Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն Ը Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Է Հ Յ Ո Ւ Ր Ը Ն Կ Ա Լ Ո Ւ Մ

A R M E N I A H O S T S L I T E R A T U R E

A R M E N I A H O S T S L I T E R A T U R E

V E R N A T U N

AREDIT • AOKS

YEREVAN 2013

ՀԱՅԱՍ ՏԱ ՆԸ ԳՐԱ ԿԱ ՆՈՒԹՅՈՒՆ Է ՀՅՈՒ ՐԸՆ ԿԱ ԼՈՒՄ

Վ Ե Ր Ն Ա Տ Ո ՒՆ

ԱՌԵԴԻՏ • ԱՕԿՍ

Ե Ր Ե Վ ԱՆ 2 0 1 3

Հրատարակվում է ՀՀ մշակույթի նախարարության աջակցությամբ

The book is published with the support of the Ministry of Culture of RA

ՀՏԴ 820/89ԳՄԴ 84 Հ247

Հ 247 Հայաստանը գրական) թյ) ն է հյ) րընկալ) մ/ Խմբ.՝ Հայկ Համբարձ) մյան. — Եր.: Վերնատ) ն, ԱՕԿՍ, 2013. — 360 էջ:

«Հայաստանը գրականություն է հյուրընկալում» ժողովածուն այս շարքի ար-դեն երրորդ գիրքն է և ամփոփում է «Գրական տապան 2012» միջազգային գրա կան փառատոնի օտարերկրյա մասնակիցների տարբեր ժանրերի գրական ու հրապարա-կախո սական ստեղծագործությունները: Հայաստանի մասին, Հայաստանում և Հայաս-տանով ներշնչված ջերմ ու անկեղծ չափածո կամ արձակ խոսք՝ ծնված մեր ժողովրդի պատմության ու մշակույթի նկատմամբ հիացմունքից ու ակնածանքից, ներկայի հանդեպ մտահոգ) թյ) նից և երկրի ) մարդկանց հանդեպ անթաք) յց սիր) ց:

“Armenia hosts literature” collection is already the third book among this series and it summarizes the literary and publicistic works of diverse genres created by the foreign participants of the “Literary Ark 2012” International Literary Festival. Warm and candid speech in verse or prose about Armenia, in Armenia and inspired by Armenia, born from the admiration and reverence to our nation’s history and culture, descending from the concern about the present and the obvious affection for the country and people.

ՀՏԴ 820/89

ԳՄԴ 84

ISBN 978–9939–0–0878–3

© Վերնատ) ն, 2013© ԱՕԿՍ, 2013

Գիրքը հրատարակվ� մ է Հայ տպա գր� թյան 500–ամյակի և

«Երևանը 2012 թ. գրքի համաշխարհային մա յրաքաղաք»

ծրագրի շրջանակներ� մ

•

The book is published within the frames of the 500th Anniversary

of Armenian Printing and “Yerevan World Book Capital 2012”

programme

6

It is already the third collection handed to the reader which was born as the result of the “Literary Ark” project. The large group of poets, who visited Armenia last autumn from different corners of the world on the occasion of the “Literary Ark 2012” literary festival, were not apathetic to our country, history, culture and customs.

Each of them has put down whatever they saw and felt. In this book you can see the way in which the festival participants imagine Armenia: with the different layers of perception, altitude, with completely different styles but after all recognizable and the same Armenia. With its land and the State, people and the statehood, small and not comprised, poor, but high coming from the depths of the history through the boundary of the entity and oblivion with the present to the future country of eternity and lastingness… The truth is actually so diverse and eluding, that the only pledge of the writer’s oversight or the opposite—accuracy, become his pen and talent and respectively we— “the judge,” with our capabilities of understanding.

During the 20th century world famous writers with their works of prose and verse, publicism and note writing left their own perception of Armenia, it can be said— created their own Armenia. Among them Saroyan, Mandelstam, Belin, Arlene, Yevtushenko, Gorky, Brusov, Bitov… Each line written by these great individuals is infi nitely valuable for us, as well as each line written by the authors of the “Literary Ark” serves as an approval to the Armenian chronology through the artistic speech, with the eye of the “foreigner,” “outsider,” which in future can develop into a path and a guide for the newcomers. And for us— Armenians, it is a distinct mirror to see our depth, all around us and sometimes it can even be a chance to see our back: Serge van Duijnhoven’s prose or poetry’s sharp and expressive lines, Ruxandra Cesereanu’s womanly wise poetry, Igor Sid’s metaphysical observation, Victoriya Chembarceva’s lilting word painted on the borderline of poetry and prose, Geert van Istendael’s short and comprehensive haikus, Claudio Pozzani’s confession of love to our country.

Today I want to thank all the participants of the “Literary Ark 2012”: every single author’s every single line included in the collection is a particle summating the stereometric image of Armenia with its geographical, historical and religious coordinates ranging from “yesterday” to “tomorrow” and today.

Hasmik PoghosyanMinister of Culture of the Republic of Armenia

7

Ընթեր ցո ղի ձեռ քին արդեն երրորդ ժողո վա ծուն է, որը ծնունդ է առել «Գրա կան տապա ն» նախագ ծի արդյուն քում: Անցած աշ-նանը «Գրա կան տապան 2012» գրա կան փառա տո նին աշխար հի տար բեր ծագե րից Հայաս տան ժամա նած գրող նե րի մեծ խումբն անտար բեր չմնաց մեր երկ րի, պատ մու թյան, մշա կույ թի, ավան-դույթ նե րի հան դեպ: Նրան ցից յու րա քան չյուրն իր տեսածն ու զգա ցա ծը հանձ նել է թղթին: Այս գրքում փառա տո նի մաս նա կից-նե րի ճանա չած Հայաս տանն է՝ ընկալ ման տար բեր շեր տե րով, տար բեր խորու թյամբ, միան գա մայն տար բեր ոճե րով, միան գա-մայն տար բեր, բայց ի վեր ջո ճանա չե լի ու նույն Հայաս տա նը՝ հողա տա րածք և պետու թյուն, ժողո վուրդ և պետա կա նու թյուն, փոքր և անընդգր կե լի, խեղճ և բարձր, պատ մու թյան խոր քե րից անգո յի և գոյի սահ մա նով, ներ կա յով դեպ ապա գան ընթա ցող հավեր ժի ու հարա տև ման երկիր... Ճշմար տու թյունն ըստ էու թյան այն քան բազ մա կող մա նի է և խու սա փուկ, որ գրո ղի վրի պու մի կամ հակա ռա կը՝ ստույգ ըմբռն ման միակ գրա վա կա նը գրիչն ու տաղանդն են դառ նում, իսկ «դատա վո րը»՝ մենք՝ համա պա տաս-խա նա բար մեր ընկալ ման հնա րա վո րու թյուն նե րով:

Քսա նե րորդ դարի ընթաց քում արձակ կամ չափա ծո ստեղ-ծա գոր ծու թյուն ներով, հրա պա րա կա խո սու թյամբ, նոթագ րու-թյամբ Հայաս տանի իրենց ընկա լումն են թողել, կարե լի է ասել՝ իրենց Հայաս տա նը ստեղ ծել աշխար հահռ չակ այն պի սի գրող-ներ, ինչ պի սիք են Սարո յա նը, Ման դելշ տա մը, Բելին, Առլե նը, Եվտու շեն կոն, Գոր կին, Բրյու սո վը, Բիտո վը... Ինչ պես այս հռչա-կա վոր անհատ նե րի, այն պես էլ «Գրա կան տապա ն»–ի հեղի-նակ նե րի յու րա քան չյուր տողը մեզ համար անսահ ման արժե-քա վոր է որպես գեղար վես տա կան խոս քի միջո ցով Հայաս-տա նի ժամա նա կագ րու թյան ամրագ րում «օտա րի», «դրսե ցո ւ» աչքով, որը նորեկ նե րի համար կածան և ուղե ցույց կարող է դառ նալ հետա գա յում, իսկ հայաս տան ցի նե րիս համար ստույգ հայե լի է, մեր խոր քը, մեր շուր ջը, իսկ երբեմն էլ մեր թիկուն քը տես նե լու հնա րա վո րու թյուն:

Այսօր ես շնոր հա կա լու թյուն եմ հայտ նում «Գրա կան տա-պան 2012»–ի բոլոր հեղի նակ նե րին. ժողո վա ծո ւի յու րա քան չյուր հեղի նա կի յու րա քան չյուր տողը Հայաս տա նի տարա ծա չա փա-կան պատ կերն ամբող ջաց նող մաս նիկ է՝ աշխար հագ րա կան, պատ մա կան, հոգև որ կոոր դի նատ ներով՝ «երե կ»–ից դեպի «վաղը» ընկած տիրույ թում՝ այսօր:

Հաս մի կ Պո ղոսյանՀայաստանի Հանրապետ� թյան մշա կ� յ թի նա խա րար

8

Introduction

The joint festivity of the 500 years of Armenian printing and the declaration of Yerevan as World Book Capital was the best possibility to recall the past of our book’s culture, to represent it to foreigners, and to look at the present and past through the honorary title awarded to Yerevan, to develop the international literary–creative and publishing relations, to favor the publication of new and valuable books, the socialization of the book culture and the promotion of reading.

The “Literary Ark 2012” international literary festival, going to sea already for the third time, was an important event on the way of fulfillment of this sense and mission of the book’s joint festivity. A ten–day period full of literary–creative events, impressions, speeches, workshops and discussions, the tangible result of which is the collection “Armenia hosts literature”.

The thematic–ideological axis of the book, including the literary and journalistic works of the participant–authors to the festival, is Armenia, with its centuries–old history, tragic fate of the people, wonderful and unusual culture, holy traditions and troublesome present.

Each of Dutch, Lett, Lithuanian, Russian, Ukrainian, Romanian, Hungarian, Austrian authors tries to distinguish the enduring moments from full days and hours passed in Armenia, to find out and to separate the important and the considerable out of superficial impressions of tourist. Lithuanian writer Vladas Braziunas calls those important and deep observations «biographemes»– biographies; unforgettable impressions turned to feelings, which don’t interest the biographers, but once appeared – they are always next to the human in lifetime.

9

Մուտք

Հայ գրատ պու թյան 500–ա մյակն ու Եր ևա նը գր քի հա մաշ խար-հային մայ րա քա ղաք հռ չակ ման մի աս նա կան տո նը լա վա գույն հնա-րա վո րու թյունն էր վեր հի շե լու մեր գր քի մշա կույ թի ան ցյա լը, ներ կա-յաց նե լու այն օ տար նե րին և Եր ևա նին շնորհ ված պատ վա վոր կոչ ման մի ջո ցով նայե լու ներ կային ու ա պա գային, զար գաց նե լու մի ջազ գային գրա կան–ս տեղ ծա գոր ծա կան և հրա տա րակ չա կան կա պե րը, նպաս-տե լու նոր ու ար ժե քա վոր գր քե րի հրա տա րա կու թյա նը, գր քի մշա կույ-թի հան րայ նաց մանն ու ըն թեր ցա նու թյան խթան մա նը:

Գր քի մի աս նա կան տո նի այս խոր հուր դի ու ա ռա քե լու թյան ի րա-գործ ման ճա նա պար հին կար ևոր ի րա դար ձու թյուն էր ար դեն եր րորդ ան գամ նա վար կու թյան դուրս ե կած «Գ րա կան տա պան 2012» գրա-կան մի ջազ գային փա ռա տո նը: Գրա կան–ս տեղ ծա գոր ծա կան ի րա-դար ձու թյուն նե րով, տպա վո րութ յուն նե րով, խոսք ու զրույ ցով, բա նա-վեճ–քն նար կում նե րով հա գե ցած տաս նօ րյակ, ո րի շո շա փե լի ար դյուն-քը « Հա յաս տա նը գրա կա նու թյուն է հյու րըն կա լում» ժո ղո վա ծուն է:

Փա ռա տո նի մաս նա կից հե ղի նակ նե րի գրա կան ու հրա պա րա կա-խո սա կան ստեղ ծա գոր ծութ յուն ներն ը նդ գր կող գր քի թե մա տիկ–գա-ղա փա րա կան ա ռանց քը Հա յաս տանն է՝ իր դա րա վոր պատ մու թյամբ, ժո ղովր դի ող բեր գա կան ճա կա տագ րով, զար մա նահ րաշ ու ար տա-սո վոր մշա կույ թով, սր բա զան ա վան դու թյուն նե րով և մտա հո գու թյան ա ռիթ տվող ներ կայով:

Հո լան դա ցի, լատ վի ա ցի, լիտ վա ցի, ռուս, ո ւկ րաի նա ցի, ռու մի նա ցի ու հուն գա րա ցի, ա վստ րի ա ցի հե ղի նակ նե րից յու րա քան չյու րը փոր-ձում է Հա յաս տա նում ան ցկաց րած հա գե ցած օ րե րից ու ժա մե րից ա ռան ձնաց նել մնա յուն ա կն թարթ ներ, գտ նել և զբո սաշր ջի կի մա կե-րե սային տպա վո րու թյուն նե րից ա ռանձ նաց նել կար ևորն ու նշա նա-կա լին: Այդ կար ևոր ու խո ր դի տար կում նե րը լիտ վա ցի գրող Վլա-դաս Բրա զի ու նասն ան վա նում է « բի ոգ րա ֆեմ ներ»` կեն սագ րույթ ներ, զգա ցում նե րի վե րած ված ան մո ռա նա լի տպա վո րու թյուն ներ, ո րոնք չեն հե տաքրք րում կեն սա գիր նե րին, սա կայն մեկ ան գամ հայտն վե լով`

10

Through the «Literary Ark», for the authors henceforth connected to Armenia by those biographemes, our country is revealed and becomes dear thanks to the special worship of our people towards the writing and culture, towards the fidelity to the Christian universal values, conservation of national sacred traditions and at the same time thanks to the surprising ability to catch up with the civilization’s progress.

“The last apostles of verse”: this is how the Romanian poetess Ruxandra Cesereanu describes the ark residents; and they turn over the pages of our culture’s history with a surprising profoundness, try to understand and to share with the reader through fiction the secrets of longevity and culture creative nature of the Armenian people, which shelters in a small space, but has overcome mythological and historically long period.

And those who succeed in coming closer to the secrets of the Armenian time, feel even more love and respect towards the Armenian people, towards the eternal cultural values created by this people, long for becoming a little part of our country’s essence in order not to lose own feeling and creating essence, as writes Italian Claudio Pozzani– Noah the Patriarch of the “Literary Ark 2012”:

“…so, Armenia,I would like the world to be around me,

this world,which accepts me as an uninvited guest,

this world, which doesn’t know enjoying anymore,this world, which neither knows breathing the space,

nor taste the time,this ugly world, which vanishes,

when I start dreaming of youbeyond the dreambeyond the sound

beyond the place where I am”.

Hayk Hambardzumyan

11

մար դու հետ են միշտ նրա կյան քի բո լոր օ րե րին: «Գ րա կան տա պա նի» մի ջո ցով այդ բի ոգ րա ֆեմ նե րով Հա յաս տա նին հե տայ սու կապ ված հե-ղի նակ նե րի հա մար մեր եր կի րը բա ցա հայտ վում ու սի րե լի է դառ նում գրի ու մշա կույ թի նկատ մամբ մեր ժո ղովր դի յու րա հա տուկ պաշ տա-մուն քի, քրիս տո նե ա կան հա մա մարդ կային ար ժեք նե րի նկատ մամբ հա վա տար մու թյան, ազ գային սր բա զան ա վան դույթ նե րի պահ պա նու-թյան և մի ա ժա մա նակ քա ղա քակր թու թյան ա ռա ջըն թա ցից հետ չմ նա-լու զար մա նա լի ու նա կու թյան շնոր հիվ:

« Բա նաս տեղ ծու թյան վեր ջին ա ռա քյալ նե րը», ի նչ պես տա պա նա-բնակ նե րին բնու թագ րում է ռու մին բա նաս տեղ ծու հի Ռուք սանդ րա Չե-սի րի ա նուն, զար մա նա լի խո րա թա փան ցու թյամբ թեր թում են մեր մշա-կույ թի պատ մու թյան է ջե րը, փոր ձում են հաս կա նալ ու գե ղար վես տա-կան գրով ըն թեր ցո ղին փո խան ցել փոքր տա րա ծու թյան մեջ ծվա րած, սա կայն ա ռաս պե լա կան ու պատ մա կան եր կար ժա մա նակ ներ հաղ թա-հա րած հայ ժո ղովր դի եր կա րա կե ցու թյան ու մշա կու թաս տեղծ է ու թյան գաղտ նիք նե րը: Եվ նրանք, ո ւմ հա ջող վում է մո տե նալ հայ կա կան ժա մա-նա կի գաղտ նիք նե րին, է՛լ ա վե լի մեծ սի րով ու ակ նա ծան քով են լց վում հայ ժո ղովր դի, նրա ստեղ ծած մշա կու թային հա վեր ժա կան ար ժեք նե րի նկատ մամբ, ձգ տում դառ նալու մեր ե րկ րի է ու թյան մաս նի կը ժա մա նա-կա կից աշ խար հում սե փա կան զգա ցող ու ա րա րող է ու թյու նը չկորց նե լու հա մար, ի նչ պես բա նաս տեղ ծագ րում է 2012 թվա կա նի «Գ րա կան տա-պա նի» Նոյ Նա հա պե տը` Ի տա լա ցի Կլաու դի ո Պո ցա նին.

« …այս պես, Հա յաս տա՛ն, կ� զե ի, որ աշ խարհն իմ շ� ր ջը լի ներ,

այս աշ խար հը, որն ի նձ ըն դ� ն� մ է որ պես ան կոչ մի հյ� ր, այս աշ խար հը, ո րն այլևս ըմ բոշխ նել չգի տի,

այս աշ խար հը, որ տա րա ծ� թյ� նը շն չելչ գի տի, ոչ էլ ճա շա կել ժա մա նա կը,

այս աշ խար հը տգեղ, որ ան հե տա ն� մ է, երբ սկ ս� մ եմ ե րա զել քո մա սին

ե րա զից ան դին,հն չյ� նից ան դին,

ան դին այն տե ղից, � ր ես եմ»:

Հայկ Համ բար ձ� մյան

D i a r yD i a r y

ՕրագիրՕրագիր

14

Dia

ryD

iary

FIRST DAY17 th of October, 2012

Yerevan. Lovers’ Park. The

official opening of the «Literary

Ark 2012» festival in an informal

atmosphere. Acquaintance and

communication of Armenian

and foreign writers, men of

letters, publishers, readers. The

residents of the «Literary Ark»

are presented to the literary

society and to the guests.

The immediate and joyful

acquaintance is followed by the

literary readings in languages

of the participant–writers to the

festival, then “Literary Ark 2011”

book presentation is held.

15

Օրա

գիր

Օրա

գիր

Ա ՌԱ ՋԻՆ ՕՐ17 հոկ տեմ բե րի, 2012 թ.

Երևան: Սիրա հար նե րի այգի: «Գրա կան տապան 2012» փա-ռա տո նի պաշ տո նա կան բացում՝ ոչ պաշ տո նա կան մթնո լոր տում: Հայ և օտա րազ գի գրող նե րի, գրա կա նա գետ նե րի, հրա տա-րա կիչ նե րի, ընթեր ցա սեր նե րի ծանո թու թյուն ու շփում: Գրա-կան հան րու թյանն ու հյու րե րին ներ կա յաց վում են «Գրա կան տապա նի» բնա կիչ նե րը: Անմի-ջա կան և ուրախ ծանո թու թյա նը հաջոր դում են գրա կան ընթեր-ցում նե րը փառա տո նի մաս-նա կից գրող նե րի լեզու նե րով, ապա տեղի է ունե նում «Գրա-կան տապան 2011» գրքի շնոր-հանդե սը:

16

Dia

ryD

iary

17

Օրա

գիր

Օրա

գիր

18

Dia

ryD

iary

SECOND DAY18 th of October, 2012

The modern literature visits educational institutions. The writer approaches

the reader, in this case– the student–reader and the future journalist, scientist,

teacher. Meeting–Talk show–discussion in the Yerevan State University. The

topic is “The Book culture in media”. The comprehensive topic opens a number

of subtopics and discussion directions: how does the media reality affect the book

and the literary life? How are formed the society’s ideas regarding book? This

kind and a lot of other issues are discussed during the meeting.

The same day, the festival participants visit the ancient Armenian sanctuary–

Khor Virap monastery, attested in the ancient Armenian manuscripts; they get

acquainted with the history of the establishment of Christianity and have one–

on–one meeting with the biblical Mount Ararat, which later on becomes the principal character of works of many of them.

19

Օրա

գիր

Օրա

գիր

Ե ՐԿ ՐՈՐԴ ՕՐ18 հոկ տեմ բե րի, 2012 թ.

Ժամանակակից գրականությունը գնում է կրթական հիմնարկներ: Գրողը մոտենում է ընթերցողին, այս դեպքում՝ ուսանող ընթերցողին ու ապագա լրագրողին, գիտնականին, մանկավարժին: Հանդիպում–«Talk show»–քննարկում Երևանի պետական համալսարանում: Թեման՝ «Գրքի մշակույթը մեդիայում»: Ընդգրկուն թեման բազում ենթաթեմաներ ու քննարկման ուղղություններ է բացում. ինչպե՞ս է մեդիա իրականությունն անդրադառնում գրքին ու գրական կյանքին, ինչպե՞ս են ձևավորվում հասարակության պատկերացումները գրքի նկատմամբ, այս և բազում այլ հարցեր են քննարկ-վում հանդիպման ընթացքում:

Նույն օրը փառատոնի մասնակիցներն այցելում են հայկական հնագույն սրբավայր, հայ հին մատենագրության մեջ վկայված Խոր Վիրապի վանք, ծանոթանում քրիստոնեության հաստատման պատմությանն ու դեմ առ դեմ հանդիպում հետագայում նրանցից շատերի ստեղծագործությունների գլխավոր հերոս դարձած բիբլիական Արարատ լեռան հետ:

20

Dia

ryD

iary

21

Օրա

գիր

Օրա

գիր

22

Dia

ryD

iary

THIRD DAY 19th of October, 2012

Departure to regions, particularly

to picturesque Dilijan, rich

in forests. The main events of

the «Literary Ark» are planned

to pass here. But meanwhile–

visit to Sevan peninsula and

to Sevanavank. A place, which

attracts people, who have

already been here or have simply

heard about the beauty of our

mountainous lake.

Follow–up visits to Haghartsin

and Goshavank – Armenian

medieval monastic and educational

complexes. In the evening–the

beginning of the festival in Dilijan,

by the premiere of the «Literary

Ark 2011» film.

23

Օրա

գիր

Օրա

գիր

ԵՐ ՐՈՐԴ ՕՐ19 հոկ տեմ բե րի, 2012 թ.

Մեկ նում մար զեր, ի մաս նա վո-րի անտա ռա շատ ու գեղա տե սիլ Դիլի ջան: Այս տեղ են նախա տես-ված «Գրա կան տապա նի» հիմ-նա կան իրա դար ձու թյուն նե րը: Սա կայն մինչ այդ՝ այցե լու թյուն Սևա նի թերակղ զի և Սևա նա-վանք: Վայր, որ հմա յում ու դեպի իրեն է ձգում մարդ կանց, ովքեր արդեն եղել են այս տեղ կամ ուղ-ղա կի լսել են մեր լեռ նա յին լճի գեղեց կու թյան մասին:

Հաջոր դիվ՝ այցե լու թյուն ներ հայ-կա կան միջ նա դա րյան վանա կան ու կրթա կան այլ համա լիր ներ՝ Հաղար ծին և Գոշա վանք: Իսկ երե կո յան՝ փառա տո նի դիլի-ջա նյան մեկ նար կը՝ «Գրա կան տապան 2011» ֆիլ մի պրե մի ե-րայով:

24

Dia

ryD

iary

FORTH DAY 20th of October, 2012

The main events of the festival are

developed: thematic round–table

discussions, arguments around

tables and in lobbies during the

breaks. The main topics: “The

open and closed world cultures:

literature today” and “The

writer, the book and the book

market (writer, literary agent and

publisher)”. An Armenian and a

foreign moderator, selected for

the discussions in advance, don’t

have time to give everybody the

floor. A lot to say, many opinions

and limited time. The Armenian

and foreign writers, men of letters,

editors and publishing business

specialists think over the new

questions put forward by the

comprehensive topics.

After the discussions, visit to

Vanadzor – the house–museum of

Stepan Zoryan, then to the picture

gallery, where “The literary gallery”

workshop is being organized.

Afterwards the participants visit

Parz lich, and the day comes to

an end with the presentation of

participants’ individual projects,

poetry readings, performance,

lectures and film viewing.

25

Օրա

գիր

Օրա

գիր

ՉՈՐ ՐՈՐԴ ՕՐ20 հոկ տեմ բե րի, 2012 թ.

Ծավալ վում են փառա տո նա յին հիմ նա կան իրա դար ձու թյուն նե-րը. թեմա տիկ կլոր սեղան–քննար-կում ներ, բանա վե ճեր սեղան նե րի շուրջ ու միջանցք նե րում՝ ընդ մի-ջում ների ժամա նակ: Հիմ նա կան թեմա ներ. «Աշխար հի բաց և փակ մշա կույթ նե րը. գրա կա նու թյունն այսօ ր» և «Գրո ղը, գիր քը և գրքի շու կան (գրող, գրա կան գոր ծա կալ և հրա տա րա կիչ)»: Քննար կում նե-րի համար նախա պես ընտր ված երկու` հայ և օտա րազ գի մոդե րա-տոր նե րը չեն հասց նում ձայն տալ բոլո րին: Շատ է ասե լի քը, բազում են կար ծիք նե րը, և սահ մա նա փակ է ժամա նա կը: Ընդգր կուն թեմա նե րը նորա նոր հար ցեր են առաջ բերում, որոնց շուրջ խորհր դա ծում են հայ ու օտա րազ գի գրող նե րը, գրա-կա նա գետ նե րը, խմբա գիր ներն ու հրա տա րակ չա կան գոր ծի մաս նա-գետ նե րը: Քննար կում նե րի ավար տին՝ այցե-լու թյուն Վանա ձոր՝ Ստե փան Զորյա նի տուն–թան գա րան, ապա կեր պար վես տի պատ կե րաս րահ, որտեղ կազ մա կերպ վում է «Գրա-կան պատ կե րաս րա հ» աշխա տա-նո ցը: Օրը շարու նակ վում է Պարզ լիճ այցե լու թյամբ և ավարտ վում մաս նա կից նե րի հեղի նա կա յին նա-խագ ծե րի ներ կա յաց մամբ. պոե զի-ա յի ընթեր ցում ներ, բեմադ րու թյուն, դասա խո սու թյուն ներ և ֆիլ մե րի դիտում:

26

Dia

ryD

iary

FIFTH DAY 21st of October, 2012

Visit to Dsegh, the house–museum of the great Armenian poet Hovhannes

Tumanyan. Acquaintance with the writer’s life and milestones of the literary

activity. Exchange of the first impressions, then «Thematic chain» workshop

in the garden. Armenian and foreign participant writers complete each others’

speech, extemporize poetry and dedicate it to the gathered people and local

schoolchildren, who, in their turn, read passages from works of their great

countryman – Hovhannes Tumanyan. The exchange of discussions and

impressions goes on in the evening, in Dilijan. The results are summarized and

the proposals of cooperation and new discussions are suggested.

27

Օրա

գիր

Օրա

գիր

ՀԻՆ ԳԵ ՐՈՐԴ ՕՐ21 հոկ տեմ բե րի, 2012 թ.

Այց Դսեղ` հայ մեծ բանաս տեղծ Հով հան նես Թու մա նյա նի տուն–թան գա-րան: Ծանո թու թյուն գրո ղի կյան քին և գրա կան գոր ծու նե ու թյան հան գու ցա-կե տե րին: Առա ջին տպա վո րու թյուն նե րի փոխա նա կու թյուն, ապա «Թեմա տիկ շղթա» աշխա տա նոց այգում: Մաս նա կից հայ և օտար գրող նե րը, միմյանց շարու նա կե լով, տեղում հան պատ րաս տից պոե զիա են ստեղ ծում և պար գև ում հավաք ված մարդ կանց ու տեղա ցի դպրո ցա կան երե խա նե րին, ովքեր ընթեր-ցում են իրենց մեծ համա գյու ղա ցու՝ Հովհ. Թու մա նյա նի ստեղ ծա գոր ծու թյուն-նե րից հատ ված ներ: Քննար կում ներն ու տպա վո րու թյուն նե րի փոխա նա կու-թյու նը շարու նակ վում են երե կո յան Դիլի ջա նում: Ամփոփ վում են արդյունք-ներն, ու հնչում են համա գոր ծակ ցու թյան և նոր քննար կում նե րի առա ջարկ ներ:

28

Dia

ryD

iary

SIXTH DAY22nd of October, 2012

Meeting–Talk show–discussion at the

State Pedagogical Institute of Vanadzor.

The topic – «Poetry/prose and translated

poetry/prose». What is translation? What

and how to translate? Is the literature

translation possible? A great part of

Armenian and foreign writers, being

also translators, answer the questions of

students and lecturers and share their

experience.

Then the discussions move to the street,

the literature enters the city: the project

«Street poetry/prose» is being held in

Vanadzor streets. Armenian and foreign

poets and prosaists read passages from

their works and present it to the city

of Vanadzor. Before coming back to

Yerevan, the regional phase of the festival

ends with a visit to Haghpat.

29

Օրա

գիր

Օրա

գիր

ՎԵ ՑԵ ՐՈՐԴ ՕՐ22 հոկ տեմ բե րի, 2012 թ.

Հանդիպում–«Talk show»–քննարկում Վա նա -ձո րի ման կա վար ժա կան ինս տի տու տում: Թեման՝ «Պոե զիա/արձակ և թարգ ման-ված պոե զիա/արձա կ»: Ի՞նչ է թարգ մա նու-թյու նը, ի՞նչ և ինչ պե՞ս պետք է թարգ մա-նել, հնա րա վո՞ր է արդյոք գրա կա նու թյան թարգ մա նու թյու նը. ուսա նող նե րի ու դասա-խոս նե րի հար ցադ րում նե րին պատաս խա-նում են և իրենց փոր ձա ռու թյամբ են կիս-վում հայ և օտա րազ գի գրող նե րը, որոնց մեծ մասը նաև թարգ մա նիչ է: Ապա քննար կում նե րը տեղա փոխ վում են փողոց, գրա կա նու թյու նը մտնում է քաղաք. Վանա ձո րի փողոց նե րում իրա կա նաց վում է «Փողո ցա յին պոե զիա/արձա կ» նախա-գիծը: Հայ և արտա սահ ման ցի բանաս-տեղծ ներն ու արձա կա գիր ներն ընթեր ցում են հատ ված ներ իրենց ստեղ ծա գոր ծու-թյուն նե րից և մատու ցում Վանա ձոր քաղա-քին: Փառա տո նի մար զա յին փուլն ավարտ-վում է Երև ան վերա դար ձից առաջ՝ Հաղ-պատ այցե լու թյամբ:

30

Dia

ryD

iary

SEVENTH DAY 23 rd of October, 2012

The third Talk show–discussion in the

scientific–educational sphere is held

in the Armenian–Russian (Slavonic)

University. The topic is “Book reading:

why and how”. Outwardly simple

questions in fact point serious cultural

problems and are pressing especially these

days of IT development, change of means

of communication.

The same day, some of the guests

implement their author’s projects.

Particularly, the workshop of Kristin

Dimitrova “Creative written speech”

is being held in the YSU, the project

of Krassimir Damianov – “Geometry

of story”, the discussion of Igor Sid. In

the YSLU the workshop of Ruxandra

Cesereanu – “Creative written speech”

and the joint workshop of Kinga Kali and Ernest Potters – “Image and word” are organized. At the end of the day – visit to the Garni pagan temple and Geghardavank.

