Нээлттэй инфляци

Хэрвээ макро эдийн засгийн тэнцвэрт бус байдал нь үнийн тогтмол өсөлтөөр илэрч байвал түүнийг нээлттэй (задгай) инфляци гэж нэрлэдэг.

Задгай инфляци зах зээлийн механизмыг эвддэггүй. Учир нь нэг зах зээл дээрх үнийн өсөлттэй нэгэн зэрэг нөгөөхийнх нь үнэ хямдрах явдал ажиглагддаг. Энэ нь эдийн засагт үнийн дохио өгч, хөрөнгө оруулалтыг урамшуулж, үйлдвэрлэлийг өргөтгөх хүчин зүйл болж зах зээлийн механизмыг үргэлжлүүлэн ашиглах бололцоог олгодог. Эдийн засгийн практикт задгай инфляцийн дараахь хэлбэрүүд бий:

Дасгах инфляци

Энэ нь үйлдвэрлэгч, хэрэглэгчийн сэтгэл зүйг инфляцийн нөхцөлд дасган хувиргахтай холбоотой асуудал юм. Үнэ нэмэгдсэн үед хэрэглэгч ойрын ирээдүйд буурна гэж тооцож байдаг ба энэ тохиолдолд Пигуг үр дүнд хүрч байдаг. Пигуг үр дүн гэдэг нь инфляци болоход хувь хүн бэлэн байгаа мөнгөөрөө илүү ашиг олж болох таваар худалдан авч үлдэгдэл мөнгөө банкинд хадгалдаг. Энэ нь чөлөөт зах зээлийн механизмд тэнцвэргүй байдлын улмаас мэдэгдэхүйц үр дүн олдог. Үүнийг Пигугийн үр дүн гэнэ.

Эрэлтийн инфляци

Эрэлтийн инфляци гэдэг ойлголтыг эдийн засагт хэрэглэдэг. Эрэлтийн үсрэлтийн үед үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлийг үлэмж ихээр ашиглаж эхэлдэг. Зах зээлийн хэвийн үед үнэ нэмэгдэх нь хөрөнгө оруулалтын дохио болно. Татварын инфляци гэж бий. Энэ нь төрийн татварын бодлоготой холбогдон гарч ирдэг. Хэрвээ татварын хувь өндөр байвал үйлдвэрлэлийн өсөлтийг хязгаарладаг. Ашгийн ихээхэн хэсгийг нь төсөвт авахад хүрвэл хөрөнгө оруулалтын санхүүжүүлэлтэнд хүнд байдал үүснэ. Үнийн нэмэгдлийн инфляци гэж байна. Эдийн засагт зохион байгуулалтын том хэмжээний өөрчлөлт хийхэд төр уг инфляцийг зориуд бий болгодог.

Албадмал инфляци

Хэрвээ макро эдийн засгийн тэнцвэрийг төрөөс үнийн хяналтаар хангаж байвал түүнийг албадмал инфляци гэнэ.

Инфляци

Үнийн өсөлт, мөн Мөнгөний үнэгүйдэл (Англи: Inflation; Орос: Инфляция) гэдэг нь мөнгөний ханш буурах үйл явц юм. Инфляци өсөхийн хэрээр мөнгө таваарын гүйлгээ, үйлчилгээний хүрээг үйлчлэх, төлбөрийн үйл явцыг хэрэгжүүлэх өөрийнхөө үүргийг алддаг. Инфляци мөнгөний зах зээлийн тэнцвэр алдагдах үүсч бий болох ба улмаар үйлдвэрлэл хэрэглээг бүхэлд нь хамарч байдаг. Инфляци хүчтэй болох тутам төрөөс түүний эсрэг зохицуулалтын арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд улам бүр хүндрэлтэй болдог. Үүнд мөнгөний зах зээл, төрийн санхүү, хөрөнгө оруулалт, хэрэглээ зэрэг эдийн засгийн бусад салбарыг хамарсан гиперинфляцийн үед түүний эсрэг тэмцэх нь төрийн маш чухал бодлого болно. Энэ үед эдийн засгийг хөгжүүлэх тухай асуудал нь хоёрдугаар зэрэгт тавигддаг. Инфляци буурч багасах, нэмэгдэх хэлбэртэй байдаг. Жишээ нь: үнийн тасралтгүй өсөлтөөс үүссэн нээлттэй инфляци нь таваарын зах зээлийг сэргээж үйлдвэрлэл ба ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлж, хувьцааны эрэлтийг өсгөдөг. 1960-аад оноос 1970-аад оны эх хүртэл олон хөгжингүй орны засгийн газар эдийн засгийн богино хугацааны тохируулгын хэрэгсэл болгон зохиомол албадмал инфляцийг ашигласан. Албадмал инфляци нь таваарын хомсдолд оруулж барааг бараагаар солих (бартер) хэмжээнд хүргэж эдийн засгийг ухраахад хүргэдэг. Чухамхүү ингэж мөнгө өөрийнхөө үүргийг үлэмж ихээр алдахад гиперинфляци (жолоодлогогүй) үүсдэг. Зохиомол инфляци нь зах зээлийн механизмыг гажуудуулж эдийн засгийн үр ашгийг бууруулдаг.

Жишээ нь: Хувьцааны эрэлт өсч, түүний үнэ нэмэгдэж хадгаламж эзэмшигчид түүнийг олж авахыг эрмэлздэг. Инфляциас хамаарч хэрэгцээ өөрчлөгдөхгүй, бүтцийн өөрчлөлт хийгдэхгүйд хүрдэг. Албадмал инфляци удаан үргэлжилбэл зогсонги байдал үүсдэг. Гэхдээ инфляцигүй эдийн засаг гэж байдаггүй. Дараах тохиолдолд инфляцигүй эдийн засаг байдаг.

1. Улсын төсвийн алдагдалгүй үед инфляцигүй эдийн засаг байж болно.2. Төв банк нь эдийн засгийн инфляцигүй хөгжлийг хангах үүргээ биелүүлсэн үед

инфляцигүй эдийн засаг байж чадна. Бодит байдалд төв банк нь богино хугацааны мөнгөний бодлого явуулж буй үедээ инфляциас зугтаах бололцоо хүнд юм.

