismail zamantnda" vb.
8. Olumsuzluk bildiren eskicil dag "depil" scizctifiintn korun-
masr men SErke kelen da14am "Ben gehire gelmig defilim", yai
havul dag ertti"yol iyi de[il idi" vb.
bl ki'nf morclf'o'ldi, tol4trS oldi. to14us oltli-vu kiirdi ser sedd keliyor,
Molltln p;ssi(hi),rr1i tasgar, haydi ki "Molla tir, yov, kp na'faiar"-ar. Molld
tirdi bi yorl4anlan vdr-artt, 1't1i4uS vagar artt-j'u, tirdi ble'gedi 6ziye vclrdr ki
kiirit'e ne haiar-ar kij'da u bieg...
Bir giin kargaqa grktt, d0!ii9 oldu. Giiriiltiiden ddlUg oldulunu anladr.
Hocanrn karrsr drqan Erktr ve dedi ki: "Hoca kalk, git, bak ne oluyor?". Hoca
kalktl, bir yorganlan vardr, yalmur yafryordu, kalktr, (yorganr) topladr, gidip
gOrmek, ne oldu[unu anlamak igin...
HalaE fblkloriinden bir parga (DornreR/TEZCAN 1994, s. 57)
ftissi (< ET &,rt "kadln" +si), hin- "ortaya qrkmak" (= ET iin-), taf gar
(<E'l taSlaru "drEan"), fta)" "t6t,.t.k" (= ET a)-) gibi bigimler eskicildir!
)- , '-/ -/
t
her
kelina' "er, koca"
gelin "gelin"
D ivanu Lugtlt' i-Tttrk' te Argu' larrn anlatrlclrlr bi;ltim:
Argular ortada ve sonda ycr aran her 5 r,n har|ini J nrn'a gevirirrer.ornegin Tiirkler "koyun"u to.i, cliye acllandrrrrlarkcn Argular kon derler.Tijrklcr "yoksul"u qrgc,r' diye acilandrrrrrarken onrar gt14an tJerrer. AyncaTijrkler "hangi qey" anlamrna kuytr rteD clcrken onlar lr tn ile kanu cJerler.
{;t :( ct;-'i v);
)i r-/#;4 alc ,;/ g,f
a;,i _?t; t-zt t ./(:tt {L, fetii; ir'; frl;
;LrJz*liitteu Eu a:ts
;tt-/t tlt
c9 :lIt-
;t
2z
tf ttl
zi:t^
2*u
| ^ lt l' ,3vt
'{r':r:);rt
5q&/ x iir;
Sevlrcr
otTLt
clt?Qa[rmrzda lran'da HalagEa s<izrere kargrlaEtrrmalr olarak ilk kez yer verirenMogadem'in scizltiliinden bir brili..im. Farsga esas ahnarak iranda konugulan
dillerden geqitli s6zcUkler liste halinde sunulmugtur.
FARSQA HALAQeA ,lze ni
,4; -f 1.v
,/:f .6.e
tl:,, .,.l.t
)Ll; .frrjql
TALATTEKiN. MEHMET 6t-vnz 66
A
aqtu- 'tiungng worden' (: d"E eI'). T' dbd (so euch f969' 56f) 'hellbl'ou'' -P'a:6-, a:tig- (altosm. al-, alta', L. al'' dbi, vgl. auch Mu 86 allo L' o-bi (dies
alda-, nsnh Ra euch ofi.). \{ohl Ab' obor wohl ehor P. odor Ii', denn vgi'loiiung von a:C'hungrig', g. &C. In don SK 4 d'vi, uil.iibrigon Tiirkeprochon i. e. Nomen' ti@'ra (18\ 'viel, massenhaft'' b9 Myln'rEa
da,'Kindbettkrankheit, biiser Geist, Zau' Gtirten gab eg vielo Bdume, man hatbet'. ill gepgilr'dot btlso Geigt soll ihn (sie) gefiillt'. Ob vgl ttii' Iwbire'stii{L-
heirnsuchen (fiihren)'. WohI-P. tlZ, dig, in einem fott'*ho-bir'elrlafiir epricht die Labielitiit des c. Vgl. d'bi,atiin (1969. 544) 'schwanger" - P'
ouch A. al (TMEN Nr. 624, mit Nach- dbitbn (dagegen SIi 8 tiad' Mu 85
tr&g, vor ollem IV, 416); dial' auch Y€tfa uu-scam, Altiyan tZpis', KahekluilezrirUol;an folkloru sntologijasi' zalcn, Amure uu'ist'iy, Zand uutinl'I, 268, BakI 1968, ed. A. Axundov). dblimbn 'weich, saftig-weich'' Vgl' P'
Weniger wahrscheinlich altererbt T. dbtrambil', SK 234 uulumba, gewiB R"
oder -Ogh. (a;I). dbrg Sdqili 'ehrbegierig, Ehrerbietungdar (36)r 'Schimpf, Schando, Schmoch'. heischend'' -P' db-ril 'Ehre, Wii'rde'
*P.'dr (SK I dr). Ansehen' (dagegen SK 4 iivur&l.i.J- (3?) '(BergpeB) iiberqueren'. T. a"J-. AWt (61 'schwere Wunde''daL 273 dt 'Name'. ciahrm 'mein Name', &umtl'k (6) 'Liindereien, Grundstiicke''
trt tti;or- 'bonennen', o{l /ri' 'beriihmt . -P. db u milk'werden. sich einen Nemen machen' ' dd 1eo euch 1969.513 und Tonband 53)
vorb: o.'d und a:C-. @ro lwyal udr-drti, hnl,tibr'in dieson
(viell. C.). T. o;1. 'hungrig' (63 'Ilunger'). T. a:C.
aber SK 4 duid. eondern -A. adan,
&&lh4 'besiedelt€r Ort, Landechaft'. fum 'Mensch'. d'Mm dggili' (: yegilil)dMn iMonatename (23, 10.-21' ll')'. 'Moruchenfreeser'. *P' dtdam' SK I id'
da!!cr- .nennen, benenlen'. iidhq 'Ilunger',
datluT (14)'genamt, benannt', adal 'Namemvetter'. Aber K 45 "d'S'dbdd(9,1969.54?)r'kultivieri,besiodelt'. d'h' da^s P' Wort unlcingelt, dies
dhdd v?.f .bowohntes, kultiviertes aber wohl nur r.rnprdaise. Nicht alter-Land'. *P. dbdrl, twcb L. Mu 86 id., erbt (dann w6'rs t&(t)fu! zu orwart€n),
*P. 6biin.a6&ird (3) 'Abbasi (alte
aooaat-
ddAmak 'Puppe'. -P. Adarrwk.
Miinzo)'. *p. M,amPzld (33) 'Mensch (von Tieren ausgesprochen)'. -P. fumi'zd' SK I id.
dhaimbdr .Wasgerbohdltot'. -P. db-anbdr tMl iet-'gich an etwas gewiihnen'. -P.(degogen SK I0 u'cnrbtirl. 'ddar (lnr&tn\, C.l
dbanvs Tayatl 'Ebenholz'. *P. d'ba'n/frs' Mi'l' (36\ 'gerecht'. -P.'Adil'Alrgdmtd 'Bouillon' (P. itlcano, n*h gdrib'Adreeeo'.*P. ddris'
K 299, 882 Eii-anifilz'Suppo mit Ei, 'ad'il,ua ('dwwh' K 428)'Gerriirze'(P' ta'!'ett' nnd Zwiebeln')' vgl' SK l0 zra' Ddbill'*L'' vgl' SK 4 dfr'o'ddya''gar.ma; abor nicht L. (de sonst ruu. dl& (f 969. 38f) 'Ungliick'. *P. Alat,garma odet d.hnlich zu orwart€n, e. SK 2 id.' Mu 69 alle L. id'a. a. uodrtoy), wohl R. aladr (36) 'Eelft€r', a. qwadt, *P. atsdr.
r Kerurzeichon des Tonb&ndes bzw. dsr Expedition f969 (s. 4' l-9)
Halagga siizltiltin ilk maddesi (Wiirterbuch des Chaladsch, s' 19)
67 TURK DILLERI
DoERFER, Gerhard, "Das Chaladsch - eine archaische Tiirksprache inZentral-
persien", Ze it s c hrift de r D e ut s c he n M o r g e nkindi s c he n G e s e I I s c haft, B and
ll8. 1: 79-112, 1968. ("HalagEa, Orta lran'da Arkaik Bir Tiirk Dili", Qev. :
S. Tezcan, TTK-Belleten, c. 34, sayr 133: 17-58)
DoERFER, Gerhard, W. HESCHE, H. ScsetNseRDT, S. TEzcAN. KhalajM aterials, Indiana University, Bloomington I 97 l.
DoERFER, Gerhard, Semih TszcaN,Wrirterbuch des Chaladsch (Dialekt von
Charrab ). Budapest I 980.
DoERFER, Gerhard, Lexik und Sprachgeographie des Chaladsch, Textband.
Wiesbaden 1987,1-311.
-, Lexik und Sprachgeographie des Chaladsch. Kartenband. Wiesbaden 1987,
312-534, 1987.
*, Grammatik des Chaladsch. Turcologica, Band 4, Wiesbaden 1988.
-, "Chaladschica extragottingensia", CAJ 37. l-2, 1993:33-81.
- ve Semih TEZcAN, Folklore-Texte der Chaladsch, Wiesbaden 1994.
MINoRSKY, V., "The Turkish Dialect of the Khalaj", Bulletin of the School of
Oriental Studies, Vol. 10. 2, 1940:417-439. (Tiirkgesi: F. Guley, "Halac
Tiirk Diyalektf', TDED, C. 4. l-2,1950: 83-106).
6tuBz, Mehmet, "Halaglar ve Halagqa", QaddaS Tiirk Dili, sayr: 84, $ubat
1995: 15-22.
6.3, atab grubu: Yakutga, Dolgan diyatekti
Yakutlar Ttirk diinyaslnln en kuzey-dolu ucunda, Yakut 6zerkCumhuriyetinde, yagayan bir Tiirk halkrdrr. Kendi cumhuriyetleri
drqrnda Rusya'ntn Magadan bcilgesi ile Sahalin adastnda da ktigtik
Yakut topluluklarr vardlr. 1989 sayrmrna gdre Yakutga konugan-
lann toplam saylsr 382,255'dir. Kendilerine Sa[a (< *yal.ca) diyen
Yakutlar resmi olarak Hrristiyan iseler de eski dinleri olan
$amanizm hala aralannda yagamaktadrr.
Yakutga birgok eskicil tizellili ile tek bagrna Tiirk dilleri aile-
sinin gok onemli bir kolunu olu$turur. Tiirk dilleri iginde en gok
Tuvacaya yakrndrr. Buna kargtn Yakutga ile Tuvaca arasrnda an-
TALATTEKIN. MEHMET 6LMEZ 68
laqabilirlik oranr ytizde srfirdrr. Yakutgada Vo 50 civarnda Mo$ol-cadan ahnmrg <idting scizctikler bulunur. Yakutganrn baghca rizel-likleri gunlardrr:
1. Ana Tiirkge /d/ foneminin lt/ye deliqmesi: .AT xhadak> atab"ayak", AT *adgt> attr"aygtr", AT *edgii "iyi" > iitiiri, AT *tod-
"doymak" > tot- vb.2. Ana Tiirkge /agl ses grubunun /ral bigimini almasr: AT *tag
"daf" > tta "orrnan" , AT *bAg > bta "ba!", AT *sag- > m- "sap-mak" vb.
3. Birincil uzun
iinltilerin sistemli o-
larak korunmasr ya
da ikizlegmesi: AT*dt "ad" > at, AT*b6{ *5" > bies, AT*ktz> krs "klz", AT*b[r > blr "1", AT*h(it "ate1" > ttot,AT *tdrt > tiidrt "4",AT *biiz > mils"brJz", AT *kilg >kfs "giig" vb.
4. Siizbagr /slfoneminin diigmesi:
AT *sen> en"sen",AT *sekiz > agts"8", AT *sijz > os,'AT*sfrb>zvb.
(lJOBAPb
TPYAbI f KYTCKOI,I sKCNEA'{UIH,cH.\pfliHEHHoii g.r CprJcrtJA tl. rt. cllr;lIprrHoE.\
{1494r8oe...r
ToMa III. I{acTE I.
fIIT YT CITAIO IIST,IIIA
COCTTIT.'] EHTIbIII
O. H. rIEKAPCITI4M'b,188? -1907 .r.
xtn ri,u!'f,rililrEn'L r!tcfl lr
npor, A. A, nOIIOBA n B. M. IOHOBA.
BHnyclir,'ret sriPtr,tii,
IIsfaHie rlrileprropcKU.r .{Narewrrr Ha}'.%.
-,,a-9$-e'.,
trETPITIPAJ,b.
li[orprq{t trtlIlEPrloPcxoii lEr]l{ln ill!fiaBr. r)crp.. ! ril{, S ll
1916.
E. Piekarski'nin hazrrladrlr Yakutga Sozln,t'tin kapaEt
69 TURK DILLERI
5. Siizbagr /y/ foneminin lslye defigmesi: AT *ydz> sds"ilkbahar", AT xy(il > suol "yol", AT *yat- > stt-, AT *ydSil"yegil" > sahil "tilki" vb.
6. Sdzigi ve scizsonu /s/ foneminin /tlye deligmesi: AT *rsrr- >fiff- "rsrrmak", AT *isin- > itin- "lstnmak", AT *yastuk > sfit*"yastlk".
7. Ana Tiirkge /g/, lg/ ve /z/ fonemlerinin tinsiiz yanrnda vesonseste /s/ye defigmesi: AT *gerig "ordu" > serl"savag; ordu",AT *sag > as, AT *bi{ > bies, AT *yilz> rii:r "100" vb.
Ypen orryri
Ul-een repAyrep Ypex guon aarraax e5erxrr o;rop6yra yhy. Kunn ovvo_rogy 6rpua:uobe orryry r e;r6axrnr rtr,rprr,rSur. lirruu ip 6apga-g'au 6o.ryor-Iaax aarr,r cyrapa e6nre yhy.Itruru arrurap or\rrrg uaeen 6arur,rrurap ]\laran Xonnoo Arrou arrnoaarup6'r. xrrhlr 6aapa, YpeHrr e;rope_6apaapr,r o-rrocryrrrryra. O' b'rpopur."p
:ril-crrp or"rylrryH 6apr,rruu xr,rr,rpgup6r,rra 1lry. onrori 6rrirp oiiyyu ririLlpau:rAt3, Toiiorryo:rr,6trrrp nrsriqupra rierarl rahLrpALa xannLrr rtr'T ypAyrap{
Yakutga bir destantn giriginden
Uren Omuk
0t6n t:ard4er lJren dien dttd[ ebegki olorbuta iihii. Kini oggotogu
biriemege omugu elbefitik krgrbu. Kini er berde dien boguottdfi du siigere
ebite iihil.
Kini atngar emie Ol6n batltrgar Magan floppo dien emie dnrbu kihi bdra,
Ureni iilijrci bardn orlostumtnuta. Ol barangar sir-sir oyilnun banttn klrdty'bfta
iihil. Onton bir oyun klran: ...
Uren Halkr
Olenyok nehrinin kaynalrnda Uren adh bir Evenki yaEarml$ derler. O eski
gaflarda halkr gok krrrlmrE. O, 'insanln iyisi' denen gerefli adr tagrmaktaymrg.
Ondan bagka da Olenyok boyunca Manan Hoppo denen yine tinlti birisi
varmrg (ve o kigi), Uren'i dldiirmeye niyet etmiE. Gitti[i her yerde qamanlara
ayin yapurmrg. Daha sonra Eamanlardan biri: ...
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ 7O
8. Ikincil /s/ foneminin tinltilerarast durumda /h/ye defigmesi:
AT *iig > i)s "3", *iigiing > tisiis > iihiis "iigiincti", AT *bES > bies
"5", *b6;ing > besis > behis "beginci", AT *kilziln "gtiz{in" >
kilsiin > kiihiin "giiz" vb.
f . ilgi durumu ekinin yoklufu: safia til-a "Yakut dili", safia til-
m grammntika-ta"Yak}t dili dilbilgisi" (-tn 3. kiqi iyelik ekinin asrl
bigimi) vb.
10. Birliktelik(comitative) ad durumunun bulunmasr: min aga'
ltn "benbabamla birlikte", min kini-lln "ben onunla birlikte" vb'
11. Genel Tiirkge -stzl-siz ekinin yoklufu: iie-te suofu ogo
"okstiz gocuk" (harf. "annesi yok gocuk"),til'a suofi"dilsiz" (harf'
dili yok"), frla suofiJir "susuz yef' (harf"'suyu yok yer") vb'
IOAHITTAII IYakutga lncil'den bir bdltim
CBflT0R EBAHfEIIfl. I. I.MarlnaygtngarTrl
f- t. ilr1rr*rrrtrnp Trr 6rpr, ltbr Teryep66ep1 bdra, Tl Tatlaraga bara, TilTnr rr llrgrpr 6qr f.. fru. ,tgryp Tq.LI d.aTayara bdra. 2. Til ma|-6+r t Brprtru f,igi rldlrq rtnrrrr6E? rpl Einitp"f". .ntt-0.ta"., l. llerssr rrrep .itit-r 69t naysttt7arTaqaragabdra' 3'
rcEutr rr rnrrp rici.rlprl *p{rt 6n11.. .5.
C_ugns Banttn Kini aybtta; aytlltbttr8plrrn cap.Iip, rrprEr rr rrrlrr f,iriri rrrde"srs'e. jol"" ti ri* i.irp.t,'" *oo.rn6rn.rioi 6rpr ere Kini suoguna aytllba-7. EiEirrir dryru.pn irtr$'iqotp_ .pta riai cspurr figa. 4. Tinndh gmar ki-r.rc.va rlgcira Ei6h& 8. Eid 6r$rs crprrr 6yor6r-tl"c ;rr riri cuprru rystrlp ttoci 6yoryoryr niehe bdra, tlnndh da gtnaricie srslrdrn, c. Ar rolryrr rrrrg. iap _6rpu kisilerge srrdtk bdra. Strdtkrioiri orprrrep riprir crprrr 6qr Eiei tr ro!.ryn
hararlaga nrdir, hararla da
kwYan Kinini ilbatdga.
Sovyet devriminden sonra yazr dili olan Yakutganrn diyalektleri
iig grupta toplanabilir: l. Nam-Aldan diyalekti (fiatm "kadn", serln
"serin, serinlik"), 2. Kangal-Vilyuy diyalekti (fiotun "kadln",
scirftn "sein serinlik"), 3. Dolgan diyalekti (katun "kadtn", seriln,.serin, serinlik"). Yakut yazr dili Kangal-vilyuy diyalekti iizerine
kurulmugtur.
7I TURKDiLLERI
Yakutistan'dan gok uzakta, Taymtr yanmadaslnda konuqulan
Dolgan diyalekti, giirtildti$ti gibi, daha eskicil dzellikler gcisterir:
Sdzbagr /k/ foneminin korunmast (katun "kadln"), iinlti yuvar-
laklaqmasr ve iinlii dtizlegmesinin yoklu[u (katun, seriln) vb. gibi.
Dolgan diyalektinin bir bagka <izelli$i de bu diyalektte scizbagrndaki
ikincil /s/ sesinin de /h/'ye'de[igmesidir: sil > hil "ytl" , suol > huol
"yol", sfrrbie > hilrbe "20" vb. gibi.
Yakut Alfabesi
Aa a a
E6 6 b
Bs a Y
fr ? g
Do D s[n a d
[sxr da c
Ee e e;ye*.-Ee e yo
Xx x j3g a z
VluuiWA fi y;9KxKk
JII rl
Mu ttHu H
I{.r ffHb ur Hb
Oo o
Oo o
IIn" n
Pp pCc c
hh h
Tr m
Yy vYv y
r @s fi fm Xx x bnIIq4tsI rlq q g
n;6 IIIUr tu S
o III ur u.t $9
ci brb l
pblubtrr bb b '
s 3s e e
h Oto to yu
t g.s. n ya
u
i.i
AreNes'vrv, P. S. ve L. N. HARiToNov, Russ&o-Yakutskiy slovar', Moskva1968.
AKSENovA, Ye. Ye., N. P. BEL'TyuKovA ve T. M. Ko$EVERovA, S/ovar'
dolgansko-russkiy i russko-dolganskiy,Sankt-Peterburg 1992.
BoHTLTNGK, O., Aber die Sprache der Jakuten, I. Teil Einleitung, Jakutischer
Text, Jakutische Grammatik; II. Teil Jakutisch-deutsches Wiirterbuch.
St. Petersburg, l85l (Bloomington 19642)
KALUZYNSKI, S., "Etimologigeskiye issledovaniya po yakutskomu yazrku" I-
Y lll, Rocznik Orientalistyczny, 39-45. ciltler, I 978- I 985.
TALATTEKiN. MEHMET 6Tvpz 72
-, Mongolische Elemente in der Jakutischen Sprachen. Warszawa 1962.
-, Iac utica. Prace jakutoznawcze, Warszawa 1995.
Knuscen, John R., Yakut Manual,lndiana University, Bloomington 1962.
Oyrtrcz, Zuhal, "Yakutlar ve Yakutga", QaddaE Tiirk Diti, Sayr g6, Nisan1995 29-37.
PEr,cnsriy, E. K., Kratkiy russko-yakutskiy slovar' . petrograd I 9 1 6.
-, Slovar' yakutskogo yauka l. -lll, 1907-1930 (1958- 19592).
PoPPE, N. N., Ugebnaya grammatika yakutskogo yauka, Moskva 1925.
Slnprsov, P. A.,Yakutsko-russkiy slovar', Moskva 1972.
SrecHowsrt, Marek, D o I g an i s c he r W o rt s c hat z, Krak6w 1993.
-, D o I g ani s c he r W o r t s c hat z, S up p I e me nt b and, Krak6w I 998.
-, Geschichte des Jakutischen Vokalismus, Krak6w 1993.
-, Studien zum Wortschatz der jakutischen Abersetzung des neuen Testa-
mentes, Krak6w 1995.
-, Dolganische Wortbildung, Krakdw 1997.
-, Konsonantenadaptation russicher Lqhnwdrter im Dolganischen, Krak6w1997.
6.4. adak ldagh! grubu: Tuvacao Karagas diyalekti
Tuvaca, ona gok yakrn Tofalar (Karagas) diyalekti ile birlikteTtirk dillerinin ayrr bir kolunu olugturur. Tuvalar kendilerine zrvakij i y a da Tw alar derler. B ilimsel yaprtlarda U ry anhay lar, S oy o tlar,Soyonlar ve Tannu-Tuvalar diye de anrlrlar.
Tuva adr eski Qin kaynaklarrndaki T'o-pa boy adrndan gelir.Do[u Hun konfederasyonuna ba[h olan T'o-palar Kuzey ein,de200 yrl kadar stiren T'o-pa Wei devletini (4.-6. yiizyrllar) kur-mu$lardr.
Tuva dili baghca Rusya Federasyonunun Tuva Ozerk Cum-huriyetinde konugulur (bagkent Krzrl). 1989 sayrmlanna gcire eskiSSCB'de Tuvaca konuganlarrn toplam sayrsr 206,924,tir. Kendicumhuriyetleri drgrnda Kuzey Mofolistan'da, Buryat 6zerkcumhuriyetinde ve Qin'in Uygur 6zerk Bdlgesinde de kiigtik Tuva
73 TURK DILLERI
topluluklan yalar. Tuvalarrn Tibet Budizmi
rtizm kangrfr bir dinleri vardr.
(Lamaizm) ile $ama-
$tydn am. Bu-
rurJgunuu mumunda,
teve kudurti gerge d6-
jelip, te mryqt dZrge
{a;ttgtp turar Sagdadtirten bir ugdnnrg
han goruptur d,
Ulug-bige koda-
hiirelig, ulug-bige la-
ma-hurakng, hdn kii-
riiziinilrl her^n ilziip Sider ddrt gilgiinde ddrt ulug gundug dtiiiimettiS, hdn bodu
tdkpt-di trrtpas, araga-dd iSpes (..').
GERQEdEULA$AN HAKAN
igte boyle! Qok eskiden, deve kuyrulunun yere de[ip' teke boynuzunun
g6!e uzandrlr galda krrk bir yagrnda akrlh bir hakan yagarmtg.
lrili ufakh toplulufu, manastln, buytiklti kugiiklii Lama toplululu olan
hakanrn, hiiktimet iglerini dtizenleyen, d<irt ytinde dort biiytik Qundun memuru
(varmrg), hakan kendisi tutiin de gekmez, igki de igmez imig
Tuvacanm baghca iizellikleri $unlardlr:
l. /d/ foneminin tinltileraraslnda korunmasl, hece ve sciz sonun-
da lttye defigmesi: AT *hada$ > adak"ayak", AT *adtg "^yr" >
adry, AT *ildr > udu- "uyumak", AT *bedtik > bedik "ytiksek",
AT *kud-> kut- "dokmek", AT *tod'> /o/- "doymak", vb.
2. /a$l ve h!, igl ses gruplarrnln korunmast: AT *ffig> dag,
AT *bag > bag "kaytg, kement, ba!", AT *kdtg > kdtg "klyl",
AT *bitis "bilim" > bilig, AT *tlrig> dirig "diri, canli' vb.
3. Uzun tinltilerin ktsalmast, buna kargrhk krsa tinltilerin grrt-
bl!lAH ax. ByPyl(rytlyl( rtypllyllltn, rcoe '()'r"oyycepre,o.eixe.lltn, Tc [tufiu3u arSPre uaururul: iy'pap uraraa J,ePrex 6llp yraarl" "'all qoPyn-
ryp oo.V::yr-6ir,re lioaa'rYp33ntlr, y'ryr'6tt'te .1ava'xyyPal(rlrr'
NJalr r(ypY3YilYr( xcpg?H Y3Yn lullllr'ep lopr cYrYllAe ,topry:rylrliir.iyrt. Ay)t(vltcrltr. xaatl 6otty r!3Hnu',ta:t ru:"'nac, aPara-.r,aa llurllcc, ynyr yfaill JpTcMtlllr, xYllllYlt''r'liO,T a'XYl)9!3llllllll tlll3C'Aillt:lllitllll lil'lJl!lp rlltllJltil Xililll rlI'llc3lr Ipnlll.
Xaatt oh.,ra Ullqan \yPTTan Typna' lis.qulltl aaPaillll'e.lyn riaan-Tup. Ol xaautlr.att teptttt 6tt'ttltt \aul ooJla-vr'vvce-artp. Xaatrrtun yayr'6xre aYxiYrlerll' y.nyr'6ttve,:a;ra.6iruxu:r,r qur;run qyraarautxau: <Ettcttrtt xaaxHr,l t'lull-{afl ria.a,unroK o,typryprr }iaftHuH 6oop. Xaatt xypytlytt
Tuvaca "$rnga Agtrrgan HEn" adh anlatrdan bir parga
TALATTEKIN. MEHMET 6Twz 74
laksrl iinltiye drintiqmesi: AT *il > at "ad", AT *hat > a't "at'; AT*tii{ > diis "riya", AT *trrr- > dii'{- "inmek", AT *lgrz> kts "ktz",AT *ftls- > kt's- "klsmak", vb.
4. Sdzbaqr /y/ foneminin /g/ye deligmesi: AT *yd{ > gaS " geng",
AT *yir > ger "yef', AT *yil > gil, AT *ydl > gol "yol" vb.
5. Sonses /g/ foneminin /g/ye defigmesi: AT *a-g > drs "a9", AT*brg- > &lrl- "bigmek", AT *hug > Agr "u9", AT *tig > tig "3" vb.
6. lzl foneminin hece ve scizsonunda lslye defigmesi: AT *dz>
as "az", AT *lg,lz> kts "ktz", AT sbiz> bis, AT *tfrz> dus "tuz",
AT *kilz> ktis "giz" vb.
7. Birincil ve ikincil /g/ foneminin tinltilerarasr durumda /j/ye
de[igmesi: AT *dSur- > ajr "aglrmak", AT *dSik > ejik "kapf',AT *kirri > kiji, AT *hagul.<> *a{uk> ajrk "aglk", AT *lgiigalS>
*ku{ak> kujak "kucak" vb.
8. ipl foneminin iinliilerarasr.durumda lvlye de[igmesi: AT*tapan > davan "ug, ayak", AT *topra( > dovurak, AT *ki)prilg >
krivtirilg "kciprti" vb.
Tuvaca Sovyet Devriminden sonra yan dili olmug Ttirk dil-lerindendir. Tuvacantn dcirt diyalekti vardtr: Orta, Batt, Kuzey-
Bafl ve Giiney-Batr diyalektleri. Yazr dili Orta Diyalekt iizerine ku-
rulmuqtur.
Yaklagrk 600 kigi tarafindan konugulan Tofalarca (Karagasga)
da Tuva diline gok yakrndtr ve onun bir diyalekti sayrlabilir. To-
falar Sayan daflarrnrn kuzey yamaglannda, Uda ve Biryusa tr-
maklanntn yukarr mecralannda yagarlar. Tofalann tiirklegmiq Sa-
moyedler olduklan santlmaktadtr.
isnerov, F. G., A, A. PAL'MBAH, Grammatika Tuvinskogo yauka (Fonetika
i morfologiya), Moskva 1961.
Joxl, Aulis J., "Wcirterverzeichnis der Kyzyl-Sprache", Studia Orientalia, XlX,
1, 1953: l-47 .
KATANov, N., Oprr izslidovaniya uryanfiayskogo yaaka,Kazan', 1903.
75 TURKDiLLERi
KRUEGER, J. R., Tuvan Manual, Bloomington I 979.
MENGES, Karl H., "Die tiirkischen Sprachen Stid-Sibiriens, III: Tuba (Sojoq
und Karayas), 2", C entral Asiatic J ournal, V, 1959 I 1960: 97 - 150'
MoNGU$, D. A., Russko-tuvinskiy slovar', Moskva 1980.
6tuzz, Mehmet, "Tuvalar ve Tuvaca", Qa{daS Tilrk Dili, sayr: 95, Ocak
1996: lO-17.
-, "Tuvacantn Eskilili Uzerine", Tiirk Dilleri AraEtvmalarL l0 (2000): 133-138.
PAL'MBAH, A. A., Rass&o4uvinskiy slovar', Moskva 1953.
-, Tuvinsko-russkiy slovar', Moskva 1955.
PoMORSKA, Marzanna, "On the Phonetical Adaptation of Some Russian
Loanwords in Tuvinian", P race J gzykoznawcze, I 17, 1995: 93-102.
RASSADiN, Y . i., Fonetika i leksika tofalarskogo yaaka, Ulan-Ude I 971 .
*, Morfologiya tofalarskogo yauka v sravnitel'nom osveSgenii' Moskva
1978.
-, T ofal ar sko - r u s s kiy s I o v ar' . Ru s sko - t ofalar s kiy s I ov ar', irkutks I 995.
ScHONIG, Claus, "Das Tofa, eine neue tiirkische Schriftsprache in der Sowjet-
union", Ural-Altaische Jahrbiicher, Neue Folge 12,1993: 192-202-
STACHowsKI, Marek, "Einige tofalarische Etymologien vor gemeinttirkischem
Hintergrund", U ral-Altaische Jahrbiicher, Neue Folge 12, 1993: 99- 105.
TENi$EV, E. Rahimovig, Tuvinsko-russkiy slovar', Moskva 1968.
Tuva Alfabesi
Aa a a
E6 6 b
.Bs o v
fr z g
[r a d
Ee e e,ye*...be e yo
)Kx tc j3s 3 z
Vluuiitn il y
Kr r k
JInM tr,t
HnHrIOoOefInPpCcTrYyYy
fh
tS
ItscI
I,
e
yu
ya
rt I O0 0JtrmXxxH n IIq q
H rJ I{q q
o o IIIUI ut
o o IIItq 14
n p br "b
p r blrt bt
c s br b
m t 3? e
y u IOro rc
y ii fl.s s
TALATTEKIN. MEHMET 6tl.lDZ 76
6.5. azakltaghg grubu: Hakasga; Orta Quhm, Mrassve Yukan Tom diyalektleri; Sarl Uygurca; Fu-yiiKrrgrzcasr
Bu gruba Sovyet Devriminden sonra yan dili olan Hakasgadan
bagka gu diyalektler girer: Orta Quhm, Mrass ve Yukan Tom diya-lektleri ile Qin'in Gansu eyaletinde konugulan Sarr Uygurca veHeilongjiang eyaletinde konugulan Fu-yii Krrgrzcasr girer.
6.5.1. Hakasga
Hakasga Rusya Federasyonuna baflr Hakas Ozerk Bcilgesinde,
Yenisey, Abakan ve Quhm rrmaklannrn orta mecraslnda yaqayan
halklarca konugulur. Bu halklar eski aragtrrmalarda Abakan Ta-tarlan ve Yenisey Tiirkleri diye anrlrrlardr. Hakas adr Sovyet dcine-
minde eski Qin kaynaklarrndan ahnmrgtrr. Ancak daha sonra Qinkaynaklannda bu adla anrlan halkrn Krrgrzlar oldu$u anlaqrlmrqtrr.
Hakasga konugan Tiirk halklannrn asrl go[unlufunu Sagay-Beltir ve Kag-Koybal-Krzrl ve $or gruplarr olugturur. Yazr diliSagay-Beltir diyalektlerine dayanrr. Hakasga konuganlann toplamsayrsr 1989 sayrmrna g<ire 81,428'dir.
Hakasganrn baqhca cizellikleri gunlardr:1. /d/ foneminin lzlye de[igmesi: ET adak> aza[,ET adtr- >
aztr- "ayfimak", ET bediik > pazik "ytiksek", ET kudruk>fiuzurufi "kuyruk", ET udt- > uzu- "uyumak" vb.
2. /a!/ ve ltil ses gruplannrn korunmasr: AT *nglry > ta[hg"da[h, da!lrk", AT *bag > pag "bap, ip", ET katry > fuattg "katr",AT *sdng > sang vb.
3. Scizbagr /y/ foneminin Tuvacada oldulu gibi lglye defiqmesi:
ET ya$y> gafin "iyi", ET yadag> gazag"yaya,yayan",ET yil>gil,ET yiigiir- > gtigiir- "koqmak" vb.
77 TURK DILLERI
coc AJIHbI
1960 ,lur.qAa 20 oxra6puqa Xaraccrafr asrorror{sair o6.nacrt rijcre.nren-lret( neep 30 qu.n ro,lrau. O,r orsrc qbrJlHtlrl apa3biHAa, .nerruncxali Hauso-rra.nsHaii no.lrtntKa qyprac\a xlpi,rrelr cbrrraauAa, XaxacHx.qa Kynbryp-Haii peno.'rrourrr no.[ napral{: xaKacrapHbrr( nncbMeHno3r,r nyaipi,rrrLir,HauuorranuHaii nlrreparypa na3a ltcKyccroo 6c,re, o6,'racrsra rrrxci oprulraxyrpeAlt nnaHbl rorAbtpburla, xaKacrapHbl( nocrapbllbr( rrauHorra.nruaiiltHTe.{.qtt reHuti ff gu iicqe.
Xaxac ri.ni rrcpxcxati ri.nnep rpynnasuna xip.re naaa orapuuq npail.3brHa( Aaa ri,r capHHarl naJrrarblcrbrr noaqa. Xaxac ri.nirrge (uHuge-1e.re ctcrepHi casra a.n6aaa. Ko3iAlMre an:a, xapndn isen, nro6cruexa6ap)apa6cxair na3a nepcnAct(aii rl.'r.repuirl apa.na3l,l uoru.n. Tyaa, alraft nh-sa rKyr ri.l.nepirrerl rrrrlrrecrip:c, xaxac ri.nirr4e rrorrro.n ri,rilrirq apa"'la3bracxbnraFox. l7 eex rvcrapbtrrar\ cbtFapa xaxac ri.qirrilt nexcnxaauHaopuc rilirrirl.c,ticrepi xipilr._nacranqa. Opr,rc ri.'rirrerl a,tH.nraH x,lrr coc-rep '{ooxxa. xip naprarrrrap (6o'tra, xHxra, rerpaAb, ropo,4, rparrop rlasao.rapra ro6il nacxa llaa cocrep), Carav.qaa xaxac ri"'rirr nailsrrqarxai nasa
Rusga-Hakasga srizlUliin "tinsOz"iinden
1960 gilda 20 oktyabr'da Hakasskay avtonomnay oblast' tdstelgenneg pEr
30 gtl tolgan. (...)
Hakas tili tyurkskay tiller gruppazrna kirge paza olarrurl prayunarl dd tilsarina7 patgattsng polga. Hakas tilinde (nince-de le sr)sterni sanga albaza,
kazidimge alza, karmdn iiep, izvdstiye habar) arabskay paza persidskay
tilterrirl aralan gogil. Tuva, altay paza yakut till"rir"rl tinnestirze, hakas tilinde
mongol tilinirl aralazt ashmagoh. 17 vek tustartnarl ngara hakas tilinirlleksikauna ons tilinfu sasrcri kirip pastap7a. Ons tilineq atttgan ki;p si)ster
gdhha kir pargannar (bogka, kniga, tetrail', gotod, traktor paza olarga
t6y pasha s<)ster).
' 1960 yrhnrn 20 Ekiminde Hakas Ozerk Bcilgesinin kurulugundan beri 30 yrl
gegmiE oluyor. (...)
Hakas dili Ttirk dilleri grubuna girer ve onlann tiimi.iyle de dil agrsrndan
iligkilidir. Hakas dilinde (her ne kadar sayrya girmese de, izep "cep", habar"haber" gibi sdzler gciz Ontinde bulundurulmahdrr) Arap ve Fars dillerinden
ahnmalar yoktur. Tuva, Altay, ve Yakut dilleriyle kargrlaqtrnlrrsa, Hakas
dilinde Molol dilinden ahnma sdzciikler daha az sayrdadrr. 17. yizyidanbaglayarak Hakas dilinin s<izvarhlrna Rus dilinin sdzciikleri girmeye bagla-
mrgtrr. Konugma diline Rusgadan ahnma gok sayrda srDzciik girmigtir (bogka,
kniga, tetrad', gorod, traktor ve bunlara benzer ijteki sOzciikler).
TALATTEKIN. MEHMET 6I-TIEZ 78
4. /g/ foneminin iinltilerarasr durum drgrnda /s/ye defigmesi: AT*Qak-> sah-"gakmak", AT *gap- "vurmak" > sap-,ET gerig
"ordu" > sirig "savag", OT gt$- > stb', gtlgar' > stgar-, AT *dg >
as "ag", NT *hag- > 4s- "agmak" vb.
5. Hece sonu ve sciz sonu /g/ foneminin lslye deligmesi: AT*ba{ > pas "bag", AT *bds > pis "5", AT *ulSsas > ofisas "benzef',
AT *mrr > tas "tas", NT *yalgy > gafin "iyi" vb.
6. Unltilerarast /g/ foneminin lzlye defigmesi: AT *dSuru> azt-
ra "agtn" , AT *fttf i > kizi, "aSvr- , AT xbdgik > pizik "beqik" vb.
7. Siizbaqr /b/ foneminin lplye defigmesi: AT *bdr > par "vat'',
AT *basa "yeniden" > paza, lT *bES) pis, AT *b|r->pir-"vermek", AT *bol- >pol- "olmak" vb.
Ay Mbki)
iki llarandas pece tuomazu
adau gogul, icezi go$ul,
icerge tabalg go$ul,
kezerge kep golul,
segne, sargay gip gadr.
P ecezi turlmd ayt-gadtr :
"US gil iiS gas$a gettre
azrab - a ldt m s eni, tu6 mam,
s er1 nebile, s ar g aybila;
gagm segne golul,
parganlSaztb-aldm,
galm sargay go$ul,
pargan.lgzrb-aldm;
ralr parar i a l.<o*' garbm.
I.as kizibin.
Ay Bdke
lki kardeE, abla ve ollan,
baba yok, ana yok,
igmeye (bir) tabak (a9) Yok,
giymeye giysi yok,
zambakso[am, aytgiilii yer(ler).
Ablasr kardeEine sdyler:
"UE yrl, tig yagrna kadar
besleyip btiyiittiim seni kardegim,
zambaksofanryla, aYrgiiltiYle;
yakrnda zambakso[anr Yok,
hepsini egeleyip grkardtm,
Yakrnda ayrgtilti Yok,
hepsini egeleyip g*ar&m;
uzafa gitmeye korkardrm,
Krz Eocu[uyum ben.
Radloff'tan Hakasga (SagaY) metin
8. ilk hecedeki le, tlfonemlerinin /i/ye defigmesi: AT *kel- >
kil- "gelmek",ET keg- > kis- "geqmek", ET kes-> kis- "kesmek",
79 TURKDILLERI
AT *bir- > pir-, AT *bZs > pl.e "5", vb.
f . ilk hecedeki ii, ilfonemlerinin krsa /i/ye defigmesi: AT *blr
> pir " l", AT * hin > in, AT * ig- > is -, AT * irkek "erkek" > ir gek,
AT *isig "slcak" > izig vb.
10. Art iinliiler tiniindeki siizbaqr /k/ foneminin klyadeligmesi:AT *l5ddm > fiaun "kayln, dtiniir", AT *lg.adry > fiaary "kaytn(a!ac")", AT *1.<lz> hts "ktz", AT *kol > hol "e1", AT *lgiiga('>
[ucafi vb.11. Sonses /k/ foneminin l\lya defigmesi: ET adal5,> azafi, OT
gl$- > stb-,W yal.<pt> gafix "iyi", AT *ydlS> gofi"yok" vb.
Hakas yazr dili btilgede 7944 yirna kadar bir yazr dili olan
$orcamn yerini almtqur.