31

Օրա

գիր

Օրա

գիր

ՅՈ ԹԵ ՐՈՐԴ ՕՐ23 հոկ տեմ բե րի, 2012 թ.

Գիտակր թա կան միջա վայ րում երրորդ «Talk show»–քննար կու մը Հայ–ռու սա-կան (Սլա վո նա կան) համալ սա րա նում է: Թեման՝ «Գրքի ընթեր ցում. ինչո՞ւ և ինչ պե՞ս»: Արտա քուստ պարզ հար ցադ-րում ներն իրա կա նում մշա կու թա բա նա-կան լուրջ խնդիր ներ են նշում և արդի-ա կան են հատ կա պես տեղե կատ վա կան տեխ նո լո գի ա նե րի բուռն զար գաց ման, հաղոր դակց ման միջոց նե րի փոփո խու-թյուն նե րի մեր ժամա նակ նե րում: Նույն օրը հյու րե րից մի քանիսն իրենց հեղի նա կա յին նախագ ծերն են իրա կա-նաց նում: Մաս նա վո րա պես ԵՊՀ–ում իրա կա նաց վում են Կրիս տին Դիմիտ րո-վա յի «Ստեղ ծա գոր ծա կան գրա վոր խոս ք» աշխա տա նո ցը, Կրա սի միր Դամի ա նո-վի «Պատմ ված քի երկ րա չա փու թյու ն» նախա գի ծը, Իգոր Սիդի քննար կու մը: ԵՊԼՀ–ում կազ մա կերպ վում են Ռուք-սանդ րա Չեսե րի ա նո ւի «Ստեղ ծա գոր-ծա կան գրա վոր խոս ք», Կին գա Կալիի և Էռնեստ Պոթեր սի համա տեղ «Պատ կեր և բառ» աշխա տա նոց նե րը: Օրվա վեր-ջում՝ այցե լու թյուն Գառ նիի հեթա նո սա-կան տաճար և Գեղար դա վանք:

32

Dia

ryD

iary

EIGHTH DAY 24 th of October, 2012

At the Yerevan State Linguistic University after V. Bryusov, the Chinese poet

Yang Lian reads his poetry. The project «European constitution in verse» is

presented by the Belgian writers Geert van Istendael, David van Reybrouck, Peter

Vermeersch and by the Armenian poets Husik Ara and Nshan Abasyan. In the

context to bring closer the literature to the people, the project “Street poetry/

prose” is being implemented in Yerevan streets: the streets of the autumnal

Yerevan are filled with poetry and prose, which are honored with the attention

and salutation of passersby.

The festival participants also visit Mother See of Holy Etchmiadzin – the

Armenian spiritual center; get acquainted with our church’s treasures. Then

they visit Zvartnots Cathedral – the treasure of the Armenian ecclesiastical architecture.

33

Օրա

գիր

Օրա

գիր

ՈՒ ԹԵ ՐՈՐԴ ՕՐ24 հոկ տեմ բե րի, 2012 թ.

Վ. Բրյուսովի անվան Երևանի պետական լեզվաբանական համալսարանում իր բանաստեղծություններն է ընթերցում չին բանաստեղծ Յանգ Լիանը: «Եվրոպական չափածո սահմանադրություն» նախագիծը ներկայացնում են բելգիացի գրողներ Խեերտ վան Իստենդելը, Դավիդ վան Ռեյբրուքը, Պետեր Վերմեերշը և հայ պոետներ Հուսիկ Արան ու Նշան Աբասյանը: Գրականությունը մարդկանց մոտեցնելու ծրագրի համատեքստում Երևանի փողոցներում իրականացվում է «Փողոցային պոեզիա/արձակ» նախագիծը. աշնանային Երևանի փողոցները լցվում են բանաստեղծություններով և արձակով, արժանանում անցորդների ուշադրությանն ու ողջույնին:

Փառատոնի մասնակիցներն այցելում են նաև հայոց հոգևոր կենտրոն Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, ծանոթանում մեր եկեղեցու գանձերին: Ապա հաջորդում է այցելություն հայ եկեղեցական ճարտարապետության գոհար համարվող Զվարթնոցի տաճար:

34

Dia

ryD

iary

35

Օրա

գիր

Օրա

գիր

NINTH DAY 25 th of October, 2012

The closing of the festival “Literary ark 2012”. The place – Henrik Malyan Theater

of film actors. “Our Father” – a documentary on the Armenians of Transylvania

by Kinga Kali, a Hungarian writer with Armenian origin, is being screened. At

the end of the screening – a press conference, during which the Armenian and

foreign writers present the festival results, their impressions, which will soon be

presented to the reader. Afterwards, the festival participants visit the Armenian

Genocide victims’ memorial.

The festival “Literary Ark 2012” takes a break for only one year, till the other

meeting, in the frame of the “Literary Ark 2013” in October 23–31.

36

Dia

ryD

iary

ԻՆ ՆԵ ՐՈՐԴ ՕՐ25 հոկ տեմ բե րի, 2012 թ.

«Գրական տապան 2012» փառատոնի փակումն է: Վայրը՝ Հենրիկ Մալյանի անվան կինոդերասանի թատրոն–ստուդիա: Ցուցադրվում է հայ ծագմամբ հունգարացի գրող Կինգա Կալիի` Տրանսիլվանիայի հայերի մասին պատմող «Հայր մեր» վավերագրական ֆիլմը: Ցուցադրության ավարտին` մամլո ասուլիս, որի ժամանակ հայ և արտասահմանցի գրողները ներկայացնում են փառատոնի արդյունքները, իրենց տպավորությունները, որոնք շուտով գեղարվեստական ձևի մեջ կմատուցվեն ընթերցողին: Այնուհետև փառատոնի մասնակիցներն այցելում են Հայոց ցեղասպանության զոհերի հուշահամալիր: «Գրական տապան 2012» փառատոնն ընդամենը մեկ տարով հանգիստ է վերցնում, մինչ հաջորդ հանդիպում՝ «Գրական տապան 2013»–ի շրջանակում՝ 2013 թվականի հոկտեմբերի 23–31–ը:

37

Օրա

գիր

Օրա

գիր

38

Dia

ryD

iary

39

Օրա

գիր

Օրա

գիր

L i t e r a r y Wo r k sL i t e r a r y Wo r k s

Ստեղծագործ ություններՍտեղծագործ ություններ

Grigory Arosev

Գրիգորի Արոսև

Russia Ռուսաստան

Russian prosaist, literary critic, translator and journalist. He has studied at Russian Academy of Theatre Arts (Faculty of Theatre history and Criticism). Editor–in–chief of the feature film department at Russian TV– channel “Kultura.” Author’s well known books are: “Notes of a Liar,” “Sonets,” “RU.” His stories, poems and articles have appeared in various collections, literary and scientific media. Arosev’s works have been translated into English, German and Armenian languages.

Ռու սաս տան ցի ար ձա կա գիր, գրա կա նա գետ, թարգ մա նիչ և լրա-գրող: Սո վո րել է Ռու սաս տա նի թա տե րա կան ա կա դե մի այի թատ րո-նի և քն նա դա տու թյան պատ մու թյան ֆա կուլ տե տում, «Культура» հե ռուս տաըն կե րու թյու նում լի ա մետ րաժ ֆիլ մե րի բաժ նի գլ խա վոր խմ բա գիրն է: Ա րոս ևը վի պա սան է, գրող, քն նա դատ և թարգ մա նիչ: Հայտ նի են հե ղի նա կի « Սու տա սա նի գրա ռում նե րը», « Սո նե տը», «.RU» գր քե րը: Գրի գո րի Ա րոս ևի պատմ վածք նե րը, բա նաս տեղ-ծու թյուն ներն ու հոդ ված նե րը հրա տա րակ վել են տար բեր ժո ղո վա-ծու նե րում, գրա կան ու գի տա կան մա մու լում: Նրա ստեղ ծա գոր ծու-թյուն նե րը թարգ ման վել են ան գլե րեն, գեր մա նե րեն և հայե րեն:

44

G.

Aro

sev

G.

Aro

sev

YEREVAN, I LOVE YOU

1.

«Я всё хотел спросить, а где ты учишься?»«Так я же говорила! В университете имени Брюсова».«Не говорила! Или я забыл...»«Да точно забыл!»«А какое отношение Брюсов имел к Армении?»«Он много переводил наших стихов на русский! А ещё он важный

сборник составил и ему дали звание нашего народного поэта!»«С ума сойти... Нет, я не знал».«Расскажи о себе. Я только знаю, что ты в Хельсинки живёшь. Ты

там вообще что делаешь?»«Да в общем–то как и все... Работаю в психологической службе,

немного учусь – тоже психологии, учиться ведь никогда ведь не поздно. По вечерам борюсь с климатической хандрой».

«Как интересно, а что это – климатическая хандра?»«Да ничего интересного. У вас вот какая погода?«Ну, пасмурно, дождик. Плохая, я такую не люблю. Всё время

хочется спать в обнимку с котом!»«Вот видишь – пасмурно, дождик. А у меня минус семь, полный

двор снега и кромешная темень за окном. Как тут не хандрить?»«Минус семь!!!»«Ага, и это только начало».«Какой ужас. А зачем ты туда уехал? Ты же не там родился».

45

Գ. Ա

րոսև

Գ. Ա

րոսև

YEREVAN, I LOVE YOU

1.

«Ես ա նընդ հատ ու զում եմ հարց նել՝ ի սկ դու որ տե՞ղ ես սո վո րում»:«Ախր ա սել եմ: Բրյու սո վի ան վան ի նս տի տու տում»:« Չես ա սել: Կամ էլ ես եմ մո ռա ցել...»:« Հաս տատ մո ռա ցել ես»:«Իսկ Բրյու սովն ի ՞նչ կապ ու նի Հա յաս տա նի հետ»:« Նա մեր բա նաս տեղ ծու թյուն նե րից շատ է թարգ մա նել ռու սե րեն:

Ու նաև կար ևոր ժո ղո վա ծու է կազ մել, և նրան մեր ազ գային բա նաս-տեղ ծի կո չում են շնոր հել»:

«Գժ վել կա րե լի է... Չէ, ես չգի տե ի»:« Պատ մի՛ր քո մա սին: Ես ըն դա մե նը գի տեմ, որ դու Հել սին կի ում ես

ապ րում: Դու ը նդ հան րա պես ի ՞նչ ես ա նում այդ տեղ»:« Դե, ես, մի խոս քով, ո նց որ բո լո րը... Աշ խա տում եմ հո գե բա նա կան

ծա ռա յու թյու նում, մի քիչ սո վո րում եմ, է լի՛ հո գե բա նու թյուն, չէ՞ որ եր բեք ո ւշ չէ սո վո րելը: Ե րե կո նե րը պայ քա րում եմ կլի մա յա կան մե լա մաղ ձի դեմ»:

«Ի՜նչ հե տաքր քիր է, ի սկ ի ՞նչ է կլի մա յա կան մե լա մաղ ձը»:«Ոչ մի հե տաքր քիր բան էլ չկա: Ձեզ մոտ, օ րի նակ, ի ՞նչ ե ղա նակ է»:« Դե, ամ պա մած է, ան ձրև է գա լիս: Վատ է, ես չեմ սի րում այս ե ղա-

նա կը: Ամ բողջ ժա մա նակ ու զում ես փա թաթ վել կատ վին ու քնել»:« Տես նո՞ւմ ե ս՝ ամ պա մած է, ան ձրև է գա լիս: Ի սկ ի նձ մոտ մի նուս

յոթ է, դր սում լի քը ձյուն է ու ան թա փանց խա վար: Ո՞նց չընկ նես մե լա-մաղ ձի մեջ»:

« Մի նուս յո՜թ...»:«Ը հը՛, ու սա դեռ սկիզբն է»:

46

G.

Aro

sev

G.

Aro

sev

«Я москвич, но какая разница, у нас немногим лучше. Влюбился, женился на шведоязычной финке, пожил пять лет в деревне, оба взвыли друг от друга, фактически расстались, юридически нет. Жду, пока бумаги для гражданства оформятся. Бывшая благородно себя ведёт, не требует пока развода».

«Невесёлая история!»«Нормальная. Я не жалуюсь. Только вот холод надоел!»«Тогда я не буду плакать, что у нас дождик. Буду думать, что тебе

хуже! И пошлю тебе немного нашего дождика по мэйлу».«Здорово, а как ты это сделаешь?»«Ещё не придумала, но придумаю!»«А у тебя какой домашний язык?»«Армянский, конечно же!»«Ты просто так чисто по–русски пишешь. Вообще без ошибок!»«С детства много читаю на русском. А потом я же лингвист. Нам

положено писать без ошибок на всех языках! Но по–фински я вообще ничего не знаю...»

«Ты немного потеряла».«А если я захочу с тобой поздороваться на твоём языке и сделать

тебе приятно?»«Просто скажи мне на чистом русском языке: добрый день,

привет!»«Ха–ха, вот не додумалась! Добрый день, привет!»«Привет!»«Как жаль, что ты не здесь. Мы бы сегодня погуляли по Северному

проспекту... У нас как раз с подругами встреча будет там в восемь. Они бы очень удивились при виде тебя».

«Почему? Я такой дикий?»«Нет, ты что! Просто они никогда не видели меня с мужчинами, не

считая одногруппников».«А что это за Северный проспект? Большая какая–то улица?»«Нет, наоборот! Очень короткая и не широкая. Почему–то назвали

проспектом, почему – не знаю! Пешеходная улица в центре самая обычная. Но красивая. Там кафешка есть, мы там любим пить кофе и есть всякие сладкие штуки».

47

Գ. Ա

րոսև

Գ. Ա

րոսև

« Սոս կա լի է: Ի սկ ին չո՞ւ ես գնա ցել: Դու այդ տեղ չես ծն վել, չէ՞»:«Ես մոսկ վա ցի եմ, բայց ի ՞նչ տար բե րու թյուն, մեզ մոտ ա վե լի լավ չէ:

Սի րա հար վե ցի, ա մուս նա ցա շվե դա լե զու ֆին նու հու հետ, հինգ տա րի ապ րե ցի գյու ղում, եր կուսս էլ դժ գոհ է ինք ի րա րից, փաս տո րեն բա ժան-վել ե նք, բայց ոչ ի րա վա բա նո րեն: Սպա սում եմ, որ քա ղա քա ցի ու թյան փաս տաթղ թերս ձևա կեր պեն: Նախ կին կինս ի րեն վե հանձն է պա հում, ա ռայժմ ա պա հար զան չի պա հան ջում»:

«Տ խուր պատ մու թյուն է»:« Նոր մալ է: Ես չեմ գան գատ վում: Բայց ցուրտն իս կա պես հա մը հա-

նում է»:«Ու րեմն ես չեմ տրտն ջա, որ մեզ մոտ ան ձրև է գա լիս: Կմ տա ծեմ, որ

քեզ մոտ ա վե լի վատ է: Եվ քեզ մի քիչ ան ձրև կու ղար կեմ մեյ լով»:«Հ րա շա լի է: Ի սկ դա ո ՞նց կա նես»:« Դեռ չեմ մտա ծել, բայց մի բան կա նեմ»:«Իսկ քո խո սակ ցա կան լե զուն ո ՞րն է»:«Ի հար կե՝ հայե րե նը»:« Պար զա պես դու այն քան ճիշտ ես գրում ռու սե րեն: Ը նդ հան րա պես

ան սխալ ես գրում»:« Ման կուց ռու սե րեն շատ եմ կար դում: Հե տո ես ա խր լեզ վա բան եմ:

Մենք պետք է ան սխալ գրենք բո լոր լե զու նե րով: Բայց ֆին նե րեն ես ը նդ հան րա պես չգի տեմ...»:

« Շատ բան չես կորց րել»:«Իսկ ե թե ցան կա նամ քեզ ող ջու նել քո լեզ վով ու քեզ հա ճույք պատ-

ճա ռե՞լ»:«Ըն դա մե նը մա քուր ռու սե րե նով ա սա՛՝ բա րի օ՛ր, ող ջո՛ւյն»:« Հա–հա՛, ո ՞նց գլ խի չէ ի ըն կել: Բա րի օր, ող ջու՜յն»:«Ող ջո՛ւյն»:«Ափ սոս, որ էս տեղ չես: Կզ բոս նե ինք Հյու սի սային պո ղո տա յում...

Այ սօր մենք ըն կե րու հի նե րով այն տեղ հան դի պե լու ե նք ժա մը ու թին: Նրանք շատ կզար մա նային, որ քեզ տես նե ին»:

«Ին չո՞ւ, ես այդ քան վայ րե նի՞ եմ»:« Չէ, ի ՜նչ ես ա սում: Պար զա պես նրանք ի նձ եր բեք տղա մարդ կանց

հետ չեն տե սել՝ հա մա կուր սե ցի նե րին չհաշ ված»:«Իսկ դա ի ՞նչ Հյու սի սային պո ղո տա է: Ի նչ–որ մեծ փո ղո՞ց է»:« Չէ, ը նդ հա կա ռա կը: Շատ կարճ ու ոչ լայն: Չգի տես՝ ին չու են ան-

վա նել պո ղո տա: Ա մե նա սո վո րա կան հե տի ոտ նային փո ղոց՝ քա ղա քի կենտ րո նում: Բայց սի րուն է: Այն տեղ մի փոք րիկ սր ճա րան կա: Մենք սի րում ե նք այն տեղ սուրճ խմել ու զա նա զան քաղցր բա ներ ու տել»:

«Իսկ ա նունն ի ՞նչ է»:

48

G.

Aro

sev

G.

Aro

sev

«А как называется?»«Циннабон»! А зачем тебе?»«Посмотрел в интернете, нашёл фотографии... Просто хочу знать,

как выглядит место, которое ты любишь. Выглядит очень мило и по–домашнему. Вот, это же ваше кафе?»

«Да, здорово!»«А расскажи мне, какой твой Ереван?»«Не поняла вопроса, извини!»«Ну, каждый человек по–своему видит любой город. Какой Ереван

твоими глазами?»«Ох... никогда не формулировала! Он... добрый. И тёплый, даже

когда зима. Не знаю! Мне трудно ответить».«Ты любишь свой родной город?»«Конечно, очень. Приезжай, я тебе тут всё покажу».«Сложновато... Честно».«Даже ради меня? Ты же говорил, что у меня самые красивые

глаза в мире».«Да, это правда. Я не видел красивее».«И что, ради того, чтобы увидеть мои глаза в реале, ты не

накопишь денег? Я же не прошу завтра».«Ты права. Накоплю».«Даёшь слово?»«Да».«Я уже начала ждать!»

2.

«Привет». – «Привет». – «Как прошёл день?» – «Как обычно, много клиентов, постоянно ездил по делам». – «Устал?» – «Ага». – «Бедненький мой». – «Спасибо, я люблю, когда ты меня жалеешь». – «А что с погодой у вас?» – «Нормально, зима не особо лютует. С Нериса, правда, постоянно тянет холодом, у нас окна на работе прямо на набережную выходят. Вроде душно в офисе, а окно приоткроешь – так задувает, ужас». – «Береги себя». – «Ага. А у вас там как?» – «Погода?» – «Ну да». – «Как обычно, всё как обычно». – «А на работе что?» – «Слушай, ты же спрашиваешь не потому, что интересуешься. Зачем?» – «Ну что ты...» – «Я же знаю, что тебе и дела нет, что тут у

49

Գ. Ա

րոսև

Գ. Ա

րոսև

« Ցին նա բոն: Ին չի՞դ է պետք»:«Ին տեր նե տում նայե ցի, գտա լու սան կար նե րը... Պար զա պես ուզում

եմ ի մա նալ՝ ի նչ տեսք ու նի այն տե ղը, ո րը դու սի րում ես: Շատ սի րուն է ու տնա կան տեսք ու նի: Սա է, չէ՞, ձեր սր ճա րա նը»:

« Հա, կեց ցե՛ս»:« Պատ մի՛ր, ի նչ պի սի՞ն է քո Եր ևա նը»:« Հարցդ չհաս կա ցա, կնե րես»:« Դե, ա մեն մարդ յու րո վի է տես նում ցան կա ցած քա ղաք: Եր ևանն

ի նչ պի սի՞ն է քո աչ քե րով»:«Օ՜հ... եր բեք չեմ ձևա կեր պել: Նա... բա րի է: Ու տաք է, նույ նիսկ ե թե

ձմեռ է: Չգի տեմ: Դժ վա րա նում եմ պա տաս խա նել»:« Սի րո՞ւմ ես հա րա զատ քա ղաքդ»:«Ի հար կե, շատ: Ա րի՛, ես քեզ այս տեղ ա մեն ի նչ ցույց կտամ»:« Բարդ է... Ան կեղծ եմ ա սում»:« Նույ նիսկ հա նուն ի ՞նձ: Ա խր ա սում է իր, թե իմ աչ քերն աշ խար հի

ա մե նա գե ղե ցիկ աչ քերն են»:«Այո՛, դա ճիշտ է: Ես ա վե լի գե ղե ցիկ աչ քեր չեմ տե սել»:«Ու ի ՞նչ, հա նուն նրա, որ իմ աչ քե րը տես նես ի րա կա նում, փող չե՞ս

հա վա քի: Ես հո չեմ ա սում՝ վա ղը»:« Ճիշտ ես: Կհա վա քեմ»:« Խո՞սք ես տա լիս»:«Այո՛»:«Ես ար դեն սկ սե ցի սպա սել»:

2.

«Ող ջո՛ւյն»: «Ող ջո՛ւյն»: «Ո՞նց ան ցավ օ րը»: «Ոնց որ միշտ, լի քը այ-ցե լու ներ, գոր ծեր, ա նընդ հատ վազվ զոց տե ղից տեղ»: « Հոգ նե՞լ ես»: «Ըհը՜»:« Խե՜ղճ տղաս»: «Շ նոր հա կալ եմ, սի րում եմ, ե րբ ի նձ խղ ճում ես»: «Իսկ ե ղա նակը ո՞ նց է էդ տեղ»: « Նոր մալ: Ձմեռն ա ռանձ նա պես դա ժա-նու թյուն չի ա նում: Նե րսից, ի հար կե, ա նընդ հատ ցուրտ է փչում, մեր աշ-խա տա վայ րի պա տու հան ներն ու ղիղ ա ռափ նյա կին են նա յում: Թվում է՝ գրա սե նյա կում տոթ է, բայց պա տու հա նը բա ցում ե ս՝ էն պե՜ս է փչում, սար սա փե լի է»: « Քեզ լա՛վ նայիր»: «Ը հը՜»: «Իսկ ձեզ մո՞տ ո նց է»: «Ե ղա-նա՞ կը»: « Դե հա՛»: « Սո վո րա կան: Ա մեն ի նչ՝ ո նց որ միշտ»: «Իսկ աշ խա-տա վայ րո՞ւմ ի նչ կա»: «Լ սի՛ր, դու ա խր նրա հա մար չես հարց նում, ո րով-հետև դա քեզ հե տաքրք րում է: Ին չո՞ւ»:«Ի՜նչ ես ա սում...»: «Ես հո գի տեմ, որ քո պետքն էլ չի, թե ես ո նց եմ»: «Ա՛յ էդ տեղ սխալ վում ես: Ո ւղ ղա կի հոգ-նած եմ...»: «Այ սօ՞ր ես հոգ նած»: « Չէ, ը նդ հան րա պես: Հոգ նել եմ սպա սե-

50

G.

Aro

sev

G.

Aro

sev

меня». – «Вот ты не права!!! Я просто устал...» – «Сегодня?» – «Нет, вообще. Ждать устал». – «И что ты предлагаешь?» – «Пока ничего. Надо ждать». – «Ты что, женщина? То говоришь, что устал ждать, а то говоришь, что надо ждать». – «Одно другому не мешает. Мы в постоянном процессе. Вопрос только, чего ждём». – «Философ ты хренов». – «Не ругайся. Я очень скучаю по тебе». – «И я. Безумно». – «Через три месяца точно увидимся». – «Долго... Я вчера смотрела на себя в зеркало утром. А потом разглядывала твои фотки в интернете». – «И что?» – «Мы такие разные. Ты весь такой нордический блондин, а я – ну ты в курсе». – «Мне это очень нравится, кстати. А ты голая перед зеркалом стояла?» – «Ну фу, Шарунас, как ты так можешь!!!» – «Эх. Извини». – «Знаешь, а мне уже тридцать шесть». – «Знаю. А мне тридцать девять». – «Умеешь ты утешить». – «Как смог, так и утешил». – «Тебя это не смущает?» – «Что мне тридцать девять? Да смирился давно». – «Ну дурак, я же о своём возрасте!» – «Хороший возраст. Мне ни больше, ни меньше не надо». – «Спасибо, Шарунчик. Ачю. Аш таве милю». – «Аш тейп пат таве милю». – «А ты мне билет когда купишь?» – «Да я купил уже». – «Ни фига себе!!! И молчит». – «Да я только сегодня купил. Сейчас поговорим – перешлю тебе». – «Вот здорово. Значит, уже точно–точно?» – «Ну, решай сама, точно или нет. Я свою часть сделал. Хочешь, денег вышлю на такси до Звартноца?» – «Не издевайся! А откуда ты знаешь слово «Звартноц»?» – «Я же всё–всё–всё изучил про тебя, всё, что смог. И улицу Ханджян, где ты работаешь. И где живёшь, эту самую улицу Дро. Жаль, что неё ничего не найти по сути, она какая–то неприметная, самое славное в ней – что ты там живёшь». – «Обалдеть!!!» – «А уж не выучить название аэропорта, откуда моя любимая женщина улетит ко мне, вообще ниже моего достоинства!» – «Я в шоке... Какой ты хороший». – «У меня такой дурацкий вопрос родился сегодня. Не про личные наши отношения». – «Какой?» – «А какой он – твой город?» – «Как – какой? Ереван». – «Да понимаю я. О Ереване и спрашиваю. Какой он?» – «Это наша столица...» – «Вот так новость! Я хочу узнать, какой он для тебя!» – «А–а... Знаешь, я как раз недавно думала, что бывают города–судьбы. А бывают просто так города. И вот до встречи с тобой я думала, что Ереван – моя судьба. Я тут всё знаю настолько

51

Գ. Ա

րոսև

Գ. Ա

րոսև

լուց»: «Եվ ի ՞նչ ես ա ռա ջար կում»: «Ա ռայժմ՝ ո չինչ: Հար կա վոր է սպա սել»: « Դու, ի՞ նչ է, կնի՞կ ես: Մեկ ա սում ե ս՝ հոգ նել ես սպա սե լուց, մեկ էլ թե՝ պետք է սպա սել»: « Մե կը մյու սին չի խան գա րում: Մենք մշ տա կան գոր-ծըն թա ցի մեջ ե նք: Հարցն այն է մի այն, թե ին չի ե նք սպա սում»: «Որ պես փի լի սո փա՝ բա նի պետք չես»: « Մի՛ հայ հոյիր: Ես քեզ շատ եմ կա րո տում»: «Ես էլ: Ան սահ ման»: «Ե րեք ամ սից հաս տատ կտեսն վենք»: « Շատ եր կար է... Ե րեկ ա ռա վո տյան ի նձ նա յում է ի հայե լու մեջ: Հե տո ին տեր նե տում նայե ցի քո լու սան կար ները»: «Եվ ի ՞նչ»: « Մենք այն քան տար բեր ե նք: Դու լրիվ, էս պես ա սած, հյու սի սային շի կա հեր ես, ի սկ ե ս՝ դե դու գի տես»: «Ու դա ի նձ շատ դուր է գա լիս՝ ի դեպ: Ի սկ դու մե՞րկ է իր կանգ նել հայե լու ա ռաջ»: « Թու՛, Շա րու նա՛ս, ո ՞նց կա րող ես նման բա ներ ա սել»: «Է՛հ: Կնե-րես»: « Գի տե՞ս, ես ար դեն ե րե սուն վեց տա րե կան եմ»: « Գի տեմ: Ի սկ ե ս՝ ե րե սու նի նը»: « Հա մա թե մխի թա րե ցիր»: «Ոնց կա րո ղա նում ե մ, էն պես էլ մխի թա րում եմ»: « Քեզ դա չի՞ ան հանգս տաց նում»: «Որ ե րե սու նի նը տա րե կա՞ն եմ: Ար դեն վա ղուց հա մա կերպ վել եմ»: «Այ թե հի մարն ես, ես իմ տա րի քի մա սին եմ ա սում»: « Լավ տա րիք է, ի նձ ո՛չ շատ է պետք, ո՛չ էլ քիչ»: «Շ նոր հա կալ եմ, Շա րուն չի՛կ: Ա չյու: Աշ տա վե մի լյու»1: «Աշ տեյպ պատ տա վե մի լյու»2. «Իսկ դու ի նձ հա մար ե ՞րբ տոմս կգ նես»: «Ես ար դեն գնել եմ»: «Ա՛յ քեզ բան... Ու ձայն չի հա նում»: « Հենց այ սօր եմ գնել: Հի-մա խո սենք վեր ջաց նենք՝ կու ղար կեմ»: « Շատ լավ: Ու րեմն՝ ար դեն հաս-տա՞տ»: « Դե, ի՛ նքդ ո րո շիր՝ հաս տա՞տ, թե՞ չէ: Ես իմ փայն ա րել եմ: Ու զո՞ւմ ե ս՝ փող ու ղար կեմ մինչև Զվարթ նոց»: « Մի՛ ծաղ րիր: Ի սկ որ տե ղի՞ց գի-տես «Զ վարթ նոց» բա ռը»: «Ա խր ես քեզ հետ կապ ված ա մեն–ա մեն ի նչ ու սում նա սի րել եմ, այն ա մե նը, ի նչ կա րող է ի: Ե ՛վ Խան ջյան փո ղո ցը, որ-տեղ աշ խա տում ես: Ե ՛վ այն փողոցը, որ տեղ ապ րում ե ս՝ Դրոյի փո ղո ցը: Ափ սոս, որ այն մի տե սակ ան նշան փո ղոց է, նրա մեջ ա մե նա լավն էն է, որ դու ես այն տեղ ապ րում»: «Շշ մե լու է»: « Դե, ի սկ օ դա նա վա կա յա նի ա նու նը չսո վո րե լը, որ տե ղից իմ սի րե լի կի նը թռ չե լու է ի նձ մոտ, առ հա սա րակ իմ ար ժա նա պատ վու թյու նից ցածր բան է»: «Ես ցնց ված եմ... Ի ՜նչ լավն ես»: «Իմ մեջ այ սօր մի հի մար հարց ծա գեց: Ո ՛չ մեր ան ձնա կան հար աբե րու-թյուն նե րի մա սին»: «Ի՞նչ հարց»: «Իսկ ո ՞րն է քո քա ղա քը»: «Ո՞նց՝ ո րն է: Եր ևա նը»: « Հաս կա նում եմ: Հենց Եր ևա նի մա սին էլ հարց նում եմ: Ի նչ պի-սի՞ն է այն»: « Մեր մայ րա քա ղաքն է…»: «Ա՜յ քեզ նո րություն: Ես ու զում եմ ի մա նալ՝ ի նչ պի սին է այն քեզ հա մար»: «Ա ա՜… Գի տե՞ս, ես հենց վեր ջերս մտա ծում է ի, որ լի նում են քա ղաք–ճա կա տագ րեր: Ու լի նում են հենց էն-պես քա ղաք ներ: Եվ ա հա, քեզ հան դի պե լուց ա ռաջ ես մտա ծում է ի, թե

1 Շնորհակալ եմ: Ես քեզ սիր) մ եմ (լիտվ.):2 Ես էլ քեզ եմ սիր) մ (լիտվ.):

52

G.

Aro

sev

G.

Aro

sev

детально, что не могу говорить объективно. Это как о любимом отце говорить, или о сыне... Ереван одновременно мой отец и мой сын. Я его слушаюсь, как отца, но и слежу за ним, как за сыном. Он же всё время меняется». – «Как красиво. И как точно». – «Но вот в последнее время стала сомневаться, а не твой ли город – моя судьба?» – «Нет. То, что ты, скорее всего, ближайшие годы проведёшь со мной, не означает, что тебе надо будет отказываться от своего отца и своего сына. Мы будем жить там, где получится, но отец–то у тебя один, и его не поменять». – «Шарунчик, я так тебя люблю».