3. Мөнгөний нийлүүлэлтийг зохицуулахад төв банкны монополь арилсан үед эдийн засагт инфляци байхгүй байж болно. Монополийн нөхцөлд мөнгөний нийлүүлэх хязгаарыг тогтооход заавал алдаа гардаг. Төв банк мөнгөний гаралтыг зогсоовол тэдгээрийн зах зээл өрсөлдөөнтэй байж чадахгүй.

4. Хөрөнгө оруулалтын эрэлт, хадгаламжийн нийлүүлтийн хоорондын макро эдийн засгийн тэнцвэрийг тотвортой барьсан үед инфляцигүй эдийн засаг байж болох юм. Инфляцийн эрэлт хадгаламжийн нийлүүлэлтээс давж гарсан үед эдийн засагт хөрөнгө оруулалтын болон үйлдвэрлэлийн өсөлт саарч инфляци бий болдог.

5. Нийгмийн гишүүн бүр үнэ өсөхөд түүний цааш хараад суух чадвартай байх ёстой. Энэ нь амьдралд хэзээ ч биелэгдэхгүй. Энэ бүхнээс үзвэл орчин үеийн эдийн засаг нь өөрийн дотоод байгууламжийнхаа хувьд гарцаагүй инфляцийн эдийн засаг байна. Гэвч инфляцийн эсрэг тохируулга төрийн өдөр тутмын үүрэг байх ёстой.

Эрэлтийн тал дахь эдийн засгийн цаг үеийн гажилт нь үнийг тасралтгүй дээшлүүлэхэд хүргэх ба түүний өсөлтийн хурдаар инфляцийн түвшин нь хэмжигддэг. Гэвч үнийн тогтмол өсөлт бол инфляцийн ганц шинж тэмдэг биш. Инфляцийг хоёр хуваадаг:

1. Таваар байгаа үед үнэ тогтмол өсөх явдлыг харуулдаг нээлттэй инфляци.2. Таваарын хомсдолтой үед төрөөс үнийг зохицуулах хүчээр дарсан алвадмал

инфляци гэж хоёр хуваана.

Инфляцийг өсөлтийн түвшингээр нь

-Хэвийн \жилийн үнийн өсөлт 10%-иас хэтрэхгүй\

-Өндөð \æèëèéí ¿íèéí ºñºëò 10-200%\

-Õýò \æèëèéí ¿íèéí ºñºëò 200%-èàñ äýýø\ ãýæ ãóðàâ õóâààíà

Çàõ çýýëèéí òîãòîëöîî òîãòâîðæèñîí ¿åä ýäèéí çàñàã äàõü èíôëÿöè æèëäýý 10%-èéí äîòîð

õýëáýëçäýã áºãººä ¿¿íèéã ýäèéí çàñàã÷èä õýâèéí ãýæ ¿çäýã. Үнийн ерөнхий төвшин жилд

10-20% орчим буюу үүнээс бага байвал мөлхөө ханш уналт гэнэ. Үнийн ерөнхий

төвшин жилд 20-200% хүртэл өсөж байвал түүнийг цогио буюу хүчтэй инфляц гэнэ.

Ийм ханш уналтын үед эдийн засаг бүхэлдээ хүнд байдалд ордог. Харин үнийн

ерөнхий төвшин жилдээ 200 хувиас дээш хэмжээгээр өсөж байвал үүнийг хэт хурдтай

ханш уналт гэнэ. Ийм инфляцийн нөхцөлд үндсэндээ эдийн засаг сүйрэлд ордог.

Инфляцийн шалтгаан: Инфляци бол мөнгөний зах зээл дээр үүсч төрдөг. Мөнгөн гүйлгээний гажилт нь олон шалтгаантай.

1. Төв банкны гүйлгээний хүрээн дэх мөнгөний бодлогын буруугаас болж мөнгөний массыг таваараар хангаж чадахгүй бол инфляци үүсдэг. Эдийн засагт богино хугацаанд явуулах мөнгөний бодлого нь дараахь асуудлыг багтаана. Үүнд: Хүүгийн нормыг зохицуулах замаар түүнийг хөрөнгө оруулалтын эрэлт бий болгоход үйлчлүүлэх асуудал юм. Эдийн засгийн уналтыг зогсоох фондын бирж дээрх хувьцааны үнийг дэвшилттэйгээр бууруулахын тулд төв банк нь мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлж эхэлдэг. Үүний тулд хүүгийн нормыг хямдруулж, хөрөнгө оруулалтын эрэлтийг нэмэгдүүлдэг. Гэхдээ богино хугацааны мөнгөний бодлого нь урт хугацааны инфляцигүй бодлогын хүрээнд хэрэгжих ёстой.

2. Төсвийн алдагдал инфляцийг хөтөлж байдаг. Гэвч түүний хурд нь төсвийн алдагдлыг арилгах ажлын зохион байгуулалтаас хамаардаг. Төв банк мөнгөний нийлүүлэлтийг аль болох бага байлгаж чадвал инфляцийн хурд харьцангуй бага байна.

3. Төв банкнаас засгийн газар тотмол зээл авах явдал гарцаагүй гарч байдаг нь инфляцийн бас нэг шалтгаан юм. Засгийн газрын зээлийг гол төлөв улирлын бүхий үйлдвэр ялангуяа хүн амын хүнсний хангамжийн зориулалттай ХАА-н салбарыг ажиллуулах шаардлагаас гардаг юм. Түүний нэг нь орон, гадаадын иргэд, корпораци, арилжааны банк, олон улсын сангаас мөнгө зээлэх явдал байдаг. Энэ бол түр зуур төсвийн алдагдалыг арилгах арга болдог боловч цаашдаа инфляцийг нэмж байдаг нэг шалтгаан юм. Зах зээл дээрх бизнесийн ба засгийн газар хоорондын өрсөлдөөн нь эдийн засагт тэнцвэрт бус байдлыг бий болгодог. Үүний үр дүнд хөрөнгө оруулалтыг санхүүжүүлэх бололцоог бас нэмдэг.