AaE6BnfrFrIrEe11E
)Kx3sItLn
Iiitn
Hakas Alfabesi
s L Kr r k oS fi f6 b JIn -n I Xx .x h
6 v M"rvI .ilt m IIq 4 ts
zgHnpr'9qugrEHqHrJ9'I1ca d Oo e o IIIm w $
e a,ya Oti d it [Irq u4 $g
dyollnnPbra')tc j PP p r blu 61 t
s z Cc 6 S br b '
u i Tr m t 33 3 e
i i Yy y u IOro n Yu
il y 9y ! n As e ya
BAsKAKov, N. A. (Red. ), Grammatika hakasskogo yaaka,Moskva 1975'
-, A. t. INrugrovn-GREKUL, Hakassko-russkiy slovar', Moskva 1953'
QANKov, D. 1., Russko-hakas skiy slovar', Moskva I 961'
QtsptYAKov, E.F., Grafika i orfografiya gorskogo yauka, 1992.
I.furn$a pergen
purung tdldifi s6nda pdlnr,
emdegi tt)ldiirl aldmda polnr;al9 talaydt lgastada
albaury Qon Qattr,ak raskil& ttistede
al sirgedi! mal turnr.
albatttg gontun pdjtn pilgen,
ak maldn t6zut pilbEn
altut tiiktiig ak sar'att*.alun kdn pdlnr.
TALATTEKIN. MEHMET 6TT'/EZ 80
Karfila pergen
Gegmig nesilden sonra,
$imdiki nesilden cince;
Ak denizin kryrsrnda,
Bafimstz bir halk yagarmlg.
Ak doruklu dalrn etelinde
Ak sirkeli(bitli) mal varmrg.
Balrmsrz halkrn baErnr bilen,
Ak mahn hesabrnr bilmeyen,
Altrn tilyhi donu parlak-al ath
Altrn Han varml$.
Drrenkova'dan $orca metin (s. g)
DlReNxovR, Nadejda petrovna, Crammatika Sorskogo yaqtka, Moskva_Leningrad 1941.
MeNcss, K' H., 'The South-Siberian Turkic Languages, I", centrar AsiaticJournal I, 1955, 107 -136.
-' "The south-Siberian Turkic Languages, II", cental Asiatic Journal I1956, t61-175.
6tuzz, Mehmet, "Hakaslar ve Hakasga,,, Qagdap Tf)rk Dili, sayr: 96, gubat1996:6-21.
sTAcHowsKr, Marek, "Etymological studies on Khakas Food Names". r'olraOrientalia,3l, 1995: 147-161 .
Talrruacegeve, N. N. Kurpegko, AKALTN, $tikrii Haluk, gor Sazli;gr;,TUrko_loji Aragtrrmalarr, Adana 1995.
6.5.2, Orta Quhm, Mrass, yukarr Tom diyalektleri
Ttirk dillerinin azafi/azal.cgrubuna gu diyalektler de girer: ortaQuhm, Mrass ve Yukan Tom diyalektleri.
Quhm Ttirkgesi Obi rrmalrnrn sa! kolu olan euhm lrmaErboyunca konugulur. Ancak Agalr Quhm diyalekti bir ayakdiyalekti
8I TURKDILLERI
oldulu halde, Orta Quhm diyalekti, Hakas yazr dlli g1bi, bir aza(diyalektidir: azak (Ag. Qul. ayak), kazul "kayrn" (Aq. Qul. kayul),kozan "tavqan" (Ag. Qul. koyan), kuzuruk (AE. Qul. kuyruk),askrr ( Aq. Qul. aygr) vb.
Mrass ve Tom rrmaklan vadilerinde yalayan $orlarrn diya-lektleri, Hakas yau dili gibi, azak diyalektleridir ve bu tizellikleri ileKondom ve Agalr Tom diyalektlerinden ayrrlrrlar: ET bedilk >Mrass mrizlik "ytiksek" (Kondom piyik), ET ked- "giymek" >Mrass &es- (Kondom kiy-),ET lgudrul.c > Mrass kuzuruk (Kondom
koyruk) vb. $orlar eski Tiirkoloji literattirtinde Kuznetsk ya da
Karaorman Tatarlan olarak anlhrlar. $orca 1944 yrhna kadar biryan dili idi. $orlann ttirklegmig Ketler olduklan sarulmaktadrr.
Radloff'tan Mrass lehgesine ait bir metin ( l,331-332. s.)
flypyu o5nak norrrbrp,
a6asu .roDyn,
igiisi uo5yu, 'l
6cric o5nak ron5an,
riin uo6yn, qbrJlaril,
urpqli ra6ak vo5yn.
On oDnakrr,rq qa5uc H?iriiqigi nonqau,
iipi uoSyn ticric kar rroJran,
o5nakru ulirligisi ap3au qaAbrp,
o5nak uurdru vipr0n,uiiriigisin air uagup:
<Kair konap6uc?> riigip.
Eskiden (bir) ollan varmrE
babasrz,
anaslz,
yetim Gi;) o$lanmrg,
elbisesiz, grplak,
yemeye yemeli yok.
Purun oglalg, polnr,
abaz gogul,
icezi gogul,
r;skils o!lalq pol$an,
kep gogul, gilaS,
glrlge tabak gogul.
OI otlakna gagrs negecizi polgan,
eri gogul iiskiis kat polgan,
oglalu negecizi arzap gadrr,
ollal7 gilAS gilrgdn,
negecizin ayt gadrr:
<Kayt konarbrc?, tedir.
O oflanrn yalnrzca yengesi varmrf,
(yengesi) kocasrz dul (bir) kadrnmrg,
o!l anr yengesi biiyiitiip-beslemig,
ollan grplak dolagrrmrg.
(Bir grin) yengesine sorar;
"Nasrl yaganz?" diye.
TALATTEKIN. MEHMET otIrcZ 82
Quhm Alfabesi
Aa a a
Aa a e
E6 6 b
Bs a v
fr ? g
Fr r p
Ar d d
Ee e e,ye*...Ee e yo
)Kx crc j3g 3 z
IrLu u
ftn il
Kx rt
Kr K
JIr ,n
M tr,t ,tHH H
Hq H
Oo o
6o d
fln n
i Pp p r br b '
y Cc c s blu u I
k Tr m t bb b '
k Yy ) u 3e 3 e
I 9! i n Iorc n yu
m O0 6 f fl.s, n ya
n Xx x h
r: I{q L( ts
o r{q q Q
ci III tu ta $
p III q u.( gg
BiRYUKoviq, R. M., Leksika gultmsko-tyurkskogo yaztka, posobiye kspetskursu, Saratov 1984.
CEYLAN, Emine, "Orta Quhm, Mrass-Yukan Tom Afrzlarr", Qa$daE TiirkDili,sayr:88, Haziran 1995: 6-13. '
PoMoRSKA, Marzanna, "The Chulyms and Their Language. An Attempt
at a Description of Chulym Phonetics and Nominal Morphology", IdrkDilleri Arasttrmalart, 11, 2001: '15-123.
STAcHowsKI, Marek, "Notizen zur Etymologie der tschulymischen Geriitena-
men", J ournal de la Soc idtd F inno - Ougrienne, 1997, 87 : 243 -248.
6.5.3. Sarr Uygurca
Bu gruba giren baqka bir Tiirk dili de San Uygurcadtr. Sart
Uygurlar Qin'in Gansu eyaletinde yagarlar ve toplam sayrlarr 1990
sayrmrna gore 12,297 'dir. Sart Uygurlarrn bir krsmt mofollaqmrg
olup Mo[olca konugurlar ve kendilerini $ira Yugur "Sart Uygur"
diye adlandrrrrlar. Tiirkge konugan Sarr Uygurlar ise kendilerinden
$ara Yugur "Kara Uygur" diye s<iz ederler. San Uygurlar Bu-
disttirler.
San Uygurcanrn bagltca seslik tizellikleri gunlardrr:
1. /di foneminin lzlye de[igmesi: ET adal;,> azak "ayak", ET
eder > eTer "eyer" , ET bediik > pezik "btiytik, ytiksek", ET ildr- >
uzu- "uyumak" vb,
83 TURK DILLERI
2. lagl ve lryl ses gruplartntn korunmasr: ET tagl* "da[lt" >
tagtrg,ET sang > sang,Vl t;liig > yiilug "6lii" vb.
Geng Shimin ve Larry Clark'rn yayrmladrklan metinlerden:
Men atlga St Zifuua diyik. Men buyfu dyordan ahldt Mende bes mula bar'
Bezigi mula yigirmi ahldt. $iginci mula yigirmi bes. 0cinci mula yigirmi Siki'
Dyordinci mula sagts yigirmi. Besinci mula yidigirma' Men Yuanlay oyila
dogkan. Mende acam anam fiost bar. Mende riS a$a bar' $igi ftza$a bar' Mende
fiS mr bar.
Benim adtma He Zihua derler. Ben bu yrl klrk altr(yrm)' Benim beg gocu-
[um var. Biiytik gocuk yirmi altr (yagrnda). Ikinci gocuk yirmi beg' UgUncii
gocuk yirmi iki. Ddrdiincti gocuk on sekiz. Beginci Eocuk on yedi. Ben Yuanlay
(Minghua) vadisinde dofdum. Annem ve babam safdrr' Benim Ug alabeyim
var. lki ablam var. Benim uq ktiEiik erkek kardegim var'
nl /oftt ax!/ a! y3yHbl KaKblpMaca Ma,
naPFblIII ePe /ax! Eclu 6s ero ca-
MOro n He npHfJIaCI,lnH, oH BCe pa*Io
nouel 6ul/.a,raw, aa, Tenepb, aalnmet (n paccxasax
coorBercrByer c.lony alre)' Hepeaxo
ynorpe6laerca roraa' Koraa loBopff'
utuft ga6ul (Ha MoMeHT) HLTb Pac'
cKa3a.
rrga /oreu/ (e necHnx). I(us ana (1a'ns-
unft) /poactneHHnl( co croponbl HeBe'
ctu ttJtn xeuH/; cM' . aBaH' aBaH'
PCl., l, 620; rrronr': a6a'
rBaKa /noqressufil/ (o6Paurenne K
crapmeuy); /ctaPux,,ueayurxa'; cM'
agKa. PC.'I., l, 622,631' Cp' uour'-oft-
por.: aBaFa /ctaputnft poacrBeHHI{K co
.ropo"o, orqa/. PYA Ire B, 6l'
tar a tngl; ftorYPr nPau:r iu:re ara ca;I' /no,Ioxl,trb r4y s x6anvnx c MoJ'lO-
xotrl/; cll. aPu. M a ,r o g, 355'
a p a,t /ce,tegne, aepenun/.aFA xa /nPat, uenPurte.nrl'Apvarga: Kouycuon ApuarHa nauon
(lrua 6YPxana); clt' Fvaxcnau'
.a F y P' /xnoParl/; cM' aFblp -'
u . p t r /6olegsr'; iccir arpuK /tl{S' (?)'
ar H' tf,l;'i cM. ara.
a F bI .[ /aBop BHyrp]r 3aropoal-I Il oKoJIo
Hee/; /ce.neuue/; ftu'r nYrYreE aFHn
aap /ecrr nepenocnuuft aerpoll aaop/
(eoruoxoarficrao, us cxasxn); aFH'1
ara'Agg:g, oAHoceJIbqaHI{H/; ueuauu
aFuJIFaE (( aru;lra? /Ha trBoP/) YH'
AYpreK-Tpo /neua'txy [phHoctr ]l Bbl'
-crasrlnt/. CP. PC;r', I' 164'
Malov'un hazrrladrlr San Uygurca sdzli.i$in ilk sayfasrndan ava "baba" '
av aka " say gtdeler; ya;h ", a g a " a!1 zehir", a ! al' k6y" maddeleri'
TALATTEKIN. MEHMET OTIInz 84
3. /g/ foneminin /s/ye deliqmesi: AT *bES > pes "5", AT *ra,r >tas "tal", ET taS > tas "dtg", AT *ydSil > yasil "yegil", ET eSik >stk "kapt", ET ftlrl > tlJ "krg", ET kiSi > kisi, kise vb.
4. Scizbaqr /b/ foneminin lplye deligmesi: ET bag < pag, ETbar- > par-,ET baltk "gehir" > paltk, paluk 'kerpig duvar", ET bnr-> per- "vermek" vb.
5. Srizbagr /y/ foneminin korunmasr ET ydSil > yasil "yegil",ET yag > yag "diiqman; sava$", ET yaryt "yeni", ET yer "yer,,,ET ytgla- > yigla- "a!lamak", ET yultuz> yiltus "yrldtz",ET yurl> y[iry "yin", ET yiiz > yus "100" vb.
GeNc SsrlttN, Larry Clark, "Saryg Yugur Materials", Acta OrientaliaAcademiae Scientiarum Hungaricae, XLYI, 1992-93: 189-224.
CHEt't ZONczHEN, LEI XuANcsOw, Xtbil Yngiyi Jidnzhi, BEijrng (pekin)
1985.lBan Yugucarun (San Uygurca) Ksa KaydlLEr XuANcH0N, CHEN ZONczuEri; Xtbil yign Hdn Cididn. Zhiingu6
Shaoshi Minzfi Yilydn Xilii Cidian C1ngshfr. Zhdnggu6 Shdhui. Kexu6yuin Mfnzri Y6nji[su6 Zhibidn. Sichudn Minzri ChlbanshB.
Chdngdu 1992 [Bau Yugurca-Qince Sdzliil<].
Melov, Sergey Yefimovig, Yaz* Jyolnh IJygurov: slovar' i grammatika.
Alma-Ata 1957.
-, Yaztk jyoltth uygurov: Teksfi i perevodr. Moskva 1967.
MaNNnnHsIu, C. G. E., "A Visit to the Sar6 and Shera Y6gurs", Journal de laS o c i6 td F inno -O ugrie nne, XXYll, 2, 19 I 1 : I -7 2.
Oruaz, Mehmet, "Sarr Uygurlar ve San Uygurc a", Qa(dag Tiirk Dili, sayt: 98,
Nisan 1996: 31-37.
-, "Potanin's Yellow Uigur Material and its Importance Today", Studia
Turcologica Cracoviensia 5 f= Languages and Culture of the Turkic
Peoples, ed. M. Stachowskil, Krak6w 1998:149-182.
PoTANIN, G. N., 1893: Tangutsko-tibetskaya okraina Kitaya i tsentral'naya
M on g oliya, I Sankt-Peterburg.
TENI$EV, E. R., Srroy sartg-yugurskogo yauka, Moskva 1976.
-, B. H. ToDAvEVA, Yauk Jyolnh Uygurov, Moskva 1966.
85 TURK DILLERI
6.5.4. Fu-yii Krrgrzcasr
azak grubtJna giren son dil ise, Hakasgaylabenzff ses 6zel-
liklerini gcisteren, Ttirkoloji Eevrelerinde gcizden kagmrg bir dil olan
Fu-yii Krgtzcastdtr. Fu-yii Krrgtzlan bugiin QHC'nin Mangurya
bdlgesinde, Harbin'e 160 km uzakhkta yagayan bir Tiirk halkrdrr.
Sayrlarr Hu Zhen-hua'nrn verisiyle 614 (1987), J. Janhunen'in ve-
risiyle 900 kigidir. Yine Janhunen'in 1988 tarihli verisiyle bu diliakrcr olarak konuqup anlayan 70 yaq iizeri olan dokuz kiqidir. 50
yaq tistii ise Fu-yii Ktrgtzcasrnr anlamakla birlikte tam olarak
kullanamaktadrrlar. Orta yaq kugalr ise gofunlukla iki dilli olup yo-
rede baskrn olan Oyrat (Oto$ Mo[olcasrnr bilmektedirler. Fu-yti
Krrgrzlan kendilerinin Yenisey bcilgesinden, Giiney Sibirya'dan
Mangurya' y a l7 55-57 yrllannda geldiklerine inanmaktadrrlar.
tah tipen;aptm am,
tapendar parsen Kahen cap
Karen calqe pilrul atim
Kdneg tipes tapim am?
Daldan aqalr kogturuyorum gimdi
Taprnlann hepsi bana sesleniyor
Benim giizel krr attm
Nerede olursa bulayrm gimdi
Hu Zhen-hua'ntn 1987 yayrnrnda yer alan giirden bir ddrtltik
Hu Zhen-hua'ntn stntrlt verisine dayanarak Fu-yti Krrgrzcaslnln
HakasEayla hemen hemen aynr oldufunu soyleyebiliriz. Din olarak
$amanizm ve bir olgiide deLamaizmin etkisi altrndadular. Ktsaca
Fu-yti Krrgrzcaslnln ses <izellikleri qunlardrr:
1: /d/ sesinin lzlye de$igmesi: ET adak> azth"ayak",Vl bediik
> biizih "y{iksek", ET kudru( > kuzruh "kuyruk", ki}degii"gtiveyi" > kiizi "niqanh", ET udt- ) ttzt- "uyumak".
2. StiziEinde iinliiler arasr I sesinin kimi cjrneklerde kaybolarak
kendinden <inceki tinliiyii uzatmasl: ET agr > ar "a$tf',ET agtz>
dz"aprz",ET sryun > sln "geyik",ET yigit > clt "geng".ET yogun
> y1n "kaba, sert".
3. Sozsonu -g seslerinin h olmast: ET tag > tah "dap", sang >
sarrh " safl", ulug > uluh "bidYik" .
TALAT TEKIN . MEHMET ol-uez 86
4. unliiler arasr cittimsiiz k, p, s, E iinsiizlerinin kimi cirneklerdesrrasryla g, b ve 2,7 olmasr: ET apa > aba,,baba,', *be{ on > bijin"elli", ET bryur- > bijir- - biSir-..pigirmek, kaynatmak", ET /<igl >kryi "insan, kigi", ET isig> izih..slcak,', ET esijr- > izir-,,sarhogolmak", Qap. rcrga = etrga ',ktipe", ET yaka > yaga,,yaka", ETyokaru > yogor "tist, yukan".
5. Hakasgadan farkh olarak y-'nin g- defil de onun dttimltikargrlrfr olan c-'ye dontigmesi: E! yarya,MKyarlan, yagan = cdn"fil", ET yap- > cap- "ortmek, kapatmak,,, ET yit_ > clf_ .,ulag_
mak", ET yay > cay "yaz",ET ye- > ce- *yemek".
6. Hakasgada oldugu gibi kimi <irneklerde, ozellikle genizseslerinin komgulu[unda y-,nin n- olmasr: ET yarlt > nd,,yeni,',MK yaryak > ndh "gene", ET yagmur > namff,,ya[mur", ETyan- > nan- "geri d6nmek',, ET yumurtga > nomurtga"yumurta".
7. Hakasgadan farkh olarak sozbagr p- tinstizi.iniin s-'ye delil deg-'ye d<intigmesi: ET gap- > Eap-
..vurmak, garpmak" ,ET tasrk_ >OT g*- > Erft- "grkmak"; aynr degigiklik Mololcadan ahntr olanSah"vakit, zaman" (< Mo. pag) sriziinde de g<irtiltir.
8. Scizbagr &- iinstizlerinin Hakasgada oldugu gibi p_,ye do_ntigmesi: ET bagla- > palgr- ..ba!lamak", ET bar_ > par_"gitmek", ET bay > pay "zengin", ET bil- > pil-..bilmek',, ETbultt > pult "bulut", W burun > purun..cince, eski, evvel".
9. Sdzsonu -z tinsiizlerinin -s olmasr: W ya7> cds .,ilkbahar",ET yez > ces "bakrr", ET yultry > ytlus ,,yrldtz"
, ET az > as ,,a2,, ,
ET kilz > kiis "giz, sonbahar',, ET lgtz > kts ,,ktz',, ET semiz >sirn is "semi z, yaplf' , ET sr)z > .sos ,,s62',.
Hu Zhen Hua, "HEi l6ng jiang Fi yi xiin de K€ dr kd, n zijf qf yI y6n tddidn", Zhang ydng min ai xud yuiin xud bdo, l9g3: 65_69.
-, "HEi ldng jiang shEng Fir yi xiirn de K6 Er kE a ni ji qi yi yrin tb didn,,,Zhong ydng min zrt xud yudn xud bdo, l99l:253_263.
8'I TURK DILLERI
-, Guy IMART, Fu-Yii Gi'rgi's: A tentative description of the easternmost
Turkic language, Bloomington, Indiana 1987.
JANHUNEN, Juha, "A Sino-Finnish Joint Expedition to the MinorityNationalities of Northern China", .lSFOu 82, 1989:277-279.
6ruEz, Mehmet, "Fu-yti Krrgrzcasr ve Akrabalarr", Tiirk Dilleri Aragnr-
malart, I 1, 2001: 137-152.
ScHoNIG, CIaus, "Bemerkungen zum Fu-yii-Kirgisischen", Bahy Ogdisi:
Festschrift fiir Klaus RbhrbornlKlaus Rdhrborn Arma{ant, hrsg. von J.
P. Laur, M.6utr4 Freiburg/istanbul 1998: 317-348.
TENi$EV, E. R., "O yazrke krrgrzov uyezda fuyuy (KNR)", Voprosr yaztko-
Tnaniya, 1966, l: 88-96.
-, "K voprosu o proishojdenii kirgizov i ih yazrka", Sovetskaya Tyurko-
logiya, 1989, 4: 3-17 (Tiirkgesi: "Krrgrzlann ve Krrgrzcanrn Kcikeni
Sorunu Uzerine", gev. C. TuncuNsavev,Tiirk Lehgeleri ve Edebiyatr
Dergisi, sayr 1 l, $ubat 1997: 56-71).
-, "Fuyuyskih krrgrzov yazrk", Tyurkskiye yczrftl, Biqkek 1997 : 455 -459.
6.6. ayaklta$hP gnubu: Altaycanrn Kuzey diyalektleri;AEa$ Quhm, Kondom ve AEa$ Tom diyalektleri
$imdiye kadarki Ttirk dilleri srruflandrmalannda bulunmayan bu
gruba Altaycanrn kuzey diyalektleri (Tuba, Kumandr ve Qalkandu)ile Aga$r Quhm, $orcanrn Kondom ve Aga$r Tom diyalektleri girer.
. Altay yazr dili, bilindili gibi, Altaycanrn giiney (asrl Altay, Teleiitve Telengit) diyalektleri iizerine kurulmuqtur. Ancak, bu diya-lektlerle kuzey diyalektleri arasrnda cinemli farklar vardrr. Bufarklarrn baqrnda Tiirk dillerinin srnrflandrrrlmasrnda kullanrlan ve
gok iEe yarayan bir dlgiit olan laSl ve lrfl ses gruplannrn durumu
gelir. Altay yazr dilinde bu ses gruplannr igeren taghg sozcij;$;j tulu
bigimini aldrfr halde, kuzey, diyalektlerinde, Tuva ve Hakas dilgruplannda oldufu gibi, taghg olarak korunur. Quhm Tatarcasrnrn
Aga$r Quhm diyalekti ile $orcanrn Kondom ve Agalr Tom diya-
TALATTEKIN. MEHMET oLI/lEZ 88
lektleri de Altaycanrn kuzey diyarektleri ile benzerrik g<isterir. Budurumda bu diyalektlerin ayn bir grup orugturdufunu kabul etmekgerekmektedir.
Ayak /taglry grubunun baghca <jzellikleri gunlardrr:1. lN foneminin lylyedeligmesi: ayak, aygrr, toy_ vb.2. /a$/ ve hSl ses gruplannrn korunmali,: tag,,dap,, (Alt. tu),
tagltg "da$h" (Alt. tulu), Serig.,savag,' (Alt. gerii), koytg ,,koyu,,(Alt. koyu) vb.
3. IIk hecedeki le, e/ tinliilerinin lilye deliqmesi: ET semiz.>sibls (Alt. semis),ET berk..sa[lam" > pik (Alt. bek),ET bet > pit(Alr. bel) vb.
4. Yuvarlaklagman rn yokluSu : ko r g e n,.gcirmtig " (Alt. kri rg d n),polgan "olmuq" (Alt. bolgon) vb.
II. rI0p.qxex
l. Ar-Kaan anuruftar AbarKaH.?:.(:pl:y 6nne apnuxu rcapu-Tbr-KaaH anuuftar gKeene ant_Hail, cyynan 5apgunap. B. {re-Aep Abepj.rHe AbeAHn oAoHb can_Abr. +. upreHee xiH 6ae aut-Han-Cyyn_an rrrbrra canAbr rahra_saa. 5. Knurrast non3o, KaDa-3brHula d,rrdpAa, rnftr.rrrnnt nbn_so, ceBft3Hsqe o,rrdpAft. 6. Osp_Ae HbaHbrr KoHAbr. T. KoHyir,Typyr arrbrn, Arc-KaaH anurufrartixnue AbooKror rypAbr. g. uTt_)Ken nap3alr, Kapa naftran raiaKbInbIH ca.rlTblp,_ TuftT,_ aaailaarall ana KbI.,IbIH CanTbIp,_
. qoRCEK
(1) Ak-KAn apSryak catkan.(2) Ktirtiji bile argfu Karan-Kdn
apStyak ekEle alnap, siilapbardilar. (3) Ceder cerine cedip
odoy saldt (4) ErtenE kiin ble
unnap-sLlap Stga saldt taygazd. (5 )KiSrirl polao, karaunfga dlt(jrdi,kiyiktfu polzo sevizinge ijltijrdi.
Kumandr-Kijilere ait bir metin
(127. s.)
(1) Yagh Ak-Kdn yalarmlg. (2) Dostu ve arkadaEr olan yagh Karah-K6n,labirlikte avlanmaya gitmiEler. (3) (Av) yerine ulagtrklannda ateq yakmrglar, (4)Ertesi gUn ormana avlanmaya gitmi$ler. (5) Samurlarrn siyahla'nr, geyiklerinsemizlerini 6ldiirmUEler.
89 TURK DiLLERi
5. Srizbagr /y/ foneminin Tuba diyalektinde korunmasr,Kumandr ve Qalkandu diyalektlerinde ise Tuvaca ve Hakasgada
oldufu gibi lglye deligmesi: gakSt "iyi" (Alt. cakSt, Tuba yakS),gap- "kapamak" (Alt. cap-, Tuba yap-), gil "ytl" (Alt. cll, Tubayil), Crt "koku" (Alt. ctt, Tuba yrf) vb.
6. Stizbagr /y/ iinstiztintin kendinden sonra bir /n/ ya da /g/varsa cindamaksrl /n/ye deliqmesi: ET yalryas > rtagts "tek" (Alt.carlts),ET yarlak> ftdk"yanak" (Alt. cdk),ET yerl > fier1"y"n"(Alt. cerl), fiepil "hafif' (Alt. cerlil) vb.
7. Scizbaqr /g/ rinstiziinrin lglye defiqmesi: S'anak "krzak" (Alt.ganak),5'apkan "kogan" (Alt. gapkan), S'*- "grkmak" (Alt. glk-)vb.
8. Stizbagr lblnin /m/ye defigmesi: miirii "kurt" (Alt. bdrii),mursak "porsuk" (Alt. borsok), malkts "gamur" (All balka$ vb.
9. Unliilerarasr /m/ foneminin /b/ye defiqmesi: tabak "bo$az"(Alt. tamnk), tebir "demir" (Alt. temir) vb.
10. Qtkma durumunun -dar1l-dery yerine -dml-din eki ile ku-rulmasr: mendin "bendeni (Alt. ntenerl < menden), iigdin "evden"(Alt. iiyderl) vb.
BASKAKov, N. A., Sevemrye dialektr altayskogo /oyrotskogo/ yaaka, dialekt
gernewh tatar /tuba-kiji/, Moskva 1965.
-, Severntye dialekn almyskogo /oyrotsktgo/ yauka, dialekt kumandintsev' /kumandt-kijrl, Moskva 1965.
Csyl,qN, Emine, "Agafr Quhm, Kondom-Agalr Tom Afrzlarf', Qa{daS Tiirk
Dili, sayr 94, Arahk 1995: l3-18.
6.7. ayak ltilIu grubu: Altayca
Altayca, Daflrk Altay Ozerk btilgesinde ya$ayan Oyrot, Te-
lengit ve Teleiitlerle kuzey Altay diyalektlerini konuqan Tuba,
Kumandr ve Qalkandulann yazr dilidir. Sovyet Devriminden
sonra,l92Z' lerde yazr dili olmugtur. Altaycaya 1948'e kadar Oy-
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ 90
rotga deniliyordu. Altay yan dili giiney diyalektleri (Oyrot ya daasrl Altay, Telengit, Teleiit) tizerine kurulmugtur. Yukarrda da
belirtildifi gibi, Altaycanrn kuzey diyalektleri Altay yazr dilindengok farkhdrr ve bence ayn bir dil grubuna girer.
Oyrotlar kendilerine Oyrot ya da Altay kiji derler. Komgulannca
Da! Kalmuklan ya da Ak Kalmuklar diye de gafrrhrlar. Katuntrmalr vadisi ile Qarrg (eski Yanq), Anuy, Peggenaya ve Urusultrmaklannrn yukan havzalannda yagarlar. Oyrotlar gamanisttirler.
Telengitler baqhca Quhgman ve Bagkauz rrmaklan havzasrnda
yagarlar. $amanist, Ortodoks Hristiyan ve Lamaisttirler.
Teletitler Telengitlerin yakrn akrabalandrr. Teleiitlerin biiyiikEofunlulu Kuznetsk'te, bir krsmr da Altay Ozerk brilgesindeya$ar.
Altayca konuganlann toplam sayrsr 1989 sayrmrna grire
70,777'dir. Bu sayrya kuzey Alt4y diyalektlerini konuganlar da
dahildir.
Altaycanrn baghca rjzellikleri gunlardr:
l. ilk hecede laftl > lnt /u/deliqmesi: ET tag > til "da!",ET ba!> bil "ba!",ET yag > d'fr "ya!" vb.
2. Scizsonundaki hpl > /u/ ve ligl > lnldefigmesi: ET taglry <tillu "da$Lt", ET ang > aru "temiz", ET katry > katu "katt", ETyiltg < dilu "rhk" (Alt. yulil), ET tirig > tirii "canh" (Alt., Tel.tirii),ET isig > iizii "slcak" (Alt.,Tel. iizil)
3. Bagta lyl > /d'ldefigmesi: ET yaS > d'o{ "geng", ET yil >d'il,8T yilan > dilan "yllan", ET yiltg > d'ilu vb.
4. Geniz iinsiizleri komgulu$unda bagta lyl > lfi/defigmesi: ETyan- > fian- "donmek",Ei[ yarlalg,> fialak "yanak" vb.
5. ilk hecede /og, ov, ug, uv/ > /ii/ deligmesi: ET bog- > bfi-"bo!mak", ET lgov- > ftt- "kovmak", ET tug- > tfr- "do$mak",ETsuv > sfi "su" vb.
9I TURK DILLERI
VIll. H0pv0rAr-II0c-KyYPqblH
Tuba-kijilere ait bir metin (45. s.)
qoRqoKl. 6ypyH-6ypyH, o3o-o3o Arc-[l6c-KyypinH Ar-Kaan yynbl na 3p- Ak-pds-Kfirsm
;:tffi%';fi u'filn#t-!;?:'lh
( I ) B urun-b urun, ozo- ozo Ak' pi)s -
Kapary-KaaHHbtH'b Kbl3blHbl ailap' Kilrgtn Ak-Kdn frh la Erke-Mdndiira 6apun Abel. q. Ax-l-loc-KyyP- ny,z, curtagan. 12) Bir katap Ak-p6s-qbrrr arKa uinopad xiuHnutaIbtHAa 6y,ryi xoNo aNap, Ke- KurQm Karatu-KAnnrrl ktztnt alarga
x(o qarap. 4. AHacu KoxoHHaaH: barry cet. (3) Ak-Piis-Ktirgm atka
'ot"to1 frepAe ory3 Karrlap^ lw ,nunarda kanniy altnda bulut kojo6ap. 5. fiaprart fio.ryH'u 6aP 6o-aop, 6ofiynr fiox 6o.top, o.r oiior- aJar' koJo cagar'
(1) Evvel zaman iginde Ak-Kdn ollu Ak-Pds-Krlrgln ve onun daytsr Erke-
Mdndii yagryordu. (2) Bir gtin Ak-Pos-Kiirgln Karatu-Kan'tn krzrnr almaya
gitmiS. (3) Ak-Pcis-Kurgrn ata bindilinde giineEin <jnijndeki bulut da onunla
birlikte agrlrr, birlikte batar.
6. ilk heced e lde!, 'd,g/ > lil, /ti/ deligmesi: ET cigren- > ilren'"6!renmek",ET iig- > il- "ytpmak" vb.
7. Ilk hecede /r$l> /ryl defigmesi: ET ryla- > ryla- "aplamak"
vb.8. ilk hecede /eg, dg, igl > liylde[igmesi: ET beg > biy "bey,
. efendi", El teg- > tiy- "de$mek", ET yigne > iyne "i$ne" vb.
9. Sdzsonu lagul > /u/ de[iqmesi: ET buzagu > bozu "buzafif',
ET kragu> kuru "ktra!I" vb.
10. Siizsonu legil> /tii defiqmesi: ET bilegil > bilii "bile!i"(Alt., Tel. pillil),ET kiidegil> ktiyti "giivey" vb.
11. Dudak gekimi (o-a > o-o, ii-e > ti'ti): bolgan > bolgoit"olmug", bolmaganlar > bolbogondor "olmayanlar", kogkar >
kogkor "kog", kdller > kt)ldrir "goller", kr)rgenler > ktirgdnddr"giirenler" vb.
TALATTEKIN. MEHMET 6Tvpz 92
xnpr cbc
1962 ju'rraa Tyyay AlrafiaH,. aBroHoMHufi o6aagu 6ofiunur r6afu.rdxnser "6epr 6ri<6n" roproH lualunu"-le'ui.*re.e". ni
-iiii,ii tinl"rrypKyHbrHa, .nenuscxrrfi naut,toHarbHbrfi noJlHTHKa3bl iafinHva Tyy,ly
llT iio_"t npoMbrurrerHocrbrbrr tra, ; yprio."r.'r""o,il#-'oJv"il" o"rbrr . Kollyplrren, anAnltra cypyn_ ryra.naH6aras jep.nepqn -ae r<i.
lip,i3.Tl-li1]."ja-aH jeruuaep eriil.'Topr'orr ju.naur rypr(yHHHa Kynbrypa.qa JaHHHalr o3j,n, japaH6rn rea,un. Al6aru-jorrHr,lr -!p6alaun j.rr6eliln,repelrxrTxeunner ynaM, aarafi aa_opyc rnrne quxiiH ipeayre y,ryp_taJrrafi, o6ulecrse'H_o.no.nrrsqecruf,,' -rayuHufi ta
"vibriii.r".i""'"arrreparypa ,[a x6nr6n xe.n,qu.
_Munaufi aitaaratrat ylau aarafi TuJr,[eF opyc rlnre, opycrar an-ralra x6uiiprrarer c6grtr*reput anrafr xu,rupaauuaap KepeKc[rn rypy.
Rusga_Altayca scizliigiin .,cinsciz,, bciltimiinden:
Kire Sds
1962 cilda Tulu Altaydul avtonomruy oblazr boytnry tdzolgonineA beridtki;n tc,rt6n cildtgm temdektegen. (...)
Mmdry ayalgadarl ulam altay tilderl orus ti[ge, orustary altayga kdgilrilgensdzlikterdi altay ktgrrdgilar kereksip turu.. .
Girig1962 y.unda Dagrrk Altay ozerk bdlgesi kururugunun krrkrncr yrrrnr idrdk
etti. (...) Bununla ilgiri orarak, Altay okuyucurar iEin Altay dirinden Rus diline,RusEadan Altaycaya scjzliiklere gereksinim duyuldu.
BASKAKov, N. A., T. M. Toggerov A, Oyrotsko_russkiy slovar,, Moskva1947. (Alrayca-Tilrkge Srizliik, Emine Gi.irsoy_Naskali, Muvaffak Duranh,TDK, Ankara 1999)
- , Altayskiy yaerft. Moskva 195g.
-, Russko-altayskiy slovar', Moskva 1964.
DIRdNKovA, N. p. Grammatika oyrotskogo laztka, Moskva_Lenin grad 1940.6runz, Zuhal,,,Altaylar ve Altayca", QafdaS Tiirk Diti, Sayr 99, Mayrs
1996: 12-21.
Stvpsox, C. G., Some Features of the Morphology oJ. the Oirot (Gorno-Ahai) lnnguage, London 1955.
Tlntrov, P. P., Russko-altayskiy slovar', Moskva 1926.
93 TURK DILLERI
AaE6BnfrIsJj*Eene)Kx3:MufinKx
Xx xIIq qtlq u
III ur aIJIq rybt a
blu ubr b
3s e
IOro nflss
Altay (Oyrot) Alfabesi
aaIIlJtl6bMu./trme v Hu H n
? g Ffrr r tl
a d Oo o o
jc'6tidtte a,!a IIn n p
A yo PP p rJtc j Cc c s
s z Tr m t
u i Yy y u
il y 9y t iir k oO fi f * 1960'lara kadar [r gr.
h
ts
E
$
$9
e
yu
ya
6.8. ayalS/tdlfi gr.ubu: Krrgrzca
Ktrgrzlar adlan Orhon yazrtlannda srk srk gegen eski bir Ttirkhalkrdrr. Kngrzlar 8. ytizyrl baglarrnda Kogmen (Sayan) dafla-nnrn kuzeyinde yerlegmig bulunuyorlardt. Once Ttirklerle, daha
sonra da Uygurlarla iktidar iEin srk srk miicadele eden Kngrzla49.yiizyrl ortalanna do!ru, 840 tarihinde, Mofolistan'daki Uyguregemenliline son vermiglerdir. Ktrgtzlann egemenliline de 12.
yiizyrlda Molollar son vermigtir. Uzun siire Altay daflarr bol-gesinde ya$ayan Krrgrzlar nihayet 16. ytizyrlda Isstk Kol bolge-
sindeki bugiinkti yurtlanna g<igmtiglerdir. Bugtin Krrgrzlarrn bti-
ytik gofunlufu baqkenti Biqkek olan Krrgrzistan Cumhuriyetinde
yaqar. Krrgrzistan drqrnda, Ozbekistan ve Tacikistan Cumhuriyet-
leri ile kuzey Afganistan, Pakistan ve Qin'in Sinkiang Uygur Ozerk
Btilgesinde de Ktrgtz topluluklarr vardtr. 1989 sayrmrna gcire eski
SSCB'deki Krrgtzlann saytsr 2,530,998'dir. Obtir tilkelerdeki
TALATTEKIN. MEHMET 6Ivez 94
A n o"rr"rn 6up niaxxa ,(or niypopAo, MeB !'ru).r a.lriar' r$o-
aexefi xuraqrar NiacaJrarr cTperrl'tr anlEura xeann rypau. lh,rnarpreq Aa ar-ru:rra xenoiluyn. Cyporry Fapan, nen aHAaE xio.r)'Ma!x rrrrex 6ara a.rrru xarxan o4lt-yr aErr xonxo xos airup6ail rrr-refix._ )'urya xyare ver'rrrR 6y:r c;perry av 6np xeproaueropro Ia6epren rr<oxuyr, a:r ryprar-r ar-rr,r.rgax ry!'ranAapuu tie..rreExe. lioo-Ior naxlaran 6exuruu 196rr. An.ta aJre r:arubrpnanlair gyueeu6ap, yrrryy6y Aetr, rox!'e opncpra nerrrn ailp6ecyxr- xoli 6yacyporrln or xan4afi ltriebro xailrr gele lrion, lr(e 6o:r6oco. aFa (riogrtr'lrrn'r xercr leneEAeri aa 6np aruxarr yxil]'E Aa ryec. Enpnnvrxoplutrio xonoxeir Ere xaAupece cl'per. Eernse raprH.rrau ,iepr:aunaii xonoxor-r 6olco, cyper o3I Aarrr ourongofi rienoxer't.
C1'porryu ra3 ltqr[ repeqrtnAe - xl'Brl ac]ranAbrtr a.ra-61'pxexqer tiariacu. IIIaua:r 6npnll-ceprlrr 6ylyrrapgu 6rrp alarixa 6eratAupbrn, arLrc?a tiu.trrrrfirax rtox)tapra riarAarunr riunJaraal-lgan 6apa ,(arar. Anlan 6epxn xopynl-luro - 6oaopron capbr ra-Jaa, req esel. Yer-gerres vtu-tlep btrratrrun, ,iaau-qaqbrlfaunnfiun tonyparu 6opnoq ro6opcyn xapar"rrax riojrAo, xarap.ta&6aexaa EKlr ?xoJq)q]'E]r rrln ininrAen 6epn ry6aI'ir. Tlio.roovylap!-nar'r,'axDrrtraralr caiir,ilr ajrapArrll ntAepn'riepre Aaaua Tl'ruyn.
Unlii Krrgrz yazan Qngtz Aytmatov'un Camtyla adh romantnln ilk sayfasr:
Ar daytm bir cakka col ciirt)rdti, men usul alkag cbndkdy ctgagtan casalgan
siirdttiin aldma kelip turam. Mma erte7 do ayilga cdndymiin. Siirt)ttii karap,
men andan columa ak tilek bata altp catkan dr1d|, ant ki)pkt) kdz aytrbaytikteym.
USul kilngd geyin bul siiriittfi eg bir kcirgdzmt)ldrgd da bergen cokmun, alturgay ayildan tilgandanm kelgende, kdzddn daldalap bekitip koyom. Anga ele
caprganday emnesi bar, uyattiibu dep, kokus oyuuarga ketip ciirbdsiin, - cok
bul silriittiln eg kanday *stz cayt dele cok, ce bolboso, aga "kbz tiyip" ketet
degendey al bir askan ukmus da emes. Biringi kdril$kd cdndkt)y ele kadresesiiriit. Betine tartilgan cer kanday cdndkdy bolso, siiriit iizii dag ogondoy
conoKoy.