3.

Он вышел с утра из подъезда – недавно как раз рассвело – и быстро, едва ли не резво, набрал чей–то номер. «Алло?» – ответили тут же в мобильном. «Я еду!» – он тихо сказал, скучая беспомощно, сильно по милым огромным глазам. Он вышел в родную прохладу октябрьских рассветных часов. Он мог сочинить бы балладу, и даже хватило бы слов, но слишком шалили нервишки (чего психовать–то? Вот бред!). Бежал он с задором мальчишки, дрожа от волненья, как дед.

Работал пока на подхвате, жильё прямо в центре снимал: хозяин – старинный приятель – за комнату много не брал. С квартирой устроился лихо – ведь жил (посмотрите, каков!), на улице длинной и тихой, от площади в паре шагов. Обставлена комнатка скверно, но разницы нету, где спать в тупом нервном одиночестве. Вдобавок довольна им мать – не пьёт, вечно занят делами, не то, что соседский дурак. И ведь не признаешься маме, что хочется как–то не так...

В ту пятницу – славься, день пятый! – их всех отпустили в обед. «Всё сделано, что ли, ребята? Шагайте, раз дел больше нет». Нежданному радуясь дару (работа порой как арест), он шёл себе вверх по бульвару, как вдруг потемнело окрест, проехался Зевс в колеснице – сварливо и даже чуть зло, вспорхнули испуганно птицы и сразу вовсю полило. Зонта же с собой не носил он (зане осторожность – порок), поэтому, прыгнув красиво, он спрятался под козырёк.

Следил он бессовестным взглядом, как люди, забыв всякий стыд... Но вдруг он приметил, что рядом стоит... Боже, кто там

53

Գ. Ա

րոսև

Գ. Ա

րոսև

Եր ևանն իմ ճա կա տա գիրն է: Ես այս տեղ ա մեն ի նչ այն քան ման րա կր-կիտ գի տեմ, որ չեմ կա րող ա նա չառ խո սել: Ո նց որ հա րա զատ հորդ կամ որ դուդ մա սին խո սես… Եր ևա նը մի ա ժա մա նակ իմ հայրն է ու իմ որ դին: Ես նրան լսում ե մ, ո նց որ հորս, բայց և հետ ևում եմ, ո նց որ որ դուս կհետ-ևեմ: Ա խր նա ա նընդ հատ փո փոխ վում է»: «Ի՜նչ սի րուն է: Եվ ի՜ նչ դի պուկ»: « Բայց, այ վեր ջերս սկ սել եմ կաս կա ծել՝ գու ցե քո՞ քա ղաքն է իմ ճա կա-տա գի րը»: «Ո՛չ: Այն, որ դու, ա մե նայն հա վա նա կա նու թյամբ, ա ռա ջի կա տա րի ներն ան ցկաց նե լու ես ի նձ հետ, չի նշա նա կում, որ պի տի հրա ժար-վես հո րիցդ ու որ դուցդ: Մենք կապ րենք այն տեղ, որ տեղ կս տաց վի, բայց հայրն ա խր մի հատ է, և այն փո խել հնա րա վոր չի»: « Շա րուն չի՛կ, ո ՜նց եմ քեզ սի րում»:

3.

Ա ռա վո տը ե լավ նա շքա մուտ քից (քիչ ա ռաջ էր հենց լու սա ցել) և ա րագ, հա մա րյա աշ խույժ հա վա քեց մե կի հե ռա խո սա հա մա րը: «Ալլո՞»,— ան մի ջա պես պա տաս խա նե ցին բջ ջայի նից: « Գա լիս եմ»,— մեղմ ա սաց նա՝ կա րո տե լով ա նօգ նա կա նո րեն ու սաս տիկ սի րե լի հս կա յա կան աչ քե րը: Նա մտավ ար շա լույ սի ժա մե րի հա րա զատ հոկ-տեմ բե րյան ցր տի մեջ: Նա կա րող էր բալ լադ գրել, ու նույ նիսկ բա ռե րը կբավականացնեին, բայց նյար դե րը սաս տիկ տե ղի է ին տա լիս (ի ՞նչ կա հուզ վե լու: Ա՜յ քեզ ան հե թե թություն): Սկ սեց վա զել տղե կի աշ խու ժու-թյամբ, հուզ մուն քից դո ղա լով՝ պա պի կի պես3:

Աշ խա տում է, ա ռայժմ՝ որ տեղ պա տա հի, կա ցա րան է վար ձել ճիշտ կենտ րո նում. տան տե րը հին ծա նոթ է, սե նյա կի հա մար շատ չի վերց-նում: Բնա կա րա նի հար ցում բախ տը բե րել է. ապ րում է (հա պա մի տե սե՛ք) եր կար ու խա ղաղ փո ղո ցում՝ հրա պա րա կից մի եր կու քայ լի վրա: Սե նյակն աղ քա տիկ է կա հա վոր ված, բայց ի՞ նչ տար բե րու թյուն, թե որ տեղ կք նես նյար դային ու բութ մի այ նու թյանդ մեջ: Դրան ա վե-լաց րած՝ մայրն էլ գոհ է. չի խմում, միշտ գոր ծե րով է զբաղ ված, ոչ թե հար ևա նի ա պու շի պես: Բայց հո մայ րի կիդ չե՞ս խոս տո վա նի, որ ուզածդ դա չէ…

Այդ ո ւր բաթ – փա՜ռք քեզ, օր հին գե րորդ – նրանց բո լո րին թույլ տվե ցին ը նդ միջ ման գնալ: «Ա մեն ի նչ ա րե՞լ եք, տղե՛րք: Դե գնա ցե՛ք, ե թե էլ բան չկա ա նե լու»: Ու րա խա նա լով ան սպա սե լի նվե րի հա մար (աշ խա տան քը եր բեմն ո նց որ կա լանք լի նի)՝ նա իր հա մար քայ լում էր ծա ռու ղով, ե րբ հան կարծ շուր ջը մթ նեց, Զևսն ան ցավ ան վա կառ քով՝

3 Բնագր) մ երրորդ մասի յ) րաքանչյ) ր պարբեր) թյ) նը քառատող է՝ գրված չա-փածոյի ռիթմով և հանգով (ծան. հեղ.):

54

G.

Aro

sev

G.

Aro

sev

стоит?! Глазастое хрупкое чудо, прижавшее туфли к груди... Она так боится простуды, а что у неё впереди? Дорога по лужам глубоким без зонтика и босиком... Он не был настолько жестоким, и не был совсем дураком, чтоб это нежданное счастье оставить под сильным дождём, поэтому кашлянул: «Здрасьте!» Банальный, конечно, приём...

Она улыбнулась мгновенно: «Привет! Вот так ливень!» – «Да, крут...» – «На лужах, смотрите–ка, пена!» – «А как вас, простите, зовут?..» Она здесь в гостях у знакомой, но та отлучилась на час, и вот... Он, совсем невесомый, не мог отвести от ней глаз, летая в надоблачной выси, ныряя в любви океан. «А завтра обратно Тбилиси...» – «И как тебе наш Ереван?» Болтали они упоённо, за руки друг друга схватив, а дождь всё хлестал непреклонно – рождённой любви лейтмотив.

Под эти шуршащие звуки, под этот стихийный хорал её чуть прохладные руки он, будто в огне, целовал. Она, повинуясь мгновенью, шептала про вещие сны... Потом побежали в кофейню – не век же стоять у стены! Он чаем её напоил там, чтоб кашель и насморк пресечь. «Ты сколько за чай заплатил–то?» – « О чём вообще сейчас речь?» Трепались о личном и прочем («Что нынче читаешь?» – «Обрыв»), гуляя по центру до ночи, о завтрашнем дне позабыв.

«Мне кажется, будто знакомы с тобой мы давно и всерьёз». А заполночь к нужному дому её, весь в печали, привёз. «И что же теперь будет дальше? Так грустно сейчас на душе». – «Ты думай, ведь ты у нас старше». – «Да я–то придумал уже...» – «От этого много зависит, но я ведь не жду...» – «Ерунда. Я просто приеду в Тбилиси». – «О, Боже, серьёзно?! Когда?..» – «Когда ты захочешь». – «Не шутка?» – «Я трезв, хоть от радости пьян». И в самую эту минутку их благословил Ереван.

Он вышел с утра из подъезда – над городом плавал рассвет – и быстро, едва ли не резво, набрал чей–то номер. Билет вчера он купил на вокзале, приблизив тем самым отъезд. (Ему удивлённо сказали: «Зачем? Там всегда много мест»). Бегом прибежать, на коленях он к ней приползти был бы рад. Ему придавал вдохновенья сверкавший вдали Арарат. Шепнув, отгоняя помеху: «Всё то, что Ты дашь, я приму», в маршрутку он сел, чтоб уехать, навстречу незнамо чему.

55

Գ. Ա

րոսև

Գ. Ա

րոսև

փնթփն թա լով ու նույ նիսկ մի քիչ էլ չա րա ցած, թռ չուն նե րը վա խե ցած վեր թռան, ու մի ան գա մից տե ղա տա րափ սկս վեց: Ա նձր ևա նոց չու ներ (քան զի զգու շու թյունն ա րատ է), ո ւս տի գե ղե ցիկ ցատ կով պատս պար-վեց քի վի տակ:

Ա ռանց սր տա ցա վու թյան հետ ևում էր, թե մար դիկ, մո ռա նա լով ա մեն տե սա կի ա մոթ… Բայց հան կարծ նկա տեց, որ կող քին կանգ-նած է… Տե՛ր Ա ստ ված, ո ՞վ է կանգ նած իր կող քին: Մե ծա չյա, փխ րուն մի հրաշք, որ կո շիկ նե րը սեղ մել է կրծ քին… Նա այն պես է վա խե նում մր սե լուց, ի սկ ի ՞նչ է նրան սպաս վում ա ռջ ևում: Ճա նա պարհ խո ր ջրա-փո սե րի մի ջով, ա ռանց ան ձր ևա նո ցի և բո կոտն… Նա այն քան դա ժան չէր ու բո լո րո վին է լ՝ ո ՛չ հի մար, որ այդ ա նակն կալ եր ջան կու թյու նը թող-ներ ու ժեղ ան ձր ևի տակ, դրա հա մար էլ թեթև հա զաց. « Բարև՛ ձեզ»: Ծամծմ ված հնարք է ր՝ ի հար կե…

Նա ան մի ջա պես ժպ տաց. «Ող ջո՛ւյն: Հա մա՜ թե տե ղա տա րափ է»:— « Հա, զիլ է…»:— « Տե սե՛ք ջրա փո սե րը, փր փուր է»:— «Իսկ, կնե րեք, ձեր ա նունն ի ՞նչ է…»: Նա այս տեղ ծա նո թու հուն հյուր է ե կել, բայց սա մի ժա մով դուրս էր ե կել տնից, և ա հա… Նա կար ծես ան կշ ռե լի ու թյան մեջ էր հայտն վել ու չէր կա րո ղա նում աչ քը կտ րել ա ղջ կա նից՝ սա վառ նե լով ամ պե րից վեր, սուզ վե լով սի րո օվ կի ա նո սը: «Իսկ վա ղը վե րա դառ նա-լու եմ Թբի լի սի…»: «Ու ո ՞նց է քեզ հա մար մեր Եր ևա նը»: Նրանք, ի րար ձեռք բռ նած, ի նք նա մո ռաց բլբ լում է ին, ի սկ ան ձր ևը շա րու նա կում էր մտ րա կել ան դա դար՝ որ պես ծն ված սի րո լեյտ մո տիվ:

Այդ խշխ շո ցի, այդ տա րե րային խմ բեր գի հն չյուն նե րի ներ քո նրա մի քիչ սա ռած ձեռ քե րը համ բու րեց, կար ծես կրա կի մեջ լի ներ: Աղ ջի կը, հնա զանդ վե լով ա կն թար թին, շշն ջում էր մար գա րե ա կան ե րազ նե րի մա սին… Հե տո վա զե ցին սր ճա րան. հո հա վերժ չէ ի՞ն կանգ նե լու պա-տի տակ: Նա ա ղջ կան թեյ հյու րա սի րեց, որ մր սա ծու թյունն ու հազն ան ցնեն: «Որ քա՞ն վճա րե ցիր թեյի հա մար»: «Ի՞նչ ես խո սում հի մա»: Խո սե ցին ան ձնա կա նից ու ու րիշ բա նե րից (« Հի մա ի ՞նչ ես կար դում»: « Զա ռի թա փը»)՝ մինչև գի շեր զբոս նե լով քա ղա քի կենտ րո նում, մո ռա-նա լով վաղ վա օր վա մա սին:

«Ինձ թվում է, թե մենք վա ղուց ե նք ծա նոթ ու շատ լուրջ»: Ի սկ կես-գի շերն ան ց նրան շատ տխուր հասց րեց ան հրա ժեշտ շեն քի մոտ: «Եվ ի ՞նչ է լի նե լու սրա նից հե տո: Հի մա այն քան տխուր է հո գիս»:« Դու՛ մտա-ծիր, դու ես, չէ՞, մեր մի ջի մե ծը»: «Ես ար դեն մտա ծել ե մ…»: «Դ րա նից շատ բան է կախ ված, բայց ես հո չե՞մ սպա սում…»: « Դա տարկ բան է: Ես պար զա պես կգամ Թբի լի սի»: « Տե՛ր Ա ստ ված, լո՞ւրջ ես ա սում: Ե ՞րբ»: «Երբ որ ու զես»: « Չե՞ս կա տա կում»: «Ես լուրջ եմ, թեև ար բած եմ ու րա-խու թյու նից»: Եվ հենց այդ պա հին նրանց օ րհ նեց Եր ևա նը:

56

G.

Aro

sev

G.

Aro

sev

4.

Павел П. Григоренко, сорокатрёхлетний режиссёр и художест-вен ный руководитель гомельского кукольного театра, возвращался из Севана в Ереван в преотвратнейшем настроении. Он в сотый раз за последние дни анализировал происходящее, и в сотый же раз приходил к выводу, что никакому логическому объяснению события не поддаются.

Павел приехал в Ереван для участия в международном фестивале кукольных театров, и всё бы хорошо, но в числе прочих гостей внезапно обнаружилась Мария Н. Николенко, занимавшая ту же, что и он, должность в Чернигове. Павел знал Марию много лет – во–первых, одногодки, во–вторых, Гомель и Чернигов находятся рядом (даже в дикие времена на электричке можно было доехать за три часа), в–третьих, сфера деятельности одна, а главное... Страшно давно, когда они оба были ещё студентами, их закрутило–завертело в смерче юношеской влюблённости – безнадёжной и крепчайшей. Что такое «будущее» оба понимали тогда довольно смутно, поэтому через год наступившее охлаждение друг к другу обоих очень сильно разочаровало. С тех пор они не общались и не виделись, лишь изредка, через восьмые руки, узнавая, что идут они, как ни странно, одной дорогой. Оба не очень удачно вступили в брак, оба на пороге тридцатипятилетия развелись, оба всю жизнь работали в кукольных театрах, оба вынужденно, по просьбе «коллективов», возглавили их... Павел П. Григоренко помнил абсолютно всё из их совместного прошлого, до мельчайших подробностей, и всю последующую жизнь хотел поговорить об этом с Марией. Однако, внезапно столкнувшись с ней в холле плохенького ереванского отеля, куда их всех заселили, Павел ужасно растерялся и не смог выдавить из себя ничего вразумительного. Мария Н. Николенко, всё такая же высокая, стройная и насмешливая, скользнула по лицу Павла равнодушным взглядом, как будто и не заметив его вовсе, и бросив лишь краткое безэмоциональное приветствие. Будто встретила не свою любовь двадцатипятилетней давности, а непонятно кого. Павел слегка обиделся, но и успокоился, решив, что Марии ничего «этого» не надо.

57

Գ. Ա

րոսև

Գ. Ա

րոսև

Ա ռա վո տյան նա ե լավ շքա մուտ քից (քա ղա քի վրա լո ղում էր ար շա-լույ սը) և ա րագ, գրե թե կայ տա ռո րեն հա վա քեց մե կի հե ռա խո սա հա մա-րը: Տոմ սը նա ե րեկ էր գնել կա յա րա նում՝ դրա նով ի սկ մո տեց նե լով իր մեկ նու մը: (Ն րան զար մա ցած հարց րել է ին. «Ին չո՞ւ: Այն տեղ միշտ էլ լի քը տեղ է լի նում»:) Վա զե լով գնա լու, ծն կա չոք նրա մոտ սո ղա լու հա մար էլ նա ու րախ կլի ներ: Նրան ո գեշն չում էր հեռ վում փայլփ լա ցող Ա րա րա տը: Շշն ջա լով, խո չըն դո տը մի կողմ քշե լով՝ «Այն ա մե նը, ի նչ Դու ես ա նում, ես կըն դու նեմ»՝ նա նս տեց եր թու ղային, որ գնա ա նի մա նա լի ին ըն դա ռաջ:

4.

Պա վել Պ. Գրի գո րեն կոն՝ գո մե լ յան տիկ նի կային թատ րո նի քա ռա-սու նե րե քա մյա ռե ժի սորն ու գե ղար վես տա կան ղե կա վա րը, Սևա նից Եր ևան էր վե րա դառ նում ան տա նե լի տրա մադ րու թյամբ: Նա հա րյու-րե րորդ ան գամ վեր ջին օ րե րի ըն թաց քում վեր լու ծել էր կա տար վա ծը և հա րյու րե րորդ ան գամ ե կել այն եզ րա կա ցու թյան, որ ի րա դար ձու-թյուն նե րը ոչ մի տրա մա բա նա կան բա ցատ րու թյուն չու նեն:

Պա վե լը Եր ևան էր ե կել տիկ նի կային թատ րոն նե րի մի ջազ գային փա ռա տո նին մաս նակ ցե լու հա մար, և ա մեն ի նչ լավ կլի ներ, բայց, ի թիվս այ լոց, հյու րե րի թվում հան կարծ հայտն վել էր Մա րի ա Ն. Նի կո-լեն կոն, ով նույն պաշ տոնն էր զբա ղեց նում, ի նչ ին քը, մի այն Չեռ նի-գո վում: Պա վե լը վա ղուց էր ճա նա չում Մա րի ային. նախ՝ ի րենք տա րե-կից ներ է ին, ե րկ րորդ՝ Գո մելն ու Չեռ նի գո վը կողք կող քի են (նույ նիսկ վայ րի ժա մա նակ նե րում է լեկտ րիչ կայով կա րե լի էր հաս նել ե րեք ժա-մում, եր րորդ՝ գոր ծու նե ու թյան ո լոր տը նույնն է, ի սկ գլ խա վո րը… Շա՜տ վա ղուց, ե րբ ի րենք եր կուսն էլ դեռ ու սա նող ներ է ին, պա տա նե կան սի-րա հար վա ծու թյան, ան հույս ու ա մուր սի րա հար վա ծու թյան պտ տա-հող մը նրանց ա ռել էր իր մեջ ու մի լավ պտ տել: Թե ի նչ է «ա պա գան», նրանք եր կուսն էլ այն ժա մա նակ բա վա կան ա ղոտ է ին պատ կե րաց-նում, դրա հա մար էլ մեկ տա րի ան ց մի մյանց հան դեպ ա ռա ջա ցած սառ նու թյու նը խիստ հի աս թա փեց րել էր նրանց: Դրա նից հե տո նրանք ի րար հետ կապ չէ ին ու նե ցել ու չէ ին հան դի պել՝ մի այն եր բեմն ու թե-րորդ ձեռ քից տե ղե կա նա լով, որ ի րենք, որ քան էլ տա րօ րի նակ է, նույն ու ղի ով են ըն թա նում: Եր կուսն էլ ոչ այն քան հա ջող ա մուս նա ցել է ին, եր կուսն էլ՝ ե րե սուն հին գա մյա կից ա ռաջ ա մուս նա լուծ վել, եր կուսն էլ ամ բողջ կյան քում աշ խա տել է ին տիկ նի կային թատ րո նում, եր կուսն էլ ստիպ ված « կո լեկ տիվ նե րի» խնդ րան քով ղե կա վա րում են այն… Պա վել Պ. Գ րի գո րեն կոն հի շում էր բա ցար ձա կա պես ա մեն ի նչ ի րենց հա մա տեղ ան ցյա լից, ը նդ հուպ մինչև ա մե նաանն շան ման րա մաս նե-

58

G.

Aro

sev

G.

Aro

sev

Однако этим же вечером в гостиничном баре она подсела к нему и тепло заговорила. Она искренне и с той же, сводившей его с ума улыбкой расспрашивала его о том о сём, и сама рассказывала о себе. Он было воспрял духом, однако на следующее утро, во время экскурсии в Эчмиадзин, она его вообще не замечала. Ещё через день они снова мило пообщались и даже потанцевали в ресторане. А затем – опять холод и молчание. Павел П. Григоренко не мог понять, что всё это значит? Мария точно не стеснялась публики – танцы–то и задушевные беседы происходили на виду у всех. Но в чём же тогда дело? Он попытался осведомиться у неё, но она лишь брезгливо отмахнулась, как от комара – отстань, мол, ничего не скажу.

Павел П. Григоренко почти отчаялся. Как назло новая встреча с Марией пришлась на грустный период его жизни. С женой он расстался, с женщиной, которая потом немного увлекла его – тоже. Он никого не хотел и ничего не ждал, как вдруг всесильный Абсолют решил его подразнить, растревожить, лишить покоя. Павел не собирался ехать в Ереван: приглашение поступило заблаговременно, но у него как раз в те дни должна была состояться премьера нового спектакля. В последний момент она сорвалась из–за эпидемии гриппа – свалились одновременно десять человек. Поэтому за два дня до открытия фестиваля Павел лениво написал электронное письмо организаторам, больше даже для очистки совести, чем по–настоящему надеясь на ответ – если, мол, хотите меня, я внезапно освободился и могу приехать. Через три часа ему прислали билет и всяческие инструкции. Оказалось, что все белорусские участники по разным причинам отказались, а для отчётности организаторам был очень нужен хоть кто–то из каждой заявленной страны. Павел приехал – а тут Мария Н. Николенко.

Жалкие сто десять километров их разделяли, пусть и с государственной границей. Сто десять! Но двадцать пять лет они не могли, не хотели, не собирались их преодолевать, потому что не понимали – зачем, с какой целью. Им обоим, и Марии, и Павлу П. Григоренко потребовалось сесть в поезд (ей – в экспресс до Киева, ему – в ночной до Минска), потом – в машину до аэропорта, потом

59

Գ. Ա

րոսև

Գ. Ա

րոսև

րը և մնա ցած ո ղջ կյանքն ու զում էր այդ մա սին խո սել Մա րի այի հետ: Սա կայն եր ևա նյան բա վա կան վատ հյու րա նո ցի (ո ւր նրանց բո լո րին տե ղա վո րել է ին) նա խաս րա հում ան սպա սե լի ո րեն հան դի պե լով նրան՝ Պա վե լը սար սա փե լի շփոթ վեց և չկա րո ղա ցավ որ ևէ ի մաս տա լից բան ա սել: Մա րի ա Ն.Նի կո լեն կոն, ի նչ պես միշտ՝ բարձ րա հա սակ, սլա ցիկ և ծի ծաղ կոտ, Պա վե լի ե րե սին ան տար բեր մի հա յացք ձգեց՝ կար ծես նրան բո լո րո վին էլ չն կա տելով, և ըն դա մե նը կարճ ու ան հույզ ող ջույն նե տեց: Կար ծես ոչ թե քսան հին գա մյա վա ղե մու թյան իր սի րո ա ռար-կային էր հան դի պել, այլ չգի տեմ ո ւմ: Պա վե լը մի քիչ վի րա վոր վեց, բայց նաև հանգս տա ցավ՝ ո րո շե լով, որ Մա րի ային ոչ մի նման « բան» պետք չէ:

Սա կայն հենց նույն ե րե կո յան հյու րա նո ցի բա րում Մա րի ան նս տեց նրա կող քին ու ջերմ զրույ ցի բռն վեց: Նա ան կեղ ծո րեն և նույն՝ ի րեն խե լա գա րեց նող ժպի տով հար ցու փորձ էր ա նում դե սից–դե նից, ի նքն էլ պատ մում էր իր մա սին: Պավելն ար դեն քիչ էր մնում՝ գո տեպնդ վեր, սա կայն հա ջորդ ա ռա վո տյան՝ Էջ մի ա ծին ո ւղ ևո րու թյան ժա մա նակ, կինն ը նդ հան րա պես ի րեն չէր նկա տում: Մեկ օր ան ց նրանք կր կին քաղցր զրու ցում է ին ու նույ նիսկ պա րե ցին ռես տո րա նում: Հե տո՝ դար-ձ յալ սառ նու թյուն ու լռու թյուն: Պա վել Պ. Գրի գո րեն կոն չէր կա րո ղա-նում հաս կա նալ, թե ի նչ է նշա նա կում այս ա մե նը: Մա րի ան հաս տատ չէր ա մա չում հան րու թյու նից. պա րերն ու սր տա կից զրույց ներն ա խր տե ղի է ին ու նե նում բո լո րի աչ քի ա ռաջ: Այդ դեպ քում բանն ի ՞նչ էր: Նա փորձեց կնոջից հարց նել, բայց Մա րի ան ըն դա մե նը տհա ճու թյամբ գլուխն ա զա տեց, ի նչ պես մո ծա կին կք շեր՝ ի բր՝ ձե՛ռ քա շիր, ո չինչ էլ չեմ ա սի:

Պա վել Պ. Գրի գո րեն կոն գրե թե հու սա հատ ված էր: Հա կա ռա կի պես Մա րի այի հետ նոր հան դի պու մը հա մըն կել էր նրա կյան քի տխուր շր ջա նին: Ա մուս նա լուծ վել էր, բա ժան վել էր նաև այն կնո ջից, ո րը հե տո մի քիչ դուր էր ե կել ի րեն: Նա ոչ մե կին չէր ու զում ու ո չն չի չէր սպա սում, մեկ էլ հան կարծ ա մե նա զոր Բա ցար ձա կը ո րո շեց շնոր հա վո րել ի րեն, ան հանգս տաց նել, զր կել հանգս տից: Պա վե լը մտա դիր չէր Երևան գնալու. հրա վե րը ճիշտ ժա մա նա կին էր ստաց վել, բայց հենց այդ օ րե-րին ի րենց թատ րո նում նոր ներ կա յաց ման ա ռաջ նա խա ղը պի տի կա-յա նար: Վեր ջին պա հին այն հե տաձգ վեց գրի պի հա մա ճա րա կի պատ-ճա ռով. մի ա ժա մա նակ տա սը հո գի հի վան դա ցել է ին: Դրա հա մար էլ փա ռա տո նի բա ցու մից եր կու օր ա ռաջ Պա վելն է լեկ տրո նային նա մակ գրեց կազ մա կեր պիչ նե րին՝ ա վե լի շատ, նույ նիսկ, խիղ ճը մաք րե լու հա մար, քան հույս ու նե նա լով, թե կպա տաս խա նեն, ի բր՝ ե թե դեռ ձեզ պետք եմ, շատ ա նակն կալ ա զատ վել եմ գոր ծե րից և կա րող եմ գալ:

60

G.

Aro

sev

G.

Aro

sev

прилететь в Ереван (при этом путь Павла дополнительно лежал через Москву), чтобы там, наконец, встретиться, и... И что? Вот так бездарно всё упустить? Неужели так и будет?

На следующий день был назначен разъезд участников. Самолёт Павла был поздно вечером, почти ночью. Когда улетала Мария, он не знал. Последней утренней экскурсией, на сей раз в музей Параджанова, он решил пренебречь и самостоятельно съездить на Севан – очень хотелось бросить взгляд на это великое озеро. Маршруткой добрался до города Севана, потом взял такси до бойкого и слишком уж туристического места. Ну и пусть, зато виды потрясающие. Водитель, пожилой толстый дядька, изъявил готовность подождать, пока Павел всё наверху осмотрит, и снова его отвезти к автобусной станции. Так и сделали, а на обратном пути таксист рассказал удивительные вещи – что, якобы, окрестности города Севана вначале были затоплены, потом местность осушили, но через двадцать лет тут снова везде будет вода. Павел П. Григоренко поначалу слушал невнимательно и не понял, почему так будет, а переспрашивать не хотелось. Как–то незаметно таксист перешёл на свою семейную жизнь, чем совсем расстроил пассажира. Зачем мне это надо слушать, удивлялся Павел, у меня и так всё сложно, я и так не соображу, чего она хочет и что она имеет в виду. Он прекратил вслушиваться в рокот шофёра. Но одну его фразу мозг Павла всё–таки выцепил: «Если женщина хочет есть, её надо переспросить пять раз, потому что скорее всего она хочет пить». Павел улыбнулся.

Он вернулся в гостиницу и повалился на постель. Вздремнул, не раздеваясь. Потом проснулся, раздражённо упаковал чемодан. В последний раз прогулялся по уже вызубренному маршруту – от кинотеатра до площади, по соседней улице до ресторана, и налево, обратно. Пришла заказанная машина. В холле его дожидалась девушка–организатор, очень любезная и дружелюбная. Они искренне друг друга поблагодарили – он её за фестиваль и в целом за гостеприимство, она – за то, что он приехал и «очень интересно» выступил.

Распрощались.

61

Գ. Ա

րոսև

Գ. Ա

րոսև

Ե րեք ժամ ան ց նրան ու ղար կե ցին տոմ սը և զա նա զան հրա հանգ ներ: Պարզ վել էր, որ բո լոր բե լա ռուս մաս նա կից նե րը տար բեր պատ ճառ-նե րով հրա ժար վել է ին մաս նակ ցելուց, ի սկ հաշ վետ վու թյան հա մար կազ մա կեր պիչ նե րին շատ էր պետք հայ տա րար ված ե րկր նե րից որ ևէ մե կի ներ կա յու թյու նը: Պա վե լը ժա մա նեց, ի սկ այն տեղ, ա հա, Մա րի ա Ն. Նի կո լեն կոն է:

Մի ի նչ–որ խղ ճուկ հա րյուր տա սը կի լո մետր էր նրանց բա ժա նում, թե կուզև պե տա կան սահ մա նով: Հա րյուր տա սը: Բայց քսան հինգ տա-րի նրանք չէ ին կա րո ղա ցել, չէ ին ցան կա ցել, չէ ին մտադր վել հաղ թա-հա րել դրանք, ո րով հետև չէ ին հաս կա նում՝ ին չու, ի նչ նպա տա կով: Նրանց եր կու սին է լ՝ թե՛ Մա րի ային, թե՛ Պա վե լին, պետք էր գնացք նս տել (Մա րի ան՝ ճե պըն թաց՝ մինչև Կիև, ին քը՝ գի շե րային գնացք՝ մինչև Մինսկ), հե տո՝ մե քե նա՝ մինչև օ դա նա վա կա յան, ա պա թռչել Եր ևան (ը նդ ո րում՝ Պա վե լի ճա նա պար հը, լրա ցու ցիչ, ան ցնում էր Մոսկ վայով)՝ այն տեղ վեր ջա պես հան դի պե լու հա մար, և… ի՞նչ: Այ այս-պես ա պաշ նորհ կեր պով ա մեն ի նչ բա՞ց թող նել ձեռ քից: Մի՞ թե այդ պես էլ լի նե լու է:

Հա ջորդ օ րը մաս նա կից նե րի մեկն ման օ րն էր: Պա վե լի թռիչ քը ո ւշ ե րե կո յան էր՝ հա մա րյա գի շե րը: Թե ե րբ է մեկ նե լու Մա րի ան, նա չգի-տեր:

Ա ռա վո տյան վեր ջին է քս կուր սի ան, այս ան գամ՝ Փա րա ջա նո վի թան գա րան, նա ո րո շեց բաց թող նել և ի նք նու րույն մեկ նել Սևան. շատ էր ու զում տես նել այդ նշա նա վոր լի ճը: Եր թու ղայի նով հա սավ Սևան քա ղաք, հե տո տաք սի վերց րեց՝ մինչև ա մե նաաշ խույժ ու կայ տառ զբո սաշր ջու թյան վայ րը: Ի նչ կա որ, հո՛ ցն ցող տե սա րան ներ են: Վա-րոր դը՝ տա րեց, գի րուկ տղա մարդ, պատ րաս տա կա մու թյուն հայտ նեց սպա սելու, մինչև որ Պա վե լը վեր ևում ա մեն տեղ այ ցե լի, ու նրան ետ տա նի մինչև ավ տո կա յան: Այդ պես էլ ա րե ցին, ի սկ վե րա դար ձի ճա նա-պար հին վա րոր դը զար մա նա լի բա ներ պատ մեց, թե, ի բր, Սևան քա-ղա քի ար վար ձան նե րը նախ կի նում ջրով ծածկ ված են ե ղել, հե տո տե-ղան քը չո րաց րել են, բայց քսան տա րի հե տո այս տեղ նո րից ա մե նու-րեք ջուր կլի նի: Պա վել Պ. Գ րի գո րեն կոն սկզ բում ա նու շա դիր էր լսում և չհաս կա ցավ, թե ին չու այդ պես կլի նի, ի սկ նո րից հարց նել չէր ու զում: Ի նչ–որ ան նկատ կեր պով տաք սիստն ան ցավ իր ըն տա նե կան կյան-քին, ին չով լրիվ տխ րեց րեց ո ւղ ևո րին: Ին չո՞ւ պետք է լսեմ այս ա մե նը, զար մա նում էր Պա վե լը, ա ռանց այդ է լ ի նձ մոտ ա մեն ի նչ բարդ է, չեմ հաս կա նում՝ ի նչ է ու զում նա և ի նչ նկա տի ու նի: Նա դա դա րեց ա կանջ դնել վա րոր դի շա ղակ րա տան քին: Բայց նրա մի նա խա դա սու թյունն, այ նո ւա մե նայ նիվ, Պա վե լի ու ղե ղը մտավ. «Ե թե կինն ու տել է ու զում,

62

G.