4. Эдийн засгийг цэрэгжүүлэх нь инфляцийг бий болгох гол нөхцөл байдаг. Цэргийн аж үйлдвэрийг хөгжүүлэх нь улсын төсвийн зарлагыг нэмэгдүүлдэг. Энэ нь төсвийн алдагдлыг нэмж инфляцийг түргэсгэдэг. Үүнийг цэрэгжүүлэлтийн улмаас үүсэх инфляцийн нэгдүгээр дагавар гэж үздэг. Цэргийн эдийн засаг нь материал, боловсон хүчин болон бусад нөөцийг татан ашигладаг. Үүний улмаас иргэний үйлдвэрлэлд хохирол болдог, зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлтийн тэнцвэр алдагддаг. Зах зээлийг монопольчлох нь инфляцийн процессыг эрүүлжүүлэхэд нөлөөлдөг. Инфляци түргэн нэмэгдэж буй эдийн засагт зах зээлийн монополчлол өндөр түвшинд байдаг. Гэвч монополь нь инфляцийг төрүүлдэггүй харин үргэлжлүүлж хүчтэй болгоход нөлөөлдөг. Зах зээл дээр өөрийн зонхилох байр сууриа хадгалахын тулд монополиуд нь зах зээл дээр өндөр үнэ тогтоох, хадгалан барихын төлөө тэмцдэг. Түүнчлэн үйлдвэрлэлийн хэмжээгээ багасгаж таваарын нийлүүлэлтийг хорогдуулдаг. Зах зээлийн механизмыг зөрчиж буй үнийн нийлүүлэлтийн мэдрэмжийг багасгаж инфляцийн эрэлт хэлбэлзэхэд үйлдвэрлэлийн зүгээс үзүүлэх нөлөөг бууруулдаг.

5. Гадаад эдийн засгийн хүчин зүйл инфляцид нөлөө үзүүлж байдаг. Дэлхийн худалдааны сувгаар инфляци зөөгдөн ирж байдаг. Үүний улмаас түүхий эд, эрчим хүчний үнэ өсч инфляцийн механизмд шинэ түлхэц болж байна. Мөн хилийн чанадаас хамгийн өндөр хүүтэй зөөгдөн ирж буй богино хугацааны капиталын урсгал нь инфляцид багагүй нөлөөлдөг

Инфляци гэдэг нь тухайн улс оронд үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн үйлчилгээний хэмжээнээс гүйлгээнд байгаа мөнгөний хэмжээ хэтэрсэн нөхцөлд үүсдэг мөнгөн ханшний үнэгүйдэл юм

Инфляци нь үнийн хэт өсөлтөөр илэрдэг бөгөөд түүнийг хэмжихэд жилийн хэрэглээг

тодорхойлж чадах багц бүтээгдэхүүн үйлчилгээний үнийн өсөлтөөр тодорхойлдог. Үнийг

дээрээс \ засгийн газараас\ хатуу тогтоовол бараа үйлчилгээний хэмжээ хомсддог хатуу

үнийг чөлөөлвөл бүтээгдэхүүний үнэ өсч имфляц хүчтэй явагдаж эхэлдэг. Инфляцийн

түвшин эдийн засаг хөгжиж тогтворжиж эс тогтворжихын гол нөхцөл учраас үүнийг

засгийн газрууд эдийн засаг нийгмийн бодлогынхоо гол бүрдэл болгон байнга анхаарч

байдаг. Mонгол улс зах зээлийн тогтолцоонд шилжих үеэс үнийг чөлөөлж, инфляцийн

үзэгдэлтэй анх тулгарч, тэр тухай ойлголт нь гүнзгийрэн, улмаар түүнийг хязгаарлах,

бууруулах бодлого явуулсан. Инфляци нь 2үндсэн шалтгааны улмаас үүссэн.

-Эрэлтээс үүдэлтэй инфляци гэдэг нь хүн ам, айл өрхийн өсөн нэмэгдэж буй төлбөрийн

чадвартай эрэлтээс санал болгосон үйлдвэрлэл, үйлчилгээний тоо хэмжээ хоцрох явдал

юм. Энэ үед дэлгүүрийн лангуу хоосрох хүмүүс ямарч хамаагүй барааг авч “дарах” явдал

илт ажиглагддаг.

-Нийлүүлэлтээс үүдэлтэй инфляц гэдэг нь үйлдвэрлэл үйлчилгээний зардал ихсэх эсвэл

тэдгээрийн нийлүүлэлтийн механизм гажилттай болсноос үүдсэн инфляци юм. Энэ үед

үйлдвэрлэлийн цалин, үндсэн түүхий эдийн үнэ “огцом” өсөх үндсэн дээр

бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний өртөг нэмэгдсэнээс үүсэлтэй инфляцийг бий болгодог.

Инфляцийг үнийн индэксээр хэмжидэг.

Тухайн жилийн инфляцийн хурдацыг тооцохдоо энэ жилийн үнийн индексээс өнгөрсөн

жилийн үнийн индексийг хасаад гарсан зөрүүг нь өнгөрсөн жилийн үнийн индекст

харицуулна

Èíôëÿöèä íºëººëäºã õ¿÷èí ç¿éë:

1.Èíôëÿöè áà îðëîãî: ¯¿íòýé õîëáîãäîí íýðýëñýí áà áîäèò îðëîãî ãýæ áèé áîëíî. Íýðýëñýí îðëîãî ãýäýã

íü õ¿ì¿¿ñèéí öàëèí õºëñ, ðåíò õ¿¿ çýðýã àøãèéí õýëáýðýýð àâ÷ áóé ìºíãºí îðëîãî áóþó ìºíãºíèé òîî

õýìæýý ò¿¿íèé õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðûã õýëíý

2.Èíôëÿöè áà çýýëèéí õ¿¿: Ýíý õî¸ð õîîðîíäîî ìàø õ¿÷òýé õàìààðàëòàé. Èíôëÿöè çýýëèéí õ¿¿ õî¸ðûí