Silrdttiin tE igki tereginde -kiizgii asmandm ala-bArkilk get cakas. $amalbirin-serin buluttardr bir cakka bet aldtnp, altsta krltrygan gokularga candatry,
hyalata aydap bara catat Andan berki kdriiniisti-boprgon san tald, ke7 dzdn.
Qet-getten giyler *taStp, cdn-gagmdan kiyin topuragt borpoq toborsup karaygan
coldo, katarlag baskan eki coklgunun izi tiginden beri gubayt. Cologular ulam
cakmdagan saytn alardrn izderi cerge ddna tiisiip, ...
95 TURKDILLERI
Her (ne) zaman bir tarafa (do!ru) yola gtksam, ben bu gergevesi basit alagtan
yapllmlg tablonun karErstna gelip dururum. IEte yarrn da kciye hareket edi-
yorum. Tabloya bakrp, (sanki) ben ondan yolum igin iyi dilek (ve hayrr) dua
alacakmlglm gibi, onu uzun stire 962 aylrmakslzrn dikkatle stiziiyorum.
Bugtine kadar bu tabloyu higbir sergiye (harf. setgilere) de vermig delilim, o
(Edyle) dursun kciyden akrabalanm geldifinde, gcizlerden gizleyip sakhyorum. O
kadar da gizlenecek nesi var, utanllacak (bir gey mi) diye' boguna akltntza
takrlmasrn, -hayrr bu tablonun hig bir yakrgrkslz yanl da yok' veya, (sonra) ona
"nazar deyip" gider denilecek (cinsten) tisttin bir sanat eseri de defil. llk bakr$ta
basit ve srradan bir tablo bu. Yuzune resmedilmig toprak ne kadar basit ise,
tablonun kendisi de o kadar basit.
Tablonun en arka planrnda -sonbahar gii$tinun yer-yet kapah ve donuk birparEasr (var). RiizgAr tek-ttik bulutlan (tek) bir istikamete (dofru) sevk ederek,
uzakta belli-belirsiz gdrtinen doruklara yiineltip, yamaqlar boyunca stirtip gdtti-
riiyor. Ondan (daha) beriki planda-solgun san bozklr ve geni5 nehir yata$. Ke-
narlannt pelinler kaplamrg, yafmurlardan sonra toprafr yumu$aylp kabarmrg
kara yolda ard ardd yi.iriiyen iki yolcunun (ayak) izleri dteden beriye vzaytp ge-
liyor. Yolcular giderek yaklaghkga onlarrn (ayak) izlen yere (daha) belirgin dii-
gUyor ve (...).
Krrgrzlarla birlikte bu dili konuqanlann toplatn saylslnrn 3 milyon
civannda oldu[u soylenebilir.
Ktrgrzca, Tiirk dilleri iginde en gok Altaycayayakrndrr' Ancak,
bu iki dil arastnda yine de <inemli ayrlhklar vardlr' Ktrgtzcantn
belli baqh ses ozellikleri gunlardtr:
1. /d/ foneminin lylye de[igmesi: ET adal5,> ayak,ET tod- >
toy- "doymak" vb.
2. Qokheceli sozciiklerin sonundaki hi4/ ve /u$/ ses gruplannrn
uzun lalya,ligl ve /iig/ ses gruplannln da uzun /ti/ye deligmesi: ET
ta,hg > tOlfr "da[h", ET yilt! > cilil:"thk, slcak", ET ulug > ulil"ulu, btiyiik",ET bilig > bilil "bilgi", ET gerig > gerfr "",ET oltig
> dlfr "6lii",ET tirig "canll" > tirii vb.
3. Sdzbaqr /y/ tinsi.iztiniin lclye defigmesi: W yaf > ca{ "geng",
ET ytl > ul, E:I yel > cel, ET yol > col, ET ydtel "dksi.irtik" >
cdtdl,ET yugur- > cilr- "yofurmak" ,ET yiirek > ctiriik vb'
4. B azr birincil uzun tinliilerin korunmas r Vl b an lb:ari > b dr t
TALATTEKIN. MEHMET 6Tvnz 96
"hepsi", ET ya [y-a] > cd "yay",ET yu- [yU-] > cl- .,yrkamak', vb.5. Tiirlti ses gruplannrn biiztilmesi sonucu pek gok ikincil uzun
iinliiniin olugmasr: ET tag > t{} "da!,', ET agtz > 62, ET agr > 6r,ET ba! > bo "ba!", bagr > b6r..karacifer" , ET yagt > c6"diigman", ET buzagu> mu7r\,ET ktragu> ktrA,ET biregii> bir6"kimse", ET kiidegii < kiiy6 "giivey,,, ET bog- > bfr-,ET tug_ >tti- "do$mak" , ET aguz > uz "ilk stit", ET yaguk > cuk, ..yakln",
ET yegen > cEn, ET yogan > c1n "kaltn, gigman,,, ET yugur- >cilr- "yopurmak", ET yarlak > cdk .,gene", ET edi > eye ) E"sahip", ET eder> eyer> Er"eyer",ET eqek> Ek,,gene,,,vb.
6. Dudak gekimi (o-a> o-o, d-e > (j-(j, ii-e > ii-d): col,,yol,',coldor "yollar", coldordo "yollarda", kdl ,'96l',, kcrtdrir ,,g6ller',,
krilddrdc,n "g{illerden", yilrek> ciirrjk, ciirtjktcjr..yiirekler", ciiriik-tc)rdr) "yireklerde", cilrriktrirdti gfi "ytireklerdeki" vb.
Krrgrz Alfabesi
Aa aE6 6Bs B
fr ?
[r d
Ee e
Ee a
)Kx tc3s 3VIU u
ftn ilKx K
a JInb Mrra
v HnI Hqd Ooe,ye Oeyo fluc;j Ppz Cci Trv vyk Yy
t I oO fi fJu m Xx x h
HnIIqutstll9qttgo o IIIrn w $
e d IIIIII ry $g
nPbta'p r blu u I
c s br b '
m t 33 s e
y u IOro p yu
ynfl.flsya
ABDULDAYEV, E., D. Iseypv, Krgtz tiliniry ttisiindiirm, sdzdiigi, Frunzet969.
ABDULDAYEV, E., S. KuoeyBERGENoV, o. V. ZeH,qnovn, A. onusnnyev,
97 TURK DILLERI
A. TuRSUNov ,Grammatika kirgiukogo literaturnogo yaaka,Frunze 1987 -
HEBERT, Raymond J., N. Poppe, Kirghiz Manual. Bloomington 1964'
krgrz tilini7 tiisiindiirnd sdzdtigi' Frunze 1984' I-.
6ruez,Zuhal,"Ktgtzlar ve Ktrgtzca", QoEdoS Tiirk Dili, Say 101' Temmuz
1996:25-33.
YuDAHIN, K. K. 1940 Kirgizsko-russkiy slovar', Moskva 1940 (19652);
fKrgtz Sbzli)Pii LII, gev. A. TAYMAS, TDK, Ankara 1945-48 (19882)l'
-, Russko-kirgizskiy slovar'. Moskva 1957
XO}IOK EAIUbI
... a... e...ii, 6aiistpi:uauHEauraca ue.tep olo.:)',33:.rxlrnuH xor!or\'3crece iie.:rep opo,'r)'.
Xlpr:si roa'r'it, iraP\iu qbill.
Xirpan:tap:utu Koeuf TtiYH,)trl6uparun aftra6usXa.r6opc MaHac xsHY YcyH.
Ke6y reryH, re6Y vr'lu,Keuvyayxryx xaeHY YIiYH,F 1uya.ler1 n aftra6usKex xaa opAEX xeEY YqyH.XasuxAa 6oaron xfirltt xox,Il,erg xatrauu veueu HIuIl xor;Iepys,u,e r(arKan trHltr! ixoli,Myayx reryny MeHeH Hluii xori.ba6anapAxn xoMonyEaura6acer 6oao6Y?AranapAur xoMoryAlrnat xercex 6oao6vi'
coMoK BA$l
8... e... e...y, baytrktntn
IcomoguBa{tasa l<cler orolu,
Evelkinin comogu,xiovorv' Estese keler orolu.
Cannt tdgiin, canru 9,n'Carandardm kinil tigiin,
Cabratry aytabtz
Colbors Manas cdnii t)giin.
Kabii tiigiin, kbbii gtn,
Kbpgiiliiktiin kdnii iigiln
DESTAN BASI
Heeey ... eski zaman destant
Baglansa gelir arkast
Ewel zaman destant
DiiElense gelir arkast
Yan yalan yan gergek
Yaranlann gOnlu igin
Qene gahp sdyleriz
Kaplan Manas soyu igin
Qolu yalan, golu gergek
Toplululun gdnlii igin
Unlii Krrgz destam Manas'rn "Girig" bOliimiinden
TALATTEKIN. MEHMET 6I-VTBZ 98
6.9. ayakltai,h (Ktpgak) grubu
Krpgak grubuna qu Tiirk dilleri girer: Tatarca, Baqkurtqa, Ka-
zakga, Karakalpakg a, No gayc a, Kumukga, Karagayca-B alkar c a,
Krnm Tatarcast, Karayimce ya da Karayca. Bu grubun genel
ozellikleri ET ldl foneminin lylye, lall ses grubunun lawl ikiziinltisiine defigmesi ve gok heceli sozciiklerin sonundaki /g/
foneminin dtigmesidir: ET ada(> ayak,ET tod- ) toy-,ET tag >
tai,l]:l taglry > tall4Bl sang > san,ET tirig > tiri vb.
Yazr dili bakrmtndan oldukga kalabahk olan Krpgak grubu ilkhecedeki genig yuvarlak tinltilerle /q/ iinstiziiniin durumu bakt-
mtndan, <irnefin iginde lol ve /g/ bulunan kog- "katmak' ilave
etmek" eylemi tilgtit olarak altnarak, tig altgruba aynlabilir: l. kuS'
altgrubu (Tatarca, Bagkurtga), 2. kos- altgrubu (Kazakga, Karakal-
pakga, Nogayca, ), 3. koS- altgrubu (Kumukga, Karagayca-Bal-
karca, Ktnm Tatarcast, Karayimce ya da Karayca).
6.9.1. Tatarca
Tatar adtna ilk kez Orhon yaatlatnda rastlanrr: Otuz Tatar,
TolguzTatar. Ancak, yantlatdaki bu etnik adlann, Ttirk boylanntn
defil de Molol boylannln adlarr oldulu santlmaktadr. Tatar adrna
ikinci olarak Kaggarh Mahmud'un tinlti sozliifitinde rastlantyor.
Kaggarh Tiirk halklan haritasrnda Tatarlan, Baqkurtlarla birlikte,
Hazar denizinin kuzeyinde, Bulgarlann kuzey-do[usunda, agalt-
yukarr bugtin oturduklarr lAit-Ural bdlgesinde giisterir. Ttirkge
konuqan Tatarlann kendi adlarryla ortaya grkrqlarr Altrn Ordu
dcinemine rastlar. Bugtinkti Tatarlar, bi.iytik bir olasrhkla, Miis-
Itiman Volga Bulgarlarrrun Qingiz ordulanndaki Krpgak ve Mofol
boylarr ile karrgmalarl sonucu oluqmuq bir Ttirk halkrdrr'
Gegen yiizyrl ortalanna kadar yazr dili olarak Qafataycayt
kullanan Tatarlar 19. ytizyrl sonlannda kendi diyalektleri, yani
99 TURKDILLERI
Kazan Tatarcast ile yazma$a baqlamrglar ve bugiinkii Tatar yazt
dilinin temelini atmrqlardrr. 1927'ye kadar Arap alfabesiyle yazlan
Tatarca 1927 -1939 yrllan arasrnda 12 yi kadar Latin alfabesiyle
yazrlmrg, 1939'da bu alfabe yerini Kiril asrlh yeni alfabeye
brrakmrgtrr.
Tatarcanrn birgok diyalekti vardtr. Bunlar baqhca tig grup
altrnda toplanabilir: 1. Batr (Miger vb.) diyalektlei,2. Orta diyalekt
(Kazan Tatarcast vb.), 3. Dolu diyalektleri (Batr Sibirya.diya-
lektleri: Tobol, Teviz, Kazanhk, Baraba, Tiimen, Tara, Tom ve
Buharlrk). Yazr dili Orta diyalekt (Kazan Tatarcasr) tizerine kurul-
muqtur. EKHgTNEP.I(AMbIP 6ATbIP.
Eooun-6opgn saMaHAa, xa:r(e Noxasas' a6n'6a6altvxac'6opun, srn 6erctt HKaY rella ropraH qarHgaa, 6ap
rae 6ep iapr 6e.lcH xaprlblx. .{.lrapttutn 6aaaaapu tox HAc'
ruynap rafirtgrapu 6xr 3YP HAe.- 6dp saran 6b,lap uccnaaaerop, yfi.la,rrHnap rs xaMHP'
aan 6cp 6ana currir ncan xyfiruaap' O6u qurun xurrr!cuep caBapra, 6a6a!r qurun KHrre yrbln tPtiPrs.
Ekiyatler
Kamtr Battr
Anlatrlar
Hamur Bahadrr
Bdrm-bdrm zamand.a, kece ko- Evvel zaman iEinde' kegi kuman-
manda, ebiy-babay tuwmas bdrm, eti dan' ebe-dede dolmadan <ince' baba ile
bilen ikev gine tdrgan gagmda, bo, idi (kansr) ikisi tek yaqadrklarr dcinemde'
bir kart bilen kargtk. Alardr1 balalan var- idi bir yagh adamla yagh kansr'
yuk idi, susar kaysrran bik zur idi. ?ltut'l ::"*lu" vok idi' bundan
- dolayr dertleri gok buYtik idi.Bir zaman bdlar iseplediler, ni, gtin bunlar dlgttiler-bigtiler,
uylahlar da kamvdan bir bala s,tr, dugiindiiLr tagrndrlar, (sonra) hamur-
yasap kuydtlar. Ebiy gtgrp kitti srytr dan bir gocuk vticudu yaptrlar. Ana
sawarga, babay qgrp kitti unn grkrp gitti inek safmaya, baba grktp
yanrg& gitti odun Yarmaya'
Tatarca Metin(Tanr H ahk Avrz ican' ndan)
TALATTEKIN. MEHMET 6TVNZ IOO
Tatarca konuganlann biiyiik golunlufu Tataristan 6zerk Cum-huriyetinde yagamaktadrr. Tataristan drgrnda, Bagkurt, Quvaq veMordov Ozerk Cumhuriyetleri ile Gorkiy, Tambov, Penze, Rya-zan, Ulyanov, Kuybrgev, Orenburg, Volgograd, Saratov, Astra-han, Qelyabin, Novosibirsk, Om ve Tom, Ttimen, Perm ve Kirovoblastlarrnda da cinemli sayrda Tatar topluluklan vardrr. EskiSSCB'de Tatarca konuganlarrn toplam saylst, 1989 sayrmrnagore, 6,645,588'dir. Rusya Federasyonu drgrnda, Romanya(24,000), Bulgaristan (11,000), Ttirkiye (10,000), Finlandiya veABD'de de ktigiik Tatar topluluklan bulunmaktadrr.
Tatarcarun baghca seslik ozellikleri gunlardrr:
f . ilk hecedeki genig yuvarlak iinltilerin daralmasr: ET bot-"olmak" > bul-,ET okt- > ukt-,ET tok> tuk,ET b6l- > biil-,ETkciz> k[iz,ET sriz> siizvb.
2. ilk hecedeki dar yuvarlak iinli.ilerin genigleyip zayrflamasr:
ET kuS > kd{,ET tur- > tor-,ET yut- > ydt-,ET kiin > kdn, ETkiiz > kdz, ET yilz > ydz vb.
3. ilk hecedeki agrk /e/ vekapah/e/ iinliilerinin lilye defigmesi:
ET bdr- > bir- "vermek", ET biS > biS, ET kel- > kil- "gelmek",ET simiz> simiz,ET kEg > kig "geg",ET ket- > kit- "gitmek", ETkirek > kirek " gerek" vb.
4. Uzun ve krsa /i/ iinltisiiniin her yerde zayrflamasr (bu zayrfiinlii yazrmda lel ile gristerilir): ET bir > bir,ET biz> biz,ET ilk>itit ,Bf isig > issi"srcak", ET ,rr > ,ir, ET kigig > ftr-"grt"ktigtik", ETkis;i> ki{i,ET nt > ill> tit "dil" vb.
5. lo!, ug, ov, uv/ ses gruplannrn /u/ya defigmesi: ET bo{- >bu-,ET sofitk> su*,ET tug- > /a- "do!mak",ET kov- > ku-,ETsuv> su,ET uv- > a- "ovmak" vb.
IOI TURK DILLERI
6. Ilk hecedeki /r!/ ses grubunun lry/aya da ltlya defigmesi: ET
srg- > sry-, ET sryr > Jlylr "inek",ET yrg- > cty-,ET yryla- >
yila- "allamak" vb.
7. legl ve liglses gruplannn liyle de[igmesi: ET beg > biy,ET
eg- > iy-,W teg- > tiy',ET yigren- > ciyren- "ifrenmek" vb'
8. Daha gok hl, /i/, seyrek olarak da /dl, lel ve /a/ tiniindeki
stizbagr /y/ foneminin lclye defigmesi: ET yr!- > cty-,ET yilry >
cilt "tltk, slcak", ET ytr > clr "garkt, tiirkii", ET ytp > cip "ip",
AT *y\ti> cidi"7",ET yel> cil"yel",ET yer> cir,ET yerl> cirl
"yen", ET yay > cey "yaz",ET yay- > cey-,ET yadag > ceyew
"yayd',W ya [yd] "YaY" > ceYe vb.
Tatar Alfabesi
AaE6BnfrAuEe
m
n
o
p
rS
a
6e
2
d
e
Ee a
Xx ilc3g 3
I/Iu u
it,n ilKr K
JII rt
Mu Jtt
Hs H
Oo o
flu n
Pp pCc c
Tr m
Yy yos 6Xx xIIq q
9q u
III tu tu
IJIu wbtablu ubr b
3e 3
IOrc n
$9I
It
€'1yu,yii
tu;w
fbtS
I$
a
b
gb
d
Ye' Yl'yl, I, eyojz
i;iy
vkI
fl.s. e y^
ee a e,dt)o e o
Yy y ii,wXx w c
Hqryrhh h h
BoRHANovA, N. ve G. YAKUPovA, Diatektologik sazlik,Kazan 1953'
BoRHANovA, N. B., L. T. MAHMUTovA, Z. R. Snntvrova, G' K' Ynru-
PovA,Tatar tilinin diatektologik siiztigi, Kazan 1969'
TALATTEKIN. MEHMET oTvnz rc2
CY3 EATIIbI
Tere sru 6y reauerl artJr:lrMaJrbl cy3JrereH to3enJlOHl,f, ra qblrapy..xanbrKHbrq r(ynbTypa yceue TapfiXbrH,qaoheMrrrne sarbriira 6y,rsrn roph, qeHxn uonlufi cyanerruyr xarbrKHblI rxTflMarHfi-nolnrnr ?opMbllxHHtra,l(yrbTypa hau tel oJllrJCeil4a npeluKatr yllbt[rnapHHaepMa qHr( rta rbrttrHpa,
Bu,rrere 6yrraHra, B. h. fienrH lg20 enaa y,i n"1upyc reneHell l-lyrurnHuan alun loprrrfira t(atraprerropta xaparaH a[JlaTMarH cy3nefett Te3yHe oerrTblpyraTaxr,4nu HTeJre TopraH a(Jraruarbl c|3JleK xnrt Karr.
nay yrysbrrap.oqeH gbrtapblna, Vr es ?oMHaH Topa:I rou - A * fi, lt rou - l( - C, III rou_T_h xa-peQlapeu eqera ara.
6y cyslerHert ren 6ypu.ru_rarap aAa6r releuerlXIX racurpHurl axHphrHHau anhrfl xa3epre r(6Hra KaAeproMyMrynnaHHura 6ylran reKcnr haM rlpareo,rorxr6aiinHrdH rynnan 6npy; cyu-opnet MatruarapeH hot(Morltra TecMepnJpeH aqy, anapra rpaMMarHK-cr[nIcrHK
Tatar tiliniry anlatmah siizlikinden Tatar Dilinin Aq*lamalr S\ztiilii,nden
Tigi yeki bu titnirl atllatmah silz- gu ya da bu dilin agrklamah s6z-
tigin tiizip ddnyaga qgartw fialtknnl lufiinu hazrrlayrp ortaya grkarmakkul'tura tisisi tarihtntla ehemmiyetli halkrn aydrnlanma tarihinde rinemliwaktyga bulry tdra, gdnki mdndry bir olaydrr, Eiinkti bdylesi bir s<jzliik
siizlik Sut !.altkrur1 ictimagry-polirll< o halkrn toplumsal-siyasal yagamrn-
rdrmtstnda, kul'tura hem ril dlkesinde da, kr-iltiir ve dil alanrnda erigtiliiriskin uryrylarrn ayrmagtk gagildrra. baganlannr agrk bir gekilde gOsterir.
(...) Tekdim itile tdrgan arllatmah Size sunulan aErklamah scizliikstizlik kin katlaw ukwgilar dgin genig okuyucu kitlesi igin grkant-gtganla. Ul dg tomnan tdra: I tom mt1tfi. Ug ciltten oluqur: I. cilt A-y,
-A-Y, II tom-K-9, III tom- II. cilt K-S, III. cilt T-N harfleriniT-H leriflerin igine ala. kapsamaktadrr.
103 TURK DILLERI
CEYLAN, Emine, "Tatarlar ve Tatarca", QaddaS Tiirk Dili, Mart 1998, sayr
121: l1-18.
DMITRIYEV, N. K., Rnssfto-tatarskiy slovar', I,Kazan' 1955.
DMITRIYEVA, L. Y ., Yaak barabinskifr tatar, Leningrad 1981 .
GANlyEv, F. A., Rass&o-tatarskiy slovar', Moskva 1984.
HANGIL'DIN, Y.N.,Tatar tili grammatikasl, Kazan 1959.
MAUMUTOVA, L. T., M. G. MOUEMMEDIYEV, K. S. SABIRov ve g. S.
HANBIKovA, Tatar titinirl a1latmah sazligi, t-lll 1977-1981.
Poppe, Nichol as,Tatar ManuaL Bloomington 1 968.
Sovremennry tatarskiy literaturnry )aert, Moskva 1969.
Tatarsko-russkiy slovar', Moskva 1966.
6.9.2, Baqkurtga
Bagkurt etnik adrna ilk kez Kaggarh Mahmud'da BaSgfi bigi-minde rastlanlr. Kaggarh Ttirk halklan haritasrnda Baqgrrtlan Ha-
zar denizinin kuzeyinde ve Tatarlarln batrsrnda, aqafr-yukan bu-
grinkri idil-Ural b<ilgesinde yerle$mi$ olarak gosterir.
Baqkurtga ancak Sovyet Devriminden sonra yan dlli olabilmigTtirk diyalektlerindendir..1929' a kadar Arap alfabesiyle y azlanBagkurtga igin bu tarihte Latin asrlh bir alfabe diizenlenmig, 10 yrl
kadar kullanrlan bu alfabe 1939'da yerini bugrinkri Kiril asrlh
alfabeye brrakmrghr.
Bagkurtqa baghca giiney Urallar b<ilgesindeki Baqkurt Cumhu-
riyetinde konugulur. Bagkurtga konuqanlann toplam sayrsr 1989
sayrmrna gore 1,449, 462' dir.Baqkurtganrn baghca iki diyalekti vardrr: 1. Do[u ya da Ku-
vakan diyalekti, 2. Griney ya da Yurmat diyalekti. Dolu diyalek-tinin beg alzr vardr: Ay, Argayaq, Salyut, Miyas ve Klzrl. Giiney
diyalektinin alrzlart da gunlardr: Ik-Sakmar, Orta APtz, Kara-idil,Dem ve Gtiney-Batr a{rzlan. Bagkurtganrn Do[u ve Gtiney
diyalektleri arasrnda <jnemli seslik farklar bulunmaktadrr. Bagkurt-
ganrn Griney-Bal: a$tzlan citeden beri Tatarcanrn etkisi altrndadrr.
Baqkurt yazl dili Dolu (Kuvakan) diyalekti iizerine kurulmugtur.
TALATTEKIN. MEHMET 6I.uez rc4
Baqkurtganrn Tatarcadan farkh baghca seslik cizellikleri Eun-lardrr:
L Siizciik ve ek bagrndaki /s/ foneminin /h/ye deligmesi: Tat.san = BEk. han "san", T at. s in = B$k. hin " sen", T at. sdrl = B gk.
- tr,exorparxr ha^{ 6xn4aneaeKrer{ aprr Eapsyu xne6e;ier1oaujr€ Aoyrar?ap haa xrrFarap l{eHaH sxoHoMxK, caiacx 6?i-naFEurtopeH xx4eiren x€fl9 tarMa,*b,, e aiHpH^{ npcAnpkrrre-,ap, oigu^4anap, yqpex(AeHnenap, rarra fieujenap apahur.qareir^arTaurnex ypbtxnaurbrpbrpta, 6rrn xerace6.errapre rNnexnercg 6rpepre fioLxxnrer rtty?blp?br, EbrHAai $aiianu 6aina-Heur?ap ,{aloHxer enxahen,qa aa apra 6apa, 6blHa 3ne ouoxoxAap?a CCCp rDex4ap axa,qeAltfru ypaa 6ynexcahe Fau-roprocrafl CaHHX y?3reBeq Tapxr, re! heA e;a6rar xH€rtrytrt-xa Topxxare4 xypeHerrle rarxlau npo(per€op TAtFaT TEKl.lHa+aHAe r{hrAe. SblHAa yil xy.cfufw rdrllrEapbr aeHaH ocpauj.tLr, tlrut xoAl}pyxunaplbt{ tgr| Hgcx3nape AeHOH ra,{uUa.pecrySnxxaxulq yxuy iop1apuxAa 6yna.' Ee?te{ ra6apce-be? ranka MexaH ocpautu he}'{, 6ep xxca hopayra *yon 6xpe.yeH y;eH6e. yfibrycHnaF;a otrto a{rar,{ot{e rgxAxx- xre6e?.
Demokratiya hem btldelitiktitl Demokrasi ve bilimin ileri git-
arta barrwr ilibiZZin basga dewletler mesi iilkemizin bagka devletler ve kr-
hem tg.itgalar minen ekonomik, seya- titar ile (olan) ekonomik, siyasi ba!-
siy beylenisterin kig eytip kin e lannr sadece arhrmakla kdmryor,6zel
lglnanr, e aytnm predpriyatiyelar, ri- girigimler, kurumlar, enstitiiler, hatta
ydEmalar, ugrejdeniyelar, fiatta kisiler bireyler arasrnda ahE-veri; olu$tu-
arahmda fii4metteSlik unnlagunrga rulmasrna, bu mtnasebetlere etkin bir
brl mdnesebett"rge ifti*ti d; birirge grirtiniim verilmesine de imkdn sa!h-
mdmkintik twprzr. Bmday fay7ah yor. Bu tiir yararlt iliEkiler kiiltiirbeylenister me4eniyet dttcetinde le alanrnda da artryor. lgte Eimdi bu
arta bara. Bma eli dSd kdnder4e gtinlerde SSCB Bilimler Akademisi
SSSR Fender akademiyah Ural bii- Ural Bciliimii Bagkurdistan Bilimtiksehi Baglgdrtdstanfenniy tiaeginirJ Merkezi'nin Tarih, Dil ve Edebiyat
Tarifi, til hem e4ebiyet institunna Enstitiisii'ne Ttirkiye'nin tanrnmr$
Tdrkiyenip kurinikli galimr professor bilim adamlarrndan Prof. TALAT
TELGETTEKTN e1enai *iUi. TEKIN bey geldi.
T. Tekin'in Bagkurdistan'a yaptr$ seyahat strastnda
BaSl<nrtostangazetesinde gkan Baslgla kunalgtart: Tdrdk Gatrm ()fdte
"Bagkent Konuklan: Tiirk Alimi Ufa'da" baghkh haber
IO5 TURK DILLERI
hur1"son",Tat. bul'sa= B$k. bul-ha "olsa", Tat' kdg-siz= B$k'
kils-hil4,Tat. ata's = B$k. ata-hl "babasl" vb'
2. lgl foneminin her durumda /s/ye deliqmesi: Tal 7aP- =BEk'
rap- "ko$mak"n Tat. g*- -- Bqk' sr&-, Tat' 6gin = BSk' dsdn
"igin", Tat, kig - Blk. kis "akqam" ,Tat' geg = Bqk' JeJ "saE" vb'
3.Stizigivesdzsonulzlfoneminin<jttimltidiglerarasrstzrctlT/ye defiqmesi: Tat. aztk = Bqk' a4k "aztk" , Tat' dzak = B\k' dZak
l.uzun,,, Tat. biiz= B$k. buz"boz",Tat. siiz= B$k. hii?"soz" vb.
6aurxopr renelteq aqJrarMa"rbl hy3,rere raYnan
,f,oH.brra curra. Vxuq ralra,'Ire KI'IneYe pecny6,ru-
ta6srggsrq Kynbrypa ropxortronAa 9yp Bal(t{ra
6v,rorn ropa, xanblrrbttl ,qefieu 6e'nert KHMereHeq
*urrp"""y"*, roMyltaH, OeHAeq heu ry:ruryparuqyieyln xvphete. 6ua hygnexre agepaaY Cosera,lacur ituaaapblHAa oa$topr re, rt{teMeHeq xa-3arbrurrapbl Harrxahegaa reHa MoMKHH 6yaau.
TerAeR hy9 6afinurruH rynnay, hY9gap9eq na-raHanapeH aCbly Tynbr,{bIrbI' 9lrlKepreY KHMe'Ie,
arbrHraH,neKcHK har.r Spaaeoaornx MarepnanAblrlHopr'ra fraharenaH 6ahalauuturu 6yfiotrca ratAHM
"r",',ta* hy?ner 6aruxopr reKcHKorpaSnxhurxur4
HKe iie? fiu.naux rapnxblH.qa eqat 6aq, uc 6yaunTOpa.
B a s 196 rt titiniu h uzli si B a S kur t D ilinin S 6zI iigii' nden
Baslgdrt rilini,J anlatmatr hiialigi BaEkurtEanrn aqrklamah sozliilii
tewlep ddn'yaga s$a. IJnq gemelge ilk kez ortaya Elklyor' Onun hazlr-
kiliwi respublikabtzztu kul'tura rdr- lanmasr tilkemizin kiilti.ir yaqamlnda
mdsdnda7urwatsiSa bulrp tdra, fiahll- biiyilk bir olay olup' halkrn ortak
ttq ddydm bitim kimelinirl kii- bilim diizeyinin yiikseligini' genel
terili*in, !,dmtimen, fendia hem olank bilim ve ktiltiirtin ilerlemesini
kul'turarut1 6iwin karhete. (.'.) gosterir'
4.SozigiVesozsonu/s/foneminindtiimsuzdigleraraststztctiglye de[iSmesi: Tat. asra- = Bqk' cgra- "korumak"' Tal bas'=
Bqk. bag-, Tat. kis' = Bqk. rtig- "kesmek"
5. Dudak qekiminin bulunmast: Tat' bdht = B$k' bdldt ."bulut" '
1rl-r. Atrt i- = Bqk. bdrk6- "piisktirtmek", Tat' *{;timsiri- = Bqk'
tf-TALATTEKiN. MEHMET 6Tvnz 106
kdldmhdre- "giiltmsemek", Tat. dgin = Bgk. otsotn "igin", Tat.ydhsu = B$k. ydkdhda "uykusuz", Tat. ydldu = B$k. ydndd4"ytldtz",Tat. ydriy = Bqk. ydrdy "y';11;yor" vb.
6. Bagta y- > c- deligiminin bulunmamasr: Tat. cidi = Bgk. yiti"7", Tat. ciber- = B$k. yiber- "gcindermek", Tat. cilt = BQk. ytlt"slcak" vb.
7. Arapga ve Farsga ahntrlarda sdz bagrndaki /c/ foneminin de
/y/ye deliqmesi: Tat. cawap = B$k. yawap "cevap", Tat. comga =BSk. yoma "cuma", Tat. cemegar = B$k. yemeget "cemaat", Tat.can =BQk. yen "can" Yb.
8. Bulunma ve grkma durumu ekleriyle gegmig zaman ekininsozbagr idlnin iinliiden sonra /n/ye depigmesi: Tat. kala-da = B$k.
kala-na "gehirde", Tat. bala-dan = B$k. bala-nan "gocuktan",Tat. ukt-dt = B$k. ulp-nt "okudu" vb.
BaEkurt Alfabesi
107 TURK DILLERI
9. Ek bagrndaki ldlfoneminin lzl, lwl, hl ve lylden sonra //yedeligmesi: Tat. hzdan = B$k' kry<an "klzdan", TaL tawdan = B$k.
tawzan "da[dan", Tat. tuyda = B$k' tuy4a"dipinde" vb.
10. Ek bagrndaki /l/ foneminin lvl,lwl, lrl ve lylden sonra lvlye
defiqmesi: Tat. ktzlar = B$k. $rz4ar,Tat. tawlar = B$k' tawzar,
Tat. sryr-lar = BSk. htytr4ar,Tat. tay'lar = B$k' tay4ar vb'
Acl$EV, l. M., A. G. Bll$EV, G. D. ZAYNULLINA, Z. K. ISuugeuErov, T'
U. KuslMovA, Z. G. UnerslN ve U. M. YARULLINd', Baskort teleneg
hii4lege, I-lI, Moskva 1993.
AHMERov, K.2.,T. G. BAI$EV, G. R' KARIMovA ve A. A' YULDA$EV'
B askirsko' rus skiy s lov ar" Moskva I 958.
-, U. M. YARULLINA, T. M. GARlPov,Z.K. lsnaugevErov ve M' L'
RAFlKov (yay. ), Russfto-baskirskiy slovar', Moskva 1964'
DMITRIYEV, Nikolay Konstantinovig, Grammatika baskirskogo yaztka,
Moskva-Leningrad 1 948'
G rammat ika s ov r em e nn o I o b a S ki r s ko g o I i t e r a t urno g o y aA ka, lnstitut i storii
yaakai literatun Bagkirskogo filiala AN SSSR, Moskva 1981'
Poppg, Nichol as, Bashkir Manual. Bloomington 1964'
6.9.3. Kazakga; Karakalpak diyalekti
Kazaklar orta Asya'da Molol istilasrndan sonra olugmuq Tiirk-
Molol kangtmt bir halktrr. Kazaklann biiytik golunlufu Kaza-
kistan Cumhuriyetinde yagar. Kazakistan dtgtnda, Ozbekistan,
Ttirkmenistan, Krrgrzistan, Tacikistan ve Rusya cumhuriyetlerinde
de Kazak topluluklarr vardrr. 1989 sayrmrna gtire eski SSCB'de
yagayan Kazaklann toplam sayrsr 8,137,878'dir' Bunlara Mo!o-
listan, Afganistan, Qin ve Tiirkiye'de ya$ayan Kazaklar da dahil e-
dildilinde Kazakga konuqanlann toplam sayrsr yaklagrk 10 mil-
yonu bulur.
Kazakgalg.ytizyrlsonlanndayazrdiliolmu$tur'1929'akadarArap alfabesiyle yazrlan Kazakga 1929-1940 yllan arastnda agafr-
Aa a a
E6 6 b
Bs e Y
fr e g
Fr r !Ir d d
9E ? zE e e e,yej,yi*...tre e yo,o)K;r Jtc j3g 3 z
IrLtr u iit"n il yKr r k
KrJInMuHuHr{OoOe
IInPpCcQgTrYyYy
K k o{ firt I Xx Jn4 m hh h
H n IIq q
H q r{q u
o o IIIm ru
a o IIIIII wn p br b
p r blu u
c s br b
g S 3a e
m t ee a
y u;w IOro nf ii; w fl.s. e
fbh
ts
I$
SC
I
I
e;le$rr
yuya
[A8Att Ttflt ilpt{ xAnfiuHbtfr{
oPIAI ltilt 60flA AfiA MA?a EreaexAlkxe Ne 6oraatxat
xeiits excrtl (n3tr( rearex€rirbl(rapuEd opra( ar eMec,6iDcLt-rupr pvnap acr ra;";;;;'6;;;::. l:L.1.:.-''"u cvr6anacvuu xvp'tikr..i -,i .^_ ;;-:-::i:,"; Harr(ri4 ilryp( rnrsr{1.p6rHu{
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ 108 IO9 TURK DiLLERi
T(O PYFJ'I bIHbI H KbI3bI JIEACnAIAAPXAHHbTH
6A.,IIACbI PAftXAHNTEH COFbICbI
Afi.na rreger 'Kannap
xa4,Cel"raecin Aer 6ia.qepreEepin eni Tin ilreH xa6.Bip rurccanbl aflKTafi,Taiualr erin nerer"tiH,?I{ap 6o.'rca erep apya(.Heure 6oruln rapanFaHBya ee6enriq 6aaacrr,TypinlreH xanbrri iuinAeAl'rupap epAiH capacH.}{,aoarueHes 6y;rap,auttOyeainqe 6ip enenAracrr neH 6a6acrr.TypinueHHeH urbr\Tbt Tqrrrr6afiTynnap rriuin, Tv axbrn,Ep,ririniq yaKbrrbrrrAaXaaKrr FypAi KyaHbrrr.Nlynur4 orarr i*{urraau,,(yrunaHrteHeH air6ac4axBy.o ,q," )nypAi KeK aJlbrn..fl,yurnaulreueH r(brnAbr ypbrc,Ep,riri lryu6rt1 cbtHar'rbtl.lliurranusur{ 6anacbrflaT ura 6onAu Nlyrurrrn6en.
KORUGUNIN KIZILBAS
KALDARUANNIN BAI-A,SI
RAYUANMEN SOGISI
Ayla medet jappar bak,Sdylesin dep bizderge
Berip edi til men ja(B ir l.<issant ayalgtap,
Tarnam etip keteyin,
Jar bolsa eger arwalg.
Nege bolrp tara$anBul dzbektirl balast.
I(azal.penen bulardul
Evelinde bir eken
Atasr men.babas.Kiiro!lunun KrzrlbagKaldarhan'rn Qocufu
Rayhan ile Savaqr
Medet bre cabbar Hak,
Konuqsun diye bizlere
Vermig idi dil ile gene.
Bir krssayr bitirip,Tamam edip gideyim,
Kazaklarla bunlann
Oncesinde bir imig
Babasr ile dedesi.
Yar olursa eler ruhlar.
Ne kadar da$lsa da
Bu Ozbek'in gocugu.
Kazakistan'da lgg0'den beri yayrmlanan ANA T1LI gazetesinde
Kazak tili rtirk $allgrug ortalS tili bola aln ma?,,Kazakdili rurk halkrmn ortakdili olabilir mi" baglkh yazr
yukan 10 yrl kadar Latin alfabesiyle yazrlmrg, bu alfabe l940,tayerini Kiril asrlh yeni Kazak alfabeqine brrakmrghr.
Kazakgarun belli-baql seslik rizellikleri qunlardr:1. Srizbagr /y/ foneminin /jlye defigmesi: ET yat_ > jat_,W yet_
> jet-, ET yil > jil, ET yok > jok, ET yugur_ > juwtr-, ET yiiz >jiiz vb.
2. /E/ foneminin ls/ye defigmesi: ET baS > bas, AT b6S > bes,ET kuS > kus,ET kisi > kisi,ET ydS > jas ,,geng,,,ET ydSil > janl"yegil" vb.
3. /9/ foneminin /g/ye deligmesi: ET dg > ap, ET lq_ > rrr_, ETkag > ka{, ET ug- > urr-, ET iigiin > iisin vb.
4' Qokheceli ad soyundan scizciiklerde sonses lglnindi.igmesi,eylem adlannda ise /w/ye de$igmesi: ET katry ) kattt,ET sarry >sart, ET siigig > tuSSt ',tatlf,, ET urug > uruw .,boy, kabile,,, ETtirig > tiri "diri, canh", ET bang > baruw ..gitme", ET kelig >keliiw "gelme" vb.
5. /t!/ ve /ig/ ses gruplannn lryl ve liyle deligmesi: ET.ug_ >sry-, ETsrgl r > sryu,ET yry- > jry-,ET eg- > iy-,ET teg- > tiy_vb.
Kazakgaya gok yakrn olan ve bu nedenle Kazakganrn bir diya-lekti sayrlmasr gereken Karakalpakga Sovyet Devriminden sonra
yazr dili yaprlmrgtrr. 1924'e kadar Arap alfabesiyle yazrlan Kara-kalpakga 1928-1940 yrllan arasrnda Latin alfabesiyle yazrlmrgtrr.
1940'tan beri de Karakalpakga Kiril alfabesiyle yazrlmaktadrr.
Karakalpak diyalekti baghca Ozbekistan'a balh KarakalpakOzerk Cumhuriyetinde konugulur. dzbekistan'rn Harezm ve Fer-
TALATTEKIN. MEHMET luvrcz l10
gana brilgeleri ile Ttirkmenistan Cumhuriyetinin Tagavuz bolge-sinde, Kazakistan'rn bazr bcilgelerinde ve Rusya Federasyonu'nunAstrahan brilgesinde de kiigiik Karakalpak topluluklan vardrr. EskiSSCB'deki Karakalpaklarrn toplam sayrsl, 1989 sayrmrna gcire
423,436'dr. Bu sayrya Afganistan'daki yagayan Karakalpaklan daeklemek gerekir.