Aro

sev

G.

Aro

sev

Павел П. Григоренко вновь летел через Москву. Сидя в зале ожидания он понимал, что всё очень плохо: Мария потеряна, никто не обретён, мама болеет, денег нет, впереди бессонная ночь с двумя перелётами, потом ещё до Гомеля долго добираться, а спектакль–то, который отложили из–за эпидемии, вообще дерьмо, по совести его нельзя выпускать. Он закрыл глаза, замер в горестном оцепенении и задремал.

Внезапно он почувствовал чей–то взгляд, шевельнулся и разлепил веки. Напротив сидела Мария Н. Николенко. «Я вот сижу и думаю, когда же ты меня заметишь?» – ехидно сказала она. «Так это, – ошарашенно пробормотал он, постепенно просыпаясь, – а ты что тут делаешь?» – «Господи, ну какой же ты идиот», – сказала Мария и кивком указала на соседнее с собой кресло, садись, мол, рядом.

5.

Странно. Всё так странно.Думал ли я, приезжая сюда, в эту неизвестную, но оказавшуюся

такой близкой и даже родной страну, что регистрироваться на обратный рейс и ожидать посадки буду с такой тоской и разбитым сердцем? Конечно, не думал.

Самое трогательное в октябрьском Ереване – немолодые дядечки, которые каждое утро в центре города добросовестно и очень старательно подметают мостовую и тротуар на подшефных участках. Листьев не сказать, что много, и этим процессом вообще можно было бы пренебречь. Но нет – ереванцы с немецкой дотошностью приводят в порядок свой кусок планеты. Всем бы так. Когда я поделился с ней этим наблюдением, она улыбнулась: «А я и не замечала. Какой ты внимательный, оказывается. Что, профессия обязывает?» Ну а что же ещё?

Я давно знал, что она, эта женщина, для краткости назову её L., существует на белом свете. Проклятый интернет всюду понапихал свои столбы с проволоками. Но кто бы мне сказал, что, впервые увидев L. своими глазами, я буду так поражён. У одного литературного героя был неуловимый дефект речи, благодаря которому его речь

63

Գ. Ա

րոսև

Գ. Ա

րոսև

նրան պետք է մի հինգ ան գամ նո րից հարց նել, քա նի որ, ա մե նայն հա-վա նա կա նու թյամբ, նա խմել է ու զում»: Պա վե լը ժպ տաց:

Նա վե րա դար ձավ հյու րա նոց ու փռ վեց մահ ճա կա լին: Նն ջեց ա ռանց հան վե լու: Հե տո ա րթ նա ցավ, նյար դայ նա ցած դա սա վո րեց ճամպ րու կը: Վեր ջին ան գամ զբոս նեց ար դեն ան գիր ա րած եր թու ղով՝ կի նո թատ րո նից մինչև հրա պա րակ, հար ևան փո ղո ցով՝ մինչև ռես տո-րա նը, ու դե պի ձախ՝ ետ: Պատ վիր ված մե քե նան ե կավ: Ճե մաս րա հում նրան սպա սում էր կազ մա կեր պիչ օ րի որ դը՝ շատ սի րա լիր և բա րյա ցա-կամ: Նրանք ան կեղ ծո րեն շնոր հա կա լու թյուն հայտ նե ցին մի մյան ցից՝ ին քը՝ փա ռա տո նի և առ հա սա րակ հյու րըն կա լու թյան, ի սկ աղ ջի կը՝ որ նա ե կավ ու « շատ հե տաքր քիր» ե լույթ ու նե ցավ:

Հ րա ժեշտ տվե ցին: Պա վել Պ. Գրի գո րեն կոն դար ձյալ Մոսկ վայով էր թռ չում: Սպա սաս-

րա հում նս տած՝ նա հաս կա նում էր, որ ա մեն ի նչ շատ վատ է. Մա րի ան կորս ված է, ոչ ոք ձեռք բեր ված չէ, մայ րը հի վանդ է, փող չկա, ա ռջևում ան քուն գի շեր է՝ եր կու թռիչք նե րով, հե տո՝ է լի մինչև Գո մել հաս նե-լուն շատ կա, ի սկ ներ կա յա ցու մը, որ հե տաձգ վել էր հա մա ճա րա կի պատ ճա ռով, առ հա սա րակ աղբ է, ե թե ճիշտն ա սենք՝ այն չպետք է բեմ դուրս գա: Նա փա կեց աչ քե րը, ան շար ժա ցավ թախ ծա լի մտո րում նե րի մեջ, ու աչ քը կպավ:

Հան կարծ զգաց ի նչ–որ մե կի հա յաց քը, շարժ վեց ու բա ցեց կո-պե րը: Դի մա ցը նս տած էր Մա րի ա Ն.Նի կո լեն կոն: «Ես էլ նս տել սպա-սում եմ, թե ե րբ ես ի նձ նկա տե լու»,– խայ թեց նա: « Բա նը,— ցնց ված քրթմն ջաց նա՝ աս տի ճա նա բար ա րթ նա նա լով,— ի սկ դու այս տեղ ի ՞նչ ես ա նում»: « Տե՛ր Ա ստ ված, ի նչ հի մարն ես»,— ա սաց Մա րի ան և գլ խով ցույց տվեց իր կող քի նս տա րա նը, ի բր՝ նս տի՛ր կողքս:

5.

Տա րօ րի նակ է: Ա մեն ի նչ այն քան տա րօ րի նակ է:Արդյո՞ք մտ քովս կանց ներ, որ ժա մա նե լով այս տեղ՝ այս ան հայտ,

բայց այդ քան մոտ ու նույ նիսկ հա րա զատ դար ձած եր կի րը, հե տա-դարձ չվեր թի հա մար կգ րանց վեմ ու ի նք նա թի ռին կս պա սեմ այդ քան տխուր ու կոտր ված սր տով: Ի հար կե, մտ քովս չէր ան ցել:

Հոկ տեմ բե րին Եր ևա նում ա մե նա հու զի չը ոչ ջա հել տղա մար դիկ են, ով քեր ա մեն ա ռա վոտ քա ղա քի կենտ րո նում բա րեխղ ճո րեն և ջա-նա սի րա բար ավ լում են շե ֆե րի տա րածք նե րի մայ թերն ու փո ղո ցի հատ ված նե րը: Տերև նե րը չէ ի ա սի, թե շատ են, և այդ գոր ծը կա րե լի էր առ հա սա րակ զանց առ նել: Բայց չէ, եր ևան ցի նե րը գեր մա նա ցի նե րի

64

G.

Aro

sev

G.

Aro

sev

превращалась в словесную труху – его собеседники ничего не понимали. А L. обладала другим неуловимым. Формально ничем не отличаясь от своих фотографий, она тем не менее благодаря одному микродвижению бровей (а может и улыбке, а может и какому–то жесту, а может и запаху духов) из простой женщины превращалась в солнечный идеал.

А ещё язык. L. в Ереване сидела на десятимесячном контракте, и ей не было никакой нужды учить ни русский, ни армянский – десяток примитивных фраз для продавщиц и бестолковых таксистов не в счёт. Она прекрасно обходилась английским для внешнего мира, и своим родным языком для работы и общения с друзьями, реальными и виртуальными.

Но мне всё время казалось, что она знает русский! Более того, когда бы то ни было припоминая наши разговоры, даже произошедшие всего лишь часом ранее, я цитировал её фразы в голове на своём языке. Говорила она, к примеру, «I don’t know”. А в голове откладывалось русское “Я не знаю”.

Впервые мы пообщались тет–а–тет в кафе на улице Абовяна. Было довольно прохладно, но мы сидели не в помещении, а на свежем воздухе. Горизонт окрасился в цвет киновари, он выглядел как пожар на черепичной крыше, как огонь на красной гардине. Всё это так банально, да. Но как же мне нравилось слушать её, и тихой сапой, полунамёками проталкивать мысль, что я хочу взять её за руку.

Впервые мне это удалось, когда мы шли мимо, забавно, коньячного завода. А потом мы зашли на мост, с которого в хорошую погоду прекрасно виден Арарат, и остановились, глядя на вершины, прилагательные к которым не подберёшь ввиду их, прилагательных, полного бессилия перед вечностью. А ещё через несколько секунд L. поцеловала меня, но не прямо в губы, а куда–то вбок – справа над верхней губой, туда, где в теории могли бы заканчиваться усы, кабы они у меня были. Потом я спросил её, а почему, мол, туда? Явно же не просто так. L. ответила: “Я подумала, что там у тебя волшебное место, поцелую, и почувствую тебя”. И что, удалось? L. серьёзно сказала: “Да, более чем”.

65

Գ. Ա

րոսև

Գ. Ա

րոսև

բծախնդ րու թյամբ կար գի են բե րում մո լո րա կի ի րենց կտո րը: Ո ՜ւր էր թե բո լորն այդ պես լի նե ին: Ե րբ ես նրա հետ կի սե ցի իմ այդ տպա վո-րու թյու նը, նա ժպ տաց. «Իսկ ես չեմ նկա տել: Ի ՜նչ ու շա դիր ե ս՝ պարզ-վում է: Ի նչ է, մաս նա գի տությո՞ւնդ է պար տա վո րեց նում»: «Բա էլ ի՞ն չը»:

Ես վա ղուց գի տե ի, որ նա՝ այդ կի նը (հա մա ռոտ լի նե լու հա մար նրան կո չեմ Լ.), գո յու թյուն ու նի աշ խար հում: Ա նիծ ված հա մա ցանցն ա մե նու րեք մխր ճել է իր հե ռագ րա սյու ներն ու հա ղոր դա լա րե րը: Բայց ո ՞վ կա րող էր ի նձ ա սել, որ ա ռա ջին ան գամ իմ աչ քով տես նե լով Լ–ի ն՝ ես այս պես կցնց վեմ: Գրա կան մի հե րոս ան նշ մա րե լի խոս քի ա րատ ու ներ, ին չի շնոր հիվ նրա խոս քը վե րած վում էր բա ռային փո շու, և նրա զրու ցա կից նե րը ո չինչ չէ ին հաս կա նում: Ի սկ Լ–ն մեկ այլ ա նոր սա լի բան ու ներ: Ձևա կան ի մաս տով ո չն չով չտար բեր վե լով իր լու սան կար-նե րից՝ նա, այ նո ւա մե նայ նիվ, հոն քե րի ի նչ–որ միկ րո շարժ ման շնոր-հիվ (ի սկ գու ցե նաև ժպի տի, գու ցե նաև ի նչ–որ ժես տի, գու ցե և օ ծա-նե լի քի բույ րի) սո վո րա կան կնո ջից վե րած վում էր ար ևային ի դե ա լի:

Ու մեկ է լ՝ լե զուն: Լ–ն Եր ևա նում էր տաս նամ սյա պայ մա նագ րով և ա մեն ևին կա րիք չու ներ ո՛չ ռու սե րեն սո վո րե լու, ո՛չ էլ հայե րեն. մի տաս-նյա կի չափ պար զու նակ նա խա դա սու թյուն նե րը վա ճա ռո ղու հի նե րի ու ան հաս կա ցող տաք սիստ նե րի հա մար հա շիվ չեն: Ար տա քին աշ խար-հում նա հրա շա լի յո լա էր գնում ան գլե րե նով, ի սկ աշ խա տան քի մեջ և ըն կեր նե րի հետ (ի րա կան և վիր տո ւալ) շփ վե լիս՝ իր մայ րե նի լեզ վով:

Բայց ի նձ ա նընդ հատ թվում էր, որ նա ռու սե րեն գի տի: Ա վե լին՝ ե րբ էլ որ հի շե ի մեր խո սակ ցու թյուն նե րը, նույ նիսկ ըն դա մե նը մեկ ժամ ա ռաջ տե ղի ու նե ցած, ես մտ քումս մեջ բե րում է ի իմ մայ րե նի լեզ վով: Ա սենք՝ նա ա սում էր «I don’t know», ի սկ իմ գլ խում տե ղա վոր վում էր ռու սե րեն «Ես չգի տեմ»–ը:

Ա ռա ջին ան գամ մենք ե րես առ ե րես շփ վե ցինք Ա բո վ յան փո ղո-ցի սր ճա րա նում: Օ դը բա վա կան սառն էր, բայց մենք նս տել է ինք ոչ թե ներ սում, այլ մա քուր օ դին: Հո րի զո նը կարմ րին էր տա լիս, կար ծես կղմինդ րա ծածկ տա նի քում հր դեհ բռնկ ված լի ներ, կամ կար միր վա-րա գույր այր վեր: Այդ ա մենն այն քան տա փակ է, այո՛: Բայց ո ՜նց էր ի նձ դուր գա լիս լսել նրան ու գաղ տա գո ղի, կի սաակ նարկ նե րով այն միտ քը նե րար կել, որ ու զում եմ բռ նել ձեռ քը:

Ա ռա ջին ան գամ դա ի նձ հա ջող վեց ա նել, ե րբ մենք ան ցնում է ինք, զվար ճա լի է, կո նյա կի գոր ծա րա նի մո տով: Հե տո մենք բարձ րա ցանք կամր ջի վրա, որ տե ղից լավ ե ղա նա կին հրա շա լի եր ևում է Ա րա րա տը, ու կանգ ա ռանք՝ նայե լով գա գաթ նե րին, ո րոնց հա մար ա ծա կան ներ չես գտ նի՝ մի ան գա մայն ան զոր զգա լով հա վեր ժու թյան դեմ հան դի-ման: Ի սկ ևս մի քա նի վայր կյան ան ց Լ–ն համ բու րեց ի նձ, բայց ո ՛չ

66

G.

Aro

sev

G.

Aro

sev

Что это? Влюблённость? Господи, да сколько же можно!Любовь? Ещё смешнее.В последний день она подарила мне ручку. Обычную, хотя

и элегантную ручку. «Просто хочется, чтобы у тебя что–то осталось от меня после нашей встречи», – сказала L. Я растерялся – а что же подарить взамен? Она усмехнулась: “Открой чемодан и обещай, что подаришь любую свою вещь, которую я захочу”. Пришлось обещать. Она порылась в моём грязном скарбе и ловко вытащила... футболку. Мою отнюдь не новую, и уж конечно несвежую футболку. Что, ты это хочешь??? “Да, ты же обещал”. Я предложил быстро сбегать в ближайший магазин и купить новую – специально для неё. “Глупый. Я же твой запах забираю”, – истерично хихикнула L.

Меня терзал вопрос, который с полным основанием входит в число самых проклятых в нашей истории, хотя официально это никем не признавалось. Что дальше? Нет, это не «что делать?», это совсем иное. Что дальше? ЧТО ДАЛЬШЕ???

Самолёт подрулил к взлётно–посадочной полосе и замер. Все объявления от командира и бортпроводницы давно отзвучали, свет в салоне был выключен, пассажиры дремали. Внезапно – раньше никогда такого не было – в полной темноте и тишине раздалось короткое, как выстрел, уведомление от командира: «Take–off”. Тут же самолёт немедленно набрал невероятно, невыносимо, запредельно высокую скорость, оторвался от земли, и мои переживания, моя боль и всё прочее остались где–то внизу.

67

Գ. Ա

րոսև

Գ. Ա

րոսև

ուղիղ շուր թերս, այլ մի քիչ կողք՝ վեր ևի շր թուն քից աջ՝ այն տեղ, որ տեղ տե սա կա նո րեն կա րող է ին ա վարտ վել բե ղերս, ե թե ու նե նայի: Հե տո ես նրան հարց րի՝ բայց ին չո՞ւ այդ տեղ: Ա կն հայտ է, որ դա հենց այն պես չէր: Լ–ն պա տաս խա նեց. «Ես մտա ծե ցի, որ քո այդ տե ղը կա խար դա-կան է, համ բու րեմ ու քեզ կզ գամ»: Եվ ի ՞նչ, հա ջող վե՞ց: Լ–ն լուրջ–լուրջ ա սաց. «Այո՛, ա վե լի քան»:

Ի՞նչ է սա: Սի րա հար վա ծությո՞ւն: Տե՛ր Ա ստ ված, ի նչ քա՞ն կա րե լի է: Սե՞ր: Ա վե լի ծի ծա ղե լի է: Վեր ջին օ րը նա ի նձ գրիչ նվի րեց: Սո վո րա կան, թե պետ է լե գանտ

գրիչ: « Պար զա պես ու զում եմ, որ մեր հան դի պու մից հե տո քեզ մոտ ի նչ–որ բան մնա ի նձ նից»,— ա սաց Լ–ն: Ես ի րար խառն վե ցի. բա ե ՞ս ի նչ նվի րեմ: Նա քմ ծի ծաղ տվեց. « Բա՛ց ա րա ճամպ րուկդ ու խոս տա-ցի՛ր, որ կն վի րես այն, ի նչ ես կընտ րեմ»: Ստիպ ված խոս տա ցա: Նա քրք րեց իմ կեղ տոտ ի նչ քը ու ճարպ կո րեն դուրս քա շեց… սպոր տային շա պիկս: Բնավ ոչ նոր ու, ի հար կե, ոչ թարմ: Ու ի ՞նչ, սա՞ ես ու զում: « Հա՛, խոս տա ցել ես, չէ՞»: Ես ա ռա ջար կե ցի վա զել մո տա կա խա նու թը և նո րը գնել՝ հա տուկ իր հա մար: « Հի մա՛ր: Ես ա խր հենց քո հոտն եմ վերց-նում»,— հիս տե րիկ քրք ջաց Լ–ն:

Ինձ տան ջում է մի հարց, ո րը մի ան գա մայն հիմ նա վո րա պես մտնում է մեր պատ մու թյան ա մե նաա նի ծյալ հար ցե րի շար քը, թե պետ պաշ տո նա պես դա ոչ մե կը չի խոս տո վա նել: Ու հե տո՞: Չէ, սա «ի՞նչ ա նե-լը» չէ, սա լրիվ այլ բան է: Ու հե տո՞: ՈՒ ՀԵ ՏՈ՞:

Ինք նա թի ռը մո տե ցավ թռիչ քու ղուն ու կանգ ա ռավ: Հրա մա նա տա-րի և ու ղեկ ցոր դու հու բո լոր հայ տա րա րու թյուն նե րը վա ղուց հն չել է ին, սրա հում լույ սերը մա րել է ին, ո ւղ ևոր նե րը նն ջում է ին: Հան կարծ (առաջ նախկինում նման բան չէր ե ղել) լի ա կա տար խա վա րի ու լռու թյան մեջ հն չեց հրա մա նա տա րի՝ կրա կո ցի պես հա տու ծա նու ցու մը. «Take–off»4: Ան մի ջա պես ի նք նա թի ռը ան հա վա նա կան, ան տա նե լի, չա փա զանց մեծ ա րա գու թյուն հա վա քեց, պոկ վեց գետ նից, ու իմ ապ րում նե րը, իմ ցավն ու մնա ցած բո լոր բա նե րը մնա ցին ներք ևում՝ ի նչ–որ տեղ:

Ռ� սե րե նից թարգ մա նեց Սե դա Մես րո պյա նը

4 Թռիչք (անգլ.):

Maira Asare

Մաի րա Ա սա րե

Latvia Լատ վի ա

Latvian poet, prosaist and translator, author of two poetry collections and one novel. Maira Asare received “The Days of Poetry Award“ for her first book of poems “He Who Fools Around With Cuckoo” published in 1996. Her novel “Female Joint” has been translated into German and Russian. Author’s works have also been translated into English, Polish, Finnish, Bulgarian and French languages. Maira has also translated from Russian into Latvian among them works by Mikhail Shishkin, Sergejs Moreino, Sasha Sokolov.

Լատ վի ա ցի բա նաս տեղծ, ար ձա կա գիր ու թարգ մա նիչ, բա նաս-տեղ ծա կան ե րեք ժո ղո վա ծո ւի և մեկ վե պի հե ղի նակ: Ա ռա ջին` 1996 թ. հրա տարակ ված ժո ղո վա ծուն` «Ին չու են խա ղում կկ վի հետ», պարգ ևատր վել է « Բա նաս տեղ ծա կան օ րեր» մր ցա նա կով: Մաի րա Ա սա րե ի « Կա նանց տա րածք» վե պը թարգ ման վել է գեր-մա նե րեն և ռու սե րեն: Հե ղի նա կի գոր ծե րը թարգ ման վել են նաև անգլե րեն, լե հե րեն, ֆին նե րեն, բուլ ղա րե րեն և ֆրան սե րեն: Ռու-սե րե նից թարգ մա նել է Մ. Շիշ կի նի, Ս. Սո կո լո վի և Ս. Մո րե նի ոյի ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րը:

70

M.

Asa

re

M.

Asa

re

FOTO UZ EREVĀNAS FONA

Lidmašīna no Maskavas uz Erevānu izlido naktī un brīvu vietu salonā neredz. Man blakus sēž divi armēņu kungi, lasa Maskavas avīzes un pa laiciņam pārmij kādus teikumus armēniski. Sapratusi, ka mana pārmēru jutīgā attieksme pret kondicionieri un skābekļa trūkumu lidmašīnā aizmigt neļaus, lasu grāmatu. Kādā brīdī viens no maniem blakussēdētājiem pieceļas un dodas uz salona viņu galu, un viņa kolēģis – vīrs labākajos gados un labā uzvalkā – pieliecas un skaidrā latviešu valodā jautā: „Atvainojiet, vai jūs esat no Latvijas?”. Uzmetu aci grāmatai, kas liecinājusi par mani, kaimiņš smaida un paskaidro: „Nu jau piecpadsmit gadi kā dzīvoju un strādāju Rīgā. Tagad ar kolēģi lidojam no Frankfurtes uz Erevānu.” Tiešām nevainojama latviešu valoda, pavisam viegls akcents.

Erevānas lidosta četros rīta ir neparasti rosīga. Taksisti un vēl citu atbraucējiem svarīgu pakalpojumu sniedzēji. Uzzinājuši, ka taksometrs nav vajadzīgs, ka vienkārši gaidām pārējos un mūs vedīs ar busiņu, viņi neatsaka sev prieku tāpat vien parunāties – no kurienes? pirmoreiz? ai, nav labi smēķēt, redzi, es atmetu, pavisam nesen. Tad parādās kāds ar koferi uz ritentiņiem, un saruna, protams, beidzas. Debestiņ, ir četri no rīta! Bet šajā laikā viena pēc otras ielido lidmašīnas no Maskavas, Varšavas, Prāgas. Taksi nevajag? Taksi?

71

Մ. Ա

սա

րե

Մ. Ա

սա

րե

Լ ՍԱՆ ԿԱՐ Ե ՐԵ ՎԱ ՆԻ ՖՈ ՆԻՆ (հ րա տա րակ վում է կր ճա տում նե րով)

Մոսկ վա–Եր ևան ի նք նա թի ռը թռ չում է գի շե րը, և ի նք նա թի ռի սրա-հում ոչ մի ա զատ տեղ չի եր ևում: Իմ կող քին եր կու հայ պա րոն ներ են, մոս-կո վ յան թեր թեր են կար դում և ժա մա նակ առ ժա մա նակ փո խա նա կում են հայե րեն նա խա դա սու թյուն ներ: Հաս կա նա լով, որ օ դո րա կիչ նե րի հան դեպ իմ չա փա զանց զգա յու նու թյունն ու թթ ված նի պա կա սը օ դա նա-վում թույլ չեն տա քնել, գիրք եմ կար դում: Ի նչ–որ պահ կող քիս նս տած-նե րից մե կը վեր է կե նում ու գնում սրա հի մյուս ծայ րը, ի սկ նրա ըն կե րը՝ լա վա գույն տա րի քի և ըն տիր կոս տյու մով, շրջ վում է և մա քուր լատ վի ե-րե նով հարց նում. « Նե րե ցեք, դուք Լատ վի այի՞ց եք»: Ա չք եմ գցում գր քին, ո րը մատ նել է որ տե ղից լի նելս: Հար ևանս ժպ տում է և բա ցատ րում. «Ար-դեն տասն հինգ տա րի է, ի նչ ապ րում և աշ խա տում եմ Ռի գա յում: Հի մա գոր ծըն կե րոջս հետ Ֆրանկ ֆուր տից Եր ևան ե մ թռ չում»:

Իս կա պես ա նա ղարտ լատ վի ե րեն՝ հա մա րյա ան նկա տե լի ակ ցեն տով: Եր ևա նի օ դա նա վա կա յա նը ա ռա վո տյան չոր սին ա հա վոր բա նուկ է.

տաք սիստ ներ և ո ւղ ևոր նե րին այլ ան հրա ժեշտ ծա ռա յու թյուն ներ մա-տու ցող ներ: Տե ղե կա նա լով, որ տաք սու կա րիք չու նենք, այլ սպա սում ե նք մյուս նե րին, և մեզ ավ տո բուս է հատ կաց ված, նրանք չեն զր կում ի րենց մեզ հետ զրու ցե լու հա ճույ քից. «որ տե ղի՞ց եք», «ա ռա ջին ան-գա՞մն եք», «ծ խե լը շատ վնա սա կար է, տե՛ս, ես թար գել եմ բո լո րո վին վեր ջերս»: Հե տո հայտն վում է ան վա վոր ճամպ րու կով մե կը, և զրույ-ցը, բնա կա նա բար, ա վարտ վում է: Տե՜ր իմ, ա ռա վո տյան ժա մը չորսն է, սա կայն մե կը մյու սի հետ ևից ի նք նա թիռ ներ են իջ նում Մոսկ վայից, Վար շա վայից, Պրա հայից:

— Տաք սի պետք չէ՞: Տաք սի՜:

72

M.

Asa

re

M.

Asa

re

Ararats

Viesnīca „Ararats”, istabas logi uz iekšpagalmu. No rīta tur ir kluss, dzirdama tikai strūklakas šalkošana, tās dēļ mostoties allaž pirmā doma – ārā līst, ai, neraža, līdz acu atvēršanai un vietas apjēgšanai var pagūt nedaudz noskumt.

Izrādās, nemaz nav mazsvarīgi, uz kuru pusi ir istabas logi – te no tā ir atkarīgs, kura pilsētas dzīves daļa ienāks pie tevis. Ielas puses logi piekļaujas steigai, nepacietībai un nerimstošam troksnim – motori, autotaures, balsis, benzīna un ielas putekļu smarža, viss liecina, ka esi nonācis teju vai steidzīgākajā un trauksmainākajā pilsētā uz pasaules. Bez mitas klaigājošās autotaures, ātrās palīdzības un policijas (te laikam joprojām milicijas) mašīnu sirēnu kaukšana un policistu (miliču?) uzsaucieni megafonos armēņu valodā – nemitīga, sveša, ar sevi nodarbināta jezga, kas it nemaz nešķiet agresīva, tikai steidzīga un trokšņaina, traki trokšņaina. Ja turpretī istabas logi ir uz iekšpagalma pusi, tavā dzīves telpā ienāk pilnīgs miers un nesteidzība. Šajā pusē valda strūklaka un kanārijputniņi, un īpašā iekšpagalma akustika arī cilvēku balsis un smieklus dara rimtus un attālinātus. Tās pamatīgās acu un ausu sargāšanai paredzētās būves, žogi, sienas – līdzsvaram starp abām pilsētas daļām.