õîîðîíäûí õàìààðëûã Ôèøåð ñóäàëñàí. Ôèøåðèéí òýãøòãýëýýð èíôëÿöèéí õóâüä 1% ºñºõºä ò¿¿íèéã

äàãààä çýýëèéí õ¿¿ãèéí ò¿âøèí 1% äýýøèëíý. ¯¿íòýé õîëáîãäîí áîäèò áà íýðýëñýí çýýëèéí õ¿¿ ãýæ

ãàð÷ èðäýã. Èíôëÿöè ¿¿ñýõ øàëòãààí îëîí áîëîâ÷ õàìãèéí òîéìòîé íü õ¿í àìûí õóäàëäàí àâàõ

÷àäâàðûã öî÷ìîã ººð÷ëºëò, õýðýãëýýíèé ç¿éëñèéí õîìñäîë, àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí õýâèéí ¿éë

àæèëëàãàà àëäàãäàõ, öààñàí ìºíãèéã ã¿éëãýýíä èõýýð ãàðãàõ , áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý, öàëèí

¿íäýñëýëã¿é ºñãºõòýé õîëáîîòîé þì. Ёр нь инфляц өсөх нь бизнесийн орчин муудах,

хүмүүсийн төлбөрийн чадвар, доройтох, ядуурал, ажилгүйдэл өсөх, эдийн засгийн өсөлт

буурах улмаар зогсох сөрөг үр дагавартай.

Ажилгүйдэл: нь тухайн улсын эдийн засагт сөрөг нөлөө үзүүлдэг төдийгүй ард түмний

амьдралд ч нөлөөлдөг байна. Ажилгүйдэл ямарч улсын эдийн засагт тодорхой хэмжээгээр

байж байдаг зүйл юм.

Инфляци нь нь тухайн улсын эдийн засагт нөлөөлөх 2 төрлийн хүчин зүйл байдаг.

1. Инфляци нь хүн амын амьдралын түвшинд нөлөөлөхдөө ажилгүйдэл бий болгож

ажилж байгаа хүмүүсийн цалин болон бодит орлогын хэмжээг бууруулна . Яагаад

гэвэл үнийн түвшин хүн амын нэрэлсэн орлогын түвшингээс хурдан өсч байгаа үед

бодит орлогын хэмжээ буурна

2. Инфляци нь нийгмийн нөхөн үйлдвэрлэлийн зүй тогтол улс орны нийт эдийн засгийн

хүрээнд алдагдуулна. Үнийн тэгш бус өсөлтөөс болж үйлдвэрлэл, үйлчилгээний

салбарууд ашиг олох хэмжээ нь янз бүр байдаг. Ийм үед бага хэмжээний орлоготой

аж ахуйн нэгж байгуулагын хувь хүмүүс ашиг олж чадахгүй алдагдал олсон учраас

үйл ажилгаагаа зогсоох эдийн засагт сөрөг нөлөө үзүүлнэ.

Инфляци нь эрэлт нийлүүлэлтийн хуулинд захирагдана.

-Нийлүүлэлт нэмэгдэх тусам мөнгөний үнэ цэнэ буурна

-Эрэлт нэмэгдэх тусам мөнгөний үнэ цэнэ өснө

Инфляци бол мөнгөний үнэ цэний өөрчлөлт буюу үнийн өөрчлөлтийн хурд юм. Инфляци

бий болгоход бараа бүтээгдэхүүн ажил үйлчилгээний өөрчлөлт бус тэдний үнийн ёрөнхий

түвшингийн өсөлтөнд шууд нөлөөлнө. Нөлөөлөх үзүүлэлтийг тусгайлан авч үзвэл

1.Эрэлт: Үнийн түвшин нийт эрэлтийн улмаас өсгөхөд мөнгөний худалдан авах чадвар нь

нэмэгдэнэ. Өөрөөр хэлбэл инфляцийн нийт эрэлт нь нийлүүлэлтээс давсан үед үүснэ

2. Зардал: Бүтээгдэхүүн ажил үйлчилгээний зардлыг өсгөхөд нийт бараа бүтээгдэхүүний

үнэ нь нэмэгдэж инфляци бий болдог.

3. Мөнгөний нийлүүлэлт: Гүйлгээнд байгаа нийт мөнгөний тоо хэмжээ нэмэгдсэнээр

түүнтэй харицуулсан бараа бүтээгдэхүүний тоо нэмэгдээгүй үед үнэ өсөх шалтгаан

болдог. Үүнээс гадна шууд бус нөлөөлөөр мөнгөний үнэ, бараа бүтээгдэхүүн ажил

үйлчилгээний үнийн өөрчлөлтийн шалтгаан болдог.

-Шууд бус татвар ноогдуулах хувь хэмжээг бууруулах

-Төсөвт байгуулагын ажилчдын цалинг нэмэгдүүлэх

-ЗГ хүн амд мөнгө зээлдүүлэж чадахгүйн улмаас төсвийн алдагдлыг банкны зээлээр

нөхөх арга хэмжээ авсан тохиолдолд инфляци үүсэх шалтгаан болдог

Төсвийн алдагдлыг 2 аргаар нөхдөг. Үүнд

1.Зээлээр

2. Мөнгө хэвлээд төсвийн алдагдлыг нөхнө

Үнийн өсөлт, мөн Мөнгөний үнэгүйдэл (Англи: Inflation; Орос: Инфляция) гэдэг нь мөнгөний ханш буурах үйл явц юм. Инфляци өсөхийн хэрээр мөнгө таваарын гүйлгээ,