Kazak Alfabesi
3. Kimi sdzciiklerde scizbagt tjndamaksrl /k/ foneminin lgye
ddliqmesi: gez- (Kzk' kez'), giizet- "grizetmek, korumak" (Kzk'
kiizet-), giimis "giimtig" (Kzk. kiimis), giire- (Kzk' kiire-), Stiz
(Kzk. kiiz) vb.
4. Ek bagrndaki lll{instiziiniin kendini korumast: atla' "adtm
atmak" (Kzk. atta-), ath (Kzk. att), ktzlar (Kzk. hzdar), tisler
"diqler" (Kzk. tister) vb.
]{APAKAJInAK nl'}o3^cblllbltt TAJIMAC H3EPTJIEytllHcll
Mapar l(oltrlt.nciolrll't I{yptuy4auc4on I{apaliarnali.coBcT rrp03acbiltbu( )t(c'tcriuJlr lracpr.ncyrurrclt 6olutn ra6lt-.1ailrrr. 6yttr,l, 6ltp rcpcllrcll' II. Acjiliapacllrblll. /loKrol)'nbl{ /t}tccepraulltlcblllAa x.oNl f. Ec-cuyparoBrLII.( <<ypblc-
l arI collrbl l{apal!a.qIlali col}cr oAc6ltrt'Ll'tttAa a;iutn allarvl-
.rr a pbI nbt tt o6p aslt>> lttt'ta(rut Il4a Ila P a Iia JI IIali collcr n po:Ja'
cbr a3JILI-l(onJlII co3 6o,qrattlt 6onr'laca, M' I(' I-lyptltyxa-
M(:,rlonTatt 6ypr,rlr Ill)o3a lapajil,tlt aptlay'nlt Il3cprJlcrclttrJlyM1143 6o.nVarattht, ctittrtUltt TOI)CIITCII' OIIt,llI I1JII{trrltii >tiy-
fbh
tS
c
S
$9I
l II TURK DILLERI
" (aralgalpalS Prozasrnry Talmas
izertlewSisi"
"Karakalpak Nesrinin Yorulmaz
Aragbnctsl"
Aa a
ea a
B6 6Bs B
fr ?
Fr F
Au d
Ee e*..tre e
Xx Jrc
3s 3
llvt u
fr,n ilKr K
a
e
b
o
6D
d
Ye'e
yojz
I,iyJy
vk
Kt<JInMuHuHqOoOe
fIuPpCcTrYyYyYy
4krxl.)14 mHNI1 TJ
ooe ',onpprCSmty v,uv,tiv
yuyi
o0XxhhIIq9qIII ur
III qbrbIuIibr3alO rofl. g.
6xh
4tl
LU
t4
b
u
ib
3
nI
I
i
Karakalpak diyalektinin Kazakgadan farkh baghca seslik <izel-
likleri gunlardrr:
l. Scizbagr /y/ foneminin lclye de$igmesi: AT *ydS > cas"geng", ET yil > ctl "ytl", ET yOl > col "yol", ET yigit > cigit"geng" vb,
2. Kimi srizciiklerde sozbagr /t/ foneminin /diye de$igmesi: diz-(Kzk. tiz-), dize "diz" (Kzk. tize), duman (Kzk. tuman), duz (Kzk.tuz), diiz- (Kzk. tilz-) vb.
Marat Kbptilewovig Nurmufia- Marat Ktiptilewovig Nurmu-
medov [nral.<alpaft sovet prozastrun ce- \amedov Karakalpak Sovyet nesrinin
teksi izertlewSisi bolry tabiladt (..') dncti araEttnctsrdtr'
Besrerov, N. A., Karakalpakskiy yauk, I-il Moskva 195l-1952'
-, K araL'alp aksko - r us s kiy s lovar', Moskva I 95 8'
-, R us s ko - karakalp aks kiy s I ov ar', Moskva 1 967'
Bol-cnNn.qve v,E., Kazak tilindegi sinonimder sdzdigi, Almal 1962'
H anzuS a- Kazalcg a S dzdi k. $incia4 hahl.< baspasl' (tari hsiz ?)
INDJOUDJTAN, Dominique, Dictionnaire Kazakh-Frangais. Paris: Publications
Orientalistes de France 1983.
IsKAKov, A'Abay tili siizdigi, Almatr 1968'
Kazak tiliniu tiisindirme s 6zdiigi, I - 1 0, Almatr 19'7 4-1986'
e
yu
ya i.
IIt1
Ij:
TALATTEKiN. MEHMET 6tvnz In
Kazak tiliniU fr,tslsaSa etimologiyal* sdzdigi. Almatr 1966.
KETEsBAYEV, 5.K, (azalg, tilinfu tilsindirme sdzdigi l-ll. Almau 1959-61.
-, A. Isregov, K. AUANov, Kazak tili grammatikmr, /, Almatr 1955.
MAHMUDoV, H., G. Musas AYEv, Kazabs ko-russkiy slovar', Alma-Ata I 954.
Musanevrv, G. G., Rassko-kazahskiy slovar',1, Alma-Ata 1978.
-, N. T. SeunnNsayEv, Russko-kazahskiy slovar', //, Alma-Ata 198L
SAFIYEV, T.5., Kratkiy russko-karakalpakskiy slovar', Moskva 1962.
SeunnNn.qygv, N. T. Russko-kazahskiy slovar', Moskva 1954.
SHNITNIKov, Boris Nikolayevig, Kazakh-English Dictionary, The Hague
1966.
Karakalpak Alfabesi
I13 TURK DILLERi
yiik go$unlulu Kuzey Kafkasya'da Stavropol bcilgesinde ve Kara-
gay-Qerkes ozerk bdlgesinde yagar. Bu b<ilgeler dtgrnda, Astrahan
bcilgesiyle Da[rstan Ozerk Cumhuriyetinde ve Tiirkiye'de de ktigiik
Nogay topluluklarr bulunur. Eski SSCB'de yagayan Nogaylarrn
toplam sayrsr 1989 sayrruna gdre75,564 kadardrr.
cob3 EAcbI
KoaHHtuglaru Horafiura-ophrcua cob3nnK MyH.[aii o6teMAaru coss-tnxrn ryb3ybB.q,e 9H6 6upunurn KynnbrK 6o.na,(u. Honafi ru.nu 6ofturHruacobJlere ,[,eftnu uruxxaH neKcr.rKorpa$uuecxufi KynnHKrrap: A. lII. A*u-Du6exosruHt Tepuuuo,rorauecxufi cous.nl.rx.neprl, FI. A. Eacxaxoe-ruut 2 rucKar[a soraftura-opbrcua r.noccapniiu au Opucrua-uoraftruacob3.rruK 3. 6y coraanKnepAnHt 6up receru rap cneq[a.rrusupoeaunuii,6acxacu-xorurupunybB cobgJlnrlr 6o.nrausag ce6en, o,rap uorai.i nercura-cun rufigcusrue roJrbr KerrreKobpcersn 6oauarasaapu 6e,rrulH. CouerrHoraftua-opncua cob3JrHK norafi ru.nusuHb 6abprl 6onraH 6aiirurtrnfiurfiun aras .u,en afirun 6ollracar ra, oJr soraji aerorraauxt tfinrxecerHH ob3t He KItprIrcTKeH.
Koltrludag NogayEa-Onsga sdzlik munday ob'yemdagt sdzlikti tilzilvde
eg biringi kullrk boladt. Nogay tili boytnEa sdlege deyim g*kan leksikogra-
figeskiy kull*lar: A. $. Djanibekov'tv1* terminologigeskiy sdzlikleri, N. A.
Baskakov' tr1 hskasa NogaySa-Onsga glossariyi em OnsSa-NogayEa sdzlik.
Bu sdzliklerdirl bir kesegi tar spetsializirovannty, baskau-kdEirililv siizligibolgannan sebep, olar Nogay leksikastn tiyisinge toh kepte kdrsetipbolmaganlan belgili. Sdlegi NogayEa-OnsSa siizlik Nogay tilini1 bdri bolgan
bayhgtn ytyry aldr dep aynp bolmasak ta, ol Nogay leksika&4 iygi kesegin
dzine kirgistken.*Canibekov
Nogayca-Rusga s<izltiltin <insciztinden
Elinizdeki Nogayca-Rusga Sdzlilk bu gapta bir scizlii$i.i hazrrlamakta ilkgcirevler arasrnda yer almaktadrr. Nogay dili iizerine bugiine delin yapilan stiz-
liik gahgmalarr qunlardrr: A. $. Canibekov'un terminoloji stizliikleri, N. A.
Baskakov'un Nogayca-Rusga krsa scizciik listesi ve Rusga-Nogayca Sdzliik'tir.Bu sdzliiklerin bir bciliimti dar alan srizliikleri, <itekiler ise geviri sdzliilii olma-
sr dolaytsryla, bunlann Nogaycanrn scizvarhlrnr olmasr gerektili gibi tam birgekilde gdstermedikleri agrktrr. $u ankl Nogayca-Rusga Stizlilk Nogay dilinin
zenginfilini ttimiiyle bir araya getirip koymasa da, bu scizliik Nogaycanrn sciz-
varhlrnrn ijnemli bir bijliimiinii igermektedir.
Aa a
ee a
E6 6Bn sfr ?
Fr rAr d
Ee e
Be a
)Kx< lc3s g
VIU u
frn ilKr K
a Kxe JIrlb Mt'lv Hns HqB oodOeYa,€ fI uyo Ppc,j ccz Tri,iy Y yy YYt vy
ry q, oo fr frt I Xx x b
,t m Xr 4 h
HnIIqqtstl I) 9q u Io o IIIm ta $
e o IIIIq w $9
n P bt T'p r blu a I
c s br o '
m t 33 e e
) u IOrc n yu
y ti ts. fl, ya
j v'w
6,9.4. Nogayca
Nogaylar etnik bakrmdan, Kazaklar gibi, Altrn Ordu birliliiginde olu$mu!, Tiirk-Mofol kangtmt bir halktrr. Nogaylarrn bti-
r1
TALATTEKIN. MEHMET olvnz 114
Sovyet Devriminden sonra yazr dili yaprlan Nogayca Kazak_gaya ve Karakalpakgaya gok yakrndrr. Nogaycanrn bagkca seslikve bigimlik iizellikleri gunlardrr:
l. Stizbaqr /y/ foneminin kendini korumasr: ET yapuk> yabtk"kapah", yagl*, > yawl* "mendil", yaky > yahsr ,,iyi,,, yigit"geng" vb.
2. lSl foneminin /s/ye deligmesi: ET baS > bas,ET kry > |r.;,s,
ET kisi > kisi,ET yaS > yas "geng", AT ydgil > yasil "yeqil', vb.3. /g/ foneminin /q/ye defigmesi: ET gap- > {ap-,,kogmak',, OT
gilpar- > {rgar- "glkarmak", ET sag (> gag) > pa;t "sag", ET keg >kerr "akgam",ET ogaft> oSak "ocak" vb.
4. Arapgave Farsga ahntrlardaki scizbagr lclnin, Baqkurtgada ol-du[u gibi, /y/ye defigmesi: cawab > yawap "cevap", cdn > yan"can", cennet > yennet, cutnca > yuma "cumg.", c^mart > yumart"cdmert" vb.
5. Gelecek zamanln -ayakl-eyek eki ile kurulmasr: barayakpan"gidece[im", be reyelcsirl "vereceksin", Sabayak "kogacak" vb.
Nogay Alfabesi
I 15 TURK DILLERI
BASKAKov, Nikolay A., Nogayskiy yauk i ego dialekn, Moskva 1940.
-, Nogaysko-russkiy slovar', Moskva 1963.
-, Russko-nogayskiy slovar', Moskva 1956.
-, Grammatika nogayskogo yatka, Qerkessk 1973.
6,9.5. Kumukga
Krpgak grubu Tiirk dillerinin fto'r'- altgrubuna giren Kumukga
baghca Rusya Federasyonuna ba[h ve bagkenti Mahagkala olan
Dalrstan Ozerk Cumhuriyetinde konugulur. Kumukga konugan-
lann toplam saylsr, 1989 sayrmrna giire, 282,178'dit.
Kumukga Sovyet Devriminden sonra yazr dili olmugtur.
Kumukga 192l-1.928 yrllarr arastnda Arap alfabesiyle, 1928-1938
yrllarr arasrnda da Latin asrlh bir alfabe ile yazrlmrqtrr. 1938'den
bu yana ise Kiril asrlh bir alfabe ile yazrlmaktadrr.
Kumukgantn tig diyalekti vardtr: l. Kuzey (Hasav-yurt)
diyalekti; 2. Ortadiyalekt (Buynak); 3' Giiney (Haydak) diyalekti.
Yazr dili Buynak diyalekti tizerine kurulmugtur.
Kumukgamn baghca seslik tizellikleri gunlardr:
l. Artdamaks:J /$/, bazen de /g/ iinsiiztiniin /w/ye deligmesi:
ET agtr > awur, ET agu > awuz, ET aguz > uwuz "ilk siit", ET
agng > awruw "a!rt", ET ang > aruw "gid.zel, iyi", ET aytrg >
aytuw "konuqma", ET ketig > Setiiw "gidig", ET sebig > stiyilw
"sevgi" vb.
2. Ondamaksrl /g/ iinsiiztintin /y/'ye defigmesi: beg > biy,ET
eg- > iy-,ET egir- > iyir- "e[irmek", ET kigiir- > kiyir- "sokmak",
ET teg- > tiy-,ET tiig'> triy- "dtiEtimlemek", ET tigren'> tiyren-,
ET dgret- > iiyret-,ET tigiir > iiytir "siirii" vb.
3. Dudak iinsiizleri nedeniyle yuvarlaklagma:ET agztmu> aw-
zubuz,ET avg > awgu,ET bag-mtz> bawubuz "baptmtz", ET
kamrs > knmug, OT birten > bulan "ile", ET yapry' > yabuS' vb'
4. Siizbagr /k/ iinsiiztintin kimi sozctiklerde /g/ye defigmesi: ET
Aa aAr ar ab
E6 6Bs Ifr a
Er d
Ee e
Eti a
)K:r ilc3g g
VIU u
fi,n ilKr K
a JIrd,e Mub Hnv Hrrrug ood Orore, ye fInyo Ppj ccz Tri Yvy Yryrk oo
.n
.ilt
H
Hb
I Xx x h
mllqutsn t{q u g
rJ IIIU ut $
o III rq u.t. $q
ri br v'p blrr u Ir bb t 's 3e 3 e
t IOrc p yu
ufl.seyaiif
o
ob
n
pc
m
vyb
6
TALATTEKIN. MEHMET oI-Iwz .116
keQ- > geg-,ET kig > geg,ET kige,,akgam" > ge7e..gece,,, ETkel- > gel-,ET kirtii> gerti "gergek, do!ru',, ET ket- > get-"gitmek", ET kiter- > geter- "gegirmek',, ET kiSi > gilli,ET krjtiir-> gdter- kaldrrmak" vb.
5. Stiz bagrnda /e, el > /i/ defigmesi: ET eder- > iyer- ,,izle-
mek", ET eg- > iy- "eftmek", OT edle- > iyle- ,,(deri vb.)rslatmak", ET eri-> iri- vb.
6. Srizbagr /y/ foneminin /r, i ve u/ tintind e bazr srizciiklerde/c/ye defigmesi: ET yigren- > cirgen-,ET yu- > cuw-.,ylkamak",ET yry- > cty- vb.
7. /p/ foneminin tinliilerarasr durumda lblye defigmesi: ETkapar- > kabar-,ET kr;pilk> gtibiik,ET tapa> taba,,-a do!ru", ETtapry- > /aDrrr- "bulugmak", ET tdp() > tdbe "tepe,,,vb.
8. Stizbagr /d tkl tinstiztintin bazr srizciiklerde grrtlak slzlcrsr/[/ya defigmesi: ET konSt > bon*! "komgu", ET kum > fium, ETkurt> fuurt vb.
9. Qokluk eki -larl-ler'deki sonses /r/nin ilgi-ytikleme ve vennedurumlan eklerinden tince dtigme si: g iggiler "kiigtikler", g ig g ile ni"ktigtiklerin, kiigiikleri" , ullular "btiyiikler", ullulant.,biiyiiklerin,btiytikleri", b alalar "gocuklar", b alalag a' locuklara", iiy le r,, evlef ,,
tiylege "evlere" vb.10. qift tinstizle biten ahntr srjzciiklerde sonda tinlii tiiremesi:
asl > aslu, ftkr > fikru, ilm > ilmu, ism > ismu vb.
Are, Aysu, "Karagay, Balkar ve Kumuk Tiirkgelerinin Kargrlagtrrmah Ses
Bilgisi", Tilrkotoji, A. u. DTCF, t0, 1992:227-269.BAMMATov, Z.2., Russko-kum*skiy slovnr', Moskva 1960.
-, Kumtksko-russkiy slovar', Moskva 1969.
DMlTRlyEv, N. K., Grammatika kum*skogo yauka, Moskva-Leningrad 1940.NEurru, Gyula, "Kumiik 6s Balkrir Sz6jegyz€k,, Keleti Szemle,Xll, l-2,
1911:91-153.
Exp arca, 6H'p rrclxro, 6Np rna6aH, 6up qarbaH' 6rp 6dpto' 6up
*opul'6on"oaH. Byaap xufiullrn 6npue uIrIJIen, 6upve aillan flIxapl'aK'bapap rrblrbaprb.aH;13,p. Arcr 6y.nauu Haprbl 6o'na, xla6aH KtapTbI
6ola, 6Epn rbaBqycy 6o;la, ranuan xlofiuycy 6ona, rlarbaH qaByluy
6ona, xopas Aa Mo.flJracbr 6o.na. flHrue 6rp rlonrrcre HrI ranruipy.lluaft
x'baJra. Synup rbap K?tM ols 6opuytt KIorPn fiIxan rypaJlap' Enp trclla[raMa 3ar ,rla raniMaii, 'arl Aa 6onyn TIoJIK]o 6y"larr,a aftra:
II7 TURK DILLERI
(TtOJI KtO-T I'OJI K IO T IO f lo AJIT bl'HD
Kumuk Alfabesi
AaE6Bsfrfrrufr rrIrEeEe)Kx3sI4uir,n
KrKr rrJInM t"tHttHr urOoOr otfInPpCcT'rYy
Yr yro(DXxUq9qIII ul
[IIIIbrbInbr3eIO to
fl.s
e
yu'ya
iifh
ts
I$
$9I
I,
a,?6beVagzbgzbhade a,Ya
A o,yo
Jtc j,c3Zuiily
K
K'b
,a
J4
H
H2
o
ob
n
pc
m
v
k
kI
mn
rl
o
itp
rS
tu
yb
fix4u
wu.l
b
u
b
Inn
YU,U
I
Bir ayuv, bir tiilkti, bir gaban, bir Bir ayr, bir tilki, bir yaban do_gagan, bir biirii, bir loraz bolgan muzu, bir gakal, bir kurt, bir de birBular cryilry birge iStep, birge asap horoz varmrg. Bunlar bir araya gelip,yasarga ft.arar gtgarganlar. Ayuv birlikte gahgrp, beraber yiyip yagama_bulant narfi bola, kaban karn bola, ya karar vermiqler. Ayr bunlarrn!:arii havgusu bola, tavSan koygusu yilidi, yaban domuzu yagltsr, kurtbola, gagan gavuSu bola, fioraz da avclsl, tav$an gobanr, gakal gavuEu,mollasr bola' Yangq bir tilr'kiige irs horoz da hocala' imig. yarnrz tilkiyetapsurulmay kala. Burar har kim i)z bir ig verilmemiEmig. Bunla'n herborgun kiitiip yagap turalar. Bir grin biri kendi iEini gdriip yagryorlarmrg.a[arna zat da tapmay, ag da bolup Bir gtin yiyecek bir gey bulamayrp agtillkii bulaga ayta: kahnca tilki bunlara (g6yle) demiE:
Kumukga bir,.fabl|, (metin yanda)
6.9.6. Karagayca-Balkarca
Karagaylar ve Balkarrar diyarektreri birbirine gok yakrn iki rtirkhalkrdrr. Karagaylar baghca Karagay_Qerkes Ozerk B<ilgesinde,Balkarlar da Kabardin-Barkar 6zerk cumhuriyetinde yagarrar. Bubcilgeler drgrnda, Krrgrzistan, Kazakistan ve Ozbekisian cumhu-riyetlerinde de kiiqtik Karagay ve Barkar toprurukran vardrr. r9g9saylmrna giire Eski SSCB'de yafayan Karagaylann toplam sayrsr156,140, Balkarlann toplam sayrsr ise gg,77l,dir. Rusya ArgrnAaTtirkiye'de de ktigiik Karagay topluluklan vardrr.
Karagayca-Balkarca Sovyet Devriminden sonra yazt dili yapi-mr$trr' Karagaylar ve Balkarlar 1920-1924 yrlrarr arasrnda Arapalfabesini, 1924-1936 yrlla' arasrnda da Latin alfabesini kullan-mtqlardrr. 1936'dan beri ise Karagayca-Balkarca Kiril asrlh biralfabe ile yazrlmaktadrr.
TALATTEKIN. MEHMET 6LMEZ II8
Tiilkii - filkil Tii g i; A I t m Tilki-Tilki Tr.iyu Attrn
I 19 TURK DILLERI
KI{PHIII CE3
I
I(rapavafi-uaar(bap rHJr - 3Ku KaayyMrba roJle[HHHreH 6uprrrrJr,qernu THnrrAH. I(rapauaft.nula 1959 Ax. 8l r*lunr aAaM, MaJl-rcbap.nbrna ya-42 MrrHre .qxyyyKa aAaM 6o;laAu,ra, Ma.nxtap-,rrur,ra Cenep I(anxasAa I(ta6aprsr-Ma.nxtap AeroHoM Coser Cb-r{rr a.n I cr Peccy6,rux ana, xra p ava ii.n tr na y a - I(ra pava ir-tlep xeccxo6.tacrAa AxatrafiAu,ra.
(rapauaiinurnausr 6na ManKrapflHJIaHn ANarua6 TyprraHnxcp"repHHe xdpe, xec.lepnrli rropnro-rropnro arnapbr 6o.nrraHAur.Ciis roqroH, uarr('bapJbrJraHn 6aptrclrnu Aa ar,'rapbr <ray,ny;ra> 4e6,'{xrop,orre}rneft, a,ra xecneprr AxaularbaH ray ayy3nanbr aTra-
l:t;l f.*roPtr".eHAfirre: xorraMlbr, 6urgnsrurnu, qereM,'m, 6axcaH'rsr
KiriS Si)z Onsriz
Karagay-mattgar tit - eki ka- Karaqay-Balkar dili iki kola ay-
wumla ),iilefinuen bir milletni tilidi. tian tek bir halkrn dilidir. Karagaylar
I(aragaylila 1959 c. 8l mfu adam, 1959 yrh itibanyla 81 000 kigi'
malkarltla wa - 42 mirle cuwulg a- Balkarlar da 42 000'e yakrndlrlar.
dam boladtla. Malkarlila sever Kav- Balkarlar Kuzey Kafkasya'da, Kabar-
kazd.a Kabarn-Mal(nr Avtonom soue! tay-Balkar ozerk Sovyet Sosyalist
sots ialist Respub likada, (aragay lila cumhuriyetinde, Karagaylar da Kara-
wa - (aragay-Qerkessk oblsstda gay-Qerkes bOlgesinde yaEarlar'
caSoy&ln.
Karaqayltlanr bla malllarlilant ca- Karaqay ve Balkarlann yagadrklan
Sab turgan cerlerine kijre, keslerini yerlere gore kendilerinin tiirlti ttirlti
tiirlil-tiirlii atlart bo$andt. Sr;z iigiin, adlafl vardrr' Ornefin' Balkarlann
malkarltlant bartsmt da atlan <tawlu- ttimiine "tawlula (da!hlar)" denildili
la>,debciiriitgenley,alakeslericasa-gibionlarkendileriniyagadrklarlgan taw awuzhnt atlarm ciiriitgendile: dallarln adlafl ile anarlar: Holamlt'
fiolamlr, btu7ilr, gegemli, balsanq.' Brzrngrh, Qegemli, Bahsanqr ("")
Karag ay ev o-balkars ko - rus skiy slov ar " dan
Karagay-Balkar diyalektleri baEhca tiq gruba aynltr: l ' Kara-
Eay-Baksan-Qegem diyalekti (g'leyen diyalekt: gag "szg", cer "yer" 'ktigiib "g<igiip"); 2. Malkar (Balkar) diyalekti (ts'leyen diyalekt:
/saf,r "sag", dzerlzer "yer", kdgilf "g6qiP"); 3' Holamh-Brzrngrlt
diyalekti (kan grk diyalekt: g ag I t s at s, ze r I j e r I c e r " y ef
" kii giib I H) g ilf
i.
tT
II
TALAT TEKIN . MEHMET 6TuBz T2O
'?cigiip"). Yazr dili Karagay-Baksan-eegem diyarekti iizerine ku-rulmugtur.
TAgan Cunubuznu iisiinden CtrlahluHru TAY
Mingi ravCeH X€xre .U,XeTe UHfiUXCe Sen kr)kge cete miyikseyyal(braynaHHHqtrH.[e. Uwaknwlaruiginde.
Y:!!! xu6urc Axu.nrupari Miyata kibik cttnrayt\laHla 6ys.napuur rccburAe. KaUa buzlart7 iisii4dc.
P.:-t:11.. 6apau axt, ronyHr , Usiiude bardt at5, tonuy,
i::.ryy! Aa Kbbnu Aa xiece. Sen cdy da ts,ts da kiyese.
^rc-H oy3ynypraa re6pece, Kiinbuzulurgatebrese,bopaH 3Tepre cpece.
Boran eterge siiyese.
5:.:^ lt,:t' qyyaK'b rypca .{a Kiin ariw, suwate, nrsa dai OXrai'lafiAU 6opaHs.K""'';;;;;#ol"lll".,r, " T:b'yro, loran,nrucrcurAeru 6ysnapuir. f;:f;,7;f;:f-,
Ustiinde var ak giysin Gun agrk, sakin olsa daYaz ve krg onu giyersin Bir tiirlii durmaz firtrnanGUneE kararmaya yiiz tutsa Ktgrn da yaan da erimezFtrtrna grkarmayr Ust0ndeki buzlann.
[seversin.
' Anayurr,,u 6ven ..Bengti o"ffil;I;?tP#ffi,.Karagay-Bakar yazr dilinin baghca seslik cizellikleri gunlardrr:,l . la|l > /aw/ defigmesi: ET tag > taw, ET yag > caw, ET tagutg
> tawuk,ET yadag > cayaw,,yaya,, vb.2. la!il > lawu, aw/ deligmesi: ET agr > awur, ET agu >
awuz, ET yagt > caw,drigman,' vb.3. la$u/ > /uw, uwu/ defigmesi: ET a|u> uw,,zehir,,, ET
yaguk> cuwuk ',yakln" vb.4. Sonda /a$u/ > law, ow/deligmesi: ET buzagu > buzow,ET
furagu> ktraw vb.
I2I TURK DILLERI
5. Sonda legul > /ew/ deligmesi: ET bilegii> bilew,W ktidegii> kiiyew (Blk. kryew) vb.
6. /aw, awu/ > uwu defigmesi: ET aw> uw,ET awg> uwQu,
awug > uwug,ET tawar > tuwar vb.7. lo!, u$, ow/ > /uw, ui defiqmesi:ET bog- > buw-,ET tug-
> tuw-, OT kow- > kuw-,ET so!*> suwulg,ET bugday < buday,
ET ogul> ul,ET ognla- > urla- '!almak" vb.
8. /tig, iig, ciw/ > /iiw, ii/ deliEmesi: ET dgren- > tiren-, ETcigret- > iiret- vb.
9. logi, tigti/ > /tiyti/ deligmesi: ET rigtir > tiy[ir "aile", tiigiim> ttiytirn vb.
10. Stizbagr /y/ iinsiiziinin lclye deligmesi: ET yaga- > ca{a-,
ET y$- > cty-,ET yil > ul,ET yff > cr,ET yigit > cigit vb.11. Qokluk ekindeki /r/ foneminin diigmesi: tawla "da$lar",
cigitle "genqlef' vb.
12. Bildirme eki /-Dlr/daki lrl foneminin diiqmesi: aman-dr"kdttidtir", casfirdr "iyidjr", curtu-du. "yurdudur" vb.
13. -menl-mdn, -senl-saz kiqi eklerindeki /n/ foneminindtigmesi: keleme "geliyorum", tewlumn "dafhyrm" vb.
14. Gelecek zamanrn -1il9/-lik, -ntlp/-nik, -rilg/-rik eki ilekurulmasr: bar-l*-ma "gidecefim", m in- nik-me "binecefim", a$d-
nk-sa"yiyeceksin" vb.
Arn, Aysu, "Karagay, Balkar ve Kumuk Ttirkgelerinin KarErlagtrrmah Ses
Bilgisi", Tiirkoloji, A. U. DTCF, 10,1992:227-269.
B ASKAKov, A. N., G rammatika kar ag ey ev o - b alkar s ko g o y azt ka, N a|' gik 797 6.
GoCIYAYEVA, S. A. ve $. l. SuvuxgEv, Karagayevo-balkarsko-russkiy
slovar', Moskva 1989.
PRoHLE, Wilhelm, "Karatschajisches W6rterverzeichnis", Keleti Szemle, X, l-2,1909:83-150.
-, "Balkarische Studien", Keleti Szemle, XV, 1-3, 1914-1915: 165-276.
SuyuNqEV, H. t., L H. URUSBIvEv, Russko-karagayevo-balkarskiy slovar',
Moskva 1965.
&*o 93ou"7'48p/2' - 'a
Sen giile erigircesine
IyiicesinKiigiik dallar iginde
Cam gibi panldryor
Koca buzlann tistiinde
#l
Aa a a
E6 6 b
Ba e v
r k Xx x h
KbkUq4tsJ,tlO+fifJn m Vq q g
H n IIIur w $
III q u4 $g
ooBra'n p blu u Ip r bh 6 'c s 3s 2 e
m t IOro tu ii,yuyufl.snya). w
TALATTEKIN. MEHMET 6I-UBZ 122
Karagay Alfabesi
123 TURK DILLERI
Knm Tatarcasr kanqrk bir yazt dilidir ve gergekte birbirindenoldukga farkh tig ayrr diyalekti kapsar: Kuzey diyalekti (Nogayca),
Orta diyalekt (Tatarca) ve Gtiney diyalekti. Giiney diyalekti ger-gekte Tatarca defil, Tiirkgedir. Bu nedenle bu diyalekte Ttirkolojiliteratiininde trknm Osmanhcasr adr verilmiqtir.
Krnm Tatarcasr bir "mani"
KxKr xtIIn
fr a g Mtrlfrru zb I HuAs a d HrHr*Axrur dx c ooEeE,e
)K;r3s14u
ftn
e e,ye IInd o,yo Ppnc j Cc3 z Tru i Yyil y 9y
Bilezigim bar benim
Bilegim tardtr benim
$u l.<uyrumv1 iginde
Bir siiygilim bar menim
Tapmacalar
Qafaralg,ta kiyizyulg
Qal tekede mryrz yuk
(Kiik)
Yary tu[ay bir bala
$vfuma cetmiy
AHy deserl almiy
Tiinyadan ketmiy
(Ay)
Bilezi!im var benim
Bilelim dardrr benim
$u koynumun iginde
Bir sevgilim var benim
Bilmeceler
Bacada kege yok
Boz tekede boynuz yok
(G6k)
Yeni doluyor bir gocuk
Krrkrna vannryor
Oltiyor desen cilmiiyor
Diinyadan gitmiyor
(Ay)
* Daha onceki alfabede, 1965'te yayrmlanan sdzliikte ur /4/ geklindedir.
6.9.7. Klrrm Tatarcasl
Krnm Tatarcasr ikinci binyrl baglarrndan beri Krrrm'dayagayan Krpgak (Tatar, Nogay) kcikenli Tatarlann diline verilengenel bir addrr. Krnm Tatarcasr aynt zamanda Krrrmgak adrverilen Krnm yahudilerinin de dilidir. Romanya'da Kcistence,ninkuzeyinde konugulan Dobruca Nogaycasr ile aynr kentin gtineyindekonugulan Dobruca Tatarcasr da Krnm Tatarcasr diyalektlerindensayrhr.
Ikinci diinya sava$r sonlanna kadar Krnm'da 200,000 kadarTatar yagryordu. savaE sonunda btittin Krrm Tatarla'ozbekis-tan'a siirgtin edildiler ve uzun yrllar orada yagadrlar. KrnmTatarlannrn anayurtlan Krnm'a dcinmelerine ancak son yrllardaizin verilmigtir.
. Kuzey, Orta ve Gtiney Krnm diyalektleri qu <izelliklerle
birbirinden aynltr:1. Siizbagr /y/ Giineyde korundufu halde Kuzeyde lclye
deligir: yol - col;yel - cel;yayaw - cayaw "yaya", ytg- - cty-;yofi - colg "yok" vb.
2. Siizbagr ltl Kuzeyde korundu[u halde Gtneyde ldlye deligir:taw - dag, tat - dat "tad", tur- - dur-, tiS - diS, tiis- - diis- vb.
3. Dudak uyumu Giineyde tam olarak, Orta diyalektte de ikinciheceye kadar korundulu halde, Kuzeyde tfimiiyle kaybolmuEtur:
G. tuzlu!., O. tuzlu$,K. tuzl*; G. gilriikliik, O. giiriiklik, K.
FTALATTEKIN. MEHMET 6TUNZ N4
Ciiriklik: G. fiuruluS, O. kurults, K. kunlry; G. koylti, O. kdylii,K. koyli "kiiyl{i" vb.
I{npro c6s
Texnr(p grnnbreH JryrsarHburb Hrl4He oKLyB pyc rr.truage aJrbrHHn
dapuarran Jrpaun CCP-wtm MexTennepfiHAe KtpHMTarap rurulnorpeHMeK xqDH qHKaApUnrEaH AepcnrKJtep JreKcHKacH xt{pceffitbreH.Ortys tercraeprnrt aKceprterh eAe6xl rtapaprba alAanrr{pJ{eHMereHHce6e6ntq4eft , rcbonylrbuoAaft ,{ nyrtar onapHhr}rb HopMarH B on*rrbanrpa$ofuHernracuHbr atrtc 9Te, onbr]G nqEH Aa HopMarr{B oaa 6nasuef,.
fl srurburbr rnpnrrnprlo oJrrbaH . c6saep KtpHxrarap rr,otrr(4e Aaauorr. Oaapru "JIeHtH 6afipqrtu" raoetacuHgaH, t'llbuglHg",tq{pHanbrHAai{,
He[rpr{ar qbtrrbapr%aH rHraruapAaH aJrHHrbaH TeKcErepAe KopbMeKrO/MKpH. 0aaprorrr rr,trbAe nefiga onmainnrurm cede6n He$rp? Mucalur,r,ncn "JIeHnH 6af,partu" naaeraouEg araRMG. Orep cne nageraxurb25 firur uqnr{qe q[rKEKbaH HoMeI]JrepHH!{ Ko3bAeH Keqnlrerbrs, r,6&(4aafirot c6saep ltua-f,u44an AerrggtrTxpr.tJrxn, r{eur{! uterxJrbAe aguJrr,ganbrHLrKopepcunbxs. Meceas, gpgq, 999Jg_?, pasfteqeli, I3€II!, ,!3gI!,!,4jj'ld,.33!U€'r, QpptBlKr ,ygg, EEnqiggl{, !H03p, ryglgI, g-e-g,€nnn ep,repnHe Enr{qn gpElr, ggeggr, lggleSUgr, Ililgg, I$Ip9,nSblrrbrP.
KiriS sdz Onsdz
Teklif etilgen lugatntl igine o- Sunulan s<izliilUn igine Rus yaztlg,uw rus tilinde almtp banlgan Ukrain dilinden ahnmrg ve Ukrayna SSC'ninSSR-niry mekteplerinde lg,nmtatar ri- okullannda Krnm Tatar dilini 6!ren-lini ogrenmek igiin gftanQan ders- mek igin yayrmlanmrg ders kitaplann-likler leksikast kirsetilgen. okuw daki scizctikler dahil edilmigtir. oku-tekstlerniy ekseriyeti edebiy kararga ma pargalannrn golunlulunun belliadaptirlenme geni sebebinden, kolu7 u- bir standarda uydurulamamrg olmasrn_daki lugat olnrrurl normativ olmagan dan dolayl elinizdeki srizliik onlanngrafofonetikasmt akis etb, oru7 igtin kuralu olmayan sesgil yazlmtnr yan-da normntiv ola bilmey. srtmakta, o nedenle de kuralcr ola-
mamaktadrr.
125 TURK DILLERI
Krnm Tatarcast 1928'e kadar Arap alfabesiyle, 1928'1938
yrllan arasrnda da Latin alfabesiyle yaalmrgtlr. 1938'den beri ise
bu dil Kiril asrlh bir alfabe ile yazrlmaktadrr.
Kangrk bft yazt dili g<iriiniimtinde olan Krnm Tatarcasrnrn
baghca seslik dzellikleri gunlardrr:
1. Sozbagr /y/ iinstiziiniin genellikle korunmast fakatbazr sdz-
ctiklerde /c/ye defigm esii y aril "yeni", y ardrrn, yil, y e r, y o 15, fakat
ca; "geng", cay "yay", curt "ylrrt", ciber'"gdndermeK' vb'
2. Arapga-Farsga ve Tiirkge ahntrlardaki /h/ {insiiziintin diig-
mesi: ayat "hayat', araret "hararet", areket "hareket", aI "hal", angi
"hangi", aurla- "haztrlamak", er "het", ikaye "hikaye", oca
' ttrcd', muim "mtihim" vb.
3. /61 ve /ii/ iinltilerinin yan artsllla$mast boyle "boyle"
ge "gdze", buyuk, butun, koster'"gdstermek" vb'
4. Dudak uyumunun yoklufu ya da slnlrh olmasl: buluntp,
costf':tct, dortunci, igun, kulungll "giiliing", kdylillik "kiiyliiliik",
kunp "kurup", nigttn, ol(tgt "olduflu", ontl "onun", soUH, yolb
mtznt, yuzumiz vb.5. Sozsonu h$/ veligl ses gruplarmrn luw/ ve /ude deligmesi:
aluw "alma", baruw "gitme", beruw "verme", bitiruw "bitirme"'
etl.tw "etme", keluw "gelme" vb.
6. Vurgusuz orta hece iinliisiiniin kendini korumasr: alplmda
"akllnda", gevirilip, episi "hepsi", yaltrl& vb'
7. O$uzca tigelerin bulunmast: adtm, dag, degil, gece, ISadtn,
ocak, oda, ol- vb.
AsANov,$.A.,A.N.GARKAVETS,S.M.UsElNov,Knmtatarsko-russkiyslovar',Kiyev 1988.
QENELI, llhan, Ktnm Tatarcastnda Yapm Ekleri, gev' Mustafa ARGUN$AH'
TDK, Ankara 1997.
HESCHE, wolfram ve Hartwig SCHEINHARDT, "Eine krimtatarische worter-
liste", Central Asiatic Journal, XVUI, 4' 1974:.227-250'
Kln m Tatarcasr s<izltifiln "Giri g Scizii"nden
F
TALATTEKIN'MEHMET oLMEz 126
JeNrowsrt, Henryk, Gramatyka J gzyka Krymskotatarskie go.WydawnictwoNaukowe UAM, Poznaf 1992.
sAMoylovlq' A. N., optt kratkoy knmsko-tatarsko grammatiki, petrograd
t916.
Krrrm-Tatar Alfabesi
127 TURK DILLERI
l1):1.-, llOKQe'knchynv'n basitici iilY.
sl:ClZl]-('l 8l'l'lK
-
zus7.\"t (,sIlY
KARAJ AWAZY11',1 r:l[f i.Y Ii K i\ llA,l 1'l l,l)li
Aa aE6 6Bs e
fr e
lrrr ?a
[r dEe e
Ee e)K :r Jrc
3g 3ILu u
ftn rt
Kr rc
a Krrtb IInv MugHng HrHrd Ooe, ye fInO, yo Ppj ccz Tri Yvv o+k Xx
KbhrtlJumHNHa tl
oonpprcsmryufifxh
IIU9.rIx axIII nr
III qbrhI r,r
br3aIO ro
f,s
rytst4g
dcrc cru$t4 $9
Ib
ulb'9eto u,yu,yu
a Ya,d
Karay Awazt
Wafitltk Karay Tilde
Tstkmahtrun besintsi Yilt
Segizintsi Bitik
.t \RYK',{.\ CYll \al)\' Al.l'.KS1\..r)li{ rliRi)Ko\\ lcz
l.tl( li.\l)r\
.lr.\l{.\.1 \\\ \/.\'(t;t.{rS li,\li.\l\1.\). l'lsll{} N llll'tlit li \l( \l\lSlilll
\\'\ lr \\\'r"\ \l.l:Ks.\\lrl:il \1.\llllKo\\',i{ z
' | "lt l'\rlll l'l'r\5h\'r'
Strona tytulowa czasopisna ,,Kuaj Awuy" (Glos Kuaima)
Karay Sesi
Qaldag Karay Dilinde
Qrkmaslntn beginci Yrlt
Sekizinci Kitap
6.9.8. Karayca (Karayimce)
Karaylar ya da Karaimler (Karaim srizctilti ibrani dilinde ..kut-
sal kitabr okuyan" anlamrna gelen Karay scizctiliintin golul bigimi-dir) Hazarlar dtineminde Musevilifi kabul etmig kiigtik bir Tiirkhalkrdrr. Karaylar, son zamanlara kadar kiigiik gruplar halinde Lit-vanya'da (Troki ve Peniewiez kentlerinde), Ukrayna'da (Lutsk veHalicz kentlerinde) yagamakta idiler. Vaktiyle Krnm yanmadasrn-da Evpateria kenti yakrnlarrnda da Karaim topluluklan vardr. EskiSSCB'de yagayan Karaylann toplam sayrsr,l959 sayrmrna gdre,5,900 idi. 1989 sayrmrnda ise bu sayr 2,803 olarak verilmigtir.