Pēc lidostās un lidmašīnās pavadītas nakts un divām stundām raustīga miega cilvēka uztvere izmainās, iekšējie gaismekļi strādā citā, pašu noteiktā režīmā. Grāmatniecības vēstures ekspozīcija Valsts vēstures muzejā (muzejs atrodas pašā Erevānas centrā, vienā no lokā izvietotajiem cieņpilnajiem namiem – Armēnijas valdības ēku, Ārlietu ministriju un citām ne mazāk svarīgiem namiem, uzskatāmi liecinot par vietu, kas šajā zemē ierādīta vēsturei) aizrauj no realitātes vienā mirklī. Gides stāstītais (lai viņa man, protams, piedod!) lielākoties aizslīd garām, vien atsevišķas frāzes ar viegla elektriskās strāvas sitiena efektu saslēdzas ar vitrīnās izliktajiem rokrakstiem, drukātajām grāmatām un vēl ko citu. „... un kādas sievietes to apraka zemē, lai paslēptu un glābtu...”. Iespējams, ka tās sievietes neprata lasīt. „... papīru grāmatu drukāšanai veda no Damaskas...”. Uz ceļa pie Damaskas priestera kalps Sauls kļuva par

73

Մ. Ա

սա

րե

Մ. Ա

սա

րե

Ա րա րատ

«Ա րա րատ» հյու րա նոց: Պա տու հան նե րը նա յում են ներ քին բակ: Վաղ ա ռա վո տյան այս տեղ լուռ է. լս վում է մի այն շատր վա նի խշխ շո ցը և ստի պում է ա րթ նա նա լուն պես մտա ծել. «Ա՜յ քեզ ան հա ջո ղու թյուն, դր սում ան ձրև է»: Մինչև աչ քե րը բա ցելն ու տեղն ըն կա լե լը այս միտ քը մի փոքր տխ րեց նում է:

Պարզ վում է՝ բո լո րո վին էլ քիչ կար ևոր չէ, թե դե պի որ կողմ են բաց-վում սե նյա կիդ պա տու հան նե րը: Այս տեղ դա նշա նա կում է, թե քա ղա-քային կյան քի որ մա սը քեզ մոտ կգա: Դե պի փո ղոց նայող պա տու-հան նե րը են թարկ վում են շտա պո ղա կա նու թյա նը, ան համ բե րու թյանն ու չմա րող աղ մու կին. շար ժիչ նե րը, ձայ նե րը, բեն զի նի և փո ղո ցի փո-շու հո տը, ա մեն բան վկա յում է, որ ե կել ես աշ խար հի ա մե նաշ տա-պող ու ա մե նաաղմ կոտ քա ղա քը: Ան դա դար ա ղմ կող տրանս պոր տի, շտապօգ նու թյան և ոս տի կա նու թյան (այս տեղ, կար ծես, դեռ մի լի ցի-այի) մե քե նա նե րի ազ դան շան նե րի սու լո ցը և ոս տի կան նե րի հայե րե-նով կո չե րը բարձ րա խո սից, չդա դա րող, օ տար, ի նքն ի րե նով ապ րող ի րա րան ցում, ո րը բո լո րո վին էլ ագ րե սիվ չի թվում, մի այն հապ ճեպ է ու խեն թաց նե լու աս տի ճա նի ա ղմ կոտ: Ի սկ ե թե սե նյա կիդ պա տու հան-նե րը հա կա ռակ կող մում են, ա պա նրանք բաց վում են դե պի ներ քին բակ, և սե նյակդ լց վում է կա տա րյալ հանգս տու թյամբ ու ան շտա պո-ղա կա նու թյամբ: Այս կող մում իշ խում են շատր վանն ու դեղ ձա նիկ նե րը և ներ քին բա կի յու րա հա տուկ ա կուս տի կան, ի սկ մարդ կանց ձայ ներն ու ծի ծաղը դառ նում են հան դարտ ու հե ռու: Լսո ղու թյունն ու տե սո ղու-թյու նը պահ պա նող այս շի նու թյուն նե րը, ցան կա պա տերն ու պա տե րը կար ծես ստեղծ վել են քա ղա քի եր կու մա սե րի միջև հա վա սա րակշ ռու-թյու նը պա հե լու հա մար:

Օ դա նա վա կա յան նե րում և օ դա նա վե րում ան ցկաց րած գի շեր վա-նից ու եր կու ժամ վա ան հան գիստ քնից հե տո փոխ վում են մարդ կային ըն կա լում նե րը. ներ քին լու սա տու նե րը այլ կերպ են աշ խա տում՝ ի նք-նա կար գա վոր վող ռե ժի մով: Գրատ պու թյան պատ մու թյան ցու ցադ րու-թյու նը Պատ մու թյան պե տա կան թան գա րա նում (թան գա րա նը գտն-վում է Եր ևա նի հենց կենտ րո նում՝ շր ջա նաձև ձգ վող կար ևոր շեն քե րի կող քին, Հա յաս տա նի կա ռա վա րու թյան, Ար տա քին գոր ծե րի նա խա-րա րու թյան և մյուս ոչ պա կաս կար ևոր շեն քե րից մեկն է և ա կն հայ-տո րեն հա վաս տում է այն տե ղի մա սին, ո րն այս հո ղի վրա հատ կաց-ված է պատ մու թյա նը) շե ղում է ի րա կա նու թյու նից մի ա կն թար թում: Զբոսավարի պատ մա ծը, թող նա ի նձ նե րի, մե ծ մա սամբ վրի պում է ու շադ րու թյու նից, մի այն ա ռան ձին հատ ված ներ է լեկտ րա կան հո սան-քի թեթև հար վա ծի է ֆեկ տով մի ա նում են ցու ցա փեղ կե րում դր ված ձե-ռագ րե րին, տպա գիր գր քե րին ու է լի ի նչ–որ բա նե րին: «... ի նչ–որ կա-

74

M.

Asa

re

M.

Asa

re

apustuli Pāvilu. Vitrīnās Rakstu un psalmu grāmatas uz papīra, kas vests no Damaskas.

Paradžanova muzejs. No nelielā laukumiņa pie ieejas durvīm skats uz gravu un Hrazdan upi pašā lejā, uz pilsētu otrpus un uz Araratu. Debesis ir vēlīgas un skaidras, lielais kalns ir redzams. Kopš 1921. gada tas atrodas Turcijas teritorijā, 32 km no Armēnijas robežas. Armēņu anekdote – kāds turks reiz vaicājis armēnim – „Ko jūs to Araratu liekat savos ģerboņos, vai tad tas ir jūsu kalns?”, uz ko armēnis atteicis – „Un ko tad jūs to mēnesi liekat savā karogā – vai tas ir jūsu mēness?”. Nezinu, kā turki raugās uz mēnesi, bet armēņi skatās uz savu Araratu. „Rīt jūs būsiet tam pavisam tuvu, no Khor Virap klostera ir pavisam netālu līdz Araratam”, saka Naira.

Paradžanova muzejā lielākoties izstādītas viņa veidotās kolāžas, zīmējumi, vēstules. Zivtiņas no auduma strēmelēm un mežģīņu gabaliņiem, no sasistiem stikliem, Monas Lizas portreta reprodukcija apstrādāta ar šķērēm, ieguvusi citas, gaužām groteskas sejas aprises, vienlaikus spiesta palikt atpazīstamai. Muzeja nopietnība uzliek savu zīmi un dara svinīgu visu, arī bezrūpīgo. Iespējams, ka meistars vienkārši blēņojies, bet iespējams... kas zina.

Lēnā garā ejam no muzeja gar gravas malu uz viesnīcas pusi. Pa ceļam baznīca, palēnām krēslo un baznīcas torņos iedegas lukturi. Un no torņiem uz leju pēkšņi atskan dziedāšana, korāļi. Naira saka, ka tas ir ieraksts, kas skan no torņiem, vēlāk izrādās, nē – sācies dievkalpojums un baznīcā dzied neliels koris, baznīcas akustika ceļ skaņas uz augšu līdz pat torņiem 6–stāvu nama augstumā. Lejā pilsētas ugunis un aiz tām joprojām saskatāms Ararata siluets. Pie durvīm sieviņa tirgo sveces un krustiņus, jauna meitene džinsos un sārtā jaciņā, no baznīcas izejot, noņem lakatu no galvas, pārmet krustu un aizskrien savās jaunas meitenes gaitās. Koristu balsis arvien skan no torņu augstumiem, lejā slīd mašīnu uguņu straumes. Milzu sajūsma un spēcīgas emocijas izsit no līdzsvara un kaut ko izmaina attiecībās ar gravitāciju. Tikai masīvā un stabilā konjaka rūpnīcas Noi ēka tilta galā ir tas reālais un saprotamais, kas šobrīd notur uz zemes.

Nākamā tikšanās ar Araratu pavisam drīz – Khor Virap klosteris. Kalna virsotnē kā kalna turpinājums un augstākais punkts slejas klostera ēkas. Pa

75

Մ. Ա

սա

րե

Մ. Ա

սա

րե

նայք այն թա ղել են հո ղում, որ թաքց նեն ու պահ պա նեն...»: Հնա րա վոր է, որ այդ կա նայք կար դալ չեն էլ ի մա ցել: «... գիրք տպե լու հա մար թուղթ բե րում է ին Դա մաս կո սից...»: Ճա նա պար հին՝ Դա մաս կո սի մոտ, քա հա-նայի ծա ռա Սո ղո սը դար ձել է Պո ղոս ա ռա քյալ: Ցու ցա փեղ կում Դա-մաս կո սից բեր ված թղ թով Սաղ մո սա գիրք ու Սուրբ Գր քեր են:

Փա րա ջա նո վի թան գա րան: Մուտ քի դռան ա ռջ ևի փոք րիկ հրա պա-րա կից տե սա րան է բաց վում դե պի ձորն ու ներք ևում հո սող Հրազ դան գե տը, դե պի քա ղա քի մյուս կողմն ու Ա րա րա տը: Եր կին քը պարզ ու բա րյա ցա կամ է: Եր ևում է մեծ սա րը, ո րը 1921 թվա կա նից գտն վում է Թուր քի այի տա րած քում՝ Հա յաս տա նի սահ մա նից 32 կի լո մետր հե ռու: Հայ կա կան ա նեկ դոտ. թուր քը մի ան գամ հարց է տվել հային. «Ին չո՞ւ եք Ա րա րա տը ձեր զի նան շան նե րին դնում, մի՞ թե այն ձերն է»,— ին չին հայը պա տաս խա նել է. « Դուք ին չո՞ւ եք լու սի նը ձեր դրո շին դրել, մի՞-թե այն ձերն է»: Չգի տեմ՝ ի նչ պես են թուր քե րը նա յում լուս նին, բայց հայերը ի րենց Ա րա րա տին նա յում են: « Վա ղը դուք նրան շատ մոտ կլի-նեք, Խոր Վի րա պի վան քից մինչև Ա րա րատ շատ մոտ է»,— ա սում է Նաի րան:

Փա րա ջա նո վի թան գա րա նում հիմ նա կա նում ցու ցադր ված են նրա պատ րաս տած կո լաժ նե րը, նկար նե րը, նա մակ նե րը: Ձուկ՝ գործ վածք-նե րի ծվեն նե րից ու ժա նյակ նե րի կտոր նե րից, կոտր տած ա պա կի նե-րից, մկ րա տով ձևած Մո նա Լի զայի ռեպ րո դուկ ցի ան ստա ցել է ու րիշ՝ մի ան գա մայն գրո տես կային դի մագ ծեր՝ այ դու հան դերձ մնա լով ճա-նա չե լի: Թան գա րա նի լր ջու թյունն իր կնիքն է դնում և ա մեն բան դարձ-նում հան դի սա վոր ու մի ա ժա մա նակ ան հոգ: Հնա րա վոր է, որ վար պե-տը չա րաճ ճի ու թյուն է ա րել, բայց, հնա րա վոր է... ո՜վ գի տի:

Դան դաղ քայ լե լով ձո րի բե րա նով՝ թան գա րա նից գնում ե նք հյու-րա նո ցի ո ւղ ղու թյամբ: Ճա նա պար հին ե կե ղե ցի է, դան դաղ իջ նում է մթն շա ղը, և ե կե ղե ցու զան գա կա տա նը վառ վում են լապ տեր նե րը: Հան կարծ աշ տա րա կից ներքև ե րգ է տա րած վում՝ բազ մա ձայն օ րհ-ներգ: Նաի րան ա սում է, որ սա ձայ նագ րու թյուն է, որ հն չում է զան գա-կա տան աշ տա րա կից, հե տո պարզ վում է, որ ո չ. սկս վել է ժա մեր գու-թյու նը, և ե կե ղե ցում փոք րիկ ե րգ չա խումբ է եր գում: Ե կե ղե ցու ա կուս-տի կան հն չյուն նե րը բարձ րաց նում է վեր՝ մինչև վեց հար կա նի շեն քի բարձ րու թյան աշ տա րա կը: Ներք ևում քա ղա քի լույ սերն են, ի սկ նրան-ցից ան դին դեռ եր ևում է Ա րա րա տի ո ւր վա գի ծը: Դռան մոտ մի կին մո-մեր ու խա չեր է վա ճա ռում, մի ա ղջ նակ՝ ջին սով ու կար միր բաճ կո նով, ե կե ղե ցուց դուրս գա լով, հա նում է գլ խա շո րը, խա չակնք վում է ու հե-ռա նում իր ա ղջ կա կան քայլ քով: Ե րգ չախմ բի ձայ նե րը դեռ լս վում են աշ տա րա կի վեր ևում, ներք ևում հո սում է մե քե նա նե րի լույ սե րի գե տը: Զգաց մունք ներն ու հի աց մուն քը դուրս են հա նում հա վա սա րակշ ռու-

76

M.

Asa

re

M.

Asa

re

kāpnēm mums pretī nāk divi mūki – klosteris (kā daudzi Armēnijas klosteri) darbojas, tur notiek dievkalpojumi, mūki dzīvo savu Dievam veltīto dzīvi. Ararata virsotne biezi baltā mākonī, spožā saules gaisma sapludina kalna siluetu ar debesīm un mākoni skaidri un koši zilajā. Vecajā Derībā teikts, ka Noasa šķirsts, plūdiem rimstot, piestāja Ararata kalnos. Slavenais pasaules apceļotājs Marko Polo Ararata kalnā to šķirstu esot redzējis. Mākoņi pamazām atkāpjas un rāmi nostājas blakus virsotnei. Khor Virap klosteris esot būvēts kā trešā virsotne iepretim Lielajam un Mazajam Araratam, tad nu stāvam šajā trešajā virsotnē un raugāmies. Spoži zils.

Kikosa nāve

Vairākas dienas dzīvojam Diližanā, no turienes nav tālu līdz Vanadzorai un aiz tās – uz klosteriem kalnos un uz Ovanesa Tumanjana muzeja mazā ciematiņā... Mēģinu atcerēties, kā un ko mēs viesiem stāstām par lielajiem latviešu rakstniekiem, ja vispār stāstām, protams. Armēņi saka, ka Tumanjans ir īsts tautas rakstnieks, kara laikā viņš rūpējies par patvērumu bāreņiem, un ar viņa pasakām izaugušas nu jau vairākas armēņu paaudzes. Pa ceļam uz Tumanjana muzeju jaunais rakstnieks Armens mums autobusā nolasīja Tumanjana pasaku „Kikosa nāve”. Ļoti gribas to izstāstīt (pasaku noklausījies, blakus sēdošais ukraiņu rakstnieks iečukstēja man ausī: „Un viņi to dod lasīt bērniem?”).

Reiz kādā lauku ciematā dzīvoja diezgan trūcīga zemnieku ģimene – tēvs, māte un trīs meitas. Kādudien vecāki strādāja laukā, un tēvs palūdza vecāko meitu atnest ūdeni no avota. Meita aizgāja pie avota, apstājās pie riekstkoka, kas auga turpat līdzās, un iedomājās:

Pēc dažām dienām atgriežamies Erevānā. Autobusā man blakus sēž mūsu tulkotāja Anahita.

„Es nespēju iedomāties savu dzīvi bez Erevānas. Kad ārzemēs esmu ilgāk par nedēļu, fi ziski sāku justies slikti. Mana draudzene saka, ka es arī izskatoties pēc zombija. Sāku atgūties tikai atpakaļceļā, kad lidmašīna sāk nolaišanos Erevānas lidostā, un es redzu pilsētas ugunis.”

Pēdējā festivāla dienā braucam uz Armēņu Genocīda memoriālu. Memoriāls atrodas uzkalnā, no tā paveras skats uz pilsētu. Mūsu fotogrāfs

77

Մ. Ա

սա

րե

Մ. Ա

սա

րե

թյու նից, և ե րկ րագն դի ձգո ղա կա նու թյան հետ հա րա բե րու թյուն նե րում ի նչ–որ բան փոխ վում է: Մի այն կա մուր ջի վեր ջում բարձ րա ցող « Նոյ» կո նյա կի գոր ծա րա նի մեծ ու հաս տա տուն շենքն է իր շո շա փե լիու թյամբ ու ի րա կա նու թյամբ ի նձ հո ղի վրա պա հում:

Ա րա րա տի հետ հա ջորդ հան դիպ մա նը եր կար չս պա սե ցինք. Խոր Վի րա պի վանքն է: Բլ րի կա տա րին, ի նչ պես սա րի շա րու նա կու թյուն, խո-յա նում են վան քի շի նու թյուն նե րը: Աս տի ճան նե րով մեզ ըն դա ռաջ են գա-լիս եր կու կու սակ րոն քա հա նա: Վան քը գոր ծում է, ի նչ պես Հա յաս տա նի վան քե րից շա տե րը, պա տա րագ ներ են լի նում, վա նա կան ներն ապ րում են Ա ստ ծուն ըն ծայ ված ի րենց կյան քով: Ա րա րա տի գա գա թը սպի տակ թանձր ամ պի մեջ է, պայ ծառ ար ևի լույ սը մի աց նում է սա րի ո ւր վա գի ծը ե րկն քին ու ամ պին՝ պարզ ու վառ կա պույ տի մեջ: Հին Կտա կա րա նում կար դում ե նք, որ Նոյի տա պա նը ջր հե ղե ղից հե տո կանգ է ա ռել Ա րա րատ լե ռան վրա: Հան րա հայտ ճա նա պար հորդ Մար կո Պո լոն այդ տա պա նը տե սել է Ա րա րա տի վրա: Ամ պե րը կա մաց–կա մաց նա հան ջում են և հան-դարտ կանգ առ նում գա գա թի հար ևա նու թյամբ: Խոր Վի րապի վան քը կա ռուց վել է որ պես եր րորդ գա գաթ մեծ ու փոքր Ա րա րատ նե րի դի մաց: Մենք կանգ նել ե նք եր րորդ բար ձուն քին ու նա յում ե նք: Վառ կա պույտ է:

Կի կո սի մա հը

Մի քա նի օր ապ րում ե նք Դի լի ջա նում, այն տե ղից Վա նա ձո րը մոտ է, ի սկ այն տե ղից է լ՝ սա րե րում գտն վող վան քե րը և Հով հան նես Թու-մա նյա նի թան գա րա նը փոք րիկ գյու ղում...: Փոր ձում եմ վեր հի շել, թե ի նչ ե նք պատ մում բո լո րին լատ վի ա ցի մե ծա գույն բա նաս տեղծ նե րի մա սին, ե թե, ի հար կե, ը նդ հան րա պես պատ մում ե նք: Հայերն ա սում են, որ Թու մա նյա նը իս կա կան ազ գային բա նաս տեղծ է. պա տե րազ մի ժա մա նակ նա հոգ է տա րել ման կա տան ե րե խա նե րի մա սին, և նրա հե քի աթ նե րով է դաս տի ա րակ վել հայե րի ա ռն վազն մի քա նի սե րունդ: Թու մա նյա նի թան գա րա նի ճա նա պար հին ե րի տա սարդ գրող Ար մե նը ավ տո բու սում մեզ հա մար ըն թեր ցում է Թու մա նյա նի « Կի կո սի մա հը» հե քի ա թը: Շատ եմ ու զում այն պատ մել: Կող քիս նս տած ո ւկ րաի նա-ցի բա նաս տեղ ծը, հե քի ա թը լսե լով, ա կան ջիս շշն ջում է. «Եվ նրանք սա տա լիս են ե րե խա նե րին կար դա լո՞ւ»:

Մի քա նի օ րից վե րա դառ նում ե նք Եր ևան: Ավ տո բու սի մեջ կող քիս նս տած է մեր թարգ մա նիչ Ա նա հի տը:

«Ա ռանց Եր ևա նի կյանքս չեմ կա րող պատ կե րաց նել: Ե րբ ար տա-սահ մա նում մեկ շա բա թից ա վելի եմ լի նում, սկ սում եմ ֆի զի կա պես վա տ զգալ: Ըն կե րու հիս ա սում է, որ ես զոմ բի ի եմ նման վում: Ո ւշ քի եմ գալիս տուն դար ձի ճա նա պար հին մի այն, ե րբ օ դա նա վը սկ սում է իջ նել Եր ևա նի օ դա նա վա կա յա նում, և ես տես նում եմ քա ղա քի լույ սե րը»:

78

M.

Asa

re

M.

Asa

re

Artūrs saaicina visus uz grupas bildi. Igors sauca, ka nebūs labi, ja saule spīd no mugurpuses, uz ko Artūrs, visā savā raženā augumā izslējies, roku teatrāli gaisā pametis, iesaucas: „Дорогой, когда ты свою книгу писал, я тэбэ мэшал?”*, un nobildē mūs visus bezrūpīgi smejošus uz Erevānas fona.

Ziņa internetā:

Turcijas valdošā partija: „Armēņi Kaukāzā ir ienācēji”. „Armēņi Kaukāzā ir ienācēji, svešinieki, kuri savu mākslīgo valsti

radījuši vēsturiskajās tjurku teritorijās Zangezura, tādēļ tiem nav tiesību spriest par savām senajām saknēm šajā reģionā,” – pavēstīja Turcijas Taisnīguma un attīstības partijas ģenerālsekretārs Haluks Ipeks. – „... Azerbaidžāna ir šī reģiona uzlecošā zvaigzne, Turcija – uzlecošā zvaigzne visā pasaulē./.../ Armēnija šobrīd cer uz saviem aizstāvjiem. Bet viņa aizmirst, ka aizstāvji ir tālu, bet Azerbaidžāna un Turcija – blakus.” (www.regnum.ru – 07.11.2012)

*Dārgais, kad tu grāmatu rakstīji, vai es tev traucēju?

79

Մ. Ա

սա

րե

Մ. Ա

սա

րե

Փա ռա տո նի վեր ջին օ րը գնում ե նք Հայոց ցե ղաս պա նու թյան հու-շա հա մա լիր: Այն գտն վում է բլ րի վրա, որտե ղից բաց վում է քա ղա քի հա մայ նա պատ կե րը: Մեր լու սան կա րիչ Ար թու րը կան չում է մեզ՝ խմ-բով լու սան կար վե լու: Ի գորն ա սում է, որ լավ չի ստաց վի, ե թե ար ևը թի կուն քից է շո ղում, ին չին Ար թու րը, իր ո ղջ հա սա կով ձգ վե լով, ձեռ քը օ դում թա տե րա կան պար զե լով, պա տաս խա նում է. «Дорогой, когда ты свою книгу писал, я тэбэ мэшал?»,— և լու սան կա րում է մեզ բո լո-րիս Եր ևա նի ֆո նին ան հոգ ծի ծա ղե լիս:

Տե ղե կու թյուն հա մա ցան ցից

Թուր քի այի իշ խող կու սակ ցու թյուն. « Կով կա սում հայե րը եկ-վոր ներ են»:

« Կով կա սում հայե րը եկ վոր ներ են, օ տար են, ով քեր ի րենց շին ծու պե տու թյու նը ստեղ ծել են թյուր քե րի պատ մա կան Զան գե զուր տե րի-տո րի այի վրա, այդ պատ ճա ռով ի րա վունք չու նեն այս տա րած քում ի րենց հնա գույն ար մատ նե րի մա սին վի ճե լու»,— հայտ նել է Թուր-քիայի Ար դա րու թյան ու զար գաց ման կու սակ ցու թյան գե րա գույն քար տու ղար Խա լուք Ի փե քը: «...Ա դր բե ջա նը այս տա րած քի ծա գող ա ստղն է, Թուր քի ան՝ ամ բողջ աշ խար հի ծա գող ա ստ ղը: /.../ Հա յաս-տա նը հիմա հույս է դնում իր պաշտ պան նե րի վրա: Բայց նա մո ռա նում է, որ պաշտ պան նե րը հե ռու են, ի սկ Ա դր բե ջանն ու Թուր քի ան՝ մոտ»: (www.regnum.ru – 07.11.2012)

Լատ վի ե րե նից թարգ մա նեց Նաի րա Խա չատ րյա նը

Vasil Bagiu

Վա սի լե Բա գի ու

Romania Ռու մի նի ա

Romanian poet, prosaist, founder of Romanian literary movement “Chimerism.” Member of Romanian Writers’ Union and PEN club. From 2006–2009 he was the editor of the on–line poetry forum “Poetry Circle.” Vasile Bagiu has published seven poetry books, a collection of stories, two novels and numerous essays. His English poems have been published in US, Great Britain, Canada and New Zealand.

Ռու մի նա ցի բա նաս տեղծ, ար ձա կա գիր, ռու մի նա կան « Քի մե րիզմ» գրա կան շարժ ման հիմ նա դիր: Ռու մի նի այի գրող նե րի մի ու թյան և «PEN» ա կում բի ան դամ է: 2006–2009 թթ. ե ղել է «Poetry Circle» բա նաս տեղ ծա կան օն լայն ֆո րու մի խմ բա գի րը: Հրա տա րա կել է բա նաս տեղ ծու թյուն նե րի յոթ գիրք, պատմ վածք նե րի ժո ղո վա ծու, եր կու վեպ և բազ մա թիվ էս սե ներ: Նրա ան գլե րեն բա նաս տեղ ծու-թյուն նե րը լույս են տե սել Ա ՄՆ–ո ւմ, Մեծ Բրի տա նի ա յում, Կա նա-դա յում և Նոր Զե լան դի ա յում:

82

V.

Ba

giu

V.

Ba

giu

UN VIS SECRET

Armenia a fost un vis din toamna anului 2012, iar dacă spun că doar personajul meu Himerus Alter a călătorit – şi nu eu – în această ţară dintre Marea Neagră şi Marea Caspică riscsă fi u acuzat de exces de literaturizareşi cine mai ştie ce altceva chiar mai grav. Trec, aşadar, peste această dispută, care mă priveşte personal, şi ies în larg, dispus la orice, ca un înţelept cuminţitde adevărurile care vin cu vârsta.N–am plănuit vizita, nu mi–am dorit–o, însă ea s–a întâmplat, aşa cum în viaţă trăieşti uneori întâmplări potrivite mai degrabă pentru romanesau poezii şi nu pentru fi inţe cu emoţii, gânduri şi sentimente. Erevanul, văzutîn apus de soare, din uşa casei lui Parajanov, cu cele două culmi albe ale Ararat–ului în depărtare,mi–a spus nişte lucruri simple pe care le afl i de obiceide la vreun duhovnic bătrân. A fost oraşul înţeleptcare mi–a vorbit convingător în limba lui simplă despre viaţăşi despre moarte, despre a fi şi a nu fi undeva şi nicăieri pe pământ,despre infi nitele posibilităţi de afi rmare ale soluţiilor perfecte la problemele difi cile, teoretice şi practice, abstracte şi concrete. Să fi e oare acest impas o probă de încercare? Nu am replici pe fază, nu trec de la un subiect la altul

83

Վ. Բ

ա գի

ու

Վ. Բա

գի

ու

ԳԱՂՏ ՆԻ ՄԻ Ե ՐԱԶ

Հա յաս տա նը 2012 թ. աշ նան մի ե րազ էր,

և ե թե ա սեմ, որ ոչ թե ես, այլ մի այն իմ հե րոս Հի մե րուս Ալ տերն է ճամ փոր դել

Սև ծո վի և Կաս պից ծո վի միջև գտն վող այս ե րկ րում, ա պա վա խե նում եմ,

որ ի նձ մե ղադ րեն չա փից ա վե լի գրա կա նաց ման

և, ով ի մա նա, էլ ի նչ ա վե լի լուրջ բա նե րի մեջ: Մի կողմ եմ թող նում, սա կայն, այս

բա նա վե ճը, ո րն իմ ան ձին է վե րա բե րում,

և դուրս եմ գա լիս լայն տա րա ծու թյուն՝ պատ րաստ ա մեն ին չի

տա րի քի հետ ե կող ճշ մար տու թյուն նե րից հանգս տա ցած ի մաս տու նի նման:

Չեմ ծրագ րել այ ցե լու թյու նը, չեմ ձգ տել, բայց այն կա տար վեց,

ինչ պես եր բեմն կյան քում պա տա հում են դեպ քեր,

ո րոնք ա վե լի շուտ բնո րոշ են վե պե րին կամ բա նաս տեղ ծու թյուն նե րին

և ոչ թե հույ զեր, մտ քեր և զգաց մունք ներ ու նե ցող է ակ նե րին:

Մայ րա մու տին Փա րա ջա նո վի տան դռան ա րան քից իմ տե սած Եր ևա նը՝

հեռ վում Ա րա րա տի եր կու ճեր մակ գա գաթ նե րով,

հա սա րակ բա ներ է ա սել ի նձ, բա ներ, ո րոնք սո վո րա բար ի մա նում ես

ինչ–որ մի ծեր խոս տո վա նա հո րից: Նա այն ի մաս տուն քա ղաքն էր,

որն իր հա սա րակ լեզ վով ի նձ հա մո զիչ պատ մում էր

կյան քի և մահ վան մա սին, աշ խար հում ի նչ–որ մի տեղ լի նե լու

և ոչ մի տեղ չլի նե լու, տե սա կան և գործ նա կան, վե րա ցա կան ու կոնկ րետ

դժ վար խն դիր նե րի կա տա րյալ լու ծում նե րի

հաս տատ ման ան սահ ման հնա րա վո րու թյուն նե րի մա սին:

Այս մե ռյալ կետն ա րդյոք փոր ձարկ ման ստու գո՞ւմ է: Պա տաս խան ներ չու նեմ,

չեմ ան ցնում մի թե մայից մյու սին ա ռանց զրու ցակ ցին զգու շաց նե լու,

84

V.

Ba

giu

V.

Ba

giu

fără a anunţa interlocutorul, iar aşteptarea unui semn de bunăvoinţă este legitimă în aceste timpuri legate bine de un fi r invizibil de speranţă. Manuscrise vechi, mănăstiri milenare din piatră de tuf pe maluri de lacuri, la Sevan sau la margini de imperii,unde sărăcia se joacă indiferentă cu nişte ciulini uscaţişi se uită înspre muntele Arcei Sfi nte, dincolo de graniţe crude, peste vii rămase pustii după culesul la care nu am fost martor.Înnoptarea la Dilijan într–un hotel de cinci stele, în mijlocul cuibului de case neterminate şi neîncepute, mi–a spus, la rândul ei, ceva despre felul de a fi al oamenilorşi despre cum istoria are metode secrete de a te pune la punct,iar vizita la un muzeu de artă din Vanadzor m–a inspirat să scriu un poem distractiv rimând ca în „nevermor”–ul lui Poe,a cărui stafi e chiar am văzut–o într–o plimbare de unul singur prin nu ştiu ce alt oraş al cărui nume nu mi–l amintesc acum deloc şi pe care nu–l mai văzusem niciodată în viaţa mea,şi nici în moartea mea, din care nu reuşesc să trag învăţăminte folositoare, nici pentru situaţiile problematice, nici pentru altceva mai rău.Armenia a fost un vis visat în somn, cu oameni prietenoşi, poezie, studenţi iubitori de dezbateri aprinse pe tema soartei cărţii în lume,un vis secret ce–mi ţine de urât când nu găsesc ieşire şi salvareîn cuibul protector al României mele reale.

85

Վ. Բ

ա գի

ու

Վ. Բա

գի

ու

իսկ այս` հույ սի հետ մի ան տե սա նե լի թե լով կապ ված ժա մա նակ նե րում

բա րյա ցա կա մու թյան նշան սպա սելն օ րի նա կան է: Հին ձե ռագ րեր,

տու ֆից կա ռուց ված հա զա րա մյա վան քեր լճե րի ա փին, Սևա նում կամ

կայս րու թյուն նե րի ծայ րե րում, որ տեղ աղ քա տու թյու նը ան տար բեր խա ղում է

չո րա ցած տա տասկ նե րի հետ և նա յում է դե պի Սուրբ Տա պա նի լե ռը,

դա ժան սահ ման նե րից այն կողմ, դա տարկ խա ղո ղի այ գի նե րի վրա,

ո րոնց բեր քա հա վա քին ես վկա չեմ ե ղել:

Դի լի ջա նում` ա նա վարտ և չսկս ված տնե րի բույ նի մեջ,

մի հինգ ա ստ ղա նի հյու րա նո ցում գի շե րելն իր հեր թին

ինձ ի նչ–որ մի բան է ա սել մարդ կանց գո յու թյան ձևի և այն մա սին,

թե ի նչ գաղտ նի մի ջոց ներ ու նի պատ մու թյու նը

քեզ տե ղը դնե լու հա մար, ի սկ այ ցը Վա նա ձո րի ար վես տի թան գա րան ներշն չել է ի նձ

գ րե լու մի զվար ճա լի բա նաս տեղ ծու թյուն` Պոի «Nevermore»–ի նման հան գե րով,

ում ո ւր վա կանն իս կա պես տե սել եմ մե նակ զբոս նե լուց, ի նչ–որ մի ուրիշ,

չ գի տեմ, թե ի նչ քա ղա քում, ո րի ա նու նը հի մա բո լո րո վին չեմ հի շում,

և ո րը դեռ եր բեք չեմ տե սել իմ կյան քում,

ոչ էլ իմ մահ վան մեջ, ո րից չեմ կա րող

օգ տա կար դա սեր քա ղել

տա րա կու սե լի ի րադ րու թյուն նե րի կամ էլ ա վե լի վատ բա նի հա մար:

Հա յաս տա նը քնի մեջ տե սած ե րազ էր՝ ջերմ մարդ կան ցով, պոե զիայով,

աշ խար հում գր քի ճա կա տագ րի շուրջ թեժ բա նա վե ճեր սի րող ու սա նող նե րով,

մի գաղտ նի ե րազ, ո րն ի նձ հետ է, ե րբ ե լք ու փր կու թյուն չեմ գտ նում

իմ ի րա կան Ռու մի նի այի պաշտ պա նիչ բույ նի մեջ:

Ռ� մի նե րե նից թարգ մա նեց Լաս լո Բոր բե լին

Johan de Boose

Յո հան դը Բոու զե

Belgium Բել գի ա

Belgian poet, prosaist. He studied Slavonic Languages at the University of Gent, got his PhD. Taught at school, worked at radio and television. His last novel “The Martyrs” got several prizes. The author is currently working on a trilogy which tells about the impact of disasters on the mentality of people.