үйлчилгээний хүрээг үйлчлэх, төлбөрийн үйл явцыг хэрэгжүүлэх өөрийнхөө үүргийг алддаг. Инфляци мөнгөний зах зээлийн тэнцвэр алдагдах үүсч бий болох ба улмаар үйлдвэрлэл хэрэглээг бүхэлд нь хамарч байдаг. Инфляци хүчтэй болох тутам төрөөс түүний эсрэг зохицуулалтын арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд улам бүр хүндрэлтэй болдог. Үүнд мөнгөний зах зээл, төрийн санхүү, хөрөнгө оруулалт, хэрэглээ зэрэг эдийн засгийн бусад салбарыг хамарсан гиперинфляцийн үед түүний эсрэг тэмцэх нь төрийн маш чухал бодлого болно. Энэ үед ЭЗ-ийг хөгжүүлэх тухай асуудал нь хоёрдугаар зэрэгт тавигддаг. Инфляци буурч багасах, нэмэгдэх хэлбэртэй байдаг. 1960-аад оноос 1970-аад оны эх хүртэл олон хөгжингүй орны засгийн газар эдийн засгийн богино хугацааны тохируулгын хэрэгсэл болгон зохиомол албадмал инфляцийг ашигласан. Албадмал инфляци нь таваарын хомсдолд оруулж барааг бараагаар солих (бартер) хэмжээнд хүргэж эдийн засгийг ухраахад хүргэдэг. Чухамхүү ингэж мөнгө өөрийнхөө үүргийг үлэмж ихээр алдахад гиперинфляци (жолоодлогогүй) үүсдэг. Зохиомол инфляци нь зах зээлийн механизмыг гажуудуулж эдийн засгийн үр ашгийг бууруулдаг.Хувьцааны эрэлт өсч, түүний үнэ нэмэгдэж хадгаламж эзэмшигчид түүнийг олж авахыг эрмэлздэг. Инфляциас хамаарч хэрэгцээ өөрчлөгдөхгүй, бүтцийн өөрчлөлт хийгдэхгүйд хүрдэг. Албадмал инфляци удаан үргэлжилбэл зогсонги байдал үүсдэг. Гэхдээ инфляцигүй эдийн засаг гэж байдаггүй. Дараах тохиолдолд инфляцигүй эдийн засаг байдаг.

1. Улсын төсвийн алдагдалгүй үед инфляцигүй эдийн засаг байж болно.2. Төв банк нь эдийн засгийн инфляцигүй хөгжлийг хангах үүргээ биелүүлсэн үед

инфляцигүй эдийн засаг байж чадна. Бодит байдалд төв банк нь богино хугацааны мөнгөний бодлого явуулж буй үедээ инфляциас зугтаах бололцоо хүнд юм.

3. Мөнгөний нийлүүлэлтийг зохицуулахад төв банкны монополь арилсан үед эдийн засагт инфляци байхгүй байж болно. Монополийн нөхцөлд мөнгөний нийлүүлэх хязгаарыг тогтооход заавал алдаа гардаг. Төв банк мөнгөний гаралтыг зогсоовол тэдгээрийн зах зээл өрсөлдөөнтэй байж чадахгүй.

4. Хөрөнгө оруулалтын эрэлт, хадгаламжийн нийлүүлтийн хоорондын макро эдийн засгийн тэнцвэрийг тотвортой барьсан үед инфляцигүй эдийн засаг байж болох юм. Инфляцийн эрэлт хадгаламжийн нийлүүлэлтээс давж гарсан үед эдийн засагт хөрөнгө оруулалтын болон үйлдвэрлэлийн өсөлт саарч инфляци бий болдог.

5. Нийгмийн гишүүн бүр үнэ өсөхөд түүний цааш хараад суух чадвартай байх ёстой. Энэ нь амьдралд хэзээ ч биелэгдэхгүй. Энэ бүхнээс үзвэл орчин үеийн эдийн засаг нь өөрийн дотоод байгууламжийнхаа хувьд гарцаагүй инфляцийн эдийн засаг байна. Гэвч инфляцийн эсрэг тохируулга төрийн өдөр тутмын үүрэг байх ёстой.

Эрэлтийн тал дахь эдийн засгийн цаг үеийн гажилт нь үнийг тасралтгүй дээшлүүлэхэд хүргэх ба түүний өсөлтийн хурдаар инфляцийн түвшин нь хэмжигддэгИнфляцийг хоёр хуваадаг:

1. Таваар байгаа үед үнэ тогтмол өсөх явдлыг харуулдаг нээлттэй инфляци.2. Таваарын хомсдолтой үед төрөөс үнийг зохицуулах хүчээр дарсан алвадмал инфляци

гэж хоёр хуваана

Инфляцийн шалтгаан

Инфляцийн шалтгаан бол мөнгөний зах зээл дээр үүсч төрдөг. Мөнгөн гүйлгээний гажилт нь олон шалтгаантай.

1. Төв банкны гүйлгээний хүрээн дэх мөнгөний бодлогын буруугаас болж мөнгөний массыг таваараар хангаж чадахгүй бол инфляци үүсдэг. Эдийн засагт богино хугацаанд явуулах мөнгөний бодлого нь дараахь асуудлыг багтаана. Үүнд: Хүүгийн нормыг зохицуулах замаар түүнийг хөрөнгө оруулалтын эрэлт бий болгоход үйлчлүүлэх асуудал юм. Эдийн засгийн уналтыг зогсоох фондын бирж дээрх хувьцааны үнийг дэвшилттэйгээр бууруулахын тулд төв банк нь мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлж эхэлдэг. Үүний тулд хүүгийн нормыг хямдруулж, хөрөнгө оруулалтын эрэлтийг нэмэгдүүлдэг. Гэхдээ богино хугацааны мөнгөний бодлого нь урт хугацааны инфляцигүй бодлогын хүрээнд хэрэгжих ёстой.

2. Төсвийн алдагдал инфляцийг хөтөлж байдаг. Гэвч түүний хурд нь төсвийн алдагдлыг арилгах ажлын зохион байгуулалтаас хамаардаг. Төв банк мөнгөний нийлүүлэлтийг аль болох бага байлгаж чадвал инфляцийн хурд харьцангуй бага байна.