1930'larda Polonya Karaylannrn grkardrlr Karay Awaa dergisinin kapalt
Karaylar dillerini 1930'lu yrllara kadar ibrani, Latin ve Kiril
alfabeleri ile yazmrglardrr. Pek golu dini metinler (geviriler) olan
eski elyazmalan ise, dolal olarak, Ibrani alfabesiyledir'
Karaycantn tig diyalekti vardr: Troki (Trakay), Halig-Lutsk ve
Krnm diyalektleri' Bunlardan Ktnm Karaycast gok once Ktnm
TALATTEKIN. MEHMET 6Tvzz 128
Tatarcasr tarafindan srimiirtilmiigtii. Troki ve Halig-Lutsk diya-lektlerinin de bugiin Slav dillerince hemen tiimiiyle scimiirtilmiigoldulu sriylenebilir.
N')$r')l"l l3)itr-']Nl'f 'f 'llb:Bnb Ma[tawludur yaratuwgu dunydnt,
!')l!ij'll '1il 'l=rp11 ''l').lP )D:l|J ela adamnt; gikir etme harvafitnt.il"allDblN iltli:l; iD!')N'-'lll oyantpmen yukwndan: umsunamen
: i'b."l': it3)1lD i.DilFlu.r :-'; ' hatqahasm,sawagatmkdremen.N);l']'1: .J).t3'lN: i.l)tjt.1:.t:x':cx "rb:-'r-. i'!-r':',iio Buvrulundanvaranlfibar&nvd
:Nil"rBli: i.c:tp E.: i...Dt)5N telmererlerprathnanya
Nlrr;'-lN s?': r5:lo iF)l:T ullu stytn, kip lguwaun kotarma.
: t{pF'!I)'E D'J),-'IN }tJ '"1'l.i?Fl' .) Yuwunamen suwlar bila ar,nma,
ki yatlgrdr da oyandrm ungltlgta.
Ovmelidir Diinyayt yaratanr, <izlerler her biri senin adtnla:
ve insanr; giikretmeli her vakit. yiice saygrnhfrru, btiytik kuvvetiniUyanrp uykumdan umuyorum [anlatmak igin.liitfunu ve inayetini gdrUyorum. Yrkanlnm sular ile annmak igin,Buyrulunla yarahldr biitrin diinya: ki uyutur ve uyandrnr [beni] huzurla.
Troki ve Halig diyalektleri arasrndaki baghca farklar gunlardr:
l. /ii/ ve /ti/ tinliileri Troki diyalektinde /o, ol ve /ti, u/ olarakkorunur, Halig diyalektinde ise srrasiyle /e/ ve /i/ iinliilerine deligir:T k'ok' "mavi" = H kek,T k'orkl'u "gizel" = H kerkli,T k'oz"koz" =H kez,T tig =H. ets "oc",T ripk'a "akci[er" =H epke,Toz "kendi" =H ez,T t'ug'al "tam, tamam" = H tigel,T t'uv'ul"de!il" =H tivil, kivil; T yur'ak, yilr'ak =H yirek,T yuz" "yiz" =H iz vb.
2. lgl ijnsijzti Troki diyalektinde korunur, Halig diyalektindeise, Kazakga ve Nogaycada oldulu gibi, lslye deligir: T tag - Htas,T kiSi = H kisi,T yastnn "gizlice" = H yasrm,T iiliiS "pay,hisse"=Hi/isvb.
129 TURK DILLERI
Ibrani Harfli Karay Alfabesi
* dlef elf n het h D mEm1
a bet b,v It tet t : nun n
\ gimel 8,12 ' yod rli, ya 1 nun5
tddlet d:kaf k osdmeh s
t he g3 I kaf 9 cayin ', ulvav v )lamed I opE p
I zayin z nmEm m lpZs
I sdde $
Y ;ades
P kof !.lreSrut {in $
nffiv f
I a/a, o/ti, r/i, ve ii'niin yaztmtnda2 4'nin yazrmrnda bazen nun ve gimel birlikte kullanrhr.3 yabancr siizciiklerde4 iin Unliilerden, <izellikle yuvarlak iinliilerden 6nce incelili gcisterir.5 stizsonu
3. /9/ fonemi Troki diyalektinde korunur, Halig diyalektinde ise
otiimstiz kahgrk /ts/ iinsiiztine defiqir: T iig - H its "3", T gag (<
sag) 'H tsats "saE", T kilg =11kits "EiJig" vb.
4. /c/ tinsiizii Troki diyalektinde korunur, Halig diyalektinde ise
<itiimlii katrgrk /dz/ tjns:d.z;jrne deligir: T can =H dzan "can, ytirek",
T cms =H dztns "cins", T terece =H teredze "pencere" vb.
5. /e/ iinltisii Halig diyalektinde korunur; Troki diyalektinde ise
<inceki ve sonraki tinsiizleri onstilleqtirerek lalya defigir: H ketse
"gece" =T k'e7'a,H kerek "gerek" =T k'er'ak,H tere "yasa" = Tt'br'a vb.
6. lql > /n, y/ de[igimi: 14/ iinstizii Halig diyalektinde lnlye,Troki diyalektinde ise lylye deligir: H atan =T atey "baban", H
banntz "gidiniz" = T barry u, H mana "bana" = T maya, H sana =T sayavb.
7. Artdamaksrl /k/ iinsiizti Halig diyalektinde birkag sozciik
drgrnda korunur, Troki diyalektinde ise stzrct /!r/ya de[iqir: H ank"yorgun" = T artb,H aksak =T absab, Hkasuk "kagtk" = Tkagufr,Hyabuk "kapalt" =T yabub,Hyrak"vz*" =T yrrabvb.
t-
TALATTEKiN. MEHME-T OLMEZ 130
8. S<izbagr /til ses grubu Troki diyalektinde korundufu halde
Halig diyalektinde stk sft /ki/ye deliqir: T til "dil" = H kil'T tiS"diq" = H kjs, T tiz"diz" -HkiZvb.
Karaycamn en cinemli tizelliklerinden biri de stjzdiziminin lbra-
ni yazr dilinin etkisiyle bozulmug olmastdrr: H' bitigi karandasrun
"kardegin mektubu", T. uturu tenriga "Tann'ya kargl", T. yaptilar
terejeni artban "pencereyi yeniden kapadtlar", H' azasttdilar
astkmaklart brla "acele etmekle hataya diiqttiler", H. ta bardr
ormanga otun alma "ve odun almak igin ormana gittl", K' da
algryladt allarru tanlrt "ve Tann onlan kutsadr" vb.
Karay Alfabesi
I31 TURK DILLERI
6.10. ayakttaglrs grubu: Ozbekge, Yeni Uygurca
6.10.1. Ozbekge
Ozbekler adlannr Altrn Ordu emirlerinden Emir Ozbek'ten alan
Ttirk, Mo[ol ve iranh kanqtmt bir Trirk halkrdrr.
Ozbeklerin biiyiik gofunlufu merkezi Tagkent olan Ozbekistan
Cumhuriyetinde yagar. Ozbekistan drqrnda Tacikistan (450,000),
Krrgrzistan (220,000), Kazakistan (140,000) ve Ttirkmenistan(125,000) Cumhuriyetlerinde de oldukga kalabahk Ozbek top-
luluklan vardrr. Eski SSCB'deki Ozbeklerin toplam sayrsr 1989
sayrmrna gcire 16,686,244'tir. Bu saylya Afganistan'da(1,390,000), Qin Halk Cumhuriyetinde (15,000) ve Ttirkiye'deya$ayan Ozbekler de katrldrfrnda Ozbekge konuganlann toplam
sayrsr l9-20 milyonu bulur.
Modern Ozbekge eski Qafatay ya dilinin bir devamtdtr.
Qapatay yazr dilinde OzbekEe iigeler daha 18. ytizyrldan baqhyarak
gcirtinmeye baglamrqtr. 1930'a kadar Arap alfabesiyle yazian Oz-
bekge 1930-1940 yrllarr arastnda Latin alfabesiyle yazrlmrgtrr.
1940'tanberi ise Ozbekge Kiril asrlh yeni alfabe ile yazrlmaktadrr.
Ozbekgenin birgok diyalekti vardtr. Bunlar baghca dtirt grupta
toplanabilir: l. Harezm-Krpgak diyalektleri;2. Kuzey Ozbek diya-
lekti, 3. Gtiney Ozbek diyalektleri, 4. Harezm-Ofuz diyalektleri (a.
ikan-Kara Bulak, b. Hive). OzbekEenin Harezm-Krpgak diyalekt-
leri gergekte Tiirk dillerinin Krpgak grubuna, Harezm-Ofuz
diyalektleri de Tiirkmenceye aittir. Buna giire Ozbekgenin asrl
diyalektleri 2 ve 3 sayrlt Kuzey ve Giiney diyalektleridir.
Giiney 6zbek diyalektleri qu alt gruplara aynhr: l) irancalagmrg
diyalektler: a) Semerkand, Karqi, Katta-Kurgan, Buhara vb.; b)
Tagkent, Ura-Tiibe, Cizzah, Leninabad vb.; 2) Yarr-irancalagmtg
diyalektler: a) yerel alrzlar, b) Fergana Ozbekgesi: Fergana-
Andican, Hokand; Namangan vb.
Aa a
E6 6Bn a
fr z
Ar d
Ee e+i ,..tre e
)K xr Jtc
3s 3
IrLu u iit.n il y
Kr r k'JIn ,4 IMt"r il m
HuHnHq rylOo o o4..uo o o
p q.{ ,a g
r IIIUI a $
s IIIIII u4 9E
tbr:a'u blu u I
ii br b '
f 3e s a
h IOrc rc yu
ts fl.s s Ya
a
b
ob
d
e
yojz
IIn n
Pp pCc c
Tr m
Yy yvy to4 fiXx xIIq u
BAsKAKov, N. A., A. ZAJ,\czKowsrt, S. M. Sznpsz,ql, Karaimsko-
pols'kiy slovar', Moskva 1974.
DustNs xt, Aleksander, C araimic a, P rac e karaimo znaw c ze, W arczaw a 799 4'
FrnrOvrerUS, Mykolas, Miei Karayie 'tirianiam / Ai Mokausi KaraimiYkai,
Vilnius 1996.
JANKOWSKT, Henryk, "A Bible Translation into the Northern crimean Dialect
of Karaim", Studia Orientalia,82, 1997 1-84.
KOWALSKI, Tadeusz, Karain'tische Texte im Dialekt von Troki. Krak6w 1929.
MARDKowcz, Aleksander, Karaj Sez-Bitigl. Luck 1935.
TALATTEKIN. MEHMET OTWBZ 132 133 rUnr olu.nnl
alzna dayantyordu.1937'de yrhnda Ozbek yazr dilinde esash
defiqiklikler yaprldr. Yazr dili fonetik ve yazrm baktmlanndan
irancalagmrg Tagkent a$zna, gramer ve sdz hazinesi bakrmlann-
dan da Fergana vadisi diyalektlerine dayandrnldrcY3 EotuH
'Vg6er rlrJnsr.rHr u3oxJrr{ Jlyraru !s6ex xa.n4n rapux}r.qa6upuuuu Mapra Harrp
"riln1u. ,rlyrar renr j4ya,ruaap ou-
vacu.ra - runuynocnap, jpra aa oanfi uaxra6 j4yovu;raprBa yr(HTyBqHnapu, e3yBqnnap, xypHaJrficrnap, nasera Bauaiupu6r xoAr.Mnapn na !s6ex runnra {nsnr{ynvu 6apvaxaro6xonnapra ufaxaaaaHrau.
I970 fiHa,qa MaMJraKarHMu3,qa lrxasu,rran axo;ra p!fixarn]rarryMorJrapnra x!pa fs6ex ru,'rua cfs,raruyavu,'lap coHH9,2 vu.ranoHnu rauKrrr (nna.[H, Illyunnr !'sa€q ]a6ex rulurJ30x,1u nyFaTrrHr{Hr (aHqanuK 3apyp gKaHrr.lu{Hn rI(40nxy'pcaragu. Eaporl, 6y uyxnu aasuQanu aManra orul,tpnuryqyH 3apyp 6farau HMxoHurrrnap Qartrar clnrru 20-30 fis,rlro6attrnuAa ls6ex runuyHocJruru,(a gpurtnnrau aa !s6ex,rexcuxorpaQxncunn runuryHocnuKHugf re3 puaoxaant66opa€trau Mycra(r{n coxacfira afi,ranrupran yaran myaa$Qa4nar,rapx ryQarlan ro3ara Ken,(H.
Sez oagr.Taqdr,m qrlrna turqan, Rilrrn
/. Ohmedganov tamanr'dan 1926- ,7
1r,llarda tyzllin, aran grafikasb BIlan
Bxsmaqa tajjarlancl;rn ulnu luq;rl,Oznagrnlrl tapgrruvn eojsnca mcnltntananrnrdan asnslr ravgda ea;qltdanr;lanln, anca rnr'qdarda jaql .materlalBilon kenojtirllgant halda, latiirgra-rlliasb Bllan l9l9 Jblnur\ sa;rda-jaqorsmaqa tajjarlanqan cdi.
Luqatnrq su qad rr keclgln cr-quvbqa, naglsca, naJdanda tuturiaqlrDir smhnrn Joqluqr sasos sold!';runr, Qymhyrtjat nasgtansd6.ga qt'rt -
tagaq srnla konferensljast Betyvgatcgi5 edl. (Bu ko::ferenslja l9J9 jul-nr.n maj ajr'da uolr'o etdl).
Saz bast
Takdm krlma turgan, basbb A. Eh-
medcanov tamarudan 1926-7 yillard.a tii-
zilib, ereb grafikau bilen basmala nyyar'lanlan usbu lugat, OzneSrnirl tapfrruvt
boyutga menim taman mdan asash revSde
baslg,atdan islenib, anga mil1.darda yegi
material bilen kipeytirilgeni halda, latin
graJikast biten 1929 yrlnttl bayda-yalyb a s ma g a t aty ar lan ! an i di.
Onsdz
Takdim edilen, baglangrEta U. Ehmed-
canov taraflndan 1926-27 yrllarrnda dti-
zenlenip Arap harfleriyle bastma haztr-
lanan iqbu scizltik "Oznegr"in gcirevlen-
dirmesiyle benim redaksiyonum alhnda
esash bir Eekilde yeni bagtan galtErlp,
epey bir miktarda yeni malzeme ile ge-
nigletilerek, Latin harfleri ile 1929 yltntn
tam baErnda bastma haztrlanmrg idi.
Sdz BdSi Onsijz
Ozbek tilinip izAhli Lugati rizbdk "Ozbek Dilinin Agrklamah Sciz-
[alki tarilide biringi merte negr etildi. liilti" Ozbek halkrnrn tarihinde ilkLuSat kdp oKuvgilar Ammesige - kez yaylmlanmaktadr. S6zliik geniE
tilgunAslar, urta ve Aliy mekteb okuyucu kitlesine, dilbilimciler, orta
o\uvgilari ve okituvgilari, yAzuvgilar, ve yiiksek okul ri[rencileri ve 6!ret-jurnalistlar, gazeta ye negriyit menleri, yazarlar, gazeteciler, basrn
h6dimlari ve <izbek tilige kizikuvgi yayrn gahganlan ve Ozbek diline ilgibarga kit6bh6nlarga mdlcellengen. duyan bUtUn okuyuculara sunulur.
0 zb d k t ilini,J izdhli lu g ati' nin "6nsriz"Unden
Ozbek ya dilil929-1930 yrllanndan 1937'ye kadar fonetik ve
yaztm baktmlarrndan iinlti uyumunun korundulu Kuzey Ozbek
diyalektlerine, gramer ve sdz hazinesi bakrmlanndan da Taqkent
Ozbekgenin Latin alfabesi ile yazrldrlr ddneme ait Ozbekqe sozliilun "6nsdz" iinden
Bugi.inkii 6zbek yazr dilinin baqhca seslik cizellikleri qunlardrr:
l. ilk hecedeki lat'4/ses grubunun korunmast tdg"da|", bdg
"bap", sdg "sa!, esen", ydg- "y a$mak" vb'
2. Qokheceli sozciiklerin sonundaki h$l ve /igl ses gruplannln
liV veliV ses gruplanna defigmesi: W agry> a99ik"act",Yl adtrg
> ayik "ayr", ET sang, > sarilg"sar:^",W ta$l$.> tdglik "da$h", ET
bitig > bilik "bilgl",W dltig > olik *oli",W tirig > tirik "canh".
til
fl
135 TURK DILLERITALATTEKIN. MEHMET 6LMEZ 134
3. /a/ iinliistintin dudaksrllagmasr (daha gok ilk hecede): ET altt<Ahi,ET ala> dle,ET at> dt"ad",ET ata> Arc,ET ara> dre,ETadak > dydk, bala > bdle, ET baS > briS, barmak > barmdk, oyingdlg"oyuncak" vb.
4. /r/ iinliisiiniin, artdamaksrl /k/ ve /!/ komgulufu drgrnda,
/i/ye deligmesi: ET altm> dldin"once",ET altun> dltin,OT asur-> dsir-, pigdk "brgak", fakat bdlilp fb6lkl, kiz [\rz], dgir fifirl, dgiz
fkprzl, aygir laygrl vb.5. /d/ ve /ti/ iinliilerinin, cindamaksrl /k/ ve /gl komqulu$u
drqrnda, artsrllagmasr: &a/ lkcjl] "gol", koz fki>zf "gdz", kug lkngl"giig", mangu [mengti] "ebedi", fakat ET bdl- > bol-, ET ril- > ol-,ET tiliim > olim,ET tiis > tLtS "riya",ET tiiz- > tuz- vb.
6. Damak ve dudak uyumlannrn genig cilgiide bozulmasr:agimd( "aclmak, ekgimek", dte "baba", bdle "gocukluk", dre "ara",bdgli "bafih" , birdw "biri, birisi" , tagri "do[ru", pigd$ "bryak" vb.;
boldirmdk "oldurmak" , boyin "boyun", oyin "oyun", buzilmdlS,
"bozulmak", suwsiz "susuz", bolim "bolii,m", bukik "bi.ikiik", vb.7. 3. kiqi iyelik ekinden sonra beliren zamir lnlsinin dtigmiig
olmasr: dre- s i-den "araslndan", dte-s i- ge "babaslna", bdgg e-si-de"bahgesinde", to g r i - s i - de "hakklnda", uy - i- de n "evinden" vb.
8. ilk hecedeki kapah /e/ iinliisiiniin korunmasr, /e/ tinltstiniinde I €ly e deligmesi : edi > i ge "sahip", i I "halk", elt- "iletmek", erte"erken", bdr- "vermek", kege "gece" vb; ek- > dk-, er > ir "koca,erkek", eski > eski, et > it, etek > etek, kil- "gelmek", kerek >kirek"gerek" vb.
Azlzov, O., Z. Rizay eva, U zbeks ko Rus skiy slovar', Tagkent I 989.
AnounAglt.A,Nov, R., Russko-uzbekskiy slovar, Moskva 1954.
AHvAoceNov, Umdr, Burhan llyazov, Ozbekgii-Rusga Lu14at. Tagkent 1931.
BERDAK, Yusuf, Mehmet MAhur TULUM, Siizliik: )zbekistan Tiirkgesi-Tiirki-
ye Tiirkgesi / Tiirkgesi-Tiirkiye dzbekistan Tilrkgesi, lstanbul 1994.
BOROVKOV, A. K., S. F. AKABIRoV, Z. M, MAGRUFOV, A. T. HODJA-
HANoV, Uzbeksko-russkiy slovar', Moskva 1959.
FAzILov, E., Ilzbek Tilining Tarifiiy Morfologiyast, Tagkent 1965'
GABAIN, A. v ., Ozbekische Grammatit, Leipzig-Wien 1945'
JARRINc, Gunnar, The (/zbe! Dialect of Qitich (Russian Turkestan)' Ltnd
193'1.
-, Uzbek Texts from Afghan Turkestan with Glossary' Lund-Leipzig 1938'
KEMAL, Fahri, vd., Sdzirgi Tamdn Ilzbek Tili, Tagkent 1957'
KoNoNov, A, N., Grammatika sovremennoSo uzbekskogo literaturnoSo
yauka,Leningrad 1960.
MRuvur, Nizamettin, Ertulrul YeueN, Tiirkge- Ozbekge / dzbekge -Ttirkge
' Siizliik, Tagkent 1993.
MA'RUFov, 2.M., Uzbek tilining izdhli lu$ati,I-II' TaEkent 1981'
MIRZAYEV, M, vd., UzbekTili, Tagkent 1966'
Olvnz, Zuhal, "Ozbekler ve Ozbekqe", Qa\dag Tiirk Dili' Sayr 108' $ubat
1997:24-32
ReuN, Alo, Basic Course in Uzbek, Bloomington 1969'
RESEToV, Y.Y., Ilzbekskiy yaztk, Qast I, wedeniye, fonetika' TaEkent 1959'
RE$ETov, V. V., Russto -uzbekskiy slovar', Tagkent 1972'
SJoBERG,Andr€eF.,UzbekstructuralGrantmar'Bloomingtonl963'
AaE6BnfrIuEeEe)Kx3sI/InitnKx
a &,a JIn6 b Mue v Hue g ood d flne d,ye PP
d ye;yo C c
nc j Trs z YYu i oOil y XxrkIIq
Ozbek Alfabesi
.n I I{q Lt
.tut m III nr wylrrbtbo o,e bb b
n P 3e 3
p r IOlo n65fl.s.flm t YY t1l u,ti KK ry
6 f FF rx b Xr 4
4ts
I$I
,
0rd
yu
ya
o, ti
B6b
h
t
I
iJ
I;I
t!
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ 136
$AABDURAUMAwov, g. g.,)zbek Salk geu,riltiri Lugati,Tigkent 1971.TURSUNOV, U,vd., gdzirgi uzbek Acttibiy tili, morfologiya, leksikologiya,
Tagkent 1965.
WATERSoN, Natalie, Uzbek-English Dictionary,, New york 19g0.
6.10.2. Yeni Uygurca
Uygurlar, biri 8. yljzyrl ortalannda Mololistan' da (745-g40)cibtirii de 9. y'jzytl ortalannda gimdiki iilkelerinde (s50-1250)olmak tizere iki devlet kurmug eski bir Ttirk halkrnrn torunlandrr.Uygurlann biiyi.ik go$unlu[u bugiin ein Halk CumhuriyetininUygur 6zerk Bdlgesinde (Sinkiang eyaletinde) ya$ar. ein'deyagayan Uygurlarrn toplam sayrsr yaklagrk olarak 6 milyondur.Qin drgrnda Kazakistan, Krrgrzistan ve ozbekistan ve Ttirkmenis-tan cumhuriyetlerinde de uygur topluluklarr vardrr. Eski sSCB'deyagayan Uygurlann toplam sayrsl 1989 sayrmlna gore 262,199olarak verilmigtir.
Yeni Uygurca, Ozbekge gibi, eski Qalatay yazr dilinin bir deva-mrdrr. Ti.irkoloji literattiriinde "Do!u Tiirkgesi" olarak da anrlanYeni Uygurcanrn pek gok diyalekri vardrr. Bunlar baqhca ikigrupta toplanabilir: Giiney diyalektleri, Kuzey diyalektleri.
Gtiney grubu gu diyalektlerden olugur:1. Kaggar-Yarkent diyalekti, 2. Hotan-Keriya diyalekti, 3.
Aksu ya da Maralbagr-Karagar diyalekti.Kuzey diyalektleri Qin Tiirkistanlnln kuzey-dolu ve do[u
brilgeleri ile Batr Tiirkistan'da konugulur. Bu diyalektler gunlardrr:4. Kuga-Turfan-Hami diyalektleri (Qin'de), 5. Tarangi diyalekti(Kazakistan, Krrgrzistan, Ozbekistan ve Ttirkmenistan,da).
Bunlardan bagka asrl Uygur bcilgesi drgrnda kalan qu diya-lektler de vardrr: 6. Lobnor diyalekti (Lobnor vahasrnda, earhahkve Miran'da), 7. Hoton (Busurman "Mtisliiman") diyalekti (BatrMololistan'da Ubsu-Nur ve Qirgis-Nur golleri arasrnda).
137 TURK DILLERi
:,!+u.12LL! 1-1LLl.3 :pr.e:y fqqB
.si{l,Li e(ALU,eril oi.lrqg,,:iry J- y. ; -L .:j- gi.:t,B-'t)f ,o@ra t)L .ua)+ jt 6r&1 6-J ..J,, dq ;g s;-LU :iti
.gLlr:tru.rY;l;"t! 3 ;tiol5
!-?-tg .,r^ lr,i,+ijo Ig4oc [email protected] ;J-+)o i5 @.dJ6
-:iid Jlllrii \u)rf nZ*'r-(j4-', ii[..-'.! .u :rL)rJ!
.ilt'J c.- .u
rJi lir;U .!L))lL+ .Jjc rl 6.t+3tr !ir,jrL :i!)iJ- g!.]l;d
!l+F.) ou$ - .trJu i.Jl
Urtimgi'de
1990'da
yayrmlanmala
baglanan Uygurca
s<izliiftin ilk sayfasr
Yeni Uygur yan dili Gtiney diyalektleri tizerine kurulmugtur.
Uygurca Qin'de 1960'a kadar Arap alfabesiyle, bu tarihten sonra
on yrl kadar siiren Ktilttir Devrimi yrllannda da Latin asrlh yeni
alfabe ile yazrlmrgtrr. Ktilttir Devriminden sonra ise, 1983'ten beri
Uygurlar dillerini yine Arap alfabesiyle yazmaya baglamrglardrr.
Latin Harfli Uygur Alfabesi (Eski)
AaBbDdEeFfGgHhIirjKKLI
a a Mm m m Xx x $
b b Nn n n Yy y y
d d Oo o o Zz z z
e e Po o p Olq q E
f f Qq q e Hq h h
s g Rr r r Kk & kh b Ss r s ea a e
i i Tt t t Os o o
jcUuutrUtiii'dk k Vv v v Zz 7, iI I Ww w w
TALAT TEKiN. MEHMET 0tIIIBz 138
)i- '*fr*t' lu;,.,b d-ii{ -,J-^r *f ,-il);'t,,3Lj-:;;l J-l^|ts .if..j* r;+ii,etJ-.1,r.: lltri ,i y-Jt3 .)}ttri.llj ,,*rF -s6'l ,fiu .G.3, Jf+ _",it.*lf;t* ..5-Jrrt; o!.-r:e; ,olr\-itt ,,sy4'iitf ,6r+iltl;rl ,+,Sb.r.o ;;r;r;ti ;"ki AL))iti,U,s -Zi;;;u t"; ,F.'i \iJ)tf .eo r)ll.3
..5r.:J.i ue-is ,,:irjs$ u;.1; *.t.3 ,i4';
I39 TURK DILLERI
2. Qok heceli stizctiklerin sonun daki l!/ ve /g/ tinstizlerinin /k/
ve lklye defiigmesi: ET taglry> taglik "da!h", ET ang> irik"temiz",Vl sang > siril.< "sarl", W bilig > bilik "bilgi", ET tiliig >
dliik, ET tirig > tirik vb.
3. /r/ iinliistiniin, A5l ve /g/ komqululu drgrnda, /i/ye defigmesi:
ET yil> iil,ET ytlan> iilan,ET ytrak> iiralg "rrak" vb'
4. Zamir /n/sinin diiqmesi : a s t - i' da "altlnda", o rn- i- g a "yerine"'
otturu-si-da"ortastnda", tiy-i- ge "evine", iist-i-din "iistiinden" vb'
5. Agrk ilk hecedeki kapah /e/ tinliisii korunmast: ET idi> ige
"sahip", ET kige "akqam, ET gece", Yl kddin> kiyin "sonra" vb'
6. Kapah ilk hecedeki /e/ tinltistiniin lelye defigmesi: ET bir- >
ber- "vetmek", ET beS > beS "5", ET drte > erte "erken", El eF >
et-,El kit- > ket' "gitmek", ET yeti > yette "7" vb'
7. Agrk ilk hecedeki /e/ tinliisii de ld'lye defiqmesi: ET etek>
itek,ET esen> isen,ET bezek> biz.ek,ET kerek> kirek,ET teri
> tdre "den" vb.
8. Gerileyici iinlti bqnzeqmeleti: baS+i > biSi "(onun) baql"'
kaS+i > ftepi "(onun) oni" , nan+i > ndni "(onun) ekme!i", yan+i >
ydni "(onun) Yant" vb.;
er*i > i:ri "kocasf', et*i > iti, bel+i > beli vb' aqu$ > oguk
"agrk", aruk > orulg "yorgun", yarul.< > yoruk "tgtk" vb'; etiik >
i)tiik "gizme", temiir > tdmiir vb.
9. Orta hecede tinlti daralm ast: bala+lar > balilar "gocuklar",
bala+niq > batinirl '!ocu[un",pargala'> pargila-, sal5al+i4 > saki-
/i7 "(senin) sakalln", u7ra;-ry > u7rutu{ "karqtlagma" ' jiirek+im>
j ii r ii g iim "kalbim", s d zl e' g in > s d zlti g iin "konuqun ! " vb'
10. Sozbaqrndave li, u, ii/ ontindelyl> ljldeliqmesi: yawa{ >
juwaS "uslu", yryta- > iigla- "a[lamak", yil > jil' yilan > iilan'ytralg > iiral.< "rak" , yipek > jipek "ipek", yu- > iuy- "ylkamak"'
yurt > iurt, ytigiir- > jiigfir- "kogmak", yiirek > jiirek, yiit- > iiit'"yitmeK'vb.
KiriS Sdz
< Uygur tilini1 izahlilg lugiti>nir1
tiiziililEi Uygur ril-yizik tarifiida tifiitunci l1,itimlifr, iE. Mezkur lugetni tii-
ziiEte, tilEunaElar, aliy ve ottura
dericilik mektepler okutkugiliri, oku-
gugiliri, afibarat, neSriyat fradimliri,yazgugi, Sairlar hemde barlik Uygur
t i I i ! a ( izi ft l.cu g i kit ab hanlarnirl e ht i -
yacini kanduruE hemde Uyguredebiy tilini keliplasturug me(set
kilindi.
Ons<iz
"Uygur Dilinin Agrklamah Sriz-
Itilti"niin haztrlanmasr Uygur dil-yazr
tarihinde daha ilk kez ele aLnan bir iq.
Anrlan scizliiliin hazrrlanrErnda dilbi-lim'ciler, yiiksek ve orta dereceli okul-
lann Ogretmenleri, <ifrencileri, basrn
yayrn galrganlan, yazarlar, gairler ve
Uygur diline ilgi duyan biiti.in okuyu-
culann ihtiyacrnr kargrlamak ve Uy-
gur edebi dilini standartlagttrmak a-
maglandr.
I 990' daki Uygurca scizli.i!iin "Onsciz"iinden bir bcil iim
Eski SSCB'de konugulan Uygurca ise 1930'a kadar Arapalfabesiyle, 1930-1947 yrllan arasrnda da Latin alfabesiyle ya-zrlmrgtrr. 1947'den bu yana ise Uygurca Kiril alfabesiyle yazrl-maktadrr.
Yeni Uygurcarun baghca seslik ozellikleri gunlardrr:
l. ilk hecedeki lapl ses grubu korunmasr: agri-, bag, tag, yag-vb.
TALATTEKIN. MEHMET Ouvnz I4O
KIRIX SEZ
"Zhongguo-nurqun millettin tarkip tap\an, na[ayiti kepa\alige ige bir memlikat." Zhonghua rnillatlirining tarihini, Zhongguo
[er millat hel(i orta\ yarat(an. Xinjiang rayoni, tarihtin buyan memli-kitimizdiki nurqun \erindax milletlor topluxup oltura\lax(an rayon. Bu(erindax millatler uzun zamanlar muxu giizal keng ziminda amgek \ilip, yaxapkalgan. Ular neqqe ming yilli( uzun zamanlar mabeynide, ezltiksiz halda tajribe
almaxturup, bir-birige tesir kersitip, bir-birini ilgiri siiriip, Xinjiang rayoni wewetinimiz tarihining tare\(iyatiqa orta( tefupe koxkan.
Xinjiang rayonining mamlikitimizning bax\a \isimliri bilan bolqansiyasiy, i(tisadiy wa medini ala\iliri ang kam digandimu ikki ming yildinkeprak tarih\a ige. Miladidin burunla delitimizning Hen sulalisi Bal\axkelining xer(i llem jenubidiki keng rayonlarda memuri organlarni tasis \ilqan.8- esirde delitimizning Tang sulalisi dewridiki mexlur xairi Li Bey Bal(axkelining jonubidiki Suyap deryasi buyiqa jaylax(an Suyapta tuqulqan. Bal(axkolining xer\iy [em jenubiy rayonliridiki Jungqarlar delitimiz UyratMongqullirining koqmen \ebilisi idi. Qine sulalisining Jungqar \ebilisinitinjitkanliqi delitimizning iqki mesilisi.
KiRiS soz"Jogguo-nurgun millettin terkip tapkan, nahayiti kiip
ahalige ige bir memliket." Jotlfiua milletlirinfu tarifiini, Jorlguo hermillet fielki ortak yaratkan. $incian rayoni, tarifitin buyan memlikitimizdikinurgun klrindag milletler toplusup olturaklasft,an rayon. Bu lserindaS milletleruzun zamanlar muSu gilzel ke| ziminda emgek lg,ilip, yasap kelgen. Ular negge
min yillik uzun zamanlar mabeynide, dzliiksiz halda tecribe almasturup, bir-birige tesir kdrsitilt, bir-birini ilgiri siiriip, $inciarl rayoni ve vetinimiztarifiinfu te re(lg,iyatiga ortalg tdhpe koSkan.
$inciarl rayonini1 memlikititniznfu baS(a lg,isimliri bilen bolgan siyasiy,ilg,tisadiy ve medini alal.ciliri et1 kam digendimu ikki mirl yildin ki;prek tarifl1,a
ige. Miladidin burunla dtilitimizni7 Sen sulalisi Ballgas krilinirl Serki hem
cenubidiki ketl rayonlarda memuri organlani tesis lgilgan. 8-esirde ddlitimiznirlTag sulalisi devridiki meghur Sairi Li Bey Ball.ap kdlinirl cenubidiki Suyap
deryasi buyiga caylasgan Suyapta tugu$an. Balkag kdlinirl Sergiy hem cenubiy
rayonliridiki Cuggarlar ddlitimiz Uyrat Morlgullirinfu ki)gmen kebilisi idi. Qirlsulalisinfu Curl lar kebilisini tincitkanligi ddlitimianirl igki mesilisi.
I4I TURK DILLERI
ONsoz
"Qin, birgok ulustan olu$an, son derece gok ntifusa sahip bir iilke." Qin
uluslarrnrn tarihini, Qin(deki) btitiin uluslar(rn) halkr ortak (olarak) yarat-
mrg(trr). Sinkiang bdlgesi, tarihten bu yana Ulkemizdeki birgok kardeg ulus-
lar(rn) bir araya gelip yerlegtikleri (bir) bdlge(dir). Bu kardeg uluslar uzun
zamanlar igte bu giizel (ve) geni$ yerde gahgrp yagaya gelmiqler(dir). Onlar
binlerce yrlhk uzun zamanlar igerisinde, ortak bir gekilde tecr0be ahg-veriginde
bulunup, birbirlerini etkileyip, birbirlerini ileri gdtiiriip, Sinkiang b6lgesi
bdlgesi ve vatanlmrz tarihinin ilerlemesine ortak katkrda bulunmuglar(dlr).
Sinkiang bdlgesinin iilkemizin bagka krsrmlan ile olan siyasi, iktisadi ve
kiiltiirel ilgikileri en az iki bin yrldan daha gok (bir) tarihe sahip(tir). Mildttan
once devletimizin Han siilalesi BalkaE gdliiniin do[usu ile giineyindeki genig
bOlgelerde y0netim organlart kurmu$(tur). 8'inci yiizylda devletimizin Tang
stilalesi d6nemindeki iinlfi gairi Li Bey, Balkag gdli.iniin giineyindeki Suyap
rrma[r ktylsrnda kurulmuq Suyap'ta dofmug(tur). Balkag g0liintin dolu ve
gtiney b0lgelerindeki cungar'lar devletimiz oyrat Molollanmn gcigebe kabilesi
idi. Qing siilalesinin Cungar kabilesini zatarctz hale getirmig olmast
devletimizin ig sorunu(dur).
lntin ha(lerinin kullaruldt[t dijneme ait Yeni uygurca bir kitabm tinsdziinden
Enpa6l, Binnur, "Uygurlar ve Yeni Uygurca", QafdaS Tiirk Dili' sayr: I19,
, Ocak 1998:25-33.
flhnzuge-IJygurge Luget; $incia4 $el\ Negriyati 1974.
UAMIr TOMUR, Hazirlg,i zaman uy|ur tili grammatikisi, (Morfologiya)' Beijing
1987.
lvut LnYnv,l, 2., IJygur tili sinonimlirinirl lu$iti, Almuta 1997.
JARRINc, Gunnar, An Eastern Turki-English Dialect Dictionary' Lund 1964'
MALov, S. Ye., Uygars kiy yaak (flamiyskoye naregiye), Moskva-Leningrad
1954.
-, Lobnorskiy yaa.k,Frunze 1956.
NADJIP, 8.N., IJygursko-russkiy slovar', Moskva 1968.
TALATTEKiN. MEHMET OtIInz A2
Arap Harfli Uygur Alfabesi
Ortada Sonda Yalrn Sonda Ortada BaSta yallnJ L L v a ,$ -4, A ,q kJ 4i 4 e el_ s -s .:J k
b 3 '3 o
J g p el s, 3 el ng- CJ ,L I J J I
> 6_: r c (q ,4 A m..> .;- x- a J r'! n
7r r h d- L. -6 o hJ A J d + + +, CJ ot F r L +.' +J 4J u
.,. zYL, Y+,. c-, qJ o
t tI$
I$
I,&J
I,+J u
rHr. r lll S + ! o q
J-llt $, I L9- J ,) e
J -t- A. i. o 6 JA 4- !3 f t, a.t 6 v
OzrUnx, Rrdvan, Yeni Uygur Ti)rkgesi Grameri,TDK, Ankara 1994.Ozrotgu, Kurrulug, "Modern Uygurca ile ilgili Agrklamalr Bir KaynakEa,,,
Ti.irk Dilleri AraEttrmalan 1992, Ankara 1992: 155-1.10.
-' "uygurca'nrn Yazr Diri orarak Geligmesi ve uygurca sozriikrer,,, TiirkDilleri Arasttrmalarr, 3, 1993: 167 _\j4.
RAeUETTE, G., English-Turki Dictiottary Based on the DiaLects of Kashgarand Yarkand, Lund 1927.
SHAw, Robert B., A SketcltTur kistan ( Kdshghar andCalcutta 1880.
Scuwa,Rz, Henry G., An Uyghur-English Dictionary, Washingto n 1992.Uygurge -genzuge Luget; ginciaq Helk Neqriyati 19g2.Uygur Tilinfu izahtitl. Lugiti I: A-p. Milletler Negriyatr, pekin, 1990; II: T_H.
of the Turki Language as Spoken in EasternYarkantl). Part II. Vocabulary, Turki-Engtish,
143 TURK DiLLERi
6.11. ayafu ltagh grubt: Salarca
Tiirkologlarca Krpgak-Ti.irkmen (ta{h) grubuna sokulan (Sa-
moylovig) ya da Yeni Uygurcanrn bir diyalekti sayrlan (N. Poppe,
K. H. Menges, O. Pritsak, K. Thomsen, N. Baskakov vb.) Salarca
TLirk dillerinin tasnifinde kullanrlan adalg ltaghg cilgiitlerine gcire
baglr bagrna bir grup olugturur. Qiinkii olgtit olarak kullan/'an tagltgscizctifti bu dilde tagltk ya da tawh ldagh de$il, tagh bigimindedir.
Salarlar Qin Halk Cumhuriyetinin Hstn-ha Ozerk Bcilgesinde
ya$arlar. Salarca konuqanlartn toplam saylsl yaklaErk 30,000'dir.
Salarcanrn birgok diyalekti vardtr. Bu diyalektlerde O[uz-Krpgakgruplanna tizgti tizellikler bulunur.
Salarcanrn baghca seslik <jzellikleri qunlardrr:
l. lall ses grubunun korunmasl: agrc, bapla-lpagla-, tag, yag-
vb.
2. Qokheceli sozci.i[<lerin sonundaki l$l ve /g/ tinsi.izlerinin
dtigmesi: ET agry > dci "acf', ET sarry > sdn lsari lsdrd "san",W ulug > ulh lulli luli":ulu",El kiigliig > kuSli "g[iglii", ET kigig
> ftlpi "kiigiik" vb.
3. Asli uzun iinliilerin kimi cirneklerde korunmasr: dci"acf'oagtfr- "actkmak", ottn "odun", 6gul3 "ocak", putab "budak", sdrt'lsafl", ydnina "yantna", vb.