Բել գի ա ցի բա նաս տեղծ, ար ձա կա գիր: Սո վո րել է Գեն տի հա մալ-սա րա նի սլա վո նա կան լե զու նե րի բաժ նում, ստա ցել դոկ տո րի գի-տա կան աս տի ճան: Դա սա վան դել է դպ րո ցում, աշ խա տել ռա դի ո-յում և հե ռուս տա տե սու թյու նում: Նրա վեր ջին վե պը` « Նա հա տակ-ներ»–ը, ար ժա նա ցել է մի քա նի մր ցա նակ նե րի: Հե ղի նակն այժմ աշ խա տում է ե ռագ րու թյան վրա, ո րը պատ մում է ա ղետ նե րի՝ մարդ կանց մտա ծո ղու թյան վրա ու նե ցած ազ դե ցու թյան մա սին:

88

J. d

e B

oose

J. d

e B

oose

LAAT MIJ JE PIJN DRAGEN

Scheiding is het jongste zusje van de dood, zei een fi jne juffrouw gisteren bij het verlaten van Ero’s busje, terwijl de stad gonsde alsof de goden hun toeters aan het stemmen waren voor hun grote symfonie en terwijl de Ararat zich wederom verstopte, gewoontegetrouw, de oude gluiperd waarover een jongen in het busje zei dat hij niet bestond, vijfduizend meter onbestaande berg, er bestond alleen een mohammedaanse, heetgebakerde knutselaar die af en toe aan de overkant van de Armeens–Turkse grens een fabelachtig kartonnen scherm neerzette met daarop de tekening van de tweekoppige berg waar de ark van de zeshonderdjarige Noach aan het begin der tijden was gestrand en daarna weer een ander scherm met rook en mist of met helemaal niets, gewoon een modernistisch, veelbetekenend wit–op–wit.

De ark is mijn busje, zei Ero wanneer de aarde begon te beven, een paar keer per jaar, terwijl hij La Bohème, on est heureux van Charles Aznavoerjan playbackte, denkend aan de westelijke grens van Armenië die het profi el had van een meisjesgezicht met mopneus, kuif en hekserig kinnetje, en terwijl hij door zijn land reed op zoek naar vermoeide reizigers onderweg naar een van de vier windstreken, waarover een Tsjetsjeens drankorgel ooit zei dat ze leken op vier bakkers, genaamd Noord, Zuid, West en Oost, in deze volgorde, en dat ze elk een oven bezaten die ze willens nillens aan de praat hielden, Noord het driftigst, Zuid het knulligst, of was het andersom, dat was ook mogelijk want het drankorgel was een Rus en zag alles dus

89

Յ. դը

Բոու զ

եՅ

. դը

Բոու

զե

ՑԱՎԴ ՏԱ ՆԵՄ(հ րա տա րակ վ� մ է կր ճա տ� մ նե րով)

« Բա ժա նու մը մահ վան կրտ սեր քույ րիկն է»,– ե րեկ ա սա ցի նր բա-կազմ օ րի որ դին Է րոյի եր թու ղային տաք սի ից իջ նե լիս, և քա ղա քը այն-պե՜ս էր բզ զում, կար ծես ա ստ ված ներն ի րենց փո ղերն է ին լա րում մեծ սիմ ֆո նի ա նվա գե լու հա մար, և Ա րա րա տը դար ձյալ թաքն վում էր՝ իր սո վո րույ թի հա մա ձայն: Այդ ծեր խա բե բան, ո րի մա սին միկ րոավ տո-բու սում նս տած տղան ա սաց, թե գո յու թյուն չու նի, հինգ հա զար մետր լեռ–չ գո յու թյուն է: Կա մի այն մու սուլ ման դյու րա բոր բոք աշ խա տա վոր, որ հայ–թուր քա կան սահ մա նից այն կողմ մերթ ա ռաս պե լա կան չափ ե-րի ստ վա րաթղ թե էկ րան է դնում՝ վրան պատ կեր ված ե րկգլ խա նի լե ռը, ո րի գա գա թին հանգր վա նել էր վեց հա րյուր տա րե կան Նոյի տա պա նը ժա մա նակ նե րի սկզ բին, մերթ՝ ծուխ ու մշուշ ցու ցադ րող էկ րան, մերթ է լ՝ ո չինչ չցու ցադ րող, պար զա պես մո դեռ նիս տա կան ու խորհր դան շա-կան սպի տակ էկ րան:

«Իմ եր թու ղայինն է տա պա նը»,– ա սում էր Է րոն, ե րբ ցնց վում էր եր կի րը տա րին մի քա նի ան գամ, ի սկ նա Շառլ Ազ նա վու րյա նի «La Bohème, on est heureux» եր գի հետ եր գում էր ու մտա ծում Հա յաս-տա նի ա րևմ տյան սահ մա նի մա սին, ո րը նման է ա ղջ կա դի մագ ծե րի՝ կճատ քթով, վեր ցց ված մա զափն ջով ու վհու կի նեղ կզա կով, և նա իր ե րկ րով մեկ շր ջում էր իր եր թու ղային տաք սի ով՝ փնտ րե լով հոգ նած ճամ փորդ նե րի, ո րոնք ո ւղ ևոր վում է ին դե պի աշ խար հի չորս կող մե րը, ո րոնց մա սին ի նչ–որ ռուս հար բե ցող ա սել է, թե նման են չորս հաց-թու խե րի՝ Հյու սիս, Հա րավ, Ա րև մուտք և Ար ևելք ա նուն նե րով: Հենց այս հեր թա կա նու թյամբ: Նրանք մե կա կան վա ռա րան ու նեն և կրա կը կա մա թե ա կա մա վառ են պա հում. Հյու սի սը՝ տաք գլ խով, Հա րա վը՝ ան շնորհք ձևով կամ հա կա ռա՞ կը. դա նույն պես հնա րա վոր է, քա նի

90

J. d

e B

oose

J. d

e B

oose

enigszins verwrongen, niettemin eerde iedereen de roetige mond van de oven waarin de winden werden gebakken.

Ero reed door de thuishaven van de geredde mensheid, daar waar God, dronken van zijn eigen schepping, vrijelijk had geëxperimenteerd, een land van karmijnrode cactusschildluizen, granaatappels met hun driehonderdvijfenzestig zaden, aangewaaide en uitgewoonde zielen, de adem van de Colchis, gekleurde hellingen die knisperden als droge toost, notendonkere grottenhuizen, wegen vol visschubben als stukjes kwarts, schrale, winderige, pluizige leegheid, een plaats kortom waar de tijd niet bestond.

Hij stopte bij een hotel waar de portier iedereen een hand en een glimlach gaf, waar de kruiers wiebelden als auto–antennes, waar de meisjes strakke, smeltende japonnen droegen en waar verder niemand, niemand ooit kwam, alleen obese zakenlui en landerige hippies, maar verder niemand, want het pand diende als wasserette van maffi oos geld, en het stond dus leeg en schreeuwde om aandacht en liefde, maar als de liefde eindelijk kwam, chique, geurige liefde in de vorm van Perzische nimfen die het woord nee niet kenden, wierp de portier zijn Griekse lachende toneelmasker af en sperde hij zijn vlerken als een albatros.

Dit keer stapte een knappe heer in Ero’s busje, dat wil zeggen hij vouwde zijn lange lichaam in twee gelijke delen, klemde zijn sik in zijn ene vuist, steunde met zijn andere vuist op een vurenhouten wandelstok, en wenste Ero met een bronzen bas goedemorgen, waarop Ero uitvoerig knikte en schudde met zijn hoofd, want de heer, die Hovan oftewel Godsgeschenk werd genoemd en niet zo jong meer was maar gelukkig wel over een jong hart beschikte, deze heer Godsgeschenk, die bovendien een buitenlander was, begon meteen te doceren over de kolken van de afgrond en de sluizen van de hemel in het boek Genesis hoofdstuk acht, vers één tot en met vijf, en over zijn wandelstok, die een kostbaar artefact was want de Russische toondichter Sjostakovitsj had hem laten vervaardigen uit een keu.

Tsavut danem, zei Ero bij wijze van groet, laat mij je pijn dragen, gevolgd door waar moet u heen, Hovan Godsgeschenk, en Hovan stak meteen van wal met de mededeling dat hij ongetwijfeld de enige vreemdeling ter wereld was die zo vertrouwd was met het in 405 door Mesrop Masjtots ontworpen 38–tekensalfabet en hij vervolgde dat het

91

Յ. դը

Բոու զ

եՅ

. դը

Բոու

զե

որ հար բե ցո ղը ռուս էր, ո ւս տի ա մեն ի նչ բա վա կան խե ղա թյուր ված էր տես նում: Ի նչ պես էլ որ լի նի, բո լո րը ե րկր պա գում է ին քա մի ներ թխող վա ռա րա նի մրոտ ված բե րա նը:

Է րոն շր ջում էր փրկ ված մարդ կու թյան սկզբ նա կան նա վա-հանգստում՝ այն տեղ, որ տեղ իր ա րար չա կան գոր ծով հար բած Ա ստ-ված ան զս պո րեն փոր ձեր է կա տա րել այս ե րկ րում. որ դան կար մի րով, ե րեք հա րյուր վաթ սուն հինգ հա տիկ պա րու նա կող նռ նե րով, քա մու թևե րին բեր ված և կյան քից հոգ նած հո գի նե րով, Կոլ խի դայի լեռ նե րից փչող շն չով, չո րա ցած հա ցի պես ճար ճա տող գու նա վոր սա րա լան ջե-րով, ըն կույ զի պես մութ քա րան ձավ–տ նե րով, որ ձա քա րի բե կոր նե րի պես ձկան թե փուկ նե րով ծածկ ված ճա նա պարհ նե րով, ան բեր րի, հող-մա հար, փր չոտ դա տար կու թյամբ, մի խոս քով՝ այն պի սի վայ րում, որ-տեղ ժա մա նա կը գո յու թյուն չու նի:

Նա կանգ էր առ նում ի նչ–որ հյու րա նո ցի ա ռջև, ո րի դռ նա պա նը բո լո րի ձեռ քերն էր սեղ մում և բո լո րին ժպիտ պարգ ևում, ո րի բեռ նա-կիր նե րը տա տան վում է ին ավ տո մե քե նա նե րի ալեհավաքների պես, որ տեղ աղ ջիկ նե րը նեղ ու հալ վող շր ջազ գեստ ներ է ին հագ նում, և ո ւր ոչ ոք, ոչ ոք եր բեք չէր գա լիս, բա ցի գեր գոր ծա րար նե րից ու ա լար կոտ հի պի նե րից: Բա ցի նրան ցից՝ ոչ ոք, ո րով հետև այդ հիմ նար կը ծա ռա-յում էր որ պես մա ֆի այի փո ղե րի լվաց քա տուն, այդ պատ ճա ռով էլ դա-տարկ էր և ու շադ րու թյուն ու սեր էր պա հան ջում, բայց ե րբ վեր ջա պես հաս նում էր սե րը՝ նր բա ճա շակ, բու րա վետ մի սեր, «ոչ» բա ռը չի մա ցող պարս կա կան հա վեր ժա հար սե րի տես քով, դռ նա պա նը դեն էր նե տում իր հու նա կան ժպ տա ցող դի մա կը և ալ բատ րո սի պես բա ցում թևե րը:

Այդ ըն թաց քում գե ղա դեմ մի պա րոն նս տեց Է րոյի եր թու ղայի նը, այ-սինքն՝ իր բարձ րա հա սակ մար մի նը եր կու հա վա սար մա սի ծա լեց, մի ձեռ քով սրա ծայր կարճ մո րու քը բռ նե լով, մյուս ձեռ քով հեն վե լով ե ղև-նա փայ տե գա վա զա նին՝ թավ, բամբ ձայ նով Է րոյին բա րի լույս ա սաց: Է րոն եր կար ժա մա նակ գլ խով մերթ դրա կան, մերթ բա ցա սա կան շար-ժում ներ ա րեց: Պա րո նը, ո ւմ ա նու նը Հո վան էր, կամ Ա ստ ծո Պարգև, այն քան էլ ջա հել չէր, բայց բա րե բախ տա բար ջա հել սր տի տեր էր: Այս պա րոն Ա ստ ծո Պարգ ևը, որ օ տա րերկ րա ցի էր, ան մի ջա պես սկ սեց պատ մել Ծնն դոց գր քի ու թե րորդ գլ խի ա ռա ջի նից հին գե րորդ տո ղում նշ ված ստոր գետ նյա աղ բյուր նե րի և ե րկն քի սա հանք նե րի, ի նչ պես և իր ձեռ նա փայ տի մա սին: Այն թան կար ժեք ա ռար կա էր, քա նի որ ռուս կոմ պո զի տոր Շոս տա կո վի չը պատ րաս տել էր տվել բի լի ար դի ձո ղից:

« Ցավդ տա նեմ»,— ա սաց Է րոն բար ևի փո խա րեն ու շա րու նա-կեց,—«ո՞ւր եք գնում Հո վա՛ն Ա ստ ծո Պարգև»: Հո վանն իս կույն տե-ղե կաց րեց, որ ան կաս կած ո ղջ աշ խար հում, բա ցի ի րե նից, այլ օ տար-

92

J. d

e B

oose

J. d

e B

oose

de liefde was die hem in de armen van dit trieste land had gedreven maar dat de liefde inmiddels was vervlogen en het trieste land hem nog steeds omklemde zodat hij in Berlijn of Brussel, dat wil zeggen in die onpersoonlijke steden waar hij schnabbelde, zich nooit ofte nimmer thuis kon voelen, en ten slotte deelde hij zijn reisdoel mee aan de taxichauffeur: Diepe Put oftewel Khor Virap, aan de voet van Vader Ararat, alwaar de oudste christelijke kerk staat.

De aarde beefde een tweede keer zodat er scheuren in de hemel kwamen, waaruit water gutste op de huizen van sinaasappelsteen, en Ero loodste zijn busje behendig over de plavuizen, toeterend en wuivend naar bartenders, straatvegers en nimfen op hoge hakken die hij allemaal beminde met zijn hart zo groot als Cilicië, net zoals hij Jerevan beminde, de oudste stad op aarde, gesticht in 782 voor Christus, waar zijn zonen en dochters waren geboren, en hij dacht weer aan Charles Aznavoerjan die hij in 1993 in zijn busje had vervoerd, dat wilde toen zeggen in zijn Volga van vervloekte sovjetmakelij, toen de bard net was gekroond tot Buitengewoon Ambassadeur van de Armeense Republiek, en aan hoe ze toen samen Mourir d’aimer hadden gebruld, met een brok van het lachen in hun keel, waar was de tijd.

Op het bordes onder het melkglazen dak van de markt en met een gebloemde, doorweekte hoofddoek op wuifde een boerin, een potig, ongeschoren meisje van een jaar of vijftig, omringd door netjes vol onverkochte kolen als kanonskogels, een opgeklapte schraag en mopperende duiven, en deze geurige schoonheid, Marti oftewel Lady geheten, slaagde erin om haar koopwaar met een welgemikte zwaai op haar rug te slingeren en Ero’s voertuig in een klap voor de helft hiermee te vullen, en voor de andere helft met gekir over hoe elke onverwachte bezoeker in haar dorp gastvrij werd ontvangen met geitenkaas en brandewijn want je wist maar nooit of hij was een reïncarnatie van Jezus, die hield van het landleven, nietwaar goede meneer, zei ze tegen Hovan Godsgeschenk die om de tijd te doden verzen zat te vertalen en zich daardoor openbaarde als anderstalige en dus als potentiële gereïncarneerde heiland.

Ero praatte tegen de ruitenwissers als tegen een span paarden, die zich moesten haasten om het water dat met bakken uit de hemel werd gegoten weg te vegen zodat de reis voorspoedig kon verlopen, hij vloekte tegen hen,

93

Յ. դը

Բոու զ

եՅ

. դը

Բոու

զե

երկ րա ցի չկա, որ իր պես ծա նոթ է Մես րոպ Մաշ տո ցի 405 թվա կա-նին ստեղ ծած 39–տա ռա նոց այ բու բե նին, ա պա ա սաց, որ սերն է ի րեն ստի պել ա պաս տան փնտ րել այս տխուր ե րկ րի գր կում, բայց սե րը վա ղուց վե րա ցել է, ի սկ մինչ օ րս այս տխուր եր կի րը շա րու նա կում է պա րու րել ի րեն, ին չի պատ ճա ռով այլևս եր բեք չի ըն տե լա նա Բեռ լի նին կամ Բրյու սե լին, այ սինքն՝ այն քա ղաք նե րին, որ տեղ փոքր–մոքր գոր-ծե րով էր զբաղ վում: Ա պա եր թու ղայի նի վա րոր դին հայտ նեց իր ո ւղ ևո-րու թյան նշա նակ ման վայ րը՝ Խոր Վի րապ, Հայր Ա րա րա տի ստո րոտ, քրիս տո նե ա կան հի նա վուրց ե կե ղե ցի:

Երկ րորդ ան գամ եր կի րը ցնց վեց: Եր կին քը պատռ վել էր, և ճեղ-քե րից ջուր էր հեղ վում նարն ջա քա րե տնե րի վրա: Է րոն վար պե տո-րեն իր միկ րոավ տո բուսն էր վա րում սա լիկ նե րի վրայով՝ ազ դան շան տա լով ու ձեռ քով բար ևե լով բար մեն նե րին, փո ղոց մաք րող նե րին ու բարձ րակ րունկ կո շիկ նե րով հա վեր ժա հար սե րին, ո րով հետև բո լո րին հա վա սա րա պես սի րում էր Կի լի կի այի չափ իր սր տով, ի նչ պես սի րում էր նաև Եր ևա նը՝ աշ խար հի ա մե նա հին քա ղա քը, որ հիմն վել էր մեր թվար կու թյու նից ա ռաջ 782 թվա կա նին, ու որ տեղ ծն վել է ին նրա որ-դի ներն ու դուստ րե րը: Վեր հի շեց Շառլ Ազ նա վու րյա նին, ո ւմ իր մե-քե նայով էր տե ղա փո խել 3 տա րի ա ռաջ: Այն ժա մա նակ խորհր դային ա նի ծյալ « Վոլ գայով», ե րբ շան սո նի են նոր էր նշա նակ վել Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան ար տա կարգ դես պան: Հի շեց, թե ի նչ պես է ին եր-կու սով բղա վել «Mourir d’aimer» եր գը՝ ծի ծա ղից խեղդ վե լով: Ի նչ պե՜ս էր թռ չում ժա մա նա կը:

Շու կայի կաթ նա վուն կտու րի տակ՝ մուտ քի ա ռջև կանգ նած հաղ-թան դամ, մոտ հի սուն տա րե կան գյու ղա ցի մի կին, ձեռ քը թա փա հա-րե լով, կանգ նեց րեց նրան: Նրա շուր ջը շար ված է ին թն դա նո թի գն դե րի նման չվա ճառ ված կա ղամբ նե րով լի ցան ցեր, ծալ ված մի տախ տակ ու գղ ղա ցող ա ղավ նի ներ: Մար տի կամ Լեյ դի ա նու նով այդ գե ղեց կու հուն հա ջող վեց մի կտ րուկ շար ժու մով շա լա կել իր ապ րան քը՝ մի ան գա մից լց նե լով Է րոյի փո խադ րա մի ջո ցի կե սը, մյուս կեսն էլ լց վեց նրա ծլվ լո-ցով այն մա սին, թե ի նչ պես են ի րենց գյու ղում յու րա քան չյուր ան սպա-սե լի այ ցե լո ւին հյու րա սի րում այ ծի պա նիր ու օ ղի, քա նի որ այդ պես կա րե լի է նման վել գյու ղա կան կյան քը սի րող Հի սու սին: «Այդ պես չէ՞, պա րո՛ն ջան»,— դար ձավ Հով հան Ա ստ ծո Պարգ ևին, ով ժա մա նա կը սպա նե լու հա մար բա նաս տեղ ծու թյուն ներ էր թարգ մա նում՝ այդ պի սով ցույց տա լով, որ ի նքն օ տա րերկ րա ցի է, ո ւս տի, հնա րա վոր է, նաև վե-րա մարմ նա վոր ված Փր կիչ:

Է րոն խո սում էր դի մա պա կու մաք րիչ նե րի հետ, ա սես լծ ված ձի ե րի դի մեր, ո րոնք շտա պում է ին մաք րել դույ լե րով ե րկն քից թափ վող ան-

94

J. d

e B

oose

J. d

e B

oose

zei hu en jo en ts, maar de arme ruitenwissers konden hun gezwoeg niet meer opdrijven en kreunden al, straks zouden ze breken als lucifers, ho, zei Ero, laat me niet in steek in het land van de zondvloed en de openbaring, maar Hovan Godsgeschenk zei dat zelfs hoofdstuk acht van Genesis een happy end kende, citerend: het water vloeide langzaam heen en op de eerste dag der tiende maand werden de toppen der bergen zichtbaar.

Het busje had zich inmiddels onttrokken aan de klauwen van het stadscentrum, luidkeels sputterend in de richting van grijze woonkazernes links en titanische stenen helden rechts, het hield halt bij het gouden hek van een paleis, bewaakt door Romeinse standbeelden en binken met een revolver in hun zak, en een byroniaans uitziende Oligarch smeekte om hem mee te nemen naar het huis van Lion King oftewel Stupid Gago in de volksmond, voor een top, een top, jazeker een top, waarop Marti Lady begon te klokken en Hovan Godsgeschenk zich verslikte in een vers.

Oligarch verontschuldigde zich uitvoerig omdat zijn hooggeplaatste reet de voorkeur gaf aan een roestig blikken busje boven een Porsche met chauffeur maar wat moet je bij dit rotweer alsof Genesis zich herhaalt zoals de geschiedenis zich aldoor herhaalt, en vervolgens diste hij het laatste nieuws op aangaande Stupid Gago, of iedereen het horen wilde, en niemand antwoordde want iedereen had het te druk met denken dat haal je de koekoek, en uiteindelijk besloot hij het er toch op te wagen, het was onverdraaglijk.

Laatst (zei Oligarch) speelden wij Romeintje met arenaatjes en gladiatortjes en slavinnetjes met alles erop en eraan, en op het eind gingen we in de dierentuin op het dakterras van Gago’s stulp kijken naar een spektakel waarin twee leeuwen een ezel zouden verscheuren, maar de ezel beet fl ink van zich af en dreigde de dure leeuwen te verwonden, waarop wij die trek hadden in bloed besloten om onze geweren leeg te schieten op de ezel, zogezegd zogedaan, en op het eind dronken we cognaccola want de dag was top geweest, einde citaat Oligarch, en toen gaf Marti Lady over op de zweterige mocassins van Hovan Godsgeschenk.

Ero trapte wederom op de rem voor een mooie zwartrok met wapperende baard die wanhopig stond te liften onder de plastic markies van een viskraam en het busje vulde met een parfum dat deed denken aan de kelder waarin Grigor Lusavoritsj, die later bekend zou worden als de heilige Gregorius

95

Յ. դը

Բոու զ

եՅ

. դը

Բոու

զե

ձր ևա ջու րը: Նա հայ հո յում էր և ա սում՝ « շո՜ւտ ա րեք և չո՜շ և ցո՜», բայց խեղճ մաք րիչ ներն ի վի ճա կի չէ ին ա ռա վել ա րա գաց նելու ի րենց ար դեն տք նա ջան աշ խա տան քը և տն քում է ին, քիչ էր մնում կոտր վե ին լուց կու պես: « Վա՜յ»,— ա սաց Է րոն,— ինձ մի՜ լքեք ջր հե ղե ղի և հայտ նու թյան այս ե րկ րում», ի սկ Հո վան Ա ստ ծո Պարգևն ա սաց, որ Ծնն դոց գր քի ու թե րորդ գլուխն էլ ու նի եր ջա նիկ ա վարտ, ու ար տա սա նեց. «Ջ րե րը շա րու նա կե ցին աս տի ճա նա բար նվա զել մինչև տաս նե րորդ ա մի սը: Տաս նե րորդ ա մս վա ա ռա ջին օ րը լեռ նե րի գա գաթ նե րը եր ևա ցին»:

Այդ ըն թաց քում եր թու ղայի նը ճո ղոպ րել էր քա ղա քի կենտ րո նի ճան կե րից, ա հեղ դմփդմ փո ցով ա ռաջ էր ըն թա նում ձա խի մոխ րա գույն բնա կե լի շեն քե րի և ա ջի քա րե տի տա նյան հե րոս նե րի մի ջով: Ա պա կան գ ա ռավ ի նչ–որ պա լա տի ոս կե փայլ մուտ քի մոտ, ո րը հսկում է ին հռո մե ա կան ար ձան ներն ու ա տր ճա նա կը գր պա նը դրած լավ տղա ներ: Բայ րո նյան տեսք ու նե ցող մի օ լի գարխ Է րոյին ա ղեր սեց, որ ի րեն տա-նի Ա ռյուծ ար քայի տուն, որ պես զի մաս նակ ցի ի նչ–որ գա գա թի, գա-գա թի՞, այո՛, գա գա թի, ի սկ Մար տի Լեյ դին սկ սեց կչկ չալ, և բա նաս տեղ-ծու թյու նը Հո վան Ա ստ ծո Պարգ ևի կո կոր դին մնաց:

Օ լի գար խը հան գա մա նա լից նե րո ղու թյուն խնդ րեց այն բա նի հա-մար, որ իր բարձ րաս տի ճան հե տույ քը նա խա պատ վու թյուն էր տա լիս ժան գոտ ա րճ ճե եր թու ղայի նին, ոչ թե վա րոր դով Պոր շե ին. «Ի՞նչ ա նենք, սար սա փե լի ե ղա նակ է, ա սես Ծնն դոց գիրքն է կրկն վում, ա սես պատ-մու թյունն է ա նընդ հատ կրկն վում»:

Է րոն դար ձյալ սեղ մեց ար գե լա կը: Այս ան գամ կանգ ա ռավ քա մուց ծա ծան վող մո րու քով սի րուն սևազ գես տի հա մար, ո րը, ձուկ վա ճա ռո-ղի ցե լո ֆա նե ծած կի տակ կանգ նած, ան հույս ավ տոս տոպ էր ա նում և եր թո ւղային տաք սին լց րեց այն պի սի բուր մուն քով, ո րը հի շեց նում էր այն փո սը, որ տեղ Տր դատ Գ ար քայի հրա մա նով տաս նե րեք տա-րի շա րու նակ բան տարկ ված էր ե ղել Գրի գոր Պարթ ևը՝ հե տա գա յում ս բաց ված Գրի գոր Լու սա վո րի չը, ո ւմ ա զա տու մը հա մըն կավ իս կա-կան քրիս տո նյա պե տու թյան ստեղծ ման հետ, սա կայն, ո ՜վ զար մանք, Սի րուն Սևազ գես տը բո բիկ էր, քա նի որ ճգ նա վո րի կյան քով էր ապ-րում, ի սկ հի մա գնում էր այլ Բո կոտն Սևազ գես տի այ ցե լու թյան, ո րով-հետև ու զում էր նրան ա սել՝ « Ցավդ տա նեմ»: Ե թե, ի հար կե, թույ լատ րեր նախախ նա մու թյու նը, ո րով հետև հե ղե ղը դա դա րե լու մտադ րու թյուն չու ներ:

Դի մա պա կու մաք րիչ նե րից մե կը կոտր վեց, ի սկ Է րոն, հայ հո յանք-ներ թա փե լով, Հո վան Ա ստ ծո Պարգ ևին հրա մայեց, որ ժա մա նակ առ ժա մա նակ բա ցի պա տու հա նը, օ ձի պես ծռմ ռե լով դուրս հա նի իր եր-կար մար մի նը և դի մա պա կին մաք րի իր կի ով... կնե րե՜ք, Շոս տա կո վի չի

96

J. d

e B

oose

J. d

e B

oose

de Verlichter, dertien jaar lang was opgesloten door koning Tiridates III en wiens vrijlating zou samenvallen met het echte begin van de christenheid, maar lieve hemel, Mooie Zwartrok was blootsvoets omdat hij door het leven ging als boeteprediker en voor de gelegenheid onderweg was naar een andere Blootsvoetse Boeteprediker die hij Tsavut danem wilde wensen, voor zover de voorzienigheid dat toeliet want de zondvloed was nog niet van plan om op te houden.

Krak, zei een van de ruitenwissers, gevolgd door een vloek van Ero die Hovan Godsgeschenk opdroeg om van tijd tot tijd het raam open te draaien en zich met zijn lange lijf slangswijs naar buiten te wringen en de voorruit schoon te vegen met zijn keu, pardon, met de wandelstok van Sjostakovitsj, een opdracht waarvoor Hovan Godsgeschenk feestelijk bedankte want dat lag ver beneden zijn waardigheid, en als gevolg hiervan gaf Ero zich over aan een spelletje gokken waar zou zich ongeveer de weg kunnen bevinden, hetgeen in normale omstandigheden al een huzarenstuk was in dit trieste land, eigenlijk maakte het niet zoveel verschil, het eind der tijden stond immers voor de deur, het had al aangeklopt, maar natuurlijk had niemand de deur geopend.

Het busje stopte bij danstent Paphos die zich in hetzelfde gebouw bevond als een striptent in de vermaarde wijk Las Vegas, Las Vegas in Armenië wel te verstaan, om een Stelletje op te pikken dat afgaand op hun kleding net getrouwd was en naar de zeden van het land en afgaand op het fout geknoopte overhemd van de bruidegom al een fl ink potje moest hebben gerampetampt in de slaapkamer naast de feestzaal, waarna het partijtje in alle hevigheid was voortgezet, zodat de bruidegom zich ongemerkt als toegift een stripact had kunnen permitteren in het belendende pand, en om kort te gaan nu was het moment aangebroken voor het Stel om naar hun anderhalvekamerfl at in Bangladesh terug te keren, Bangladesh, hoe kan dat nou, nee, niet echt Bangladesh natuurlijk, alleen de wijk die zo heette omdat het er zo bengaals treurig was.