3. Төв банкнаас засгийн газар тотмол зээл авах явдал гарцаагүй гарч байдаг нь инфляцийн бас нэг шалтгаан юм. Засгийн газрын зээлийг гол төлөв улирлын бүхий үйлдвэр ялангуяа хүн амын хүнсний хангамжийн зориулалттай ХАА-н салбарыг ажиллуулах шаардлагаас гардаг юм. Түүний нэг нь орон, гадаадын иргэд, корпораци, арилжааны банк, олон улсын сангаас мөнгө зээлэх явдал байдаг. Энэ бол түр зуур төсвийн алдагдалыг арилгах арга болдог боловч цаашдаа инфляцийг нэмж байдаг нэг шалтгаан юм. Зах зээл дээрх бизнесийн ба засгийн газар хоорондын өрсөлдөөн нь эдийн засагт тэнцвэрт бус байдлыг бий болгодог. Үүний үр дүнд хөрөнгө оруулалтыг санхүүжүүлэх бололцоог бас нэмдэг.

4. Эдийн засгийг цэрэгжүүлэх нь инфляцийг бий болгох гол нөхцөл байдаг. Цэргийн аж үйлдвэрийг хөгжүүлэх нь улсын төсвийн зарлагыг нэмэгдүүлдэг. Энэ нь төсвийн алдагдлыг нэмж инфляцийг түргэсгэдэг. Үүнийг цэрэгжүүлэлтийн улмаас үүсэх инфляцийн нэгдүгээр дагавар гэж үздэг. Цэргийн эдийн засаг нь материал, боловсон хүчин болон бусад нөөцийг татан ашигладаг. Үүний улмаас иргэний үйлдвэрлэлд хохирол болдог, зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлтийн тэнцвэр алдагддаг. Үүнийг цэрэгжүүлэлтийн улмаас үүсэх инфляцийн 2-р дахь үр дагавар гэдэг.

5. Зах зээлийг монопольчлох нь инфляцийн процессыг эрүүлжүүлэхэд нөлөөлдөг. Инфляци түргэн нэмэгдэж буй эдийн засагт зах зээлийн монопол,члол өндөр түвшинд байдаг. Гэвч монополь нь инфляцийг төрүүлдэггүй харин үргэлжлүүлж хүчтэй болгоход нөлөөлдөг. Зах зээл дээр өөрийн зонхилох байр сууриа хадгалахын тулд монополиуд нь зах зээл дээр өндөр үнэ тогтоох, хадгалан барихын төлөө тэмцдэг. Түүнчлэн үйлдвэрлэлийн хэмжээгээ багасгаж таваарын нийлүүлэлтийг хорогдуулдаг. Зах зээлийн механизмыг зөрчиж буй үнийн нийлүүлэлтийн мэдрэмжийг багасгаж инфляцийн эрэлт хэлбэлзэхэд үйлдвэрлэлийн зүгээс үзүүлэх нөлөөг бууру

Мөнгө гэж юу вэ?

Мөнгө гэж түүгээр юу хийж болох вэ? Түүнийг л хэлнэ. үүсэх шалтгаан нь таваар барааг арилжиж солилцоо хийсэний үндсэн дээр гарч ирсэн. Энэ нь чухамхүү бараа таваар үйлдвэрлэлийн зөрчил нь хурцдаж мөнгө үүсэх шалтгаан болсон. Мөнгө үүсэн бий болсон цагаас эхлэн бусад барааны нэгэн адил нийгмийн бүтээгдэхүүн болсон билээ. Гэхдээ мөнгө бусад бараанаас ялгагдах онцлогыг өөртөө агуулсан байдаг. Мөнгө бол онцгой төрлийн бараа юм. Яагаад гэвэл бид мөнгөнөөс бусад ямар нэг барааг гүйлгээнд хэргэлэхэд нэг, хоёр удаа хэрэглэхэд гүйлгээнээс гардаг. Тэгвэл мөнгө бол гүйлгээнд тасралтгүй үргэлж оролцож байдаг. Мөнгө солилцооны арилжааны хэрэгсэл, төлбөрийн хэрэгсэл, хуримтлал болон тооцооны хэрэгсэл гэж тодорхойлдог. Мөнгө болсон зүйлийг дараах шинж чанарыг өөртөө агуулсан байх ёстой. Тухайн мөнгө нь хууль ёсоор баталгаажуулсан байх ёстой. Үүнд :

1. Мөнгийг үйлчилүүлэгчийнхээ \барааныхаа\ оронд хүлээж авсныхаа оронд тухайн мөнгийг хүлээн зөвшөөрч тэр мөнгөөр өөртөө хэрэгтэй гэсэн барааг аван гэсэн итгэл байх ёстой. 2. Тухайн мөнгө нь хууль ёсоор баталгаажуулсан байх ёстой

3.Мөнгөний өртөг нь мөнгөний эрэлт нийлүүлэлтээс хамаарах учираас, мөнгөний нийлүүлэлт нь хязгаарлагдмал байх ёстой. Мөнгө төрийн хяналтан доор оршино тогтоно.

4. Мөнгө биет байдлаар хэргэлвэл тухайн мөнгийг тоолж болохоос гадна авч явахад хялбар байх ёстой.

5.Мөнгө нь залгамж чанараа урт удаан хугацааны турш хадгалж байх ёстой Мөнгөний тухай ойлголтыг гүнзгийрүүлэн үзэхийн тулд эдийн засгийг мөнгө, мөнгөний системгүйгээр төсөөлж авч үзье. Мөнгөгүй эдийн засагт худалдаа наймаа хийхдээ барааг бараагаар сольж болдог. Үүнийг BARTER гэж нэрлэдэг. Ингэж нэг бараа үйлчилгээг нөгөө бараа үйлчилгээгээр солих нь хэд хэдэн дутагдалтай. Үүнд:

-Арилжаа солилцоо хийж байгаа хоёр талын хувьд хүсэж байгаа зүйл нь таарч тохирдоггүй

-Солилцооний ханшийг тодорхойлоход бэрхшээлтэй

-Зарим барааг хадгалахад бэрхшээлтэй

-Хүмүүс хоол хүнс, хувцас хунар худалдаж авах

-Татвар хураамж төлөх

-Ноогдуулсан торгууль төлөх гэх мэт

Мөнгө гэж байхгүй байхад дэлхийн янз бүрийн оронд төрөл бүрийн зүйл мөнгөний үүргийг өөртөө гүйцэтгэж байсан. Үүнд: алт, мөнгө, зэс, төмөр, мал, ан амьтдын арьс, давс, үр, буудай, шүр сувд, хясаа хэлхэж хийсэн хүзүүний зүүлт, тамхи, какаоны шош, үнэт чулуу, хавч, цай, хадаг, дарс, эрдэнэ шиш, адуу, хонь, ямаа, гууль, яст мэлхийн хальс, анч шувуу, нүхтэй тээрмийн чулуу, толь, халимны шүд, далайн гахай, цаас, үхэр, цагаан будаа, завь, бурам, вааран сав, хутга, бал чулуу, хөзөр, цагаан цул мөнгө, хонины нэхий, малын арьс шир, ембүү гэх мэт......