4. Zamir /n/sinin korunmasr: tasinda "dlglnda", isinda"iginde", ydruna "yanlna", ilinda "{intinde", sustnten"suyundan" vb.
5. Uzun ijnlijlerden sonra gelen ltl ve lgl iinstizlerinin korun-
masl. dtm "odun", puta[ "budak", tota[ ltotd$ ltottb" dudak",agfu-Iagifi- "acrkmak", 1gfu Iagufu Iogafu"ocak" vb.
6. Srizbagr itl foneminin korunmasr tag,tolgos "9", timur"demir", tegiifi lteSu! "delik", tdve o'deve" vb.
,i
fi.,]
i
t
TALATTEKIN. MEHMET 6TUNZ V4
Pir b(istr vumip, ninsur vumiS. A4t l1.tz' iSki vumig. Pir lgrune bar gufuga
viymiS. Nene pir ktane yoh kuhuga viymip. Bar gufune tafieq e'mip. Yo|t
gufune tayjerl e'mimiS. Yob giifii kilenmig. Bar g,ufuga siit'ga viymiS, pilmal.t
viymis. Yoll kufuga yucica viymis, arwt kdten viymig.
Mune viykutane yol.t kufu yiriginta teySin sa$mmiS.
Bar gufune suguda yatrmr;. Ruzurti pula biymiS, tonzt yorganne dt'ipptymtf , ciceh yatuhne lpy biymrs.
Yagh bir kan-koca varmt$. Onlarrn iki krzt varmrE. Krzlannrn birini zenginkocaya vermiEler. Oteki krzlannr da yoksul kocaya vermi$ler. Zengin damada
izzet-ikramda bulunurlarmrg. Yoksul damada iltifat etmezlermig. Yoksul damat(bu duruma) Uziiliirmiig. Zengin damada srit, gay, yaflr ekmek verirlermig.Yoksul damada bulday gayr, yulaf lapasr verirlermig.
lgte bundan dolayr yoksul damat ytirelinde kin beslermig.
Zengin damadr ocakbagrnda yatlflrlarml$. Altlna minder serer, ipek yorgan
<irterler, gigekli yasnk yerlegtirlermiq.
Salarca metin (Teni{ev 1964'ten)
KAKUK, Zsuzsa, "Textes salars", Acta Orientalia Academiae Scientiarum
Hungaricae, XIII, l-2, 196l: 95-1 17.
-, "Un vocabulaire salar", Acla Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae,
XIV,2, 1962:173-196.
-, "Sur la phonetique de la langue salare", Acta Orientalia Academiae
S cientiarum H un garicae, XY, 1962: 1 61 - 17 2
Poppr, Nicholas, "Remarks on the Salar Language", Harvard Journal of Asiatic
Studies, XVI, 3-4, 1953:438-477.
PoTANIN, G. N., "Sobraniye slov salarskago nareEiya (Co6panie cnonrcanapcKaro uaptuir)", Tan gut s ko - t ib e t s kay a okraina Kitay a i t s e ntral' naya
M ongoliya, //, Sankt-Peterburg I 893: 426-434.
LIN LIANvUN, Sala-Han, Han-Sala cihui. Zhdngu6 Shaoshi Minzrt Yilydn
Xilii Cidian C6ngsha. Chdngdu: Sichuln Mfnzri ChtibanshB, 1992.
TENI$EV, E. R., Salarskiy yaak, Moskva 1963.
-, Salarskiye teksn, Moskva 1964.
-, Stroy salarskogo yauka, Moskva 1976.
145 TURK DiLLERI
6.12. ayakldagh (Opuz) grubu
OSuz grubuna $u Ttirk dil ve diyalektleri girer: Ttirkmence,Azeri, Tiirkge, Gagauz Ti.irkgesi, Horasan Ttirkgesi, Harezm O[uzdiyalektleri. Bu grup sozbagr i\/ foneminin geligimi ile asli uzun
iinliilerin durumu olgtit ahnarak ve her iki dzelligi igeren *kdl-
"kalmak" eylemi anahtar sozciik olarak kullanrlarak gu dortaltgruba aynlabilir:
L kdl- altgrubu: Harezm O$uz diyalektleri;
2. gAl- altgrubu: Tiirkmen yazr dili; Truhmen diyalekti; Horasan
diyalekti;
3. gal- altgrubu: Azeri yazt dili; Kagkay ve Eynallu diyalektleri;Tebriz diyalekti; Kerktik ve Erbil diyalektleri;Dolu Anadolu Azeridiyalektleri.
4. kal- altgrubu: Ttirkge, Gagauz Ti.irkgesi.
Div anu Lu g at i' t -T urk' ten 22 Opuz boyunun adl an ve dam galan
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ 146
6.12.1. Ttirkmence
Ttirkmen adr ilk kez Kaggarh'nrn siizliifiinde geqer. Kaggarlt
Tiirkmen ad:rlr Oduzetnik adr ile eqanlamlt olarak kullanrr.
Tiirkmence bagh bagrna Oluz grubu Ttirk dillerinin Dolu ko-
lunu olugturur. Batr kolunda ise Azeri, Tiirkge ve Gagauz Ttirkgesi
vardtr.Tiirkmence bugiin baqhca Tiirkmenistan Cumhuriyetinde ko-
nugulur. Ttirkmenistan drgrnda Ozbekistan, Karakalpakistan, Ka-
zakistan ve Tacikistan Cumhuriyetleri ile Rusya Federasyonu'nun
Stavropol biilgesinde de Tiirkmence konugan topluluklar vardtr.
Eski SSCB'deki Tiirkmenlerin toplam sayrsr 1989 saytmtna gcire
2,718,297 olarak verilmigtir' Bu sayrya lran (590,000), Afganistan
(330,000),Irak, Suriye (243,O00) ve Ttirkiye'de (92'000) ya$ayan
Ttirkmenler de katrldrlrnda Ttirkrqence konuganlann toplam sayrst
yaklagrk olarak 4 milyonu bulur.
Tiirkmence daha 18. ytizyrlda yazt dili olmultur. Bu ytizyrlda
yetigen tinli.i Ttirkmen gairi Mahdumkuh giirlerini, bilindili gibi,
kendi Ttirkmen diyalekti ile stiylemig ve yazmr$tl. Ancak Ttirk-
mencenin yazr dili olarak geligmesi sovyet Devriminden sonra
olmuqtur. Ttirkmence 1928'e kadar Arap alfabesiyle, 1928-1939
yrllarr arasrnda da Latin alfabesiyle yazrlmrgtrr. 1939'dan beri de
Kiril asrlh alfabe ile yazrlmaktadrr.
Ttirkmencenin birgok diyalekti vardtr. Bunlar iki biiytk grupta
toplanabilir: l. Teke, Sank, Salrr, G<iklen, Yomud, Ersan vb;2'Nohur, Anav, Eski, Suhn, Arabagt, Ktrag, Qandtr, Mukn, Hatap,
Bayat, Qeges vb. Bunlara Kuzey Kafkasya'da Stavropol btil-
gesinde konuqulan Truhmen diyalekti ile iran'da konuqulan
Horasan Ttirkmencesini ve $zbekistan'rn Harezm brilgesinde
konuqulan HarezmOfuz diyalektlerini de katmak gerekir'
147 TURK DiLLERi
'PATUAPEar.nap.n,a 6apr ypnp ar-sulbtr r\'JLT€pr.Fya,rep ryn aeK rH3napbrMa f,pauap..D,erlHsAeH eaycftaH n st.nairstlr exrrep,Ea..rep 3rreK Ay3nepuue spauap.
,Fonruuna rarHacbrH roHubr ta6arnap,Asap vexnn, erJreH[recnH ra6ax;rap,
-
Ar rynqarga, aK rylu s,rbr 6e6eKxep,Ar ry'e f,Jbr y3napbrrra fipauap.
ler.q,e 6ynyr ofiHan, f,rMbrp rraH,[,a,flJar.na'r, uHpHH co3.Tep 6o,rca raxal1a,f ruu 3aAbl repveK flrrbr xaxaH.laCesuH luaxblp re3nepHHe rpauap.
Giiniimiiz Ttirkmen giirinden bir 6rnek:
YARAsAR
Bdglarda bdrk urydr dl-yaSil giiller,
Giiller giil dek gtzlanma yararar.
Deryizden civilsyEn mtldytm yeller,
Yeller epgek dilzlerime yara$ar.
BahEelerde parhyor al-yeqil giiller,
Gtiller gi.il gibi (olan) krzlanma
yakrgrr,
Denizden esen hafif yeller,
Yeller kurak ovalarrma yakrqrr.
Ttirkmen Alfabesi (Kiril)
AaE6BsfrAqEe-be)KxXx3sMviir.nKx
JInMvHn'HqOoOoIInPpCcTrYyYyo6
XxIIqVqIII uIII ur
bt,bIubree3gIO rof.s
x h,b
4tsu9w$t4 $g7r'u
b
a
3
nI
e
yuya
a
6I
a
b
V
?o
dde e,ye
dyoJtc g
uac
I
e,e
rtl,umHN
4rJoooonpprCSmtyuvii6f
3Zuiilyrck
Tiirkmencenin baghca seslik cjzellikleri gunlardrr:
l. Asli uzun tinli.ilerin sistemli olarak korunmasr: at"ad", iit
giiyg, giiyci "gticti" vb.
*t rr& )
r4ttJijb<yj/A+,ajnJ,*tc.)lr*Qae/ LlYr/..;.{a tEr.f ,!)rtl t>.rJ./
TALATTEKiN. MEHMET 6UINZ I48
"koca", glz "krz", il *halk", t7t "ateg", ddrt "4", fig "t)c", giiyg
"giiE" < *kilg vb.
2. lJ zun kapah i6l tinlti sttnti n /-rl y e dili gmesi : bl I *bel" < * b A L ll"halk" < *Al, ir "erken" < *dr, iy- < *y6- "yemek", diy- <x15-"demek" vb,
3. Asli uzun {inliilerden sonra gelen /p, t, h, k, g/ tinsiizlerininiki tinlii arasrnda srrasiyle lb, d, E, g, clye deligmesi: gdp, gdbr"kabr"; ot, 1dt "ategi"; dk, ddt "akf'; gtik, gdger- "gcilermek";
t4s rUnr oillEni
ii/ linltilerinin de /e/ye de[iqmesi: W ol.<t- > oka-, AT *bdyu- >
baya- "zengin olmak", ET semri- > semre- "semirmek", gl tdrii-
> dtire- "meydana gelmek" vb.
8. Ad k6k ve govdeleri sonundaki yuvarlak lul ve l]ijtl tinliilerinin
ll ve lilye defigmesi: W tolu [t6lu] > ddh"dolu, dolmug", tolu >
doh "dolrJ", ET kudug > guyt "kuyu", ET ulug > uh,ET kilgliig
tkfrgliigl > giiygli,ET dliig> 6li, sevgil> stiygi "sevgi" vb'
9. Sozigi /st/ ve /ts/ iinsiiz giftlerinin /99/ye de[igmesi: araqqa
"temiz" <F. areste, a;;trtn"gizlice" < *asttln, de5;dn "destan"
<F. destdn, uggat <F' ustdd "iistat", ya;yk < yastu( "yastlk",
tuttag "tutuklu" < tutsak, /ligge "ttitsti" < tiitse,yasry <yatsry
"yatsl" vb.Ttrkmen Alfabesi (Latin)
AaaaJjBb b b JiCc c c KkQE a s LlDd d d MmEe e e NnAa (i e NIR
Ff f f OoGg I g OtiHh h h PP
ir i i
ALIYEV, A., K. BooRIYnv, Onsga-Tilrkmenge Sozllft, Aghabad 1929'
ARAZKULIYEV, S., S. ATENIYAZOV, R' BERDiYEV VE G. SEP.qNOVp., 19.1.1:
Tilrkmen Ditinirl Gtskaga Dialektolo gik Sdzlilgi' Aggabat'
YUSUF AZMUN, ..Tiirkmen Halk Edebiyatr Hakkrnda'', Regid Rahmeti Aral
igin, TKAE, Ankara 1966: 32-83.
BASKAKOV, N. A., B. A. KERNIYCV, M. YA. HAMZAYEV, TUTKMCNSKO-
russkiy slovar', Moskva 1968.
Mahdumkuh Divanr'ndan
Turgil Diydiler
Bir glce yanrdtm tinirl ydnnda
bir t4rt ath gelip turgil diydiler
Sabar birmez sa1afursat cdytnda
Sol yerde Erler bdr gdrgil diydiler.
Kalk Dediler
- t'r7 i t / "e* 4 ;Jffi ?j,T[i-',::H;:-'*') li tre{^lJ ).t U!! ,,Haber uerniez sana rrrsar ycinunden
) UruQ clal t l6F : J / o yerde yifitler var, gcir" dediler.
4. lzl foneminin dtiimlii diglerarasr l7/ye, /s/ foneminin de
otiimsiiz diqlerarasr /g/ye de[igmesi: ;d4"saz", ;t1- "sezmek", Eoz,
gnv "su" vb,
5. Sozbagr lkl foneminin lglya deligmesi: AT 'rkaL > gal-"kalmak", AT *l5,lz> glz,ET kork- > gork-,ET kuS > guS vb.
6. Sdzbagr /t/ foneminin ldlye deligmesi: AT */af > daS "tag",
AT *tln- > dln- "soluk almak", AT *rirr > dlS,ET toguru >togn >
do{n, AT *tdrt > ddrt, AT xtuz> dil<, AT *tt$ > dtiy{ "riiya" vb.
7. Eylem kok ve gcivdeleri sonundaki /r, u/ tinliilerinin lalya, /i,
j c Rr r rj j Ss ,s s
ft k $q $ ;I I Tt t t
m m Uu tt u
nnUtiiinfi q Ww w v
ooYyYrdoYyYYppZzzz
TALATTEKiN. MEHMET 6rvpz l5o
BASKAKov, N. A., M. Ya. HAMZAvEv, B. Qenrvl'rov,Grammatikaturkmenskogo yauka, Aghabad 1970,11: 1977
BozKURr, Memet Fuat, "Afganistan'da bir Ti.irkmen Apzt", Tiirk DiliAraEttrmalart hllrlr - Belleten 1978-1979, l98l: 39-79.
Qenrvlnov, B.,Tiirkmen Dilini7 Orfuepik Sr;zlilgi, Aggabat 1978.
- ve S. ALTAvEV, BolSoy russko-turkmenskiy slovar', /. Moskva 1986; Il:1987.
;ENELi, ilhan, "Ti.irkmen Tiirkgesi S6zliigii", Tilrk Diti Arasnrmalan yilltfit- Belleten 1982-1983, 1986:29-84.
HAMZAYEV, M. Ya., S. Alraypv, G. ArAyEV, G. AqiLovA, V. MES-
cuDov, A. MpnErcelDNEv,Tiirkmen Dilini\ Sr)zlilgi. Aghabad 1962.
HauznyBv, M. Ya., S. ALTAyEV, Kratkiy russko-turkmenskiy slovar',Aghabad 1968.
HANSER, Oskar, Turkmen Manual. Wien 1977. (Ttirkgesi: Ziihal Kargr6ruzz, Ti.irkmence Elkitah, istanbul 2003.)
MESKUTov, Y, Turkmensko-russkiy ugebnry slovar', Moskva 1988.
TEKiN, Talat, M. Or-vpz, E. CEyLAN, Z.6ntez, S. Eren, Tiirkmence-Tiirkge St)zlilk, TDAD: 18, Ankara 1995.
6.12.2. Azeri
Azeriler ll. yizyrl sonlannda iran'r, Azerbaycan'r, Dolu Ana-dolu'yu ve Kuzey Irak'r fethedip buralara yerle$en Ofuzlann to-runlarrdrrlar. Azerilerin atalan daha Selguklular dcjnemi nde (12.-13.ytizyrllar) etnik ve ktiltiirel bakrmdan baghca iranhlarla kangarak EskiAnadolu Ti.irkgesinden oldukga farkh bir diyalekt olugturmuqlardrr.Azeri lehgesi ile olugmug ilk anonim halk edebiyatr iirtinii DedeKorkut destanrdrr. Bu diyalekt ile yazrlmrg ilk edebi lirtinler de
Hasano$u (oliimti 126l) adh bir gairle Nesimi'nin (1369-1404) veSivas hakimi Kadr Burhaneddin'in (1345-1398) giirleridir.Azerilerinin en iinlti qairleri ise Hatai mahlasr ile yazan $ah ismail(1485-1524) ve Irak'L Fuzuli'dir ( 1498-1556).
I5I TURK DILLERI
KV? 1I\
p,unuunniua hHKhr'!aQbrHb't .-Yut1l. ::ll"ntt' AHnqhnhK qo€pa-
qt jTcur YcynyHAaH xeHHLIr hcrhqaAa^ ejl'l:,:,t' hna xapaKreph3a onv-
Hyp. VHA^ MAnnu AHnnaPhH Ahd'leKronoxl arnacJldPblHbrx rapra6'
Ba enaqa Aa rYPK AhnnaphHhH YMyMs AH'I-L{hnHK- AhaneKronox{h dI-
nacbrHbtH iapagurnxacs' io"tt rypxonoxxia enMhHhH rdPLlJbicblHAa
nvoaH aH aKryau npooneMnaPA"" 6:l:A:.1', n"u racaAYQH Ael%n (i'
:J;"r";;"i-cci'll-ot rYpK AhnnaphHhH AHncHnHK coFpaQhldcbr
ycyny Hna eipa"nn^^al' tui"t'*A" Aa qox 6eiyx xunap xepYnYp'
N,eua< o^ap KH, nut"'iO" 6yryn rypx4l.n::. p"t"'6nHKa 8a annalar-
napAa AhaneKTonolKH' u'n"tnupo'" raprx6x hra MaLuFyn onypnap
Dilgiliyin inkigaftntn miiasir Dilcililin geligmesinin ga[daq de-
merhelesi dilgilik cografiyau fisa- recesi dilcilik alarunrn yontemlerinden
Iundan glnis istifade tdilmesi ite [a- geniq Olgiide yararlanllmast ile nitele-
rakterize olunur. indi milti dillerin nir. $imdi ulusal dillerin lehge atlas-
dialektolojiatlaslarmmtertibivelartnlndtizenlenmesivebdylecede\lece de tiirk dillerinin amuii ditgi- Ttirk dillerinin genel dilcilik-lehge-
tik.dialektolojiatlasmtnyaradilmastbilimiatlasrntnyarattlmaslSovyetSovettiirkologiyaelminingarslsuldaTtirkolojibiliminin<intindeduranen
duron ri aktual problemlerden biridir. giincel sorunlardan biridir. Son za-
Heg tesadilf deyil ki, son zamanlar manlarda SSCB'de Turk dillerinin dil-
S|Ri.detiirkdillerinindilgilikcolra-cilikalanrnaaity<intemlerle<ilrenil-
fiyasr iisulu ile dyrenilmesi sahesinde mesi konusunda gok biiyiik ilerle-
de go[. bdyiik igler gdriili)r' D\mek meler kaydedilmesi hiq de tesadiif
olarki,haztrdabiitiinttirkdillires-defildir'$uanbtitunTtirkdillicum-publika ve vilayetlerde diatektoloji huriyet ve bdlgelerde lehge atlasla-
atlaslanntertibiilemes!'ulolurlar.rrnlndUzenlenmesiileulragrlmaktadtr.
Azerbaycan Dil Atlast'nrn "Giri9" btiliimtinden
Azerilerin biiyiik golunlu[u bugiin bagkenti Bakii olan Azer-
TALATTEKIN. MEHMET OTVNZ fi2
baycan Cumhuriyeti ile iran'da merkezi Tebriz olan Azerbaycanvilayetinde yaqamaktadrr. Giircistan ve Ermenistan cumhuriyet-lerinde de kiigtik Azeri topluluklan vardrr. Eski SSCB'de yagayanAzerilerin toplam sayrsr 1989 saylmlna gore 6,791,106'drr. iranAzerilerinin toplam sayrsr ise yaklagrk 6,646,000 olarak veril-migtir. Bu sayrya $iraz brilgesinde gcigebe ya$aml siirdiiren Kag-kaylarla Eynallularrn dahil olup olmadrlr bilinmiyor. KuzeyIrak'ta, Kerkiik ve Erbil'de yalayan ve kendilerine Ttirkmen diyenAzerilerin sayrsr da yaklagrk 200,000'dir. Daha ktigtik bir Azeritoplulufu da Afganistan'da baghca Kabil civannda yalayan vesayrlan 45,000 kadar olan Afgarlardrr. Do[u Anadolu,da, <izellikleKars ve Ardahan illerinde de oldukga kalabahk Azeri topluluklanvardrr. Azerilerin toplam saylslnln, briylece, kesin olmamaklabirlikte, 14-15 milyon civannda oldulu sciylenebilir.
Azeri diyalekti ile yazrlmrg ilhedebi tiriinler 13. yiizyrl gibioldukga eski bir tarihe gitmekle birlikte, modern Azeri yazr dilinintemellerinin 19. yizyrl ortalannda dramaturg MirzaFethali Ahun-dov'un komedileri (1850-1855) ve 1875'te yayrmlanmaya baglayanEkingi gazetesinin gabalan ile atrldrlr bir gergektir.
Azeri Ttirkgesi 1927 yrhna kadar Arap alfabesiyle, 1927-1939yrllarr arasrnda da Latin alfabesiyle yazrlmrgtrr. 1939 Mayrs'rndanbaglayarak da Kiril alfabesiyle yazlmaktadr.
Azeri Tiirkgesinin Azerbaycan'da baghca d6rt diyalekt grubuvardrr: 1. Dolu grubu (Kuba, Bakii, $amahr, Mu[an veLenkoran), 2.Balu grubu (Kazak, Gence, Karaba! diyalektleri ileAyrum apzl,3. Kuzey grubu (Nuha diyalekti), 4. Gtiney grubu(Nahgivan, Ordubad, Tebriz diyalektleri ile Yerevan apzl. Azer-baycan drqrndaki Azeri diyalektleri ise Irak'ta konugulan Kerktik veErbil diyalektleri, iran'rn $iraz btilgesinde konugulan Kagkay-Eynallu diyalektleri ve Afganistan'da Kabil kenti civannda konu-gulan Afgar diyalektidir.
Azeri Tiirkgesinin baghca seslik tizellikleri gunlardrr:
1. Asli uzun iinliilerin krsalmasr AT *l.cdl-> gal-, AT xklz>
gtz, AT *Er > ir "erken",'AT *b|r- > vir-, AT *6t > od "ateq", AT*69 > tic, O7 xyut- > ud- "yutmak", AT *kfrg > giic vb.
2. Kapah /e/ foneminin korunmasr: AT *El > il "halk" (krq. e/
"el"), AT *Er> ir "erken" (krq. er"koca"), AT *irt > iS, AT xit-
(krq. et "et"), AT *bEr- > vtr-, AT *b6; > biS, AT *ydti > yiddi,r7" vb.
' 3. Asli uzun iinliilerden sonra gelen /p, t, t, k, g/ iinsiizlerinin
srrasiyle /b, d, g, !, clye defigmesi: AT *(ap > gab "kap", AT *at
> od "LteS", AT *dk> ag "beyaz", AT *kdk > goy "gcik" , AT *kilg
> gilc vb.4. Krsa iinliilerden sonra gelen artdamaksrl /1.</ foneminin ftlya
deligmesi: ET alg,- > a[- "akmak", brak- > burafi- "btrakmak", gtft-
> gtb- "glkmak", ET ok> oh"ok",ET bukagu> bu[ov "buka!I",ET yol.<aru> yuban "yukan" vb.
5. Stizbaqr /t/ foneminin genellikle /d/ye deligmesi: ET *taa >
I53 TURK DILLERI
Azeri Alfabesi (Kiril)
Aa a a
B6 6 b
Bs I v
fr e g
Fr r !Eu a d
Ee e 6,
ee a e
)K:r< J,c j3s 3 z
Muui
blu a
rj jKx K
Kx K
JIr ,4
Mvr ]lHu H
Oo o
Ooofln n
Pp p
r Cc c s
y Tr m tk Yy y u
g Yy y iir oo 6 fm Xx x bn hh h h
o r{.r u g
o rilq ry c
p IIIm tu $
r
l*
TALATTEKIN. MEHMET oILVqZ 154
dan "tan", AT */a-rr > daS "tag", AT *til > dad ,,tad,,, ET tvryak >dtnag "tlrnak", ET tut- > dut-, AT *tilz> duzvb.
A)-r:Jk-r-!. rryr Jr-ri lran Azerbaycarunda Arap
harfleriyle yaytmlanan
Varhk dergisinin kapalr
155 TURK DiLLERI
10. Srizbagr /r/ foneminin /ilye defigmesi: ET ralS> irah "lrak",
nlak> islag,yry* > i,rrf vb.
11. Sozbagr /b/ foneminin gu tig sozci.ikte /v/ye defigmesi: ET
bar- > var-, AT *bar > var, AT *bdr- > vir-12. Geniz /n/sinin normal /n/ye defigmesi: ET sory > son,ET
tary > dan "tan", ET terliz> deniz,ET touuz> donuz "domuz" vb.
rL!..i- r.rcjt+J<-r-J lt-rlrJtn- ri'
-"l.lrl::;i:;:l
6. Srizbaqr artdamak-srl /k/ foneminin lglyadeliqmesi: AT xkdl- >gal-, AT x(lz> grz,ET
kork- > Eorb-, AT*kfrrt> gurd"kurt" vb.
7. Ondamaksi /g/ fo-neminin her durumda/y/ye defigmesi: ET yl-girmi > iyirnti "20",ET yigne > iyne "i!-ne", ET eg- > ey- "ep-mek", ET teg- > dey-"de[mek" vb.
AaBbCc
QEDdEeeeFfGgCgHh
Azeri Alfabesi (Latin)
a a Xx x b Pp P P
b b Ir t I Rr r r
c c ii i i Ss r s
a e Jj i e $q r $
d d Kk k k Tt t t
e e Qq q E Uu u tr
a e Ll I I Uti i'i if f Mm m m Vv v v
C C Nn n n YY Y Y
E E Oo o o Zz z z
hhOti(toAOfl il-rl irt4
Jli- tt.l rg-r *!,J:lJr -J: AguNrov, Ehliman (derleyen), Azerbaycan Halk Yauru Ornekleri, TUrk gevri-
. yazrsrna aktaran TEZCAN, Semih, TDK, Ankara 1978.
AHUNDov, R., Russko-ryurkskiy slovar',1 Baku 1928.
-. Russko-tyttrkskiy slovar', II,Baku 1929.
Azerbaycanca-Farsca St)zliik. Tahran 1369, I 144 sayfa.
AzlzBEKov, H. A., Aze r b aydi an s ko - r us s kiy s lov ar', B aku 1 965.
BozKURr, Memet Fuat, "Kabil Avgar Apzt", Tiirk Dili Arasnrmalart Ythfi -
Belleten I 977, 197'l : 205-261.
HousEHoLDEn Jr., Fred. W. ve Mansour Lotnl, Basic Course in Azerbaijani,
Bloomington 1965.
HUsEYNov, H.,Russko-azerbaydjanskiy slovar', /, Baku 1940; II: 1941; III:
1941, IV: 1943.
)l trlL::;!:
s, j ! q- )ti, jEa jt n+aArJ\a _ll-
8. Qokheceli stizciikle-rin sonundaki /k/ foneminin dtiimlii artdamaksrl /g/ya de[igmesi:AT * bdltk > balry "bahk", barmak > barmag "parmak", ET konak> gonag "konuk", AT x6gak> ocag "ocak", AT *kugak> gucag"kucak" vb.
9. Srizbagr /y/ foneminin diigmesi (genellikle /r/ ve lilden once):ET yry > ip,ET yd> iy "koku", ET yigit > igid "geng", ET yilan> ilan, ytrak > irag "uzak", yt;tk > l,slg '1grk" ,ET ylnpge > ince"ince", ET yultuz> ulduz"ytldtz", AT *yilz> iiz"yiz, gehre", ETyiirek > iirek vb.
*
TALAT TEKiN. MEHMET 6u,Ipz 156
isuuov, M. i., E. G. AcAyEV, S. M. BEHBUDov, T. M. Euvnoov, N. H.Mriravroov, B. M. TnGyrv, Z. E. HASlyEv,Azerbaycan DilininDialektoloji Atlasu Bakr 1990.
MrltvtEoov, ismayrl ve Hesret HESENov, Azerbaycan Dilinin sinonimlerLiigeti, Bakr 1990.
RUsrsruov, R. E., M. $. $rnelrvrv, Aqerbaycan Dilinin DialektolojiLiigeti. Baku 1964.
Onucov, A. A., Azerbaycan Dilinin izahh Liigeti,l, Baku 1964:II: l9g0; III:1983; IV: 1987.
Onuornv -+ OnucovOnuornv, A., Russko-azerbaydjanskiy slovar',1, Baku 197 l; ll: l9j5: Ill:
1978.
Onuorsv, A. G., S. D. MELiKov, A. A. EFENDiyEV, Rassfto- Az.erbav_
djanskiy slovar, I, Baku 1956; II: 1959.
Ozronqu, Kurtuluq, Elementary Azerbaijani. California / istanbul 2000SONMAz, l1tq, Untersuchungen zu den aserbaidschanischen Dialekten von
Qaradag, Mugan und Ztincan, Pontus Verlag, Gcittingen 1998.
$iRELiyEV, M. $., E. V. SEVoRTvAN, Grammatika azerbaydjanskogoyaz*a, Baku 1971.
TuNe, Osman Nedim, "Ebi Verdi: iranda, Bir Tiirk Diyalekti',, Tiirk DiliAratnrmalan hlltgt - Belleten 1984, 1987:215-245.
6.12.3. Tiirkge
Ttirkge, bugiin baghca Ti.irkiye Cumhuriyetinde yagayan Ttirkhalkrnrn konugtu[u dildir. Bu dil, 11. yizyrl sonlanna do!ru Ana-dolu'yu fethedip once Selguklu devletini (11.-14. yy.) daha sonrada tig krtaya yayllan Osmanh imparatorlu[unu (1299-1920) kuranOluz Tiirklerinin dilidir. Tiirkler, cizellikle imparatorluk dcineminde,Anadolu ve Rumeli'deki Rum, Ermeni, Ktirt, Arap, Fars, Laz,Qerkes, Arnavut, Bognak vb. gibi ttirli.i etnik gruplarla kangmrglardr.
Tiirkge, Tiirkiye Cumhuriyeti drgrnda gu iilkelerde de ko-nugulur: Krbns, Balkan i.ilkeleri (Yunanistan, Bulgaristan, Make
157 TURK DILLERI
donya vb.), Rusya Federasyonu, Arap iilkeleri (Suriye vb')'
Avrupa tilkeleri (Almanya vb.), Amerika Birle$ik Devletleri,
AvusturalYa vb'
Tiirkiye cumhuriyetinde ana dili Tiirkge olanlann toplam sayrsr
50 milyon kadardrr. Bu sayrya Tiirkiye drgrndaki Tiirkler de ka-
trldr[rnda Tiirkge konuganlann toplam sayrsr yaklagrk 60 milyonu
bulur.2,8, lBr'
Ti.irkiyede Latin
harflerinin
kabultinden iki ytl
sonra, 1930'da Gazi
Mustafa Kemal'in
Sadri Maksudi'nin
Tiirk Dili igin adlt
kitablna kendi eliYle
yazdr[r sunug
Millihisiledilarasmdakiba(gokkuvvetlidir.DilinmilltveZenginolmasL
mitli hissin inkisafinda basltca miiessirdir' Tiirk dili' dillerin en
zenginlerindendir; yeter ki bu dil, Suurla iSlensin'
Ulkesini ve yilksek istiklillini korumasmt bilen Tark milleti' dilini de
y ab anc t dille r b oy unduru lundan kurtarmahdtr'
f-17
TALATTEKIN. MEHMET 0txIBz I58
Anadolu'da Selguklular doneminde (13. yiizyrl sonlanna do!-nt) yazr dili olan Tiirkgenin birgok diyalekti vardr. Bunlar baghca
iki grupta toplanrr: Anadolu diyalektleri, Rumeli diyalektleri.Anadolu diyalektleri de kendi iginde baghca gu altgruplara aynlrr:Karadeniz diyalektleri, Dolu Anadolu diyalektleri, Orta Anadolu
diyalektleri, Batr Anadolu diyalektleri.
Ttirkge 13. ytizyrldan 1928 yrhna kadar Arap alfabesiyle yazrl-
mr$tlr. 1928'den beri de Latin asrlh yeni alfabe ile yazrlmaktadrr.
Tiirkgenin baqhca seslik ozellikleri gunlardrr:
1. Asli uzun iinliilerin krsalmasr AT *bdr > var, AT *kdl- >kal-, AT *ktz> hz, AT *k6g > geg, AT *tlS > dis, AT *6tury >
odun, AT *69 > riQ, lT *kiig > gilg vb.
2. Asli uzun iinliilerden sonra gelen /p, t, g, B, k/ tinstizlerinin
iki tinlii arasrnda srrasiyle lb, d, E, g, clye deligmesi: AT *kdpa >
kaba, AT *kepe > gebe, AT *dt > ad, AT *tdt > tad, AT *6t > od"ateg", AT *dqtk-> actk-, AT *kEge\ gece, AT *kilgak> kucak,
AT *dkar- > adar-, AT *bdhr- > badr-, AT *kdker- > gd{er- vb.
3. Geniz /g/sinin normal /n/ye degigmesi: ET bu1> bin, buryal-
> bunal-,ET c;r1 > cin,ET sorJ > son,ET tarl > tan,ET terliz>deniz,ET yallt> yeni vb.
4. Srizbagr /t/ foneminin /d/ye defiqmesi: ET taS > dry, AT xtE-
> de-,ETnl > dil,ETiS > diS,ETtur- > dur-, AT */rJ > diis vb.
5. Scizbaqr /k/ foneminin /glye deliqmesi: ET kel- > gel-, ETkdqe > gece, AT *kdt- > git-,ET krir- > grir-, AT *kilz> giiz vb.
6. Scizbagr /b/ foneminin gu iig scizctikte /v/ye deliqmesi: ETbar- > var-, AT *bdr > var, AT xbEr- > ver-
7.W b1l- "olmak" eylemindeki scizbaqt /b/ foneminin diigmesi:
bdl- > ol-
8. Yiiklem baflayrcrsr g<irevindeki ben zamirinin -tml-im,-um/-ilm ve biz zamirinin -tz/-iz, -uzl-iiz bigimlerine deligmesi:
-ben>EAT -ven> -vem> -em> -im, -biz> -viiz> -iiz/-uz, -izl-tz
159 TURK DILLERI
9. Qokheceli s<izciiklerin sonundaki lp,t,9, k, k/ iinsiizlerinin
iki tinlti arasrnda lb, d, c, [/ye defiqmesi; gorap, gorab-4 gegit,
gegid-i; afiag, adac-t; bryak, brya!-t; kiirek, kiired-i vb'
Beucuodlu, Tahsin, Tilrkgenin Grameri, 1974 (Ankara 19862).
DgNv, Jean, Grammaire, de langue turque, dialecte osmanli,Patis l92l' lTilrk
Dili Grameri, Qev. : Ali Ulvi El6ve, lstanbul 1941-531
DEVELLIo6LU, F erit, O s manlrc a -T iir kg e Ans i klop e dik LA g at, Ankar a e 7990'
ERGIN, Muharrem, Tiirk Dil Bilgisi,lstanbul 1980.
KoRNFLIT, Iak\in, Turkish, London 1997.
$. SAMI, Kdmus-t Tiirkf,istanbul l3l7-1318.
Tiirkee Sdzliik TDK 1945 (+)'Tiirkiye'de Halk A{andan Derleme Sdzlildti I-XIL TDK' Ankara 1963-1982'
6.12.4. Gagauz Tiirkgesi
Ttirkge konugan Hrristiyan Gagauzlar bugiin baqhca Moldavya
Cumhuriyetinin giiney bSilgesi ile Ukrayna Cumhuriyetinin Odesa
bolgesinde yagamaktadrrlar. Eskiden Besarabya adr verilen bu btil-
geye Gagauzlar 18. ytizyrl sonlan ile 19. ytizyrl baglarrnda kuzey-
dolu Bulgaristan' dan gog etmiglerdir.
Eski SSCB'de yagayan Gagauzlann toplam sayrsr 1989 sa-
yrmrna gore 197,164'tiir' Moldavya drqrnda, Bulgaristan Cumhu-
riyetinde yaklagrk 5.000 kadar Gagauz yaqamaktadr. Kazakistan
Cumhuriyeti ile Orta Asya'da da 1908-1914 ylJ'lan arastnda Be-
sarabya'dan buraya grigmtig kiigiik Gagaguz topluluklarr vardrr.
Gagaguzlann toplam saylsr, btiylece, 200,000' i gegmektedir'
Hrristiyan Gagauzlar adlannr btiyiik bir olasrhkla Selguklu sul-
tanr II. Keykavus'un adtndan altrlar. II. Keykavus 13' ytizyrl
ortalannda Bizans imparatoru Mihail Paleologus'un isteli tizerine
Bizans'a yaprlan Slav akrnlannr durdurmak iizere Balkanlara Ana-
dolu'dan birkag bin kiqilik bir kuvvet gondermiqti' Keykavus'un
TALATTEKiN. MEHMET 6I-|/EZ 160
gcinderdi[i bu Selguklularrn din de[igtirerek Hrristiyan olduklan,Keykavus adrnrn da zamanla Gagauz bigimini aldr[r sanrl-maktadrr. Slav ortamr iginde Hrristiyanhfir kabul eden Gagauzlarzamanla Bulgar, Romen, Slav vb. gibi ttirlii etnik gruplarla kanq-
mrglardrr.
Sovyet Tiirkologlan (Baskakov, Pokrovskaya vb.) "Gagauz-ca"yl "dil" saymrglardrr. Doerfer'e ve baqka Batrh Ttirkologlaragcire ise " Gagauzcd' Tiirkgenin Rumeli diyalektlerinden biridir.
1957 yilna kadar Gagauz Ttirkgesinin resmi bir alfabesi ve ya-
zrsr yoktu. Bu tarihte Moldavya SSC Yiiksek $ura BagkanhlrGagatz Tiirkgesi igin bir alfabe dtizenlemigtir. Kiril asrlh olan bu
alfabede yalruz 16/, liil ve /e/harfleri Latin (Alman) alfabesinden a-
Itnmtqttr svvx Kbrp
. Macal rH6rr re.rrp,ailra uaca.r ,'lrrii,rAup. ..
- AHnarcaua, 6a Ad,qy, ltxrltap Kayurly-nltetttll, 6ll'3ll[r xa.qKbrMbl3blH o /q,epI{l{ reqMllul 3aMaHHapbI lltlIIII }le-.ndp ar.rlrrrrrAa ryr3pcritt. I Iiitt/(iitt (rrrs 'tcl<lt.rtcplt;? I(rtu-Irrru 6lrgrru AeAeJrepMII3? IliirrAa, llt>itii iiatuauuu.lapouna;l?
- Ee, AocTJIapbtM, 6usllrtr xaJII(blMbI3l,ltt tioli-cegce,rc-Jrcprr ecKr.rAdx, nex ecxnAdu .luxa>i<9rrap. O.r?i ecxrti.iiu,aHrr yIIyAy,l3p IxaIIcopa Aa xrrtr
-r.rHaIraMapcbrlrbr3, r(II Ilc
tror( acJrbr rrurndp oJrMyurJrap, leii;i<es, rrxlr 6rut iir,r.qaarl:cc;1ri repu o troKTaHKbr Tjiprt-orya.napAa, arrrbr.rrapu rreii4aonMyunapAbr ecxn A.nrariuu .qerelrAaJrbr epneplrrAd osu-MaHHap. Macan ru6n lelei'<eri. aMa Maca"n ;1lriil4llir. . .
<6ttp nautrrJrap Baprvrbrur... 6rrp nartr,rr.nap iioxvyut...>.Eo.n:i qexeAlrJrep caHcbr 6nglru MacaJlJrap. E, 6drr a?i 6o"'ri,texeAeiinm, aMa acJrbr rn6rt rru,reprr aurra4aiisrr"r.
161 TURK DILLERI
Bilk KrMasal gibi gelir,
ama masal diyildir...
-Annatsana, ba dedti, ifitiyar kauggu-piyetgi, bizim fialhmtan o derin
gegmig zamannan igin neler aklmda tutersm. Nendan biz gekileriz? Kintmis
bizim dedelerimiz? Nenda, nice yasamrglar onnar?
- Ae, dostlanm, bizim halktmrun kijk-senseleleri yeskiden, pek yeskiden
gtkaceklar. )le yeskiden, ani unuduler sansora da hig inanamarsmtz, ki ne gok
ash isler olmuSlar, deycez iki bin yildan zeyede geri o goktanh Tilrk-oguzlarda,
angtlan peyda olmuglardr yeski Altaym legendah yerlerinde o zamannar'
Biiyiik BozkrrMasal gibi gelir,
ama masal delildir...
-Anlatsana, be dedi, ihtiyar kemancr, bizim halkrmtzln o derin gegmiE
zamanlan igin neler akhnda tutarsln. Biz nereden geliriz? Kimmig bizim
dedelerimiz? Onlar nerede, ne ktdar yagamlglar?
- Ee, dostlarrm, bizim halktmtztn k<ikii, silsilesi eskilerden, gok eskilerden
Erkacaktrr. Oyle eskiden ki onu unuturlar, bundan sonra da hig inanamazstntz,
ki ne gok gergek igler olmug, diyeceliz, iki bin kiisur yrl <ince, o gok eski
zamanlarda eski Altay'rn efsanevi yerlerinde ortaya qtkan Turk-Oluzlarda.