Het Stelletje bestond uit een wit, zijdeachtig, nat, vrouwelijk en een zwart, katoenachtig, nat, mannelijk element, allebei zo dronken als een mossel, mompelend ik sterf voor jou, ik sterf voor jou, hij een vogelachtige man uit een kelnersfamilie maar zelf helaas uitkeringsgerechtigd en dromend van een baan in New York, nee niet New York, of toch wel, maar dan New York in Armenië, zij daarentegen een fl ink uit de kluiten gewassen

97

Յ. դը

Բոու զ

եՅ

. դը

Բոու

զե

ձեռ նա փայ տով: Հրա ման, որ Հո վան Ա ստ ծո Պարգ ևը հան դի սա վո րա-պես մեր ժեց կա տա րել, ո րով հետև խո րա պես վի րա վո րեց նրա ար ժա-նա պատ վու թյու նը, և այդ պատ ճա ռով Է րոն տր վեց « մո տա վո րա պես որ տե՞ղ է ճա նա պար հը» խա ղին, ո րը սո վո րա կան պայ ման նե րում ար-դեն սխ րա գոր ծու թյուն է այս տխուր ե րկ րում, սա կայն, ճիշտն ա սած, միև նույնն էր: Ժա մա նակ նե րի վեր ջը վրա էր հաս նում, ար դեն մեր դուռն էր թա կել, բայց, ի հար կե, ոչ մե կը չէր բա ցել:

Եր թու ղայի նը կանգ ա ռավ « Պա փոս» դիս կո տե կի ա ռջև, ո րը ստրիպ տիզ ա կում բի հետ մեկ տա նի քի տակ է ր՝ հայտ նի Լաս Վե գաս թա ղա մա սում, ա վե լի ճիշտ՝ հա յաս տա նյան Լաս Վե գա սում, և հա գուս-տից դա տե լով՝ նոր ա մուս նա ցած մի զույգ բարձ րա ցավ եր թու ղային: Զույ գը, ե րկ րի սո վո րու թյուն նե րի հա մա ձայն ու փե սայի վեր նա շա պի-կի սխալ կոճկ ված կո ճա կից դա տե լով, հա վա նա բար լավ թա վալգ լոր էր ե կել հար սա նյաց սրա հին կից նն ջա սե նյա կում, ին չից հե տո խն ջույ-քը ամ բողջ ո ւժգ նու թյամբ շա րու նակ վել էր: Հան գա մանք, ո րի շնոր հիվ փե սան հասց րել էր ի րեն թույլ տալ որ պես բիս ստ րիպ տի զ դի տել հա-րա կից ա կում բում: Մի խոս քով՝ ժա մա նա կը ե կել էր, որ զույ գը վե րա-դառ նա իր մե կու կես սե նյա կա նոց բնա կա րա նը Բանգ լա դե շում. Բանգ-լա դե՞շ, ի ն չե՞ր եք խո սում, ոչ, ի հար կե, խոս քը իս կա կան Բանգ լա դե շի մա սին չէ, այլ այն թա ղա մա սի, որ նույն ա նու նով են կո չում, ո րով հետև այն տեղ բեն գա լա կան թշ վա ռու թյուն է տի րում:

Զույ գը բաղ կա ցած էր սպի տակ, մե տաք սա պատ, թաց, ի գա կան տար րից և սև, բամ բա կա պատ, թաց, ա րա կան տար րից: Եր կուսն էլ, խո զի պես հար բած, մռթմռ թում է ին՝ կյան քիդ մեռ նեմ, կյան քիդ մեռ նեմ. մե կը թռչ նան ման տղա մարդ է ր՝ մա տու ցող նե րի ըն տա նի քից, դժ բախ-տա բար՝ գոր ծա զուրկ, և Նյու Յոր քում գործ էր ե րա զում: Ո՛չ, ոչ թե Նյու Յոր քում կամ է լ՝ այո՛, բայց հա յաս տա նյան Նյու Յոր քում, ի սկ մյու սը, ը նդ հա կա ռա կը՝ հաղ թան դամ հարս է ր՝ միջ նա դա րյան քնա րեր գու-թյան ամ բի ո նի ան պետք դիպ լո մով, կար միր ներկ ված մա զե րով և այն-պի սի կոն քով, որ ա ռանց որ ևէ դժ վա րու թյան կկա րո ղա նար ե ռվո րյակ-ներ ծնել: Ա վե լորդ է ա սել, որ նրանց հայտն վե լուց հե տո միկ րոավ տո-բու սի մեջ ա սեղ գցե լու տեղ չմ նաց:

Երբ եր կի րը եր րորդ ան գամ ցնց վեց, հետ ևի նս տա րա նին, ո րը ծածկ ված էր ծվեն–ծ վեն ե ղած յու ղոտ բար ձով, և ո րի վրա ե րեք սե րունդ քա ծեր ի րենց լա կոտ ներն է ին ծնել, բազ մեց ա նընդ հատ ծխող, վառ դե ղին կոս տյու մով փոք րա մար մին մի տղա մարդ, որ ա սես այլ ժա մա-նա կաշր ջա նից ո ւղ ղա կի ո րեն մեզ մոտ նետ ված լի ներ: Պարզ վեց, որ ոչ այլ ոք էր, քան քսա նե րորդ դա րասկզ բի բա նաս տեղծ Օ սիպ Ման դելշ-տա մը՝ Ստա լի նին տհա ճու թյուն պատ ճա ռած մի քա նի տո ղե րի հե ղի-

98

J. d

e B

oose

J. d

e B

oose

bruid met een nutteloos diploma in middeleeuwse poëtica, roodgeverfde haren en een bekken dat moeiteloos een drieling kon dragen, onnodig te zeggen dat het krap werd in het busje.

De laatste zitplaats, een uitgerafeld, vettig kussen waarop al drie generaties teven hun puppy’s hadden geworpen, was bestemd voor een kettingrokend mannetje in een kanariegeel pak dat opdook tijdens de derde aardstoot alsof hij rechtstreeks uit aan andere tijd hierheen werd gesmeten en dat niemand minder bleek te zijn dan de vroeg–twintigste–eeuwse dichter Osip Mandelstam, auteur van enige aan Stalin onwelgevallige verzen en duidelijk van plan om een soort postume vakantie te houden in het land van zijn dromen, het oerland van de schoonheid, maar helaas had hij daarvoor een aan God onwelgevallige dag uitgekozen, hetgeen te horen was in de droeve klank van zijn woorden na gore Ararat rastjot kroepny vinograd, een Russische tongbreker die betekende op de berg Ararat groeit een enorme wijngaard.

Kan iemand zich indenken dat er langs de kant van de verzopen weg op een liefl ijke slijkklomp een liftster stond met een wapperend handje, gehavend als een rietstengel, te jong voor woorden, hopend op heil of op een prins, mooi als een aapje, dronken van vastberadenheid om de Ararat te beklimmen en het restant van de ark van Noach te gaan zoeken en daartoe ook uitgerust met een licht hemdje en slippers, zodat ze bibberend en koortsig in Ero’s ziekenbusje werd geladen met de knieën van Oligarch en Godsgeschenk als ligbed.

Waar Ero zijn passagiers heen bracht, bleek steeds minder duidelijk, omdat de weg die hij bereed onzichtbaar was geworden en elk doel was weggespoeld, maar één ding was alvast overeind gebleven tot cynische lering van het nageslacht, namelijk het fabrieksterrein van Nairit, de trots van de Armeense Sovjetrepubliek, een economisch en technologisch wonder, zo groot als een stad met enkele tienduizenden zieltjes, maar sinds het vertrek van Ivan verworden tot spookland met ijzeren wandelende takken, kruisen van gewapend beton, schoorstenen als koude kookpotten of als de baleinen van een reuzenjurk, pijplijnen die nergens heen liepen, zich krommend en kronkelend, en de zwartgeblakerde resten van een berging die enkele dagen geleden door een opeenhoping van methaangas de lucht was ingevlogen.

Uitgerekend daar, tussen een aan fl arden gescheurd bord met de sierlijke boodschap Te koop en een vrachtwagen met China Shipping van de potentiële koper op zijn fl ank, stond een druipende, oude man te wachten op een bus

99

Յ. դը

Բոու զ

եՅ

. դը

Բոու

զե

նակ, ով, ը ստ եր ևույ թին, մտա դիր էր մի տե սակ հետ մա հու ար ձա կուրդ ան ցկաց նել իր ե րա զանք նե րի ե րկ րում, գե ղե ցի կի պա պե նա կան ե րկ-րում, սա կայն ցա վոք, Ա ստ ծուն ոչ հա ճո օր էր ը նտ րել, ի նչն ա պա ցու-ցեց նրա խոս քի տո նը՝ «На горе Арарат растёт крупный виноград»: Սա ռու սե րեն շու տա սե լուկ է, որ նշա նա կում է՝ «Ա րա րատ լե ռան վրա խո շոր խա ղող է ա ճում»:

Ո՞վ կպատ կե րաց ներ, որ հե ղեղ ված ճա նա պար հի եզ րին, ցե խի գողտ րիկ մի կույ տի վրա կանգ նած, թա թի կը տա րու բե րե լով՝ ավ տոս-տոպ էր ա նում մի աղ ջիկ՝ ե ղե գի ցո ղու նի պես ը նկճ ված, ա նա սե լի ո րեն ե րի տա սարդ, փր կու թյան կամ ար քա յազ նի սպա սող, կա պի կի պես գե ղե ցիկ, Ա րա րա տը բարձ րա նա լու և Նոյան տա պա նի մնա ցորդ նե րը գտ նե լու վճ ռա կա նու թյամբ տար ված: Այս նպա տա կով էլ թեթև շա պի կ ու հո ղա թա փեր ու ներ: Ե րբ ցր տից ու ջեր մից դո ղա լով՝ բարձ րաց վեց Է րոյի հի վան դա տար միկ րոավ տո բուս, Օ լի գար խի և Ա ստ ծո Պարգ ևի ծն կնե րը նրան պատ գա րակ ծա ռայե ցին:

Գ նա լով ա վե լի ու ա վե լի ան հաս կա նա լի էր դառ նում, թե Է րոն ո ւր էր տա նում իր ո ւղ ևոր նե րին, ո րով հետև ան տե սա նե լի էր դար ձել ճա-նա պար հը, ո րով ա ռաջ էր ըն թա նում, և ան ձր ևաջ րե րը քշել է ին բո լոր նպա տա կա կե տե րը, թեև մի մի այ նակ բան ա ռայժմ կան գուն էր որ պես ցի նիզ մի դաս նոր սե րունդ նե րին. « Նաի րիտ» գոր ծա րա նը՝ Հա յաս-տա նի Խորհր դային Հան րա պե տու թյան հպար տու թյու նը, մի քա նի տաս նյակ հա զա րա վոր բնակ չու թյուն ու նե ցող քա ղա քի չա փով, ո րը, սա կայն, Ի վա նի մեկ նու մից հե տո վե րած վել էր ո ւր վա կան նե րի քա-ղա քի՝ եր կա թյա հս կա յա կան մի ջատ նե րով, եր կաթ բե տո նե խա չե րով, սա ռը կաթ սա նե րի կամ հս կայի շր ջազ գես տի կե տոսկ րե րի նման ծխ-նե լույզ նե րով, ոչ մի տեղ չտա նող, կե ռու մեռ ա նող և օ ձի պես գա լար-վող գա զա տար նե րով և մե թան գա զի կու տակ ման հետ ևան քով մի քա-նի օր ա ռաջ պայ թած խոր դա նո ցի սևա ցած մնա ցորդ նե րով:

Ու հենց այդ տեղ՝ նր բա գեղ տա ռե րով գր ված « վա ճառ վում է» հայ-տա րա րու թյու նը կրող պատա ռոտ ված վա հա նա կի և հնա րա վոր գնոր-դի բեռ նա տա րի ա րան քում, ո րի կո ղին նշ ված էր «China Shipping», թրջ ված մի ծե րու նի սպա սում էր, որ գա մի ավ տո բուս, ո րն այլևս չէր շր ջում կամ գա լու ճա նա պար հին ան դունդն էր ըն կել: Է րոն չէր կա րող բախ տի քմա հա ճույ քին թող նել Թրջ ված Մար դուն, ո րով հետև Թրջ ված Մար դը, ի նչ պես պատ մում էր նա, իր ծա նոթ նե րից մեկն էր, որ եր կար տա րի ներ աշ խա տել էր « Նաի րիտ» գոր ծա րա նում և մինչև հի մա ա մեն օր հեր թա փո խու թյան ժա մա նակ գոր ծա տե ղի էր գա լիս, ի բր թե գոր-ծա րա նը դեռ չէր փակ վել, մի խոս քով՝ ե րկ չոտ տխ մա րի մեկն էր, ով այ սօր վա դրու թյամբ գո յատ ևում էր հո ղից ա ճող նռիկ նե րով: Չնա յած

100

J. d

e B

oose

J. d

e B

oose

die nooit meer reed of onderweg daarnaartoe afslag ravijn had genomen, en Ero kon het niet over zijn hart krijgen de Druipende Man aan zijn lot over te laten want Druipende Man, zo vertelde hij, was een kennis van hem die jarenlang in de Nairit had gewerkt en nu elke dag naar zijn dienst ging alsof de fabriek nog steeds open was, in één woord een kopschuwe sukkel die tegenwoordig leefde van de granaatappeltjes die uit de grond tevoorschijn kwamen, en hoewel er geen inch meer vrij was in het busje, slaagde men erin de Druipende Man naast het Stelletje op de bank te wringen.

De aarde dreunde een vierde en laatste keer, krachtiger dan tevoren, zodat het leek alsof Ero’s busje een speelgoedtrommel was waarop God oefende met zijn stokjes en al het water uit de ogen van de mensheid, al het verdriet dat ooit was geplengd in één keer ongenadig neerstortte op het sneuë land genaamd Hayastan, tot wanhoop van Ero die met zijn ogen dicht reed zodat hij de weg die hij zich indacht beter zien kon en daarbij een droef lied zong ik sluit een verbond dat nooit meer een schepsel door de wateren van de zondvloed zal worden verdelgd en dat er nooit meer een zondvloed zal komen om de aarde te verwoesten en hij hapte concluderend naar adem mijn boog zet ik in de wolken.

Ero’s woorden waren nog niet koud of het busje gleed dwars door een natte wrong van nevel een andere wereld in, en nu werd duidelijk dat hij zich allang niet meer op de gewone weg bevond, maar op de fl ank van een heuvel in een maanlandschap, nee, niet op heuvel, op een reus, een berg, en niet op de maan maar op een stuk van de aarde dat Diepe Put heette, de wieg van de christengemeenschap, aan de voet van de Hoogste Top, de Heiligste Berg, de Doodste Vulkaan, waarop Noachs driehonderdentien meter lange ark ooit strandde – daarvan getuigen de spanten die onlangs waren gevonden door een team van islamitische, christelijke en ongelovige onderzoekers – en die sindsdien gold als spiritueel vaderland van alle vermoeide reizigers, en Ero juichte want de hermetische grens tussen Turkije en Armenië, die het gevolg was van het meningsverschil over de slachting van 1913 en van de oorlog met Nagorno–Karabach in 1993, die grens bleek opeens te zijn verdwenen zodat het allerheiligste voor de Armeense ziel niet langer in een vijandig buitenland lag.

Gejuich steeg ook op bij de passagiers van het busje, dat wil zeggen bij Hovan Godsgeschenk die zijn vertaalwerk prompt in de steek liet, zijn

101

Յ. դը

Բոու զ

եՅ

. դը

Բոու

զե

եր թու ղայի նի մեջ մատ նա չափ ա զատ տեղ ի սկ չէր մնա ցել, հա ջող վեց Թրջ ված Մար դուն խց կել Զույ գի կող քին՝ միև նույն նս տա րա նին:

Եր կի րը ցնց վեց չոր րորդ և վեր ջին ան գամ՝ ան ցած ան գամ նե րից ա վե լի ո ւժ գին, ի սկ Է րոյի միկ րոավ տո բու սը նման էր խա ղա լիք թմ-բու կի, ո րի վրա Ա ստ ված պա րա պում էր իր փայ տիկ նե րով, և ամ բողջ մարդ կու թյան աչ քե րից հո սող ջրե րը, բո լոր ժա մա նակ նե րի վշ տե րից թափ ված բո լոր ար ցունք նե րը մի ան գա մից ան խնա տե ղա ցին Հա յաս-տան կոչ ված խեղ ճուկ րակ ե րկ րի գլ խին՝ ի հու սա հա տու թյուն Է րոյի, ո րը վա րում էր աչ քե րը փակ, որ պես զի ա վե լի լավ տես նի իր պատ կե-րաց րած ճա նա պար հը: Նա մի տխուր ե րգ էր եր գում. «Ուխտ եմ կն քում, որ այլևս եր բեք մի է ակ չոչն չա նա ջր հե ղե ղի ջրե րի պատ ճա ռով, և որ այլևս եր բեք ե րկ րին կուլ տվող ջր հե ղեղ չլի նի», ա պա շն չա հեղձ ա վար տեց՝ «ա ղեղս ամ պե րի մեջ կթող նեմ»:

Է րոյի խոս քե րը դեռ չէ ին հասց րել սա ռչել, ե րբ եր թու ղայի նը մշու-շի թաց հան գույ ցի մի ջով սա հեց ու այլ աշ խարհ մտավ, և այժմ պարզ դար ձավ, որ վա ղուց դուրս էր ե կել սո վո րա կան ճա նա պար հից՝ հայտն-վե լով լուս նաշ խար հի բլ րի լան ջին, ո՛չ, բլ րի վրա չէր, այլ հս կայի վրա, ո՛ չ, սա րի վրա չէր, և ոչ լուս նային, այլ Խոր Վի րապ կոչ վող ե րկ րային վայ րում՝ հա մայն քրիս տո նյա նե րի օ րո րո ցում՝ Ա մե նա բարձր Գա գա-թի, Ա մե նա սուրբ Լե ռան, Ա մե նաք նած Հրաբ խի ստո րո տին, ո րի գա-գա թին մի ժա մա նակ հանգր վա նել էր ե րեք հա րյուր տա սը մետր եր-կա րու թյուն ու նե ցող Նոյան տա պա նը: Այդ եր կա րու թյան մա սին են վկա յում գե րան նե րը, որ վեր ջերս հայտ նա բե րել է մու սուլ ման, քրիս-տո նյա և ան հա վատ հե տա զո տող նե րից բաղ կա ցած ար շա վա խում բը: Այդ օր վա նից ի վեր այն հա մար վել է բո լոր հոգ նած ո ւղ ևոր նե րի հոգ ևոր հայ րե նի քը: Է րոն ու րախ բա ցա կան չեց, ո րով հետև հայ–թուր քա կան սահ մա նը, ո րը հեր մե տիկ փակ վել էր 1915 թվա կա նի սպանդ նե րի վե-րա բե րյալ տա րա ձայ նու թյուն նե րի պատ ճա ռով և 1993 թվա կա նի Ղա-րա բա ղյան պա տե րազ մի հետ ևան քով, պարզ վեց, որ սահ մանն ան հե-տա ցել էր, ին չի շնոր հիվ հայ հո գու սր բա զան խորհր դա նիշն այլևս չէր գտն վում թշ նա մա կան ե րկ րում:

Սկ սե ցին ու րախ բա ցա կան չել նաև եր թու ղայի նի ո ւղ ևոր նե րը, այ-սինքն՝ ու րախ բա ցա կան չեց Հո վան Ա ստ ծու Պարգ ևը, ո րն ան մի ջա-պես ը նդ հա տեց իր թարգ ման չա կան աշ խա տան քը, եր կու կտոր ա րեց իր ձեռ նա փայ տը և խա չակն քեց ե րե սը, ո րով հետև ի րա կա նա ցել է ին Հայր Ա րա րա տի մա սին ա ստ վա ծաշն չյան խոս քե րը, ու րախ բա ցա-կան չեց նո րապ սակ Զույ գը, որ մի մյանց ա կանջ ներն այլևս չէ ին լց նում « Մեռ նեմ կյան քիդ»–ով, այլ՝ « Մե ռա կյան քիդ»–ով, ո րով հետև ի րոք կար-ծում է ին, թե կյան քի և մահ վան միջև սահ մանն ան ցել են: Ու րախ բա-

102

J. d

e B

oose

J. d

e B

oose

wandelstok in tweeën brak en een kruis sloeg want de Bijbelse woorden over Vader Ararat waren uitgekomen, bij het Stelletje dat nu niet langer Ik sterf voor jou bij elkaar in de oortjes druppelde, maar Ik ben voor jou gestorven, want zij geloofden echt dat ze de grens tussen leven en dood hadden overschreden, en verder bij de Mooie Blootsvoetse Zwartrok die in de wonderlijke weersverandering een voltrekking zag van het moment waarnaar elke christenziel zijn leven lang uitkeek, de mist van het verleden was zeer dicht geweest en nu keerden alle verdwaalde volken terug naar hun gemeenschappelijke vader, en bij Oligarch die meteen hardop droomde om de berg te kopen en er een sprookjeskasteel neer te zetten dat de kern van het heelal moest vormen, bij het ongeschoren meisje van vijftig geheten Marti Lady die van vreugde haar duiven uit het raam gooide zodat er een opeens engelen boven de berg zweefden, bij Osip Mandelstam die zichzelf huilend toesprak je bent wakker, wees niet bang voor je eigen tijd, wees niet arglistig, en vanzelfsprekend ook bij de Arkzoekster, die uit een zakje in haar doorweekte hemdje een doorweekte brief tevoorschijn haalde met de plaats waar de ark was gestrand en al meteen aanwijzingen begon te geven, en ten slotte ook bij de melancholiek Druipende Man die in de vulkanische lagen van de berg de herrezen fabrieksmuren van de Nairit zag.

Ero reed moeiteloos naar de top, dwars door de wijngaarden en de ijsvlakten, dwars door de kalklagen van de tijd, en de overstroomde wereld daarbeneden was veranderd in een zonbeschenen woestenij met moerbeibomen en de aarden daken van huizen, met mysterieuze bakkers in de vier windstreken, met sporen van levende wezens die er hadden geleefd en gehoopt en gebeden tot hun goden maar alle goden hadden wel eens besloten dat hun schepping een vergissing was en dat zij moest worden tenietgedaan, waarop gemis en spijt volgden, en onmiddellijk daarna een nog grotere vergissing, het was niet anders.

Het busje kwam tot stilstand op 5137 meter hoogte, de passagiers stapten uit, de in zilverpapier gewikkelde zon brandde, het eeuwige ijs verblindde hun ogen, er was de echo van een golfslag, ze dronken de jonger makende berglucht, de gletsjer knisperde als de bladeren van het boek van het paradijs die een voor een werden omgeslagen door een kind, de opgewaaide sneeuwhellingen waren als gesloten, gouden bloemen, de

103

Յ. դը

Բոու զ

եՅ

. դը

Բոու

զե

ցա կան չեց նաև Սի րուն Բո կոտն Սևազ գես տը, ով ե ղա նա կի զար մա-նա լի փո փո խու թյու նը հա մա րեց այն ե րա նե լի պա հը, ո րին ա մեն քրիս-տո նյա ան համ բեր սպա սում է ամ բողջ կյան քի ըն թաց քում: Ան ցյա լի մա ռա խու ղը շատ թանձր էր ե ղել, ի սկ հի մա մո լոր ված ազ գե րը բո լո րը վե րա դառ նում է ին ի րենց հա մընդ հա նուր հոր մոտ: Ու րախ բա ցա կան-չեց և Օ լի գար խը, ով իս կույն սկ սեց բարձ րա ձայն ե րա զել, որ լե ռը կգնի և լե ռան կող քին տի ե զեր քի կենտ րո նը կազ մող հե քի ա թային դղյակ կկա ռու ցի: Ու րախ բա ցա կան չեց Մար տի Լեյ դի ա նու նով հի սու նա մյա չսափր ված աղ ջի կը, ով ու րա խու թյու նից պա տու հա նից բաց թո ղեց իր ա ղավ նի նե րին, ո րոնք լե ռան վրա է ին սա վառ նում հրեշ տակ նե րի պես: Ու րախ բա ցա կան չեց Օ սիպ Ման դելշ տա մը, ով լա ց լինե լով ի նքն ի րեն ա սաց՝ «ար թուն ես, մի՜ վա խե ցիր քո ժա մա նա կից, մի ե ղի՛ր խո րա-մանկ»: Ու րախ բա ցա կան չեց, ի հար կե, նաև Տա պա նը Ո րո նող Աղ ջի-կը, որ թրջ ված շա պի կի փոքր գր պա նից հա նեց տա պա նի հանգր վա նի վայ րը նշող թրջ ված մի թուղթ և մի ան գա մից սկ սեց հրա հանգ ներ տալ: Ու րախ բա ցա կան չեց նույ նիսկ թախ ծոտ Թրջ ված Մար դը, ով լե ռան հրաբ խային շեր տե րի մեջ նշ մա րեց « Նաի րիտ» գոր ծա րա նի վե րա-կանգն ված պա տե րը:

Ա ռանց որ ևէ դժ վա րու թյան Է րոն բարձ րա ցավ մինչև գա գա թը՝ անց-նե լով խա ղո ղի այ գի նե րով ու սառ ցա դաշ տե րով, ո ւղ ղա կի ան ցնե լով ժա մա նա կի կրա քա րե շեր տե րով, մինչև ներք ևում հե ղեղ ված աշ խար հը վե րած վել էր ար ևա շող ա նա պա տի՝ թթե նի նե րով և տնե րի հո ղե տա նիք-նե րով, աշ խար հի չորս կող մե րում ապ րող խորհր դա վոր հաց թուխ նե րով և կեն դա նի այն է ակ նե րի հետ քե րով, ո րոնք այն տեղ ապ րել է ին, հույս է ին ու նե ցել և ա ղո թել ի րենց ա ստ ված նե րին: Սա կայն բո լոր ա ստ ված-նե րը ո ւշ թե շուտ ո րո շել է ին, որ ի րենց ա րար չու թյու նը մեծ սխալ էր ե ղել, և պետք է ո չն չաց նել ստեղ ծա ծը, հե տո կորս տի զգա ցում ու նե նա լով ու զղ ջա լով՝ ան մի ջա պես նոր՝ ա վե լի մեծ սխալ ա րել. բա ի ՞նչ ա նե ին:

Եր թու ղայի նը կանգ ա ռավ 5137 մետր բարձ րու թյան վրա, ո ւղ ևոր-ներն ի ջան, շող շո ղում էր ա լ յու մի նե նր բա թի թե ղով փա թաթ ված ար ևը, մշ տա կան սա ռույ ցը այ րում էր նրանց աչ քե րը, ա լե կո ծու թյան ար ձա-գանք ներ է ին լս վում, և նրանք ըմ պում է ին ե րի տա սար դաց նող լեռ-նային օ դը, սառ ցա դաշ տը ճռթճռ թում էր ե րե խայի ձեռ քով թերթ վող դրախ տի գր քի է ջե րի պես: Քա մու ու ժով հա վաք ված ձյու նաթմ բե րը նման է ին ոս կյա փակ ծա ղիկ նե րի, աշ խար հը ա րար վել, վեր ջա ցել էր ու նո րից ա րար վել, բայց ոչ ոք դրա մա սին ո չինչ չէր հի շի, ո՛չ հրեշ-տա կան ման ա ղավ նի նե րը, ո՛չ սա ռույ ցի մեջ ամ փոփ ված տա պա նի գե-րան նե րը, ո՛չ էլ ին քը՝ սա ռույ ցը:

Է րոն բռ նեց հետ դար ձի ճա նա պար հը և դա տարկ միկ րոավ տո բու սով

104

J. d

e B

oose

J. d

e B

oose

wereld was geschapen en vergaan en dan opnieuw geschapen, en later zou niemand het zich herinneren, ook de engelachtige duiven niet, of de spanten van de ark in het ijs, en evenmin het ijs zelf.

Ero maakte rechtsomkeert en reed met zijn lege busje terug naar Jerevan, toeterend en wuivend naar bartenders, straatvegers en nimfen op hoge hakken die hij allemaal beminde, terug naar huis reed hij, de lange werkdag zat erop, hij verwijderde zich langzaam zoals het gebergte in de achteruitkijkspiegel, mijn God, wat een dag, en Ero stuurde zijn busje door de gigantische plassen die de regen overal had achtergelaten en langs de scheuren die de aardbevingen hadden veroorzaakt, terug naar de stad, naar zijn woning.

Hij parkeerde zijn busje op de oever van het stuwmeer naast de witte huizenblokken van de Amerikaanse ambassade, liep langs de onberispelijke borders, de muren van gewapend beton, de slungelige soldaten in battledress, daalde de oever van het stuwmeer af, waarbij hij telkens uitgleed in de modder, en kwam terecht in een zwaar door de storm geteisterde wereld van plaatijzer en plastic, in een walm van giftig water, een wereld die ver verwijderd was van de beschaving en er tegelijkertijd volop deel van uitmaakte, een wereld die bewaakt werd door honden met platte, vlugge snuiten, een wereld die zijn wereld was, Ero’s wereld, de derde wereld, een wereld met stroken vilt als bed, een omheining van mest, een zelfgebouwd fornuis, een waterleiding gemaakt van petfl essen, een visnet van kippengaas en een modderige deurmat die dobro pozjalovatj zei, welkom in de taal van Ivan.

’s Ochtends ging hij op een hoger gelegen oever van het zieke meer staan om de Ararat te zien, om tot de Ararat te bidden, maar hij was er niet, hij was er niet meer, alsof iemand aan de andere kant een enorm doek met een modernistisch wit–op–wit had neergezet en elke herinnering de vrucht was van verhitte verbeelding, alsof de mensheid maar wat fantaseerde opdat het leven niet zo sneu zou zijn, en Ero luisterde scherp naar het gesis in de oven waar de wind werd gebakken en hij hoorde warempel stemmen in het zuiden die naar hem riepen, stemmen vanaf een onzichtbare berg die naar hem riepen, huilerige stemmen of lachende stemmen, dat was niet duidelijk, maar ook dat beeldde hij zich waarschijnlijk in en toen ging hij liggen op zijn vette, vilten bed, prevelde Tsavut danem, tsavut danem en doofde als een kaars.

Jerevan, oktober 2012

105

Յ. դը

Բոու զ

եՅ

. դը

Բոու

զե

վե րա դար ձավ Եր ևան՝ ազ դան շան տա լով ու ձեռ քով բար ևե լով բար մեն-նե րին, փո ղոց մաք րող նե րին ու բարձ րակ րունկ կո շիկ նե րով հա վեր ժա-հար սե րին, ո րով հետև բո լո րին սի րում էր: Նա վե րա դա րձավ տուն, եր կար աշ խա տան քային օ րն ա վարտ վել էր, նա դան դաղ հե ռա նում էր, ի նչ պես հե ռա նում էր և լեռ նաշղ թան նրա միկ րոավ տո բու սի հայե լու մեջ:

«Աստ վա՜ծ իմ, ի ՜նչ օր էր»,–և Է րոն իր միկ րոավ տո բու սը վա րում էր ան ձր ևից հե տո ա մե նու րեք ա ռա ջա ցած վիթ խա րի ջրա փո սե րի մի ջով ու ե րկ րա շար ժե րից ա ռա ջա ցած ճեղ քե րի եզ րով: Վե րա դար ձավ քա-ղաք, վե րա դար ձավ տուն:

Նա իր միկ րոավ տո բու սը կանգ նեց րեց ջրամ բա րի ա փին՝ ա մե րի կ-յան դես պա նա տան սպի տակ շեն քե րի դի մաց, ոտ քով ան ցավ ան թե րի ծաղ կա նոց նե րի ու եր կաթ բե տո նե պա տե րի եր կայն քով, ռազ մա կան հա գուս տով լո լոզ զին վո րա կան նե րի կող քով, ի ջավ ջրամ բա րի ա փը՝ սայ թա քե լով ցե խի մեջ և հայտն վեց փո թոր կից ծեծ ված, թու նա վոր-ված ջրե րի գար շա հո տով պատ ված, թի թե ղա պատ ու պլաստ մաս սայե մի աշ խար հում: Մի աշ խար հում, ո րը քա ղա քա կիրթ աշ խար հից հե ռու էր, սա կայն մի ա ժա մա նակ քա ղա քա կիրթ աշ խար հի մաս նիկն էր: Նա հայտն վեց մի աշ խար հում, ո րն հս կում է ին տա փակ ու սուր դն չե րով շներ, մի աշ խար հում, ո րը իր աշ խարհն է ր՝ Է րոյի աշ խար հը, եր րորդ աշ խար հը: Աշ խարհ, որ ու ներ ան կո ղին ծա ռայող թա ղի քի ծվեն ներ, ա թա րով սար քած ցան կա պատ, ի նք նա շեն վա ռա րան, պո լի է թի լե-նային շշե րից շին ված ջրա տար, մե տա ղա լա րե ձկ նոր սա կան ցանց և ոտ քե րը մաք րե լու ցե խոտ լաթ՝ վրան տեքս տը՝ «добро пожаловать», ի նչն Ի վա նի լեզ վով նշա նա կում է՝ բա րի գա լուստ:

Ա ռա վո տյան կանգ նեց հի վանդ ջրամ բա րի բարձ րա դիր ա փին, որ տես նի Ա րա րա տը, որ ա ղո թի Ա րա րա տին, սա կայն չկար Ա րա րա տը, այլևս չկար, կար ծես սահ մա նից այն կողմ ի նչ–որ մե կը տե ղադ րած լի-ներ մո դեռ նիս տա կան սպի տակ ու սպի տակ հս կա յա կան կտավ, կար ծես լե ռան գո յու թյան մա սին բո լոր հի շո ղու թյուն նե րը շի կա ցած եր ևա կա յու-թյան ար դյունք լի նե ին, կար ծես մարդ կու թյու նը նրան հո րի նած լի ներ, որ-պես զի կյան քը շատ տխուր չլի նի, և Է րոն, լսո ղու թյու նը լա րե լով, որ սում էր քա մի ներ թխող վա ռա րա նի ֆշ շո ցը և, ո ՜վ զար մանք, հա րա վից ի րեն կան-չող ձայ ներ լսեց, ան տե սա նե լի լե ռան վրայից կան չող ձայ ներ, պարզ չէր՝ լա ցո՞ղ ձայ ներ է ին, թե՞ ծի ծա ղող, սա կայն հա վա նա բար դրանց էլ սպա-սում էր մի այն: Ա պա պառ կեց իր յու ղոտ թա ղի քե մահ ճա կա լի վրա՝ քթի տակ մրմն ջա լով՝ « Ցավդ տա նեմ, ցավդ տա նեմ», և մո մի պես հան գեց:

Եր ևան, հոկ տեմ բեր, 2012 թ.:

Հո լան դե րե նից թարգ մա նեց Ան նա Մա րի ա Մար տի րո սյան–Մատ տաա րը

Vladas Braziunas

Վ լա դաս Բրա զի ու նաս

Lithuania Լիտվա

Lithuanian writer, translator and photographer. Member of Lithuanian Association of Literary Translators and Lithuanian PEN Center. He is one of the initiators of Central and East European poetic movement of the French speaking poets “Cap à l’Est,” as well as a founding member of the “Magnus Ducatus Poesis” – community of poets from Belarus, Ukraine, Lithuania, Poland, Latvia and Russia. Vladas Braziunas has published 18 collections of poetry books. His works have been translated into English, French, German, Hebrew, Italian, Japanese, Albanian, Bulgarian, Georgian, Polish, Russian, Ukrainian and other languages. The poet is a translator of French, Byelorussian, Croatian, Latvian, Polish, Serbian and Russian poetry.