Цаг хугацаа улиран өнгөрч байгалийн бэлэн зүйлээр амьдрал ахуйгаа залгуулж байсан хүмүүсийн зарим нь газар хагалж, тариа ногоо тарьж, нөгөө нэг хэсэг нь мал аж ахуй эрхлэн, өөр нэг хэсэг бүлэг хүмүүс уран дархан болж, зарим нь ан гөрөө хийж түүгээрээ амьдралаа залгуулж аж төрөх болсон. Биеэ биеэсээ ялгаатай ажил хөдөлмөр эрхэлж буй хүмүүсийн хувьд өөр, өөр хэрэгцээ гарч тэр хэрэгцээгээ хангахын тулд өөр хоорондоо байгаа бараа бүтээгдэхүүнээ солилцон амьдрах болсон.

Малчин хүн малаа тариагаар, дархан хүн гарын ур гаргаж хийсэн зүйлээ малаар солих гээд л мөнгөний үүргийг дээр дурьдсан зүйлүүд гүйцэтгэж ирсэн байна. Дээрх бараа таваарууд нь тухайн үедээ дараах төлбөрийн үүргийг гүйцэтгэж байсан байна

Санхүүгийн харилцаа

Санхүүгийн харилцааны субъектуудыг үндэслэн санхүүг улсын үйлдвэрлэлийн

газрын, өрхийн аж ахуйн, олон улсын гэж ангилна. Улсын дотоод, гадаад бодлогыг

хэрэгжүүлэхэд шаардагдах мөнгөн хөрөнгийг төвлөрүүлэн зарцуулахтай холбогдсон

санхүүгийн харилцааны тогтолцоог улсын санхүү гэнэ. Улсын санхүү нь төрийн оршин

тогтнож, үйл ажиллагаагаа явуулах эдийн засгийн үндэс мөн. Төрийн санхүүгийн бодлого

нь улсын төсвөөр дамжин хэрэгжинэ. Улсын төсвийн идэвхтэй бодлого явуулах замаар

нийгмийн өмнө тавигдаж байгаа хурц асуудлыг шийдвэрлэхээс гадна бүс нутгийн

хөгжлийн тэнцвэргүй байдлыг арилгах, эдийн засгийн өсөлтийг хангах, ард түмний аж

амьдралын түвшинг дээшлүүлэх зэрэг бодлогын шинж чанартай зорилтуудыг

хэрэгжүүлнэ.

Үйлдвэрийн газрын хэмжээнд үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, нийгмийн хэрэгцээг хангахад

шаардагдах хөрөнгийг бий болгох, үр ашигтай зарцуулахтай холбогдсон санхүүгийн

харилцаа нь үйлдвэрийн газрын санхүүгийн үндсэн зарчмыг тодорхойлно. Үйлдвэрлэлийн

газрын санхүүгийн төлөвлөгөө (бизнес төлөвлөгөө)-нд түүний эдийн засгийн нөөцийг

бүрдүүлэх, үр ашигтай зарцуулах, санхүү, төлбөрийн чадварыг сайжруулах, өмчийг

хамгаалах, арвижуулахтай холбогдсон бүх асуудал тусгалаа олсон байдаг. Үйлдвэрийн

газрын санхүүг өмчийн харьяаллаас хамааруулан

- улсын,

- хувийн,

- хамтын өмчийн гэж ангилж болно.

Зах зээлийн харилцааны өнөөгийн нөхцөлд шинэ зах зээл, ажлын фронтын төлөө

үйлдвэрийн газруудын хооронд ширүүн өрсөлдөөн явагддаг бөгөөд түүнийг давж гарах

нэг гол арга зам нь үйлдвэрийн газрын санхүүгийн оновчтой бодлого байдаг байна. Цар

хүрээгээр бага ч гэсэн өрхийн аж ахуйн санхүү нь улсын санхүүгийн системд чухал байр

эзэлдэг. Зах зээлийн харилцаа гүнзгийрэх тутам хувийн буюу өрхийн аж ахуйн нийгэмд

гүйцэтгэх үүрэг өсч иржээ. Өрхийн аж ахуй нь худалдан авах чадвар бүхий эрэлтийг бий

болгож, зах зээлийг бараа, үйлчилгээ, ажиллах хүчнээр хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэх

болж, түүний санхүүгийн ач холбогдол өсч байна. Иймээс аль ч оронд өрхийн аж ахуйг

дэмжих талаар төрөөс их анхаарал тавьдаг.

Дэлхийн улс хоорондын харилцааны валют, санхүү, зээл, төлбөр тооцооны салбар

дахь хамтын ажиллагаа нь олон улсын санхүүгийн үндэс юм. Хамтын ажиллагааны

хүрээнд улс хооронд хэрэгжиж байгаа зээл, худалдааны төсөл, арга хэмжээ түүнийг даган

явагдаж байгаа мөнгөний урсгал, олон улсын валютын систем зэрэг нь олон улсын

валютын систем зэрэг нь олон улсын санхүүгийн судалгааны объект юм.