. Moldavya ve Ukrayna'da konugulan Gagauz Tiirkgesinin iki
diyalekti vardr: 1. Orta diyalekt ya da Qadrrlung-Komrat diyalekti,
2. Giiney ya da Vulkane$t diyalekti.Yazr dili orta diyalekt iize-
rinedir.Gagauz Ttirkgesinin baghca seslik tizellikleri qunlardrr:
1. Asli uzun iinltler bazr siizciiklerde korunmuttur: dC "a9", drt
"yaban attsl", art"ard", AT *bErii> beri "beri", AT *kdrii> gEri
"gei", AT *l<frr > kdr "kaf" AT *lgdz> kaz"kaz", AT *l.c6r > k6r
"kor", AT *toru > daru "doru", yertn "sabah", AT *yilr1 > iln
"yiin'l vb.Gagauzca bir romandan ilk sahrlar
TALATTEKIN. MEHMET 6LMEZ 162
2. odtinglemeler de dahil ormak iizere, scizba grnda /y/ triremesi:ET ek- > yek- "ekmek',, ET el > yel *yabancf,,
eri_ > yeri_, ertesi >yertesi, emir > yemir ,,emir, hepisi > episi > yepisi, hesap > esap >yesap, esir ) yesir, ev > yev ,,ev,,, iftira > ytfttra, insan ) ymsan,rcla- > yula-, $m- > y$tn-, iiziim > ytizilm vb.
3' ses gruplannrn btiztirmesi sonucu uzun iinliilerin orugmasr:agu> dz, agla- > ala-, agn- > dr-, asagt> a{A, bagct > bdct"baflcr", bahis > bas, begen- > ben-, brigrek > bilrek,.b6brek,,briytik > biik, degil > dft, degis > d;rr ,.aegig
me,,, dog_ , aA-, aA;g_> dil-, gr)vde > gilde, gogiis > gfrs, kdy > kfr, ogren_ > ilren_,dgret- > ilret-, rigsiiz > iistiz "oksiz,,, ogiin- > frn_, cigey > tive"iivey" sagr > sdr, sagl* > sal*, soguk > sfik, sog_ > sii_"sri!mek", sdgtit > sfrt, si;yle- > s6le-, sdyiin_ > siln_, yogurt >ylirt, yugur- > yilr- vb.
4. Sdzbagr lyl foneminin diigmesi.(genellikle /i/ onnnde): yiig-sek > ilsek, yiigstik > risilk, yiik > tik, yilry > frn, yiirek > uru"k,yiiz> iiz "yiiz, gehre", yilz) tiz"100,', yiiz- > iiz-, yiiziik> iiziikvb.
5. Onses /h/ (bazen igses) tinsrizrinrin driqme si: hafta ) afta,haklkat > akikat, hani > ani, hagan > agan ,,ne zaman,, hangt >angr "hangi", heva > ava, anahtar > anatar, pahatt ) pdlt, sahib_i >sdbi "sahip" vb.
6. /a/ ve /u/ iinltileri arasrndaki lpl ve lvltinstizlerinin dtigmesi:avu7 > aug, agil ) avul > aul, bogaz> buaz, sogan > suen, kavun> kaun, tavuk > tauk vb.
7. lnU > /nn/ benzegmesi: anla- > enna-, dinlen- > dinnen_.onlar > onnar, yanlry > yannry vb.
Gagauz Tiirkgesinin en onemli rizelliklerinden biri sozdizimininSlav dillerinin etkisi ile bozulmug olmasrdrr: pdsr bufistantn*bugiysinin fiyatf', yapraklan kiyadm,,kitabrn yapraklan", di-t lezm
163 TURK DTLLERi
"laztm de[il", lEam lafedeyira "konugrnamlaztm", annader cenklgin "savagr anlatryor", usak gek etti dlamd "gocuk aplamayabagladr", laflanmslar gitme "gitmek iEin anlaqmrglar", biz gdrdilk,ani yavas iSlemekten var nice g4ri kalalm "Yavag gahgrnca nasrlgeri kalaca[rmrzr gordiik", yoktu nice gitsinner "gidemiyorlardr",tutunduk yeniyce iSe, neginki yeskiycesine biln yok nanl yasama"Buguin eskisi gibi yaqamak miimkrin olmadr[r igin yeniden iqegirdik' vb. vb.
Gagauz Alfabesi
AaAaE6BrfrArEeBEX;x*x3gMufrn
KrIInMuHnOoOofInPpCcTrYy9yos
XxIIqVqIII ur
I]I tqbrbIubr3sIO rof. s.
er€
yu
ya
h
tS
I$
!E
I
rknlilmHNoootinpprcsmt)u)u6f
aade6bav?gddeedyoJrcJ*c3Zuiily
x
4q
w14
a
a
b
3
IO
fl
DMITRIYEV, Nikolay K., "Gagausische Lautlehre", l-ill, Archiv Orientdlni,IY:208-224, 349-362; V: 96- I 13, 1932.
GAYDARCI, G. A., Ye. K. KOLTSA, L. A. POKRoVSKAYA, B, P, TUKAN,
Gagaulsko - rus s ko -moldavskiy slovar', Moskva 197 3. [Ga gauz Tilrkg e-
sinin Sdzlii(ii,gev. Ismail KAYNAK, A. Mecit Dodnu, Ankara 19911
OzrnN, Nevzat, Gagavuz Tilrkge si Grameri,TDK, Ankara 1 996.
PoKRovsKAye, L. A., Grammatika gagauzskogo yaaka, Fonetika imorfologiya, Moskva 1964.
GENEL BA$VURU KAYNAKLARI
Agafrda, Tiirk dilleri konusunda temel bagvuru kaynaklannrn krsabir listesi ile bu kaynaklar hakkrnda krsa bilgiler yer almaktadrr. Bukaynaklarrn drgrnda kimi <izel konulara ait kaynaklann adlansralanmrgtr.
QacRrRv, Saadet, Tiirk Lehgeleri drnekleri, I: VIII. yiizyildanXvill. yilzyila kadar yan dili, Ankara 1950 (370 s., 19773).Tilrk Lehgeleri drnekleyi, II: Yasayan A!rcve Lehgeler,Ankara1972. Hanrlandr[r drinem igin Tiirkiye'de ilk olan bu delerlielkitabr bir gok yonden bugiin de gtncellilini hala korumak-tadrr. Kitabrn ilk cildi tarihi dcjnem Ttirk dillerine seEilen
metinlerin trpkrbasrmlan , yazrgevrimleri, srizltikleri ve ilgili d<i-
nemin kaynakEasryla yer vermektedir. Drirt ayn bciliim bagh!.r.altrnda islamiyet cincesi, ilk islami eserler, Harezm ve QalatayTtirkgesi ile Eski Anadolu TiirkEesi ve Osmanhca ele almmrqtrr.
Giiniimiiz Tiirk dillerini ele alan ikinci cilt ise beg aynb<iliimden olugur. Her boltimde yer verilen dilin ve halkrn krsa
tarihi, kimi ses ve yapl rizellikleri, bir kag sayfa Latin harfleriylemetin ve metnin srizltiliine yer verilmigtir. Quvagga, Yakutga,Halagga ve Horasan Ttirkgesi b<iltimiinii Semih Tezcanhanrla-ml$fir.
TALATTEKiN. MEHMET lrtvrcz rc6
DeNy, Jean, Kaare GRONBECH, Helmuth SCHEEL, Zeki VelidiTocAN (yay.), Philologiae Turcicae Fundamenta. I, Wiesbaden1959,814 s. + I harita. Tarihi Tiirk dillerinden gtinrimrize delinher bir dilin ayn ayrt yazilarla ele ahndrlr bir kitaptrr. Herboli.imde ilgili dilin krsa tarihi, metinleri, ses ve yaprbilgisitanrtrlmrgtr. Aynca ilgili dile iligkin krsa kaynakga ve metinpargasrna da yer verilmigtir. Kitabrn bagrnda Ttrk dillerinin birde tasnifi vardrr.
DiLAQAR, A.,Tilrk Diline Genel Bir BakrE, TDK, Ankara 1964,270s. Ural ve Altay dillerine krsa birer girigten sonra Tiirk dilleri vebunu takiben de opuz Ttirkgesi ile bunun bir kolu olan TiirkiyeTiirkgesi iizerinde durulur. ozetle krsa bir Tiirk Diti rarihidiyebiliriz. Kitabrn sonunda Tiirklerin tarih boyu kullandrklarralfabelerin birer tablosuyla genig bir kaynakga yer alrr.
JoHANsoN, Lars, Eva A. Csero, The Turkic Ittnguages,Routledge,London and New York, 1998, 474 s. Fundamenta,nrn gtincelama daha krsa olarak yeniden hazrrlanmrg bir biEimi sayabiliriz.Trirk dilleri tizerine en giincel bilgileri igeren derleme gu an iginkullanrlabilecek en kapsamh, en yeni kitaptrr. Makaleler ge_leneksel bakrgla delil de, dilbilimci bakrgryla kaleme ahnmrqfir.
PoPpE, Nicholas, Introduction to Altaic Linguistics. Wiesbaden1965,212 s. Kitabrn ilk bciltimrj "Altay Dilleri" baghfr altrndaMo$ol, Mangu-Tunguz, "Quvag-Tiirk,' dilleri ve Koreceyi tektek ele almaktadrr. Her dilin ele ahndrfr maddede krsa tarihi,konuyla ilgili belli bagh gahgmalar verilmigtir. Kitapta ayncakimi ortak tablolar aracrhfryla eski ve yeni dillerin alfabeleri deyer ahr. ikinci bollim de "Altay Dilleri Araqtrrmalarr Tarihi,'bagh$r altrnda sciz konusu dillerin uzmanlannrn krsa ya_qam<iyktilerine yer verilir. Ugtinci.i boltim ,,Altay Dilleri Kura_
167 TURK DILLERI
mr"nt, ddrdiincii bciltim Altay dilleri arasrnda kargrhkh etki-legimleri, beginci boliim Altay dillerinin oteki dillerle etkile-gimlerini, ilgilerini, altrncr boliim Altay dillerinin 6teki dillereetkilerini, yedinci biiltim Altay dillerinin belirleyici ses ve yapr
ozelliklerini, sekizinci bciliim ise bu dillerden segilen tjrneklerlekargrlagtrrmah bir sesbilgi sini i germektedir. Kitabrn Zeh,t Kay -
maz'ca hazrrlanan bir gevirisi olup elinizdeki gahgma hazrla-mrken hentiz gcinilememigtir.
A. R6Ne-reS, An Introduction to Turkology, Szeged 1991,170 s.
Tiirkolojiye Giriq baghfrnl ta$lyan kitap esas olarak Tiirklerinislamiyeften cince kullandlklan kimi alfabeler ve yaztmkurallantizerinde durmaktadtr. Kitapta cizellikle ele aknan alfabelerleilgili uzun bir de kaynakEa yer alr, krsaca delerlendiriligi iginbak. M. 0ttrrcz,TDA 3,1993:322. s.
SINoR, Denis, Introduction d l'itude de l'eurasie Centrale,Wiesbaden 1963. 371 s. Eskigafdan gtintimtize Avrasyahalklannrn (Ural, Altay ve oteki eski Ortaasya halklan) dilleri,tarihleri i.izerine yaprlan gahgmalann agftlamah kaynakgasrdrr.
TKAE, Ttirk Diinyan El Kitah,Ikinci Cilt, Dil-Kiiltiir-Satt'at,2.baskr, Ankara 1992, 536 s. ilki 1976'da tek cilt olarak yaylm-
' lanan TDEK'in ikinci baskrsr iig cilt olarak grkmrgtrr. Kitabrnbirinci biiltimti konumuzu ilgilendirmekte olup ilk baskrya giire
bu boliimiin tek bir farkr'Altay Dilleri Teorisi" boliimtinde T.
Tekin'in yaasr yerine O. N. Tuna'run yazlslnln yer almasrdtr.
Kitabrn "Tiirk Dili" baghkh bu briliimtinde Ural-Altay dilleri ve
Altay dilleri konusu ile anahatlanyla tarihi Tiirk dilleri, Trirk dil-lerinin tasnifi ve gtiniimtiz Tiirk dilleri ele ahnmaktadr.
Tiirk Ditlerini GeliEim $emasr
San lJygurca
TALAT TEKIN. MEHMET 6twpz I7O
Konuyla itgin fimi Bagvuru Kaynaklarr
BASKAKOV, N. 4., Vv edeniye v izug eniye tyurkskih yaztkov, Moskva
1962.
BozKURT, Fuat,Tilrklerin Dili. Ankara 20023.
ERcit-RsuN, Ahmet 8., drneklerle Bugilnkii Tilrk Alfabeleri, KtiltiirBakanhfir yay. Ankara 1996s.
GOLDEN, P.8., An Introduction to the History of the TurkicPeoples, Wiesbaden 1992.
GRONBECH, Kaare, Der tilrkische Sprachbau, Kopenhagen 1936.
fThe Structure of the Turkic Languages, gev. J. R. Krueger,Bloomington 19791' Tilrkgenin Yaprst, Eev. M. Akahn, TDK,Ankara 19951
HAzAt, Gy., Handbuch der tilrkischen Sprachwissenschaft, Buda-pesr 1990.
KARAMANLIo6LU, Ali Fehmi, Tilrk Dili,istanbul 1972 (1984\.Lt, Yong-S6ng, Tilrk D ille rinde Akrabal tk Adlan. Ankara 1999.
MENGES, K. H., The Turkic Languages and Peoples, Wiesbaden
1968,19952.
RAMSTEDT, G. J., Einfilhrung in die altaische Sprachwissenschaft,
I: Lautlehre, Helsinki 1957; II: Formenlehre, 1952; III:Register,1966 (yay. P. AALTO).
TnKiN, Talat,Tilrk Dillerinde Birincil (lzun Unliiler, TDAD 13,
Ankara 1995.
-, Tarih Boyunca Tilrkgenin Yanmt, TDAD 19, Ankara 1997 .
-, Tiirkoloji EleStirileri, Ankara 19972.
Temel StizliiklerSdzltiklerle iligkili aynnfih bilgi igin Kebikeg dergisinde yer alan
"Tarihi Tiirk Dillerinin Stjzltikleri" (Kebikeg, 6, I 998 : 109 -245) ile"Giintimriz Tiirk Dilleri ve Scjzliikleri" (Kebikeg,7-8, 1999:44-154) adh yazt dizileri ve kitabrmrzn ilgili b<il{imlerine bakrlabilir.
TURK DiLLERI
TURK niLLEni iein rnvNAK DERGiLER
Aqafirda, dolrudan Tiirk dillerine ait yaztlara yer veren dergilerin
yanl srra, seyrek de olsa Tiirk dillerine iliqkin yazrlara yer veren
kimi Do[ubilimleri, dil, edebiyat ve arkeoloji dergilerinin de listeleri
verilmiEtir. $tiphesiz bu listede bir hayli eksrklk vardrr. Liste
ulaqabildilimiz ki.itiiphanelere dayanmaktadtr. Listede bir derginin
ilk saytst ile giiri.ilebilen son sayrsl, sotl cildi belirtilmiqtir. Yine
derginin grktr[r iilke ve gehir, biliniyorsa derginin ktsaltmast listede
yer almaktadrr.
DOGRUDAN TURK DiLLERiYLN iICiT,i DERGiLER
Jountul of Turkology; Yrldaiki sayr ve tek cilt olarak yaytmlan-
masr cliiqiiniilen dergi bugiine clegin iki cilt (ddrt sayr) olarak
grkn-uqtrr. Dergicle golunlukla eski ve yeni Ttirk dillen i.izerine
hlolojik Eahqmalara yer verilmiqtir. Macaristan, Szeged' 1.1: 1993'
1.2: 1993,2.1: 1994,2.2: 1994.
Tiirk Diti Arastrmdlart Yilh{t - Belleteu 1953'ten beri
yrlda. kimr zaman da bir kag lrlda bir cilt r;eklinde Tiirk Dl
Kurumu'uun yayrn organt olarak Erkmaktadrr. Bugi.ine degin 38
cilt grkmrqtrr, derginin yayrn yeri Ankara'drr. Derginin tizerinde ka-
gmcr cilt oldufu degil de ait oldupu yl y"r alr. Ankara. TDAY-Bya da TDAY-Belleten []: 1953, [38]: 1995 (yayrm yfi1997).
Tiirk Dilleri AraEhrmalurt: Eski ve yeni Ti-irk dilleri iizerine
yazrlann yer aldrlr dergi yrlda bir kez grkmaktadr. Ankara. TDA
[1]: 1991,1:1991.
Tarkic Languages; Yrlda ikr sayr, bir cilt olarak yaytmlanmast
dtgiintilen derginin heniiz 1. sayrst Erkmrqtr. 1. cildin 2. sayrsr da
bi.iytik bir olasrlftla bu kitap baskrda iken grkmrg olacaktrr.
Almanya, Mainz ve Wiesbaden. l.l: 1991.
t7t
{I
iIt
f
TALATTEKIN. MEHMET OTUEZ N2
rUnr oir,r,nniNn lcrnr,rKlr oLARAK yER VEREN nnncilnn
Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae:Macaristan Bilimler Akademisinin do[ubilimleri konulanndayazlara yer verdili yrhk yayrn orgarudrr. Yrlda tek cilt olarak grkar.
Uzun yrllar yrlda bir-kag fasikiil, tek cilt olarak grkmrgtrr. Son
sayrlannda ise yrlda tek sayr, tek cilt olarak grkmaktadrr. Dergi herne kadar do[ubilimleri dergisi ise de Altayistik, ozellikle de Ttirko-lojiye iliqkin yazlar dergide rinemli bir bciltimti olugturur.Macaristan, Budapegte. AOH l: 1951,48:1995.
Altorientalische Forschungen: Eski Demokratik Alman Cum-huriyeti, Bilimler Akademisi, Eski Tarih ve Arkeoloji Enstitiisiiyayrnr olarak 1974'te yayrmlanmaya baglanan dergi daha gok eskiMrsrrbilimi, Anadolu'daki giviyazh metinler ve ipekyolu'nun tari-hi dilleri iizerine yaprlan gahgmalara yeli verir. Baglangrgta yrlda tek
cilt, tek sayr halinde grkan dergi 10. ciltten sonra yrlda iki sayr
grkmaya baglamrgtrr. Hemen her sayrsrnda Eski Uygurca ve Uygur-lann dil-ktiltiir ahg veriqi iginde bulunan ipekyolu halklannrn tarihi,dili iizerine yaziar bulunur. Derginin son durumu, DemokratikAlman Cumhuriyeti'nin Federal Alman Cumhuriyeti ile birlegme-
sinden sonraki dtinemi bilinmiyor. Demokratik Alman Cumhuri-yeti, Berlin; Federal Alman Cumhuriyeti, Berlin. AoF 1: 1974,
[18:1991].
Central Asiatic Journal: Baglangrgta yrlda bir kag sayr, tek ciltolarak grkan dergi uzun stiredir yrlda iki sayr bir cilt geklinde grk-
maktadrr. Ortaasya halklarrnrn dili, dini ve tarihleriyle ilgilikonulann afrrhkta oldufu dergide Ttirkolojiyle, rjzellikle de EskliTtirk dili ve Ortaasya Ttirk dilleriyle ilgili yaziar rjnemli bir yer tut-
maktadrr. Almanya, Wiesbaden. CAJ l: 1955,41: 1997.
173 TURK DILLERI
Folia Orientalia: 1959'dan beri, yrlda bir cilt olarak Krak6w'dayayrmlanmaktadrr. Ozeilikle son sayilannda Ttirkoloji ile ilgili yazr-
lann sayrsr artmrltrr. Baqlangrgta Tiirkolojiyle ilgili olarak dergide
Krpgak dilleri iizerine yazrlar yer almrqsa da sonraki sayrlar yerini
Osmanhcaya, gtiniimiizde de galdag Tiirk dillerine, ozellikle de
Sibir grubu Ttirk dillerine brrakmrqtrr. Polonya, Krak6w. FO 1:
1959,33: 1997
Journal of Turkish Studies / Tiirkliik Bilgisi Arastrrma-lart: Turk dili, edebiyatr ve tarihi konusunda yaztlarrn yer aldrlrdergi yrlda bir sayr bir cilt olarak grkmaktadrr. Derginin yayn diliesas olarak Tiirkgedir. ABD, Harvard. JTS = TUBA 1: 1977,21:1997
Keleti Szemle / Revue Orientale: Macaristan Bilimler Akade-misi, K6rcisi Csoma Toplululu, Asya Komitesi'nin yayrn organl
olan dergi tam 31 yrl yayrn yagamrnda kalmrqtr. Dergide Tiirkolojiile ilgili konular afrrhk noktasrnr oluqturmugtur. Esas olarak yrlda
bir kez grkan dergi kimi yrllar bir-kag yrl bir arada grkmrgtrr. Dergi
bir kez de trpkrbasrm olarak ABD'de yaytmlanmtqtrr. Dergininiginde yer alan yazlJarrn dizini de yine ABD'de An Analytical Index
Including a Complete Index to Keleti Szemle baglt$yla yayrm-
lanmrgtrr. Macaristan, Budapegte. KSz l: 1900,21:1.932.
Materialia Turcica: Kurucusu Hermann Vi4ry, kuruluqu ise
1975 Bochum'dur. Konular genelde Tiirk dilleri, edebiyatlan ve
tarihidir. 17. cllde delin bir stire yaymtna ara veren dergi, bu sa-
yrdan itibaren yeni boyut ve bigimde Milan Adamovii'in yiine-
timinde grkmaktadrr. Almanya, Gottingen. l: 1975, 18: 1997.
Oriens, Milletlerarasr $ark Tetkikleri Cemiyeti Moc.tnuast: Altbaghfrndan da anlagrlacafr iizere dofubilimlorl
TALATTEKIN. MEHMET OTvez n4
konulanna yer verilen bir dergidir. Dergide Tiirkolojiye iliEkinyaz;Jarn cinemli bir yeri vardrr. 1967'de ilk on ciltte yer alanyaziann dizini yayrmlanmrqtrr. Hollanda, Leiden. Oriens l:1948,34: 1994.
Sovetskaya Tyurkologiya.' Eski SSCB drineminde SSCBBilimler Akademisi ve Azerbaycan SSC Bilimler Akademisi'ninortak yayrnr olarak grkan dergi yrlda bir cilt, altr fasiktil olarak1990'larrn bagrna delin diizenli olarak grkmrgtrr. Salt Ttirkolojitizerine (dil, edebiyat, tarih, halkbilimi vb.) yanlann yer aldr[rdergi 1990'lardan sonra dtizensiz arahklarla, Tiirkologiya adrylagrkmaktadrr. Azerbaycan, Bakti. ST 1: 1970, lTilrkologiya 19901.
Studia Etymologica Cracovensia.'Esas olarak hemen her dilleilgili ktikenbilim yazrlarrnrn yer aldrlr dergide daha ilk sayrdan
itibaren Tiirk dillerini ele alan galiqmalann alrrhkta oldulunugcirtiriiz. Derginin 1997 sayrsrndan itibaren o yrl igerisinde defigikgahqmalarda kcjkeni ele ahnan Trirk dillerine ait sdzctiklerin birlistesine yer verilmektedir. Polonya, Krak6w. SEC 1: 1996,2:1997.
Studia Orientalia: Ortaasya ve Sibirya halklarrnrn dilleri, ede-
biyatlan, etnolrafyalan iizerine yazlJarn yer aldrlr dergi "Societas
Orientalis Fennica"nrn yayrn organrdrr. Derginin kimi ciltlerimiistakil konulara aynlmrgtrr. Ornefin M. Rtisiinen'in "Tiirk Dil-lerinin Sesbilgisi Uzerine Malzemeler" ve "Tiirk Dillerinin Yaprbil-gisi Uzerine Malzemeler" kitaplarr bu dizinin 15 ve 21. ciltleridir.Finlandiya, Helsinki. StOr 1: 1925,70:1993.
Studia Turcologica Cracoviensia: Krak6w Jagiellonian Uni-versitesi, Do[ubilimleri Enstittisii, Tiirk Dili ve Edebiyan Bcilii-
miiniin girigimiyle grkah dergi 1995 yrhndan beri grkmaktadrr.
175 TURK D1LLERI
Yrlda bir sayr grkan dergi kimi sayrlannr kitap gahgmalanna ayrr-maktadr, ornelin 3. cildinin iiteki baghfr The Formation Substan-
tives in XVIhh Century Ottoman-Turkish adln, tagrmaktadrr (E.
Siemieniec-Gola6). Polonya, Krak6w. STC 1: 1995,3:1997.
Studies on Inner Asian Languages.. ilk sayrsr 1985'te grk-maya baglayan dergi o gtinden bugtine 12 sayt grkmrgtrr. Baqlan-grgta Kobe Yabancr Araghrmalar Universitesi yaylnl olarak grkmaya
baglayan dergide qofunlukla Ortaasya halklannrn dilleri ve tarihleriiizerine olanyaziar yer almaktadrr. Dergi bugtin Osaka'da Avrasya
Aragtrrmalarr Merkezi yaylnl olarak yayrntnl siirdiirmektedir.Dergide, tahmin edileceli iizere Sofdca ve Uygurca iizerine yazilaralrrh$ olugturur. Derginin bir baqka dzellili hemen her sayrda birbilimadamrmn krsa yagamciyktistine ve gahgmalanmn listesine yerverilmesidir. Japonya, Osaka. SOIAL 1: 1985, 12: 1997.
Turcica, Revue d'Endes Tarques: Yrlda tek cilt olarak grkan
dergi alrrhkh olarak, Osnlanh-Tiirk tarihine, tasavvufuna, Tiirk dilive edebiyatrna ait yaziara yer verir. Fransa, Paris. 1: 1969,26:1994.
Turkologischer Anzeiger.' Tiirk dilleri, edebiyatr, halkbilimi,tarihi, krsacasr Ttirkolojinin hemen ttim alanlanna ait o yrl igerisindeyaylmlanan makalelerin tasnifini ve dizinini igeren bir kaynak
Eahgmasrdrr. Andreas Tietze'nin ydnetiminde grkmaktadrr. itt itisayr Wieryer Zeitschrift fiir die Kunde des Morgenlandes'in 6'/ ve
68. ciltlerinin sonunda (1975, 1976) yer ahr. Avusturya, Yiyana.TA 1:1975,20:1994.
Tiirk Diiryasr Dil ve Edebiyat Dergisi: Yrlda iki sayr grkan
dergi 1996 baharrndan beri TDK yayrnr olarak grkmaktadrr.
Dergide gtiniimtiz Tiirk dilleri ve edebiyatlan rizerine yazilar yeralrr. Ankara. l: 1996,4: 1997.
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ 176
Tiirk Kiiltiirii Arasttrrnalart:Tirk Kiilttirtinii AraqtrrmaEnstittisti'ntin yrlhk yayrn organr olan dergide Tiirk dili, tarihi,kiilttirii, edebiyatr, sanatr tizerine yaziar yer alr. Kimi ciltleri birkag yrh birden kapsamaktadrr. Derginin bazt sayrlan da Tiirko-loglara armafan sayrsr olarak grkmrgtrr. Ankara. TKA 1: 1964,32:1994fyayrmyrh 1996]
Ungarische lahrbiicher: "Macar Yrlhlr" adryla BilimselYayrncrlar Birlili'nin ve Walter de Gruyter yayrnevinin yaylnrolarak grkmaya baglayan dergide Ttirkoloji ve Altayistik konulannaait yanlar dnemli bir yer tutar. ikinci Savaq sonrasnda dergi Ural-Altaische Jahrbilcher adryla yayrnlnl stirdiiriir. Derginin yayrn yeriBerlin (Almanya)'dir (bak. Ural-Altaische Jqhrbticher ve (Jral-Altaische Jahrbiicher, Neue Folge). UJb 1:7921,21:1941.
Ural-Altaische Jahrbiicher: ikinli Savag sonrasrnda Alman-ya'da Ungarische Jahrbilcher'in devamr olarak grkmaya baglayan
dergide UJb'e gore, Ttirkoloji ve Altayistikle ilgili yazrlann oranr
daha da artar. 48. sayrdan itibaren dergi Amerika'da Ural-AltaischeJahrbilcher / Ural-Altaic Yearbook olarak grkmaya devam eder.
Dergi Almanya'da iken yayrn yeri Hamburg ve Wiesbaden'dir.Amerika'daki derginin yayrn yeri ise Bloomington'drr. Alman-ya'daki ciltleri "Societas Uralo-Altaica"nln yaytnl olarak qrkan
dergi, Amerika'da hem ozel yayn hem de "Inner Asian and UralicNational Resource Center" yaylnl olarak grkmrgtrr. Dergi yineAlmanya'da Ural-Altaische Jahrbiicher, Neue Folge adrylagrkmaktadrr (agafrdaki maddeye bakrnrz). UAJb Almanya: 24:
1952, 48: 1976; Amerika 51: 7979, 67: 1995. (1995 sonrasr
gciriilememigtir, yeni adr da Eurasian Studies Yearbook olupContinuation of Ural-Altaic Yearbook / Fortsetzung der UraI-Altais c he J ahrbiiche r altbaqhlryla qrkmaktadrr.).
177 TURK DILLERI
Ural'Altaische Jahrbiicher, Neue Folge" Societas Uralo-
Altaica (UralAltay (ururnu)'nln yrlhk yaylnl olan dergi Altayistik,
Mongolistik, Uralistik ye Tiirkoloji alanrndaki yazrlara yer verir.
Bununla birlikte yeri geldikge titeki Asya dillerine, kiilttirlerine ait
yazrlar da dergide yer altr. Dergide grkan yazizrda Ttirkolojinin
iinemli bir yeri vardrr. Almanya, Hamburg & wiesbaden. UAJb'
NF 1: 1981, 14: 1996.
ilmi Arasnrmalar: ilim.{ayma Cemiyeti'nin yayrnl olarak grkan
dergi yrlda bir ya da bir-kag sayt olarak grkmaktadrr. Dergide Ttirk
dili, edebiyatr, tarihi konulannda yaziat yer alrr. istanbul. l:1995,
5:1997.
TURK DiLLERiNE AiT YAZILARA DA YER VEREN
uo(.unlLiMLERi DERGiLPni
Acta Orientalla; Dofubilimlerinin defiqik alanlanna ait yazrlarn
yer aldr[r dergide Ttirk,dilleriyle ilgili yazilar da yer alr. Dani-
marka, Kopenhagen. AO (Kobenhagen)' l:7922-23,58:1997 '
Altai Hakpo,: Kore Altay Kurumu'nun yayrnr olan dergide Altay
dilleri ve Altay dilbiliq;pe, dolaytsryla Tiirk dillerine ait yaziat da
yer altr. Kore, Seul: 1:1989, 7:1997.
Archivum Ottomanicuflr.' Esas olarak Osmanh aragttrmalanna
yer verilen dergide Ttirk dilleriyle ilgili yazlar da yer ahr. Almanya,
Wiesbaden: I :19XX, 15:1997'
Asia Major,: Qofiunlukla Asya halklartnrn dilleri ve tarihleri
iizerine yazrlann yer aldrlr dergide az da olsa Tiirkolojiyle, ve
Ttirkolojiyi ilgilendiren konularda yazl/lLaf. yer alrr. Derginin ilk
yayrn yeri Leipzig (Alrnanya)'drr' ilk sayrsr numaraslz ve Hirth
Armalam olarak yayrmlanan derginin "cilt l" numaraslnl ikinci yrl
TALATTEKIN. MEHMET OLIVIEZ 178
glkan sayrsr ragrmaktadr. AM 1: lg23 tlgz4;l, g_10: 1g33; yeniseri l: l94l,lB:1973
Belleten: Tiirk Tarih Kurumu,nun bilimsel yayml olarak grkmayabaglayan dergi yrlda iig sayr, bir cilt olarak yayrmlan,,,aktudrr.Dergide seyrek de orsa Tiirk d'iyre ilgiri inceremerer yer alrr.Ankara. l: 1937, sayr 232: Arahk lgg7.
Bir, Tiirk Diinyan inceremereri Dergisi: yesevi yayrncr'k'm grkarrtrlr dergide Tiirk iirkereri, edebiyatlan, dileri vb. konularday aziln yer almaktadrr. lstanbul. t : 1994, g: 1997 .
Qevren, Toplum, Bilim, yaztn ve Sanat Dergisi: Make-donya'da Tiirkge orarak grkan derginin kimi sayrrannda Tiirk d'iyleilgili yazilar da yer almrgtrr. Kosova, prigtine. eevren l: 1973,l6: 1989.
Erdem: "Atattirk Kiiltiir, Dil ve Tarih yiiksek Kurumu,,na balh'Atanirk KtilttirMerkezi"nin yayml oran dergi yrrda tig sayr, bir irtolarak grkmaktadrr. Dergide edebiyat, tarih, sanat tarihi, kiiltiir,felsefe vb. konulard a yanlmrg yazitarn yanr srra dil yazilan da yerahr. Ankara. c. I:1985, sayr27: 1997.
Finnisch-Ugrische Forschungen: Fin_Ugor halklarrnrn dil_leri, edebiyatlan, etnoprafyasr konusunda yazilann yer aldr$rdergide Ttirkolojiye iligkin yazrar da yer arrr. Ttirkoroji agrsrnda:ntizellikle Fin-ugor halklanna komgu volga ve sibir brilgesi Tiirkhalklanntn dilleri, golu Fin dergisinde oldulu gibi, cin plandadlr.Yrlda bir cilt ve bir-kag fasikril olarak grkan derginin ilk yayrn yeriLeipzig (Almanya) ve Helsinki (Finlandiya),dir, sonraki yittu, ir"yaluzca Helsinki'dir. FUF l: 1901, 54: 1997.
Journal Asiatique: Baglangrcrndan beri .,Soci6t6 Asiatique,,
179 TURK DILLERI
yayrnl olarak grkan dergi, Fransa'nrn ve Avrupa' ntn en eski do[u-bilimleri dergilerindendir. Derginin kimi sayrlannda Ttirkolijiye,cizellikle Eski Trirkge ddnemine iligkin yaziar yer ahr. Derginintiikenen eski ciltlerinin trpkrbasrmr da yaprlmrgtrr. Fransa, Paris.
JA l: 1822,284: 1996.
Journal de la Socidtd Finno-Oagrienne / Suomalais-Ugrilaisen Seuran Aikakauskirja: Finlandiya Fin-UgorKurumu'nun yayln organrdrr. Esas olarak Fin-Ugor halklaniizerine yaziaru yer verilen dergide, Volga ve Sibir bdlgesi Trirkhalklarnrn dillerine iligkin yaziar da yer ahr. Finlandiya, Helsinki.
JSFOU 1: 1886,86: 1995.
Kebikeg: 1995 yrhndan beri Ankara'da grkmaktadrr. Tiirk tarihi,edebiyatn ve kiiltiirii derginin aprrhk noktasrnr olugturmaktadrr.
Dergi yrlda ortalama iki ya da tig sayr olarak Erkmaktadrr. Dergideaz sayrda da olsa Trirk diliyle ilgili yazrlar yer alr. 1998'de grkacak
olan 6. ve 7. sayrlarr Tiirk dillerinin gegmigten giiniimtize gegitlis<izltiklerini ele almaktadrr. Ankara. 1: 1995,5: 1997.
Kdriisi Csoma - Archivumr Her bir cildi bir-kag fasiktildenolugan dergi yalnrzca iig cilt grkabilmigtir. Dergide Tiirkolojiyleilgili cinemli yaziar yer alrr. Derginin 1967'de Hollanda'da E, J.
Brill yayrnevince tarpkrbasrmr da yaprlmrgtr. Macaristan, Buda-peqte. KCsA 1: 1921-1925, 2: 1926-1932, 3: 1941-1943, ek cilt1935-1939 (hpkrbasrmlan:7967, E. J. Brill, Hollanda).
Mdrnoires de la Soci6td Finno-Ougrienne / Suornalais-Ugrilaisen Seuran Toimituksia: Dergide esas olarak,JSFOu'da oldulu gibi, Fin-Ugor halklan tizerine yaziara yer veri-
lir. Yrlhk bir dergiden ziyade, kimi zaman gegitli kitaplara, scjzliik-
lere yer verilen bir yayrn dizisidir. Bu nedenle de 1890'dan bugti-
TALATTEKIN. MEHMET 6uwz I8O
ne, yaklagrk ytiz yrlhk bir stirede iki ytiz cildin tizerinde grkmrgtrr.
Ornelin ciltlerden 104'iinciisti (1,2,3. sayrlar) J. Ramstedt'in"Kargrlagtrmah Altay Dilbilimine Girig" kitabrdrr. ilk cildi de Lule-Lap dili Scizlti$ii'diir. MSFOu 1:1890, 222:1996.
Memoirs of the Research Department of the ToyoBunko: Japon "Dolubilimleri Kurumu" Toyo Bunko'nun Batrdillerinde yaziara yer verdili yayln organrdrr. Dergide zaman
zaman Altayistik ve Tiirkoloji iizerine yazrlar da yer ahr. Tokyo. 1:
7926,51: 1993.
Mittheilungen des Seminars fiir Orientalische Sprachenan der Kiiniglichen Friedrich Wilhelrns-Universitiit zuBerlin: Yrlda bir cilt olarak grkan dergi Ostasiatische Studien,
Westasiatische Studien ve Afrikanische Studien olmak iizere tigbcjltimden olugmaktadrr. Her boliilnde sayfa numarasr 1'denbaqlamaktadr. 1936'yakadar bu adla grkan deryi 1936-39 arasrnda
Mittheilungen der Ausland-Hochschule an der Universitcit Berlin(c. 39-42) olarak grkar. Ttirkolojiyle ilgili yanlar ilk iki bcihimde,
ozellikle de ikinci bciltimde yer alrrlar. itt< Ucittimae yer alan,
Ttirkolojiyi ilgilendien y azilar ise Altayistikle iliqkili y aziardtr.Daha ilk sayrda Ttirkolojiyle ilgili olarak Karl Foy'un "DerPurismus bei den Osmanen" yazlsr yer ahr. Almanya, Stuttgart ve
Berlin. MSOS 1: 1898, 42:1939.
Minzu Yuwen EF-#lr Qin Halk Cumhuriyeti'nde Qinlilerdrgrndaki halklarrn dilleri, tarihleri, edebiyatlan vb. tizerinde duran
bir dergidir. Baglangrgta ytlda iig sayt gtkarken 1982'den beri her
iki ayda bir sayr grkmaktadrr. qHC srnrlan igerisinde kalan Ttirkhalklarrnnn dilleri, ozellikle Yeni Uygurca tizerine yazrlmrg
inceleme yazrlan, Eski Uygurca metinler Minzu Yuwen'de yer ahr.
Beijing. 1: 1979, 1997.
181 TURK DILLERi
Le Mus6on' Arulan dergide W. Bang'tn gok sayrda ya s yer
almrgtrr. Yaziar genelde Maniheist Uygur metinleri ve dili iize-
rinedir. Belqika, Louvain. Biitiin saylamn g<iremedilimiz derginin
ozellikle 36 (1923), 37 (1924), 38 (1925), 39 (1926) v e 44. ( 1 93 1 )
ciltleri bizi ilgilendirmektedir.
Orientalia Suecana: Upsala (isveE) Universitesi'nin Dofubi-limleri igin yayrn organr olan dergide Tiirkolojiye iliqkin yazrlar da
yer alrr. isveE, Upsala. l:1952,45-46: 1996-1997.
Orientalische Literatur-Zeitung.' Afrrhkh olarak Dolubi-limleri alantnda grkmrg kitaplarrn tanrtrmlnr, elegtirisini igeren
yaziarayer veren dergide yine do[u dilleri ve edebiyatlanna iliqkin
yazlar yer alr. Baglangrcrndan beri iki stitun halinde ve siitunlan
sayfa numarah olarak Erkmaktadrr. Almanya, Berlin. OLZ l: 1898,
84: 1989.
Ro c znik Orj entalis ty c z,ny : Sonraki yrllar O r i e ntali s ty c zny.
Polonyalr Dofubilimcllerin yazianna yer verilen dergide Tiirk
dilleri iizerine de bir hayli yazr yer almtgttr. Dergi, baglangrgta
Polonya'ntn defigik kentlerindeki aragttrma merkezlerinin ortak
yayml olarak grkarken daha sonralan "Polonya Bilimler Akademisi,
Dolubilimleri Komitesi" yayrnr olarak grkm4tr. Yrlda genelde ikisayr olarak grkan derginin ilk yayrn yeri Lw6w, bugiinkii yayrn yeri
ise Vargova'drr. RO l: 1925,50 1996.
T'oung Pao |iFffi,, Archives pour servir d l'6tude de
I'histoire, des langues, de la 96ographie et de
l'ethnographie ile l'asie orientale: Ottaasya ve Uzak Do[uhalklannrn dilleri, tarihleri, kiiltiirleri ve siyasi-ekonomik durumlan
hakkrnda yaz:lrar:rl' yer aldr[r derginin kimi sayrlarrnda Eski
Tiirkgeye iliqkin yazlar da yer almtgtrr' Hollanda, Leiden' TP l:1890,82: 1996.
TALATTEKIN. MEHMET 0urvpz 182
The Journal of the Royal Asiatic Society of GreatBritain and lreland: JA'in ingiltere'deki dengi olan dergi yineAvrupa'nrn en eski do[ubilimleri dergileri arasrnda yer ahr.Dergide az sayrda da olsa Ttirkolojiyle llgili yazilar yer alrr.ingiltere, Londra. JRAS 1: 1834, 1983.