Լիտ վա ցի գրող, թարգ մա նիչ, լու սան կա րիչ: Լիտ վայի գրող նե րի մի ու թյան, Լիտ վայի գրա կան թարգ մա նիչ նե րի ա սո ցի ա ցի այի և Լիտ վ այի «PEN» ակումբի ան դամ: Կենտ րո նա կան Եվ րո պայի ֆրան սա խոս գրող նե րի շարժ ման` «Cap à l‘Est»–ի նա խա ձեռ-նող նե րից է, ի նչ պես նաև Լիտ վայի, Ո ւկ րաի նայի, Բե լա ռու սի, Լե հաս տա նի, Լատ վի այի և Ռու սաս տա նի ար վես տա գետ նե րի «Magnus Ducatus Poesis» ըն կե րու թյան հիմ նա դիր նե րից: Հ րա տա-րա կել է բա նաս տեղ ծու թյուն նե րի 18 ժո ղո վա ծու: Վլա դաս Բրա-զի ու նա սի ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րը թարգ ման վել են ան գլե րեն, ֆրան սե րեն, գեր մա նե րեն, եբ րայե րեն, ի տա լե րեն, ճա պո նե րեն, ալ բա նե րեն, բուլ ղա րե րեն, խոր վա թե րեն, վրա ցե րեն, լե հե րեն, ռու մի նե րեն, ռու սե րեն, շվե դե րեն, ո ւկ րաի նե րեն և այլ լե զու նե րով: Բա նաս տեղ ծը թարգ մա նու թյուն ներ է կա տա րել ֆրան սե րենից, լատ վիե րենից, բե լա ռու սե րենից, խոր վա թե րենից, լե հե րենից, ռու սե րենից, սեր բե րենից, ո ւկ րաի նե րենից և այլ լե զու նե րից:

108

V.

Bra

ziu

na

sV

. B

raz

iun

as

ARMĖNIJA: BIOGRAFEMOS

Kas toji Armėnijos trauka man? Kultūra, nepraradusi ryšio su savo egzistencinėmis šaknimis. Su didžiaisiais savo tautos mitiniais ir istoriniais pasakojimais (naratyvais), doros papročiais, senaisiais tautosakos žanrais ir vaizdiniais, savo tikėjimo, savo rašto tradicijomis, stebėtinai gyva jų šiandiena. Tradicijų syvai krauna žmogaus širdyje orios tautinės savivertės žiedus.

2012–ųjų spalio 16–ąją Jerevano oro uoste valstybės tarnautojas kilijuoja mano pasan Armėnijos Respublikos vizą. Malonus pagyvenusio vyro veidas. Persimetam keletu nereikšmingų žodelių. O, sakau, kokia jūsų viza graži. Ir vyras atsako man taip, lyg būčiau pagyręs jo sūnų, jo tėvą ar motiną, atsako su tokiu meiliu šeimynišku paprastumu: čia mūsų Maštocas, sukūręs armėnų raidyną. Ir mačiau, kad apie Mesropą Maštocą, apie vizoje išspausdintą jo paminklinį atvaizdą, apie savo rašmenis ir raštą žmogus man, svečiui, būtų galėjęs kalbėti ilgai, kalbėti lyg atidžiai vartydamas šeimos albumą.

Česlovas Milošas yra rašęs, jog mums, Vidurio Europos žmonėms, istorija esanti daugiau nei istorija, ji gyvai dalyvaujanti mūsų šiandienoj, vakariečiai to niekad nesuprasiantys. Pagaliau lietuviai juk ir himną giedam: „iš praeities tavo sūnūs / te stiprybę semia“. Tai tiesa. Bet ne visa tiesa: ir Kaukazo tautoms, armėnams taip pat, jų istorija anaiptol ne šiandienos teatro dekoracija, – ji kraujyje, ji įkvepia, ji tyliai nurieda kaip skausmo ašara.

109

Վ. Բ

րա

զի

ու ն

աս

Վ. Բրա

զի

ու

նա

ս

ՀԱ ՅԱՍ ՏԱՆ՝ ԲԻ ՈԳ ՐԱ ՖԵՄ ՆԵՐ (ԿԵՆ ՍԱԳ ՐՈՒՅԹ ՆԵՐ)

Ո՞րն է ի նձ հա մար Հա յաս տա նի ձգո ղա կա նու թյան ու ժը: Մշա կույթն է, ո րը չի կորց րել կա պը իր ար մատ նե րի հետ: Հայե րի այժ մե ա կա նու-թյան մեջ զար մա նա լի ո րեն կեն դա նի են ազ գի մե ծա գույն ա ռաս պե լա-կան ու պատ մա կան աս քե րը, ա վան դույթ նե րը, հին բա նա հյու սու թյան ձևերն ու կեր պա րանք նե րը, հա վատքն ու սե րը դպ րու թյան նկատ մամբ:

2012–ի հոկ տեմ բե րի 16–ին Եր ևա նի օ դա նա վա կա յա նում պե տա-կան ծա ռայո ղը ան ձնագ րիս մեջ ամ րագ րում է Հա յաս տա նի վի զան: Տա րեց տղա մարդ է՝ հա մակ րե լի դեմ քով: Մի մյանց հետ մի քա նի ան-կար ևոր բա ռեր ե նք փո խա նա կում: Ա սում եմ. «Օ՜, ի նչ գե ղե ցիկ է ձեր վի զան»: Ի սկ տղա մար դը պա տաս խա նում է այն պես, կար ծես թե գո-վում եմ նրա որ դուն, հո րը կամ մո րը, պա տաս խան է տա լիս քաղցր ըն տա նե կան ձայ նով. «Այդ մեր Մաշ տոցն է, ով հայոց այ բու բենն է ստեղ ծել»: Ու ես հաս կա նում եմ, որ Մես րոպ Մաշ տո ցի, նրա պատ կե-րի մա սին այդ մարդն ի նձ՝ հյու րին, կա րող է պատ մել եր կար՝ կար ծես դան դաղ և ու շա դիր թեր թե լով ըն տա նե կան ալ բո մը:

Չես լավ Մի լո շը1 գրել է, որ մեզ՝ Եվ րո պայի կենտ րո նի մարդ կանց հա մար պատ մու թյունն ա վե լին է, քան պար զա պես տա րեգ րու թյու-նը, այն ի րա պես կա մեր ի րա կա նու թյան մեջ: Ա րևմ տյան Եվ րո պա յում բնակ վող նե րը դա չեն հաս կա նա: Վերջիվեր ջո, մենք՝ լիտ վա ցի ներս, եր գում ե նք մեր հիմ նի խոս քե րը՝ « Թող որ դի ներդ ան ցյա լից ո ւժ առ-նեն»: Դա ճշ մար տու թյուն է: Սա կայն ոչ ամ բող ջը: Կով կա սի ազ գե-րի՝ հայե րի հա մար նույն պես ի րենց պատ մու թյու նը այ սօր վա թատ-

1 Չեսլավ Միլոշ (Czesław Milosz) – Լիտվայ) մ ծնված լեհ գրող, Նոբել յան մրցանակի դափնեկիր:

110

V.

Bra

ziu

na

s V

. B

raz

iun

as

Šventa buvo jau paskutinės dienos akimirka Memoriale armėnų genocido aukoms, pusračiu sustojus prie Amžinosios ugnies, kiekvienam meldžiantis sava kalba ir savu supratimu, visomis kūno skaidulomis jaučiant bendrystę ir žmonišką atjautą. Kaip šventumo stebuklas, mane nutvilkęs, – nebesulaikomos, nė nebesigėdimos ašaros, riedančios Gohar skruostu. Jeigu istorija būtų tik laikas, kai mes dar nebuvome gimę, argi tas laikas taip žeistų? Ar imtųsi iš kažkur tie nevalingi smigtelėjimai atmintin, maniškėje tik tokie ir teišliekantys? Kartais nepamirštami. Bent labai ilgai nepamirštami. Roland‘as Barthe‘as tokius pavadintų biografemomis. Pagal analogiją, pavyzdžiui, su fonemomis ar morfemomis jos gal aiškintinos kaip mažulytis prasminis biografi jos vienetas, – o įsikertantis, išliekantis! Išsiskiriantis ir svarbus, nors jokiems gyvenimo aprašams (curriculum vitae) nereikalingas. Tik apie tokius tegaliu ką sava pasakyti. Ir tik tada, kai jie, glūdėję tylūs ir nepastebimi, pagal savo pačių užgaidas netikėtai išnyra iš pasąmonės, pinasi į keisčiausių, man nepavaldžių švitulių konsteliacijas, pasirodančias aštriomis nuojautų briaunomis, – tik tada galiu pamėgint juos supaisyt, susaistyt, išreikšti. Paprastai – išreikšti eilėraščiais, man prieinamiausia kalba.

Pavojinga apie juos net pasakot, kad nenubaidyčiau. Bet kol kas kaip apie neparašytus eilėraščius ar jų motyvus drįsčiau kalbėt apie giedančius kalnus: gieda važiuojant į Dseghą, į Hovaneso Tumaniano namus, gieda uolom ir tarpekliais, jaunu senu Nšano Abasiano balsu, jaunieji armėnų rašytojai gieda dainuoja savo senąsias dainas ir giesmes, man sudilgsi, kad mes taigi niekad va šitaip, vežiodami savo garsių festivalių svečius po dainingąją Lietuvą, – niekad jiems savo lobių senųjų nerodom – ar patys gerai nesuvokiam, ar drovimės, – ko? O armėnai... Ten, giesmės gelmėje, kokios visos takoskyros menkos! Kadaisinė mano įsimylėta knyga irgi be žodžio „giesmė“ neapsiėjusi – Gevorko Emino „Septynios giesmės apie Armėniją“, versta Marytės Kontrimaitės, išleista 1984–aisiais.

Panašiai tuo laiku Armėnijoj teko lankytis pirmąkart. Mūsų trijulę, „Literatūros ir meno“ savaitraščio vyriausiąjį redaktorių, skyriaus (tuomet gal literatūros) vedėją ir dailininką, pabrėžtinai (bent mums taip atrodė) vaišingai priėmė Armėnijos rašytojų sąjunga, viskas gerai, bet po Jerevaną bent pusdienį susmanėm paklajoti ir vieni, taip viskas

111

Վ. Բ

րա

զի

ու ն

աս

Վ. Բրա

զի

ու

նա

ս

րո նի բե ման կա րը չէ մի այն, պատ մու թյու նը նրանց ա րյան մեջ է. այն ներշնչանք է, որ ցա վի ար տա սու քի պես լուռ գլոր վում է ցած:

Սուրբ էր վեր ջին օր վա ա կն թար թը Հայոց ե ղեռ նի հա մա լի րում, ե րբ հա վեր ժա կան կրա կի մոտ կի սաշր ջան կանգ նած՝ ա մեն մեկս ա ղո թում է ինք մեր լեզ վով ու մեր ըն կա լում նե րով, մարմ նի բո լոր բջիջ նե րով զգում է ինք մի աս նու թյունն ու մարդ կային կա րեկ ցու թյան ու ժը: Ի նձ գրա վե ցին Գո հա րի՝ դեմքն ի վար ցած գլոր վող ար ցունք նե րը, ո րոն-ցից նա չէր ա մա չում: Ե թե պատ մու թյու նը լի ներ մի այն ժա մա նա կը, ե րբ մենք դեռ ծն ված չենք ե ղել, ա րդյոք այն կկա րո ղա նա՞ր մեզ այդ քան խոր վեր քեր թող նել: Ա րդյո՞ք չգի տես որ տե ղից կհայտն վե ին հի շո ղու-թյանս մեջ ծա կոց ներ, ո րոնք այդ պի սին են մի այն ի նձ հա մար:

Ռո լան Բար տը2 դրանք կան վա ներ բի ոգ րա ֆեմ ներ՝ կեն սագ րույթ-ներ՝ հն չույ թի կամ ձևույ թի հա ման մա նու թյամբ: Դրանք կա րե լի է բնու-թագ րել որ պես կեն սագ րու թյան փոք րիկ, սա կայն մնա յուն ու ազ դե ցիկ ի մաս տային մի ա վոր ներ: Կար ծես բա ցա ռիկ ու կար ևոր, թեև ոչ մի կեն-սագ րու թյան դրանք պի տա նի չեն: Եվ մի այն այն ժա մա նակ, ե րբ դրանք, մինչև այդ թաքն ված, լուռ ու ան նկա տե լի, ի րենց քմա հա ճույ քով հան-կարծ հայտն վում են, դուրս են գա լիս են թա գի տակ ցու թյու նից, մի աց-նում տա րօ րի նակ, ի նձ չեն թարկ վող հա մաս տե ղու թյուն ներ, ո րոնք էլ ի նձ են հայտն վում նա խազ գա ցում նե րի սուր եզ րագ ծե րով: Մի այն այդ ժա մա նակ ես կա րող եմ դրանք հա վա քել, մի աց նել ի րար և ներ կա յաց-նել բա նաս տեղ ծու թյուն նե րով` ի նձ հա մար ա մե նա հա սա նե լի լեզ վով:

Դ րանց մա սին ան գամ պատ մելն է վտան գա վոր: Սա կայն ա ռայժմ որ պես չգր ված բա նաս տեղ ծու թյուն ներ կամ դրանց մո տիվ ներ՝ ես հա-մար ձակ վում եմ խո սել եր գող սա րե րի մա սին: Եր գում են Դսեղ Հով-հան նես Թու մա նյա նի տան ճա նա պա րհին: Սա րե րը եր գում են ժայ-ռե րով ու կիր ճե րով, ծեր ու ե րի տա սարդ Նշան Ա բա սյա նի ձայ նով, ե րի տա սարդ հայ գրող նե րը եր գում են ի րենց հին ժո ղովր դա կան ու հոգևոր եր գե րը: Սիրտս ծա կում է. ա խր մենք եր բեք մեր հռ չակ ված փա ռա տոն նե րի հյու րե րին այդ պես ման ա ծե լիս մեր եր գա շատ Լիտ-վա յում ցույց չենք տա լիս մեր հին գան ձե րը: Ի նք նե՞րս լավ չենք հաս-կա նում, թե՞ ա մա չում ե նք: Ին չի՞ց: Ի սկ հայե րը...

Այն տեղ՝ եր գի խոր քում, ի նչ քա՜ն ան նշան են բո լոր ջր բա ժան նե րը: Մի ժա մա նակ ես սի րա հար վել է ի գր քի, ո րը «երգ» բառ ու ներ վեր նագ րում. Գևորգ Է մի նի «Յոթ ե րգ Հա յաս տա նի մա սին» ժո ղո վա ծուն էր՝ հրա տա-րակ ված 1984–ի ն՝ Մա րի տե Կոնտ րի մայ տե ի թարգ մա նու թյամբ:

Մո տա վո րա պես այն ժա մա նակ ա ռա ջին ան գամ այ ցե լել եմ Հա յաս-տան: Մեզ ե րե քիս՝ «Գ րա կա նու թյուն ու ար վեստ» շա բա թա թեր թի ա վագ խմ բագ րին, գրա կա նու թյան բաժ նի վա րի չին ու նկար չին, ար տա կարգ

2 Ռոլան Բարտ (Roland Barthes) – ֆրանսիական գրականագետ, հասարակագետ:

112

V.

Bra

ziu

na

s V

. B

raz

iun

as

įsimena geriau, bene redaktorius sumanė būtinai paieškoti kokio tikro armėniško vyno rūselio, ilgai tokio ieškojom, pagaliau kai radom, pasirodė, kad jo darbo valandos jau pasibaigusios, bet, kad jau užėjom, paprašėm tik pasidairyti, ir šeimininkas, pajutęs tikrą susidomėjimą, jau pats pasiūlė prisėsti, padėjo išsirinkti vyno, o kadangi buvom nusivaikščioję ir alkani, kiek droviai paaiškino, jog pavalgydinti tegalėtų nebent tuo, kas virtuvėje likę, o likę visa ko buvo po truputį, išėjo nemažas kalnas, ir jautėmės pavaišinti karališka – nuoširdumo – vakariene, ir šitas vyninės šeimininkas, vyras pagyvenęs kaip ir vizų tarnautojas, liko nepamirštamas, biografema.

Antrąkart į Armėniją skridau kaip žaliasis, buvo jau bene 1989–ieji, pats „glasnostj“ pakilimas, taigi buvau ir vienas lietuvis tarp kolegų menininkų, daugiausia rašytojų, maskviečių ir japonų. Tada jau net jiems imta atverti kai kurie uždaros sovietinės valstybės skauduliai, mūsų ekologinė kelionė taip ir vadinta – „Nuo Sevano iki Balchašo“, taigi pirmiausia ir išvydom Sevano bėdą, pavojingą jo nusekimą. Greitai po to mūsų šalis apėmė epochiniai geopolitiniai pokyčiai – jaunimui, gimusiam vėliau, tikrų tikriausia istorija; mums, kurių egzistencija prasidėjo šiek tiek anksčiau – intensyviausias, nors toli gražu nelengvas mūsų pačių gyvenimas, sklidinas euforijos ar kantrybės pro sukąstus dantis, kad tik išsilaikytumėm. Išsilaikyt abi šalys išsilaikėm, bet, matyt, reikėjo laiko išsilaižyti sukrėtimų žaizdas, paprasčiausiai vieniems kitus prisiminti, vieniems kitų pasiilgti. Per tą laiką – beveik jokių žinių, nebent kokia pavojinga ir kartais ne visai patikima žiniaskliadoj, dar – ką retkarčiais papasakodavo Marytė Kontrimaitė, nė neišmanau, kaip čia ją derėtų pavadinti, tik aišku, kad ne vien lietuvių poetė ir armėnų literatūros vertėja, o ir patikimiausia įvairiapusių Armėnijos reikalų atstovė. Dievo dovana ir lietuviams, ne vien armėnams.

Gruodžio 15 d. Vilniuje, Tautinių bendrijų namuose, drauge su Lietuvos armėnų sąjunga švenčiame armėnų spausdintos knygos 500–metį ir pagerbiame Jerevaną kaip 2012 metų pasaulio knygų sostinę. Klausausi magiško Justinos Arutiunian (Marytės Kontrimaitės dukters) balso, senovinių armėnų giesmių, ir vėl grimztu belaikian laikan, ton ypatingon būsenon, kai laikai ir vietos tirpsta, dvejinasi, mirguliuoja tarytum uždelstų žvaigždžių spinduliuose, vibruoja ypatingame

113

Վ. Բ

րա

զի

ու ն

աս

Վ. Բրա

զի

ու

նա

ս

հյու րա սեր (գո նե այդ պես մեզ թվաց) ըն դու նեց Հա յաս տա նի գրող նե րի մի ու թյու նը: Ա մեն ի նչ լավ էր, սա կայն ցան կա ցանք գո նե կես օր մի այ-նակ թա փա ռել Եր ևա նում: Այդ պես ա մեն ի նչ ա վե լի լավ է տպվում հի շո-ղու թյան մեջ: Կար ծես խմ բա գիրն էր՝ ցան կա ցավ ան պայ ման գտ նել մի իս կա կան հայ կա կան գի նու պան դոկ. եր կար ման ե կանք, ե րբ վեր ջա պես գտանք, պարզ վեց, որ աշ խա տան քի ժամն ա վարտ վել է, բայց քա նի որ ե կել ե նք, ներ սը նայե լու թույ լտ վու թյուն խնդ րե ցինք: Զգա լով մեր ան կեղծ հե տաքրք րու թյու նը՝ տնօ րե նը ա ռա ջար կեց նս տել, օգ նեց գի նի ը նտ րել: Քա նի որ շատ է ինք ման ե կել, հոգ նած ու սո ված է ինք, տնօ րե նը ա մա չե լով բա ցատ րեց, որ մեզ կա րող է ա ռա ջար կել մի այն այն, ի նչ մնա ցել է խո հա-նո ցում: Ի սկ մնա ցել էր ա մեն ին չից քիչ–քիչ, սա կայն ստաց վեց ու տե լի-քի մի բլ րակ, ու մենք զգա ցինք մեզ ան կեղ ծու թյամբ և թա գա վո րա կան ը նթ րի քով հյու րա սիր ված: Գի նե տան տնօ րե նը՝ մի տա րեց մարդ, մնա ցել է իմ հի շո ղու թյան մեջ որ պես ան մո ռա նա լի կեն սագ րույթ–բի ոգ րա ֆե մ, ի նչ պի սին է և վի զա նե րը դրոշ մող պաշ տո նյան:

Երկ րորդ ան գամ Հա յաս տան ե կա որ պես կա նաչ նե րի շարժ ման հա մա-կիր: Ար դեն ե ղել էր կար ծես 1989–ը՝ «գ լաս նոս տի» իս կա կան վե րել քը: Ե ղա մի ակ լիտ վա ցին մեծ մա սամբ մոսկ վա ցի ու ճա պո նա ցի գրող նե րի ու ար-վես տա գետ նե րի մեջ: Այն ժա մա նակ նույ նիսկ նրանց հա մար ար դեն սկսել է ին բաց վել փակ սո վե տա կան պե տու թյան ո րոշ թա րա խա կալվ ած վեր քեր: Մեր բնա պահ պա նա կան ճա նա պար հոր դու թյու նը կոչ վում էր «Ս ևա նից Բալ խաշ»: Սկզ բից տե սանք Սևա նի դժբախ տու թյու նը, նրա ջրազրկ ման վտան գա վոր ըն թաց քը: Դրա նից հե տո մեր ե րկր նե րում սկս վե ցին դա րա-կազ միկ փո փո խու թյուն ներ: Մեզ հա մար սկս վեց բո վան դա կա լից, չնա յած բո լո րո վին ոչ դյու րին կյանք՝ ոգ ևոր վա ծու թյամբ լի կամ ա տամ նե րը սեղ-մած համ բե րու թյամբ, մի այն թե դի մա նանք: Մեր եր կու ե րկր նե րը դի մա-ցան, բայց եր ևի ժա մա նակ էր պետք, որ պես զի ցն ցում նե րի թո ղած վեր-քե րը բու ժենք, ո ւղ ղա կի հի շենք, կա րո տենք մի մյանց: Այդ քան ժա մա նակ հա մա րյա ոչ մի լուր, թերևս մի այն ի նչ–որ վտան գա վոր, ոչ միշտ վս տա հե լի մա մու լում, և այն, ի նչ եր բեմն պատ մում էր Մա րի տե Կոնտ րի մայ տեն: Չգի-տեմ, թե ի նչ պես ան վա նեմ նրան. պարզ է, որ ոչ մի այն լիտ վա կան բա նաս-տեղ ծու հի ու հայ կա կան գրա կա նու թյան թարգ ման չու հի, նաև Հա յաս տա-նի ա մեն տե սակ գոր ծե րի ա մե նավս տա հե լի ներ կա յա ցուց չու հի:

2012 թվա կա նի դեկ տեմ բե րի 15–ին Լիտ վա յում՝ Ազ գային հա-մայնք նե րի տա նը, Լիտ վայի հայե րի մի ու թյան հետ նշում է ինք հայ գրատ պու թյան 500–ա մյա կը և մե ծա րում է ինք Եր ևա նը որ պես 2012 թվա կա նի գր քի հա մաշ խար հային մայ րա քա ղաք: Լսում եմ Յուս տի-նա Հա րու թյու նյա նի (Մա րի տե Կոնտ րի մայ տե ի դս տեր) դյու թիչ ձայ-նը, հնա գույն հայ կա կան հոգ ևո րա կան եր գերն ու նո րից սուզ վում եմ ան ժա մա նա կայ նու թյան մեջ, այն ար տա կարգ վի ճա կի, ե րբ ի րար են

114

V.

Bra

ziu

na

s V

. B

raz

iun

as

sambūvy, aš vėl Armėnijoj, dabar ir prieš tūkstančius metų, su manimi tokie pat pakerėti žmonės, atsimerksiu ir juos išvysiu, galėčiau jiems surašyti ilgiausią kvietimą savo širdin, pasiilgau, girdžiu lyg senoj giesmėje įkoduotus vardus:

Armen, ArusiakRuxandra, RuzannaMaira, Mariam, Marine, MiraEduard, Elena, ErnestNaira, Nara, Nerses, NšanIgorAnahit, Ani, Aram, Arno, Arqmenik

Linkėjimus iš giesmės, dainos – armėniškos ar lietuviškos – taigi siunčiu visiems. Visų vardus, čia nepaminėtus, esu atmintin susirašęs ir dažną kartą jų garsą bandau myluodamas lūpom lyg pirštais rožinio karoliukus – gal dažniausiai tvarkydamas, šiaip žiūrinėdamas „Literatūrinės arkos“ nuotraukas, prisimindamas festivalio dalyvius ir ypač šeimininkus.

Sevanas vėl vandeningas. Ir jokios nebuvo bravūros, kai mudu su Igoriu Sidu bridom į skaidrų jo vandenį rudeniškame spaly. Tik šitaip galėjau pareikšti Sevanui, kad sveikinu gyvą ir sveiką, džiaugiuosi, didžiuojuosi juo ir priimu geliantį krikštą.

O kai kas iš mano armėniškų dienų, šių ir ankstesnių, bus jau spėję bent kaip garstyčios grūdelis įkrist ir vienan kitan eilėraštin. Kaip biografemos.

pavojus atšaukiamas

lenkitės: šventas kiekvienas, kas turi šešėlįsielą ar vėlę: laimingas – iškėlė mirtisjo patirtis – maldininkas keliaujantis smėlisšliaužiantis kopom – ezopinė kriaušio tartis

opos nesopa: kalbos, tarsi kolbos, homunkulasvis ištvirkyn su elegine smilgos fl eitajau kaip drungna arbata epigonų nuvalkiotas Munkasriksmą išsunkęs – numelioruota Leta

115

Վ. Բ

րա

զի

ու ն

աս

Վ. Բրա

զի

ու

նա

ս

ձուլ վում ժա մա նակ ներն ու տա րա ծու թյուն նե րը, ե րկ փեղկ վում են, առ-կայ ծում են, ի նչ պես մար վող ա ստ ղե րի լույ սե րի մեջ, թրթ ռում: Ու ես նո րից Հա յաս տա նում եմ, հի մա ու հա զա րա վոր տա րի ներ ա ռաջ, ի նձ հետ են այլ կա խարդ ված մար դիկ, կբա ցեմ աչ քերս ու նրանց կտես նեմ, կա րող եմ նրանց հա մար եր կար հրա վեր գրել իմ սր տում, կա րո տել եմ, լսում եմ կար ծես թե հին եր գի մեջ ծած կագր ված ա նուն նե րը՝

Ար մեն, Ա րու սյակ, Ռոք սանդ րա, Ռու զան նա, Մաիր ա, Մա րի ամ, Մա րի նե, Մի րա, Է դո ւարդ, Ե լե նա, Էռ նեստ, Նաի րա, Նա րա, Ներ սես, Նշան, Ի գոր ,Ա նա հիտ, Ա նի, Ա րամ, Առ նո, Ար մե նակ:

Բարև ներ՝ հյուս ված հայ կա կան կամ լիտ վա կան եր գից, ու ղար կում եմ բո լո րին: Բո լոր ա նու ննե րը, նաև այս տեղ չնշ ված նե րը, ես գրան-ցել եմ հի շո ղու թյանս մեջ ու հա ճախ փոր ձում եմ նրանց հն չո ղու թյու-նը շուր թե րով, շո յում եմ, ի նչ պես վար դա նո ցի ու լունք նե րը մատ նե րով: Ա մե նա հա ճախը «Գ րա կան տա պա նի» լու սան կար նե րը դա սա վո րե լիս կամ հենց այդ պես վե րա նայե լիս հի շում եմ փա ռա տո նի մաս նա կից նե-րին ու հատ կա պես կազ մա կեր պիչ նե րին:

Ս ևա նը ջրա ռատ է նո րից: Եվ դա խի զա խու թյուն չէր, ե րբ մենք Ի գոր Սի դի հետ մտ նում է ինք նրա զու լալ ջու րը աշ նա նային հոկ տեմ բե րին: Մի այն այդ պես ես կա րող է ի հայտ նել Սևա նին, որ շնոր հա վո րում եմ նրան ո ղջ–ա ռողջ լի նե լու հա մար, ու րա խա նում եմ, հպար տա նում և ըն դու նում նրա սա ռը մկր տու թյու նը:

Իսկ ո րոշ բա ներ այս վեր ջին ու ա վե լի վաղ իմ հայ կա կան օ րե րից գո նե մա նա նե խի հա տիկ նե րի պես ըն կած կլի նեն բա նաս տեղ ծու թյուն-նե րիս մեջ, ի նչ պես կեն սագ րույթ ներ:

Վ տան գը հետ է կանչ վում

Խո նար հվե՛ք. սուրբ է ա մեն ոք, ով ու նի ստ վեր կամ հո գի. բախ տա վոր է՝ մա հը հարս տաց րեց ն րա կեն սա փոր ձը –ուխ տագ նաց ճամ փորդ, ա վազ ա վա զաբ լուր նե րով սո ղա ցող – ե զո պո սյան գա հա վե ժի ա սք

խո ցե րը չեն ցա վեց նում. լեզ վի ի նչ պես կոլ բայի մեջ հո մոն կու լըէ՛լ ա վե լի ա նա ռա կա նում է ա գր խո տու կի ե ղեր գա կան ֆլեյ տայով. Մուն կը գոլ թեյի պես մաշ վում է հետ նորդ նե րով