Санхүүгийн харилцаа нь эдийн засгийн мөнгөний харилцааны дараах хоёр хүрээг

хамарч байна. Үүнд:

Өмчийн олон хэлбэрийн үйлдвэрийн газрын болон өрхийн аж ахуйн мөнгөн хөрөнгийн төвлөрсөн бус сангийн бүрдэлт, зарцуулалтын харилцаа, 

Улсын төвлөрсөн хэрэгцээний мөнгөн хөрөнгийн талаар төсвийн хүрээнд үүсэх санхүүгийн харилцаа. 

          Санхүүгийн харилцааны явцад санхүүгийн субъектүүдэд санхүүгийн нөөц бий болох бөгөөд түүний эх үүсвэр нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүн, үндэсний орлого мөн. Иймд дотоодын үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх, үйлдвэрлэлийн хүч чадал, нөөцийг бүрэн ашиглах, материал түүхий эдийг хэмнэлттэй зарцуулах, зардал хэмнэх, гадаад, дотоод хөрөнгө оруулалтыг үйлдвэрлэлийн салбарт түлхүү оруулах, жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг бодлогын хэмжээнд дэмжих зэрэг арга хэмжээ авах нь санхүүгийн нөөцийг нэмэгдүүлэх гол арга зам юм. 

Төв банк

Төв банк гэдэг нь зээлийн үйл ажилгааны хэлхээнд эцсийн зээлдүүлэгч болдог юм. Төв банк нь банкуудын банк нөгөө талаас мөнгөний бодлогыг тодорхойлж хэрэгжүүлдэг байгууллага Арилжааны зарим банкууд нь  мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд гаргадаг эрхтэй болсоноор тухайн улсынхаа төв банк болсон.  Энэ нь анхны төв банкны үйл ажиллагаа байсан. Анхны төв банк Шведэд 1668 онд үүссэн. Анхны төв банкны нэрийг Рикс банк гэдэг байжээ. Рикс банк нь Шведийн засгаас гүйлгээнд бэлэн мөнгө гаргах онцгой эрхийг олж авснаар Шведийн төв банк болсон. Гүйлгээнд бэлэн мөнгө гаргах онцгой эрхтэй. Гүйлгээнд бэлэн мөнгө шинээр гаргах үйл ажиллагааг мөнгөний эмисс гэж нэрлэдэг.

Төв банк нь арилжааны банканд үйл ажиллагаа явуулах эрх олгодог. Төв банк нь мөнгөний бодлогыг тодорхойлж хэрэгжүүлдэг. Төв банк нь арилжааны банкны үйл ажиллагааг хянан зохицуулдаг Төв банкны харъяалал Төв банк тухай улсын эдийн засгийн онцлог нөхцөл байдлаасаа шалтгаалаад 

сангийн яам эсвэл УИХ – д харьяалагддаг. (Монгол банк нь УИХ – д харьяалгддаг)

Төв банк нь тухай улсын нутаг дэвсгэрийн үйл ажиллагаа явуулах үүднээс орон нутагт салбартай байж болдог.

Монгол банк 1924 онд байгуулагдсан.Төв банк нь ёрөнхийдөө 2 үүрэгтэй

- Тухайн улсыг мөнгөөр хангана- Гаргасан мөнгөө хянана

Төв банкны зорилого нь тухайн улсын инфляцийг хянаж тогтвортой байдлыг хангана. Мөн төв банк нь тухайн улсын мөнгөний бодлогыг хэрэгжүүлэгч гол бай учираас мөнгөний дэвсгэртийг хэвлэх, гүйлгээнд гаргах эрхтэй цорын ганц байгуулага юм. Монгол банк нь УИХ-тай хамаатай, ЗГ-аас хараат бус

Төрийн банкны эдийн засаг дахь нөлөөлөл:

-Үнийн тогтвортой байдлыг хангах бөгөөд инфляцийг зохицуулах . Микро эдийн засгийн түвшинд хамгийн сүүлчийн зээлдүүлэгчийн үүргийг гүйцэтгэдэг

-Үнийн тогтвортой байдлыг хангах үүргийг төв банк хүлээдэг, учраас мөнгөний нийлүүлэлтийг удирдах замаар тухайн улсын инфляцийн түвшинг барих ёстой. Төв банк зээл олголтыг нэмэгдүүлэхийн тулд гүйлгээн дэхь мөнгөний тоог нэмэгдүүлдэг. Харин зээлийн хүүг бууруулахийн тулд ЗГ-ын бондыг худалдан авч өөр мөнгөн тэмдэгтийг хэвлэн гаргана. Бонд худалдан авах нь инфляцийг дагуулдаг байна.

Тэгвэл инфляцийг бууруулахын тулд гүйлгээнд байгаа мөнгөн тэмдэгтүүдийг эргүүлэн авах эсвэл төв банк нээлттэй эдийн засаг дээр өөрийн үнэт цаас гаргах

Монгол банк нь МУ-н хэмжээнд төрийн мөнгөний бодлогыг хэрэгжүүлэгч эрх бүхий байгуулага бөгөөд үндсэн зорилт нь үндэсний мөнгөн тэмдэгт болох төгрөгийн тогтвортой байдлыг хангах замаар МУ-ын эдийн засгын тогтвортой байлгахад чиглэсэн байдаг Монгол банк нь энэхүү хэрэгжүүлэхийн тулд дараах чиглэлээр үйл ажилгаагаа явуулна.

1.Мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд гаргах

2.Эдийн засаг дахь мөнгөний нийлүүлэлтийг зохицуулах замаар мөнгөний бодлогыг боловсруулаж хэрэглэх

3.ЗГ санхүүгийн зуучлагчийн үүрэг гүйцэтгэх

4.Банкны үйл ажилгаанд хяналт тавих

5.Банк хоорондын төлбөр тооцоог зохицуулах

6.Гадаадын валютын улсын нөөцийг эзэмших

Монгол банк нь жил бүр төрийн мөнгөний бодлогын талаар дараа онд баримтлах үндсэн чиглэлийг УИХ-д өргөн барьж танилцуулаж батлуулна. Хэрэгжилтийн үйл ажилгааны үр дүнгийн талаар эргэн тайлагнан

Зорилого