Tiirk Diinyast Arastrrmalart Dergisi.. Trirk Dtinyasr Araq-nrrmalarr Vakfi'nrn yayln organr olan, genelde Ttirk tilkelerininpolitik sorunlan, tarihleri ve edebiyatlanyla ilgili yazilann yer aldr[rdergide Ttirk dilleri konusunda yazrlmrq yazrlara, Eevirilere de yerverilir. Dergi yrlda bir-kag sayr olarak grkmaktadrr. istanbul. sayr1:1979,117: 1998.
Tiirkbilik Reviisii / Revue de Turcologie: Dr. Rrza Nur'uniskenderiye'de grkarttrpr dergide .edebiyat, tarih, dil ve halkedebiyatr konulannda yaziar yer almrqtu. Mrsrr, iskenderiye. l:F6vrier [$ubat] 1931, 8: Fdvrier lgubat] 1938.
Die Welt des Islams. Zeitschrift der Deutschen Gesell-schaft fiir Islamkunde: Esas olarak islam aragtrrmalarrna yerverilen dergide Tiirkolojiye iligkin yazrlar da yer alrr. I 95 1 'de dergiyeni seri adryla Erkmaya baqlamrqhr. Hollanda, Leiden. Die Weltdes Islams 1: 1913,24, 1942; Die Welt des Islams N. S. 1:
1951,34: 1994.
Wiener Zeitschrffi fiir ilie Kunde des Morgenlandes:Do[ubiliminin gegitli konulannda yazrlarrn yer aldrfr dergideTtirkoloji yaziarna, tizellikle de Anadolu sahasrna ait yanlara da
yer verilir. Avusturya, Viyana. WZKM 1: 1887, 86:1996.
Zeitschrift der Deutschen morgenliindischen Gesell-schaft: Almanya'nrn ve Avrupa'nln en eski Do[ubilimleri dergi-lerinden olan ZDMG'de Dolu dillerine, edebiyatlanna ve benzer
183 TURK DILLERI
konulara ait yazil'arn yanr srra Tiirkolojiye ait yaziar da yer
almaktadrr. Almanya, ilk yayrm yei:Leipzig: bugiinkti yayrm yeri:
Stuttgart. ZDI{G l: 1846,146: 1996.
TURK DiLLERiNi iT,CiT,TNOiNEN DiLBiLiMi VE
DO6UBiLiMLERI DERGiIBNi
Annali: Napoli Universitesi, Dolubilimleri yayrnr. Roma, italya.Yeni Seri, l:1940.
Archiv Orie ntdlni : Prag' daki Qekoslovak Dofubilimleri Ensti-
tiisil yayrnrdrr. Ti.irkolojiye iligkin yaziar da yer ahr. Prag, (Qe-
koslovakya) Qek Cumhuriyeti. 1 : 1929, 57 : 1989.
Dilbilim Arasttrmalaz.' Dokuz yrldan beri yayrmlanmakta olan
dergi her yrl bir sayr olarak grkar. Dergide cilt ya da sayr numarasl
yer almaz, yalntzca yll belirtilir. Dergide yer alan yazrlar gtintimtiz
Ttirkdilbilimine ait konulardan oluqur. Ankara. [1]: 1990, [9]:1998.
Dilbilim Yaztlart: Ttirk dilleriyle ilgili yaziara da yer veren birdergi olarak yayna baglamrq, iki sayr grkmrgtrr. Ankara. 1989-
1990.
Dilbilirn : Ttirkiye' nin ilk akademik dilbilimi dergilerindendir.
Istanbul Universitesi, Yabancr Diller Ytiksek Okulu yayrnt olarak
grkmrgtrr. istanbul. l: 197 6,6: 1981.
Genel Dilbilim Dergisi: Ankara Dilbilim Qevresi Derneliyayrnl olarak yrlda bir-kag sayr grkmrgttr. Ankara. l: 1978,7-8:
1980.
TALAT TEKIN. MEHMET OLMEZ I84
Limba Romtnd: Romanya'da grkan dil dergilerindendir. Romanya,
Biikreg. 13: 1964,42: 1942.
Orbis: Uluslararasr dilbilimi dergisidir. Belgika, Louvain. l: 1952,
38:1995.
Oriente Moderno: italya'da yayrmlanan Dofubilimleri dergi-
lerindendir. Roma, italya. l: 192l-1922.
P rze glqd O rie ntali s tycezy.' Polonya' da y aytmlanan Dolubilimleridergilerindendir. Ttirk dilleriyle ilgili yazrlara, malzemelere de yer
verilir. Vargova, Polonya. l: 1955,1996.
Revue Roumaine de Linguistique: Romanya'da grkan dilbilimidergilerindendir. Dergide zaman zamap .Ttirk dilleriyle ilgili yazrlara,
ozellikle V. Drimba'nrn yaalanna da yer verilir. Romanya, Biikreg.
10:1965, 16:1972.
Studia et Acta Orientalia: Romanya'da yaytmlanan Do[ubilimleridergilerindendir. Btikreg, Romanya. l: 1957,
Voprost Yaztkoznanic.' "Dilbilim Sorunlart", eski SSCB'nin en
eski, en onemli dilbilimi dergilerindendir. Zaman zaman dergide
Ttirk dilleriyle ilgili yaziar da yer almrgttr. Yrlda bir-kag fasiktil
olarak grkar. Dergide cilt numarasr kullanrlmaz,yalnncayaylm yrh ve
fasiki.il numarasr vardr. Onceden SSCB Bilimler Akademisi yayrnr
olarak grkan dergi qu an Rusya Bilimler Akademisi yayrru olarak
grkmaya devam etmektedir. SSCB/Rusya Federasyonu, Moskova.
1952, 1997.
185 TURK DILLERI
UNivnnsirELERiN TURKoLoJi opncilBni
Atatiirk aniversitesi Tiirkiyat Araptrmalart Enstitiisii
Dergisi: Erzurum Atatiirk universitesi Tiirkiyat Araqttrmalart
Enstirtisii'ntin yrlhk yayril olarak grkan dergide Tiirk dilleriyle ilgili
yazrlar da yer alrr. Erzurum. AUTAED 1: 1994,8:1997.
Bilig: HocaAhmet Yesevi uluslararasr Tiirk-Kazak universitesi
Sosyal Bilimler Enstiti.isii' niin igbirliliyle yayrnlanmaktadrr. Tiirk
dili ve edebiyatrnrn gegitli alanlarma ait yaziar yer alr. Ankara. 1:
Bahar 1996;4: Krg 1997
Tiirk Dili ve Edebiyatt Araptrmalart Dergisi; Ege Univer-
sitesi, Sosyal Bilimler Faktiltesi'nin yayml olarak Erkmaya baqlayan
dergi, sonraki yrllar fakiiltenin adtntn de[igmesiyle Edebiyat
Faki.iltesi' nin yaylnr olarak grkmrqtrr. Dergide Tiirk edebiyattntn
qegitli alanlan, Ttirk dille{r ve Altayistik konulannda yaziar yer ahr.
izmir. 1:1982,8: Aralk 7994.
Tiirk DiIi ve Edebiyatt Dergisi: Yaygtn, ktsa adtnt baghfa
aldrfrmrz derginin tam adr istanbul universitesi Edebiyat Fakiiltesi
Ti)rk Dili ve Edebiyatt Dergisi'dir. 1950'den beri istanbul'da
yayrmlanmaktadrr.Yrllrkgtkmastgerekendergininsonyrllardabirkag saytst birleqtirilerek grkanlmrqtrr. istanbul' TDED l: 1950'26:
1986-1993 (yayrm Yrh 1993)'
Tiirkiyat Arapttrmalart Dergisi: Konya Selguk universitesi,
Ttirkiyat Aragtrrmalan Enstitiisii'niin yrlhk yayrnr olarak
grkmaktadrr. Yrlda tek cilt olarak grkan dergide Ttirk edebiyafl,
halkbilimi, tarih, dinbilimi ve Tiirk dili konulannda yaztlar yer ahr.
Konya. l: 7994,4: 1997.
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ 186
Tiirkiyat Mecmuasr: ilki 1925'te Ttirkiyat Enstittisii'niin yrlhkyayrn organr olarak grkmaya baglayan ve Ttirkiye'nin ilk Tiirkolojiyrlhklanndan olan dergi, gimdiye de[in dtizensiz arahklarla ya-yrmlanmrgtrr. Dergide Ttirk dili, tarihi, edebiyatr, sanatr konula-nnda kaleme ahnan yaziar yayrmlanmaktadrr. istanbul. TM 1:
1925,20: 1997.
Tiirkoloji Dergisi: Ankara Universitesi, Dil ve Tarih-CofrafyaFaktiltesi, Ttirk Dili ve Edebiyatr Bciltimti' ntin yrlhk yayrn organrolan dergi yrlda iki sayr olarak planlanmrq, ancak bagtan beridtizenli olarak yrlda bir sayr (tek cilt) grkmrgt:r. 1979'da 8.
saytsrndan sonra bir siire yayrnrna ara veren dergi 1991'den beridaha srk arahklarla grkmakta&r. Ankara. l: 1964,8: 1979;9: 1991,12: 1997.
Tiirkliik Arastrmalart. Dergisi:Niarrnuru Universitesi, Fen-Edebiyat Faktiltesi'nin yaylnl olarak grkan dergide Ttirkolojinindeligik alanlanna, dolayrsryla Ttirk dillerine alrtyazilar da yer alrr.istanbul. I :1989, 6:1991.
Tiirkliik Bilimi AraStvmalaz.. Sivas Cumhuriyet Universitesi,Fen-Edebiyat Fakiiltesi, Tiirk Dili ve Edebiyatr Bciliimii rilretimiiye ve yardrmcrlannrn giriqimleriyle yayrmlanmaktadr. Tiirk dili,edebiyatr ve folkl<jrii alanrnda yanlara yer verilir. Sivas. l: 1995,5:1997
AYLIK YA DA iTi AYT,TT DERGiLER
Qa{daS Tiirk Dili: Dil Derne[i'nin ayhk yayrnr olan dergidegtiniimtiz Ttirkgesi bagta olmak tizere Tiirk dilleri ve Ttirk edebiyatr
konulannda yazrlara, giir, ciykii, deneme vb. edebiyat tirtinlerineyer verilir. Ankara. QTD l: Mart 1988, 118: Arahk 1997.
I87 TURK DiLLERi
Dil Dergisi / Language Journal: Dil ddretimi Dergisi / I'anguage
Teaching Journal adryla grkmaya baqlayan dergi sonralan adnt DilDergisi / Language Journal olarak deligtirmigtir' T6MER'in ayhk
yayrnr olan dergide konu olarak genel dilbilimine ve dil o[retimine
ait yazlar alrrhkta olmakla birlikte gtintimiiz Tiirkgesiyle ilgiliyaziar da yer ahr. Ankara. 1: Temmuz 1991,62: Arahk 1997'
Kardaq Edebiyatlar.'Ortalama olarak iig ayda bir sayr grkar. Kimi
sayrlannda Ti.irk dilleriyle ilgili yanlar da yer altr' Erzurum -Izmit'l: 1982,4l: 1997 .
Tiirk Dili, Tiirk Dili Tetkik
Cemiyeti Biilteni: 1932'de
ba[rmsrz bir dernek olarak
kurulan, baqlangrgta Ti.irkgeyi
<izleqtirme gabalanyla tanlnan
Ttirk Dil Kurumu'nun laytntolarak dort-beg ayda bir grkan
dergi sonraki sayrlarrrnda
Tiirk Dil Kurumu Biilteniadrnr alm4fir. 20. sayrya kadar
bu adla grkan dergi bu
sayrdan sonra Tiirk Dili,Tiirkge Fransuca Belleten IBullctin publii par la Soci'ite
Linguistique Turque adryla
Iu,L Dili- t0* Olll ffir C.nird aolbi -
ANKARAr 933
Nlrn 1933
Erkmaya baglamrgtrr. 33.
saylya kadar boyle devam eden dergi, 33. sayrdan sonra Seri II, Seri
III adryla 1950'lerin bagrna defin yayrn yagamtnda kalmrgtrr.
1950'den sonra ise TDK birisi ayhk (-+ Tiirk Dili) birisi de yllhk(-+ TDAY-B) iki ayn dergi grkartmaya baglamtgttr. Tilrk Dili
TALATTEKiN. MEHMET 6uwz 188
dergisinin bu ilk dcinem sayrla'nda "Dil Devrimi" ve "Gtineg-DilTeorisi" konulan alrrh[r olugturmaktadrr. Ankara.Tiirk Dili, 1: Nisan 1933,20 ilktegrin lEkim] 1936;Tiirk Dili, Tiirkge Fransuca Belleten / Builetin pubtid par la socidte
Linguistique Turque 2l-22 : $ubat-F6vrier 1937,33: ilkkdnun_Ddcembre [Arahk] 1938;
Tiirk Dili Belleten Seri II, l-2: 1940,18-20:1940;Tiirk Dili Belleten Seri III, l-3: Haziran 1945, 14-15:1951.
Tiirk Dili: TDK'nun ba$rmsrz bir dernek olarak etkinliklerinisiirdiirdr.i[i.i 32 yrl boyunca defigik altbaqhklarla (ayl* dergi ya d,a
ayl* dil ve yqun dergisi gibi) yayrnlannr siirdiirmi.ig olan dergigenel okuyucu kitlesine yonelik yazlarnyanr srra akademik diizey-deki yazrlara da yer vermigtir. Dergide Tiirk edebiyafinrn cinde gelenyazarlarnn ve dtigtin adamlannrn iiriigleri, denemeleri de yer al-mr$trr' Ba[rmsrz bir dernek olan Ttirk Dil Kurumu lgg2yfusonundakabul edilen yeni anayasa ile bagbakanh[a balh olarak kurulan"Atattirk Ktilttir, Dil ve Tarih yi.iksek Kurumu"na baph bir kurumadontigttirtilmiiq yeniden yaprlandrnlmrytr. Tiirk Dili dergisi de buyeni kurumun ayhk yayril olarak yazar kadrosu tamamen de[igerekgrkmaya devam etmigtir. Dergide gegitli yazar ve gairlerin edebiyatiiriinlerinin yanl srra akademisyenlerin dil yazilan yer almaktadrr.Baglangrgta "Ayhk Dil Dergisi" altbagh$ryla grkan dergi sondonemlerinde "Ayhk Dil ve Edebiyat Dergsi" olarak grkmakltadrr.Ankara. TD l: 1951,383: 1983;385:Ocak 19g4, 552: Aralk1997.
Tilrk Dili Dergisi: Ahmet Miskiollu'nun girigimi ve gayretleriyleiki ayda bir yayrmlanan dergide Ti.irk edebiyatr ve edebiyattirtinlerinin yanr srra giintimtiz Ttirkgesine ve sorunlann a ait yaziarda yer ahr. istanbul. TDD 1: Temmuz 1987, 54: Mayrs/Hazirant996.
I89 TURK DILLERI
Tiirk Kiiltiirij.' Ttirk Kiilt{irtinti Araqttrma Enstittisti'ntin ayhkyaylnl olan, Tiirk tarihi, edebiyatr, halkbilimi ve siyaset alanlannda
yazrlara yer verilen dergide Tiirk dilleriyle ilgili yazlJ.ar da yer alrr.
Ankara. TK 1: 1962,416:1997
Tiirk Lehgeleri ve Edebiyatlart Dergisi: Iki ayda bir grkan
dergi TOMER'in yayrn organrdr. Adrndan da anlaqrlaca$r izeredergide Tiirk dil ve lehgeleri konulannda yazrlmrg yaziar yer alrr.
Ankara. 1: Alustos 7995,16: Arahk 1997.
Varhk: Iran'da grkan dergi alrrhkh olarak Azeri edebiyatr, dili ve
ktiltiiriine yer vermektedir. Genelde yrlda dtirt sayr yayrmlan-
maktadrr. Iran, Tahran . l: 1979, X, 1997 .
RUSYA'DA VE ESKi SSCB'DE YAYIMLANAN DERGiLER
Qarhk Rusyasr ve eski SSCB'de kimi arkeoloji, dilbilimi ve dil der-
gilerinde Ttirk dilleriyle ilgili yazrlar da yer almrqtrr. Bu dergiler
golunlukla izvestiya "Haberler" adryla grkmrgtrr. Bu dergilerin ilkve son sayrlanna, her cumhuriyettebenzet adla grkan dergilere, ti-
zellikle Tataristan, Bagkurtistan vb. cumhuriyetlere ait dergilere tam
olarak ulagtlamamrgtrr. Agafrda bir bciliimtine yer verilen dergilerin
drgrnda ayrrca hemen her cumhuriyette genel okuyucu kitlesine
y<inelik ayhk edebiyat ve dil dergileri de grkmrqtrr. Orne[in Ttirk-
meni stan' da S ovy et E deb iy at 4 Azerbaycan' da A ze rb ay c an gibi. Bu
dergilerde de dil yazilan yer almtgttr. Bunlarrn drgrrda eski
S SCB' de Tuc o lo g ic a y a da Ty urko lo g ig e s nik Sbo rnik gibi yrlhklar
da grkmrgtrr. Eski SSCB'de Tiirk dilleriyle ilgili yazrlara yer veren
dergilerin sayrst kugkusuz burada antlanlann kat kat fazlasrdrr. Biz
burada y alnrzca cinde gelen, gcirebildilimiz dergilerin adlannt ala-
bildik.
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ I9O
Azerbaycan SSR Elmler Akademiyaslntn Heberleri,Edebiyyat, Dit ve incesenet Seriyast / izvestiyaAkademii Nauk Azerbaycansftoy SSR, Seriya LiteratunYaa.ka i iskusstva: Yrlda dtirt kez grkan dergide, adrndan da
anlagrlaca[r gibi edebiyat, dil ve gtizelsanatlar alanrnda yazrlmrg
yazilar yer alr. Azerbaycan, Bakt. 1966, 1988.
Dil ve Edebiyyat / Yaak i Literatura.'Azerbaycan SSC
ytiksek ve orta6lrenim bakanhlrmn yayrnl olarak grkan dergi, yrlda
altr fasikiil yayrmlanmrgtrr. Azerbaycan, Bakt.
Epigrafika Vostoka: SSCB Bilimler Akademisi yaytnt olan
dergide Eski Tiirkge metinler, yantlar iizerine de gahgmalar yer alrr.
SSCB, Moskova/Leningrad. 1 : 1947, 22:1'984.
izvestiya: izvestiya imperatorskoy Akademiy Nauk / Bulletin de
I'acaddmie Impdriale des Sciences ya da izvestiya Akademii Nauk,
Soyuza sovetskih sotsialistigeskih Respublik / Bulletin de
I'acaddmie des Sciences, de l'union des Rdspubliques Sovi4tiques
Socialistes ya da izvestiya Rossiyskoy Akademii Nauk, Seriya
literatura i yaak. Yayrn yagamlna Qarhk Rusyasr doneminde St.
Petersburg'da baglayan derginin kuruluqu 1852'ye defin gider.
Dergi, tarihi igerisinde deligik seriler altrnda, seri V, seri VI gibi'
grkmrgttr. Bu tiir akademik dergiler genelde "toplumbilimleri" ve
"fen bilimleri" olmak iizere iki ayn konuda, aynt adla grkmak-
tadrrlar. Dergi bugtin yrlda altr sayt, bir cilt olarak Erkmaktadrr.
Defigen politik yaplya, ytinetime gore derginin adrnda kiigtik
degigiklikler olmugsa da yayrmtna bugtin de devam etmektedir.
Derginin 50. cildi SSCB (1990), 51' cildi de Rusya Federasyonu
yayrnr (1991) olarak grkmrqhr. Dergide Tiirk dilleriyle ilgili yanlar
da yer almtqfir. Rusya Federasyonu, Moskova. l:1852' 55:1996.
19I TURK DILLERI
Kazak SSR Giltm Akademiyastnt.A flabarlart, TilEdebiyat Seriyasr. / izvestiya Akademii Nauk KazahskoySSR, Seriya Filologigeskaya: Yrlda dort kez grkan dergide,
adrndan da anlagrlacapr izere toplumbilimleri alanrnda yazrlmrg
yazrlar, dolayrsryla Tiirk dillerine ait incelemeler de yer altr.
Kazakistan, Almatr. 1: Ocak 1974,65: Mart 1990.
Tiirkrnenistan SSR Iltmlar Akademiyasmty habarlart,Cemgryetgilik iltmlannry Seriyast / izvestiya AkademiiNauk Turkmenskoy SS& Seriya Obsgestvennth Nauk:Yrlda altr kez grkan dergide, adtndan da anlagrlaca$rizere toplum-
bilimleri dolayrsryla dil alanrnda yazrlmrq yaziar da yer altr.
Tiirkmenistan, Aqgabat. 1960, 1992.
dzbek Titi ve Edebiydti:Ozbekistan SSC Bilimler Akademisiyayrnl olarak grkan dergi yrlda altr sayt, bir cilt olarak yaylm-
lanmrqtrr. Dergide edebiyat konulanntn yanr srra Tiirk dilleriyle
ilgili yazrlar da yer almr$ttr. Dergide cilt sayrsr kullanrlmamrqtrr.
Ozbekistan, Taqkent. 1958, 1993.
Zapiski Vostognago Otdeleniya imperatorskago Russka'go Arheologigeskago Obsgestva: Esas olarak arkeoloji der-
gisi olan bu yayrnda Ortasya'da bulunmug yazmalar, belgelerle
ilgili yazrlar da yer alr. Rusya, St. Petersburg. 1:1887, [15:1904].
Zapiski imperatorskoy Akademii Nauk: Yine bir arkeoloji
dergisi olan bu yayrnda Ortaasya'da bulunmug yazmalar, belgelerle
ilgili yazrlar da yer alrr. Rusya, St. Petersburg. 1:1887, [15:1904].
Zapiski instituta Vostokovedeniya Akademii Nauk SSR:
Dolubilimlerine ait inceleme yaziarna yer verilen dergide tarihi
Tiirk dillerine, Uygurca belgelere iligkin yaziar da yer ahr. SSCB,
Leningrad. I :1932, 16:19371.
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ Ig2
ARMAGANLAR, OZEL SAYILAR
Ahmet Temir'e Armadan, bak. TKA 30.
Aleksander Dubir(ski, C ar aim i c a, P rac e karaimo znaw c ze, Vargova1994,288 s. + resimler.
Bahy Ogdisi: Festschrirt filr Klaus Rdhrborn ank)J3lich seines 60.Geburtstags / 60. Dodum hh Dolaytsryla Klaus Rr)hrbornArma{aru. Yay. Jens Peter Laut / Mehmet 6lmez, istanbul 1998
448 + XXIV s.
Bilim Kiiltiir ve Ofretim DiIi OlarakTiirkqe, TTK, Ankara 1978,598 s. Gegmiqten giintimiize, Islam cincesinden Osmanhya bilimdili olarak TtirkEenin geligimi geqitli yazrlarla ele almmaktadr. Ko-nusunun <inemli baqvuru kaynaklanndandrr.
Do[an Aksan Arma[aru, yay. bat..Kdmile imer, LeylA Subagr
Uzun, A. U. DTCF yay., Ankara 1998.
K s i g g a dla uc zc ze nia s i e d e mdzi e s i g c io I e c ia P r ofe s o ra Edw arda Try -jarskiego, (Edward Tryjarski Armalanr) bak. RO 69, 1994 (1995)
Gedanke und Wirkung. Festschrift zum 90. Geburtstag vonNikolaus Poppe, yay. W. Heissig, K. Sagaster, Wiesbaden 1989,
372 s.
Gerhard Doerfer Festschrift, bak. JTS 13
Harf Devrimi'nin 50. Yfu Sempozyumu, TTK, Ankara 1981,234.Ttirkiye'de Arap yazrsrndan Latin esash yazrya gegigin 50. yrhdolayrsryla dtizenlenen toplantrya sunulan bildiriler yer almaktadrr.Kitapta Ttirklerde yazr ktilttiriintin geliqimi, gegitli donemlere aitTtirk alfabeleri ele ahnmaktadrr.
Jean Deny Armadaru / Mdlanges Jean Deny,haz. J. Eckmann, A.S. Levend, M. Mansuroflu, TDK, Ankara 1958, 356 s.
193 TURK DILLERI
Milanges Offirts d Louis Bazin, haz. Jean-Louis BncQu6-GRAMMONT, R6my Don, Frdddri c HlTzEL, Aksel TIsnt, Editions
L'Harmattan, Paris 1992,353 s.
Muharrem Ergin'e Arma{an, bak. TKA 28.
Ndmeth Arma[am,haz. J. Eckmann, A. S. Levend, TDK, Ankara
1962,394 s.
Prof. Dr. Osman Nedim Tuna Armadaru, $. A. Bozkaplan, G.
Giilsevin, Z.Kaymaz, M. Yardrmcr, Malatya 1989, 188 s.
ReSid Rahmeti Arat igin,TKAE, Ankara 1966,454 s.
Studia Turcica, yay.L.Ligeti, Budapest 1971,498 s. Kitap,Budapegte Universitesi, Ttirkoloji btiliimtintin kuruluqunun I 00.
yrh dolayrsryla yirmi Macar, yirmi de Macaristan dtqrndan Ttirko-
lolun, Altayistin yazilanndan olugmaktadrr. Kitapta Eski Ti.irkge-
den Osmanhcaya defin Tiirkolojinin farkh alanlanna ait yazrlar yer
ahr.
Talat Tekin Armafiant, bak. TDA 3
Tatarica, Edendum curavit Abdulla Tukain kulttuuriseura r.y. /Studia in Honorem Ymcir Daher, 1987 ,376 s.
Turfan, Khotan und Dunhuang. Vortrcige der Tagung ,,AnnetnorlG
von Gabain und die Tu anforschung", veranstaltet von der Berlln
Brandenburgische Akademie der Wissenschaften in Berlin (9,-
12.12.1994), yay.R.E. Emmerick, W. Sunderrnann, I. Warnkc
u. P. Zieme, Akademie Verlag, 1995, 418 s. 1993 yrhnrn bagh.
nnda olen Eski Uygurca ara$tlrmactlanndan Annemarie von Ol-bain'in anrsma Berlin'de dtizenlenmig olan toplanunrn bildirilcri yfr
TALAT TEKiN . MEHMET }tTvIEZ D4
almaktadrr. Bildiriler Ortaasya, ipekyolu halklartnrn dili, ktiltiirii,sanatl ve tarihi iizerinedir.
Splitter aus der Gegend von Turfan. Festschrift fiir Peter Zieme
antci!3tich seines 60. Geburtstags, Htgg. von M. 6lmez / S.-C'
Raschmann, istanbul / Berlin 2002,418 + XXII s.
Tiirk Dili ve Tarihi Hakhnda AraEtrmalar, I, F. Kdpriilil'nilnDofiumunun 60. htdr)nilmtinii Kutlamak igin Tiirk Tarih Kurumu
ve Tilrk Dil Kurumu Tarafindan QtkarilmtSttr, derl. H' Eren, T.
Halasi Kun, TTK, Ankara 1950,248 s.
Varia Euraiatica: Festschrift fiir Professor Andrds R6na-Tas,
Szeged 1991,270 s.
Zeynep Korkmaz'a Arma!,an, bak. TKA 32.
KURULTAY SiLOiNiLNNiBilimsel Bildiriler
Ttirk Dil Kurumu'nda, yerli ve yabanct Ttirkologlann katrltmtyla
Ti.irk Dil Kurultaylarrnda okunan bildirilerin yayrmlandrlr kitaplara
verilen ortak addrr. Bugiine de[in yayrmlanan bildiri kitaplarr
gunlardrr:
VIII. Tiirk Dil Kurultaytnda Okunan Bilimsel Bildiriler, 1957,
Ankara 1960,256 s.
X. Tilrk Dil Kurultaymda Okunan Bilimsel Bildiriler, 1963, Ankata
1964, tr48 s.
XI. I.Tilrk Dil Kurultaytnda Okunan Bilimsel Bildiriler, 1966,
Ankara 1968,272s.
I'lrliiinq,
l9s runr olu.nRl
Bildiriter (Ankara, 27-29 eyliil 1972), Ankara 1975,576 s.
AltaYistik KutuliaYlart
(PIAC) Permanent' Internattonal Altaistic Conference
((Iluslararast Siirekli Altayistik Kurultayt: 1997' ytltnda
krrkrncrsr dtizenlenen PIAC'rn baqlatrcrst ve stirdiiriiciis{i Denis
Sinor'dur. Kurultay bildirilerinin Epfiunlu[u basrlmtgttr'
Kurultaylar hemen her yrl ayn bir tilkede diizenlenmektedir.
sondan baglayarak Kurultay kitaplannrn birkaErmn adrnr q<iylece
srralayabiliriz:
XVI. Milletlerarast Attaistik Kongresi (21-26'X"1973 Ankara)
B ildir iteri, P e rmane nt International Altaistic c onfe re nc e, xvl.Toplanfi - XVIth Meeting 21-26.X.1973 Ankara, TKAE, Ankara
1979,256 s.
Altaica Osloensia. Proceedings of the 32nd Meeting of the
Permanent International Altaistic Conference Oslo, June 12-16,
1989,yay. B. Brendemoen, Oslo 1991'
Researches in Altaic lnnguages. Papers read at the L4th Meeting of
the Permanent International Altaistic conference Held in s'zeged,
August 22-28, 1971, yay. Louis Ligeti, Budapest 1975'
proceedings of the 38th Permanent International Altaistic
Conference (PIAC) Kawasaki, Japan: August 16'21, l995iyay'
G. Stary, Wiesbaden 1996.
Historical and linguistic interaction between lhner-Asia and
Europe, Proceedings of the 39th Permanent International Altaistic
Cbnference (PIAA) Szeged, Hungary: June 16-21, 1996, yay'
Arp6d Berta, Edina Horv6th; Szeged 1997 .
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ 196
Deutschen Turkologen-Konferenz.'Hemen hemen her iki ya
da tig yrlda bif Alman Tiirkoloji okulunda yetiqmig Tiirkologlan,
dilcileri bir araya getiren toplantrlara verilen addrr. ilki Bamberg'de
dtizenlenen konferansrn iigiinciisii Leipzig' de diizenlenmig olup bu
konferanslann bildirileri VSUA dizisi igerisinde yayrmlanml$tr.
VSUA 29 (1991), 37 (1993) ve 48 (1998).
Dilbilirn Kurultayt
Itt<i 1997'de Hacettepe Universitesi'nde diizenlenen, izeleyen
yrllarda ise birer kez aruylatoplanan Dilbilim Kurultaylannda esas
olarak giiniimiiz Tiirkgesine ait konulan ele altnmaktadrr. Bu yrl
(1998) yrhnda 12'ncisi diizenlenen kurultayrn onceki yrllara ait
toplantr bildirilerinden bir bdliimii yayrmlanmrgflr:
1. Ditbilimi Sempozyumu. Dilbilimin Diinii, Bugiinti, Yanru, 18-
19 haziran 1987,yay. Ahmet Kocam'an, H' U., Beytepe Ankara
(baskr tarihi yok), 120 s.
IV. Ditbilim Sempozyum Bildirileri, l7-18 Mayts 1990, yay' A'
Sumru Ozsoy, Hikmet Sebiiktegin,Istanbul [1990],292 s'
VI. Dilbilim Kurultayr Bildirileri, l3-14 Mayts 1993,yay' Kdmile
imer, N' Engin Uzun, Ankara 1993, 210 s.
VIII. Ditbilim Kurultayr, 26'27 Mayts 1994,U9941, 190 s'
IX. Dilbitim Kurultayr, 25-27 Mayts 1995, Bolu 1995, 370 s'
X. Ditbilim Kurultayt Bildirileri, 22-24 Mayts 1996 (izmir), yay'
Liitfiye Oktar, Aygen Cem Defer, lzmir 1996,252 s'
XI. Dilbitim Kurultayt, Bildiriler, 22-24 Mayts 1997, haz' Deniz
Zeyrek, $iikriye Ruhi, ODTU, Elitim Fakiiltesi, Yabanct Diller
Elitimi Btiliimii, Ankara t997,320 s.
t,''. | ' - .. . !/L -i
"t i
\ _. \r \nr.1 ,t
\\A\.i'.
1.
).,,,,.l-' )
_ -l., :.1
ir.I
!''\,.^..a ...) -i"- rt
/.\.'.L t'
.)r' .\ !I:,l , 1
,J-.l .. , -s iL r,.
,' ,.,io',,.,'' s ' ,r.,.r.", t,I li.r,,l..rI ,l Krir.., rj.l rltrr'I i \ii,,.r,r
.. , I lr, I't ,iuk!:L
r" I 'liL...\ Ir.LLl'r,uI I l\ l:rrir Lrrrrcr\r
.'
1
I l. (.,,\rstrx
1.:. Itngin l( l|(1'r1. lir\r.n, l\.i.':tr\(r
' ('. I 'r'ir KnL!r(:t\r7. ()11ir Lrhnr. \lri.'. 1 |l.rrr lixn
. 'r. \llI(rn& h!/ir lrh{alr.i
Zlt.l\r-:lz.ai. I
t--'la- ,) |
s:
, el: 1.,
llI 'r,
t,,
197 TTTRK DILLERI
, Tilrkoloji Kongreleri
1973 yrhndan beri istanbul'da, Ttirkiyat Enstitiisi.i (daha sonra
Ttirkiyat Aragtrrma Merkezi ve qimdi Tiirkiyat AragtrrmalanEnstitiisii) tarafindan diizenlenmekte olup esas olarak her tig yrlda
bir uluslararasr (Milletler Arasr Ttirkoloji Kongresi), yrlda bir kez
de ulusal gapta (Milli Ttirkoloji Kongresi) dtizenlenmektedir.Bugiine delin (1973-1987) sekiz uluslararasr, (1978-1997) yedi de
ulusal kongre dilzenlenmigtir. Kongreler Tiirk dili, edebiyafl, tarihi,kiiltiirti, sanat tarihi alanrndadrr. Kongrelere sunulan Ttirk diliyleilgili bildirilerin bir krsmr basllrru$flr:
I. Milletler Arav Ttirkoloji Kongresi (istanbul, l5-20 X. 1973,
Teblidler, 2. Tiirk Dili ve Edebiyan, istanbul 1979, 608 s.
BeSinci Milletler Aran Tiirkoloji Kongresi, istanbul, 23-28 Eyliil1985, Tebli[ler, ]. Tiirk Dili, cilt /, Istanbul 1985, 288 s.
Illuslararast Tiirkditbilimi Konferanst
Her iki yrlda bir toplanmakta olan kongre, hemen her yrl ayn biriilkede diizenlenmektedir. $imdiye defin sekiz kez diizenlenmig
olan kongrenin gegmiq yrllara ait toplantr bildirilerinden gofunluluba5rlmrgtrr.
Studies on Turkish Linguistics, Proceedings of the FourthInternational Conference on Turkish Linguistics, l7-19 August,
1988, yay. Sabri Kog, Ankara [1988], 596 s.
Modern Studies in Turkish Linguistics, Proceedings of the 6th
International Conference on Turkish Linguistics, 12-14 August
I992,yay. Ahmet Konrot, Eskigehir 1996, 366 s.
TALATTEKIN. MEHMETOt-urz 198
VilI. Uluslararan Tilrk Dilbilimi Kurultayt; 7-9 A$ustos 1996 llProceedings of the VIIIth International Conference on Turkish
Linguistics, August 7-9,yay. Kdmile imer, N. Engin Uzun, Ankara
1997, 380 s.
Ulaslararasr. Tiirk Dili Kongresi
1988 yrhndan beri her d<irt yrlda bir Ankara'da Ttirk Dil Kurumu
tarafindan di.izenlenmektedir. Bugi.ine de$in iig kongre diizenlenmig
(1988, 1992,1996) olup ilk iki kongrenin bildirileri basrlmrgtrn
(Jluslararast Tilrk Dili Kongresi, 1988, (26 Eyliil 1988 - i Ekim
1988), Ankara 1996,488 s.
(Jluslararast Tilrk Dili Kongresi, 1992, (26 Eyliil 1992 - I Ekim
1992), Ankara 1996,696 s.
KiTAP nizir,pni
Yukanda sayrlan dergilerin drgrnda Tiirk dilleriyle ilgili konulara yer
veren kitap dizileri de vardtr. Bunlardan en tinemlilerini gciylece
srralayabiliriz:
Bibliotheca Orientalis H:angarica: Macaristan BilimlerAkademisi'nin bu dizisinde Tiirk dilleriyle ilgili kitaplar da
yayrmlanmaktadtr. Macaristan; Budapegte.
Simurg Dil ve Edebiyat Dergisi: Simurg yayrnlan arastnda gtkan
dizide Ttirk edebiyatlrun yanr srra Tiirk dilleri iizerine de kitaplbr
grkmr gtr. Ankara/istanbul.
Sources of Oriental Languages and Literatlrres.' $inasi ve
Gtiniil Alpay Tekin tarafindan grkartrlan dizide bugiine de[in (1977)
43 kitap grkmrgtrr. Dizide Tiirk edebiyatr ve tarihiyle ilgili
lgg TURK DiLLERi
kitaplar yer alrrsa da go[unlu[u Tijrk dilleriyle ilgili gahgmalar
olugturur. ABD, Harvard'
s t udia uralo - altaic a : szeged (Macari stan) Altayistik bcili.imiini.in
yayrmladrfr kitap dizisinde, VSUA'da oldu[u gibi, Ural ve Altay
halklarrnrn dillerine, edebiyatlarrna iligkin kitaplar grkmaktadrr. $u
ana kadar 40'm ilzerinde kitabrn grktrfr diziyi A. Berta, P' Hajdf, T'
Mikoia ve A. R6na-Tas yonetmektedir.
Turcologica.. Frankfurt Tiirkolojisince kurulan dizi gu an Lars
Johanson'ca stirdiirtilmektedir. Yalnrzca Ti.irk dillerine ait kitaplara
yer verilen dizide 30'a yakrn kitap yaymlanmtgilr.
T urkologie und Tiirkeikunde : Bamberg universitesi, Ttirkoloji
Boliimti'nce Erkartrlan dizide heniiz bir-kag kitap yayrmlanmtgttr.
Almanya, Bamberg.
Tiirk Dil Kurumu Yaytplan: 1932'de kurulugundan bugiine TDK
Ttirk dilleriyle ilgili 600'tin tizerinde kitap yayrmlamr$trr. Ankara.
Tiirk Dilleri Aragtmnalan Dizisi: Baqlangrgta Ankara'da Simurg
yaymlanrun deste[iyle grkan dizi bir siireden beri yayrnevsiz olarak
devam etmektedir.Dizide krrka yakrn kitap gftmrqtrr. istanbul'
Tiirkotoii AraEtrmalan; Qukurova Universitesi, Ttirk Dili ve
Edebiyatr Bciliimii'nce yayrmlanmaktadr. Adana.
'VS(LA: Verdffentlichungen der Societas Uralo'Altaica:
Hamburg'da bulunan "societas uralo-Altaica"ntn yaytn dizisinin
adrdrr. Dizide Fin-Ugor ve Altay'dillerine ait kitaplara yer
verilmektedir. Ttirk dilleriyle ilgili kitaplar da dizide <inemli bir sayr
tutmaktadlr. Gyula Ddcsy, Annemarie v. Gabain ve Wolfgang
Veenker ile baqlayan dizi sonralan wolfgang veenker ve Klaus
TALAT TEKiN . MEHMET ol-upz 2oo
Rcihrborn'ca stirdtirtilmtigttir. $u an diziyi Klaus R<ihrborn veIngrid Schellbach-Kopra stirdtirmekredir. Dizide 60'rn iizerindekitap grkmrgtrr.
Ozel yaytnevleri: Tim bunlann drgrnda Tiirkiye'deki kimi tizelyayrnevleri de T{irk dil ve lehgeleri tizerine kitaplar yayrmlamak-tadrrlar. Bu yayrnevleri arasrnda alfabe srrasryla Akga$, Enderun,
.Engin, Simurg yayrnevleri bagta gelmektedir.
iNrenNnrrE TURKoLoJi
Bilgisayarla iletigim ddneminin baglamasrndan beri artrk kitaplar,s<izliikler vb. bir gok Eahgma elektronik ortama aktanlabilmekte,drinyanrn dcirt bir kciqesinden bu kitaplar uluslararasr bilgi alr(intemet) aracrhfryla kullanrlabilmektedir. Bu olanaklar gergevesinde
gegitli kiiti.iphanelerdeki nadir eserlere.ulagrlabilmekte, yeni grkan birkitaptan haberdar olunabilmektedir. dzellikle Eski SSCB srnrrlarrigerisinde kalan, konuguru az, ancak bizce tjnemi gok olan Tiirkdilleriyle ilgili gtincel sayrsal bilgileri internet aracrhlryla <ilrenmekolanaklr durumdadrr. Bugiin igin Ttirk dilleriyle upragan az sayrdabilimadamr internette kendi kigisel sayfalarryla meslektaglannrgahgmalan hakkrnda bilgilendirebilmigtir. Bu sayrmn yakrn zamandagok hrzh bir gekilde artacapt kesindir. Yakrn zamanda internetaracrh$ryla yayrna baElayacak olan bir de Ttirkoloji dergisi vardrr:Sanal Tiirkoloji Arasnrmalan Dergisi, haz. $iikri.i Haluk Akahn,
Qukurova Universitesi, Adana. STAD'ne ve Tiirkoloji ile ilgili ad-reslerin aynntilanna $tikrti Haluk Akalm'm sayfasmdan ulaqrlabilir:
http ://turkoloji.cu.edu.tvhisiseUakalin/index.html
Aynca $.H. Akahn'rn hazrrladrfr "internette Ttirkoloji Dtinyasr"naTtirk Dil Kurumu'nun http://www.tdk.gov.trl sayfasrndanulagrlabilir.
%'€?-
'{'r-ao o-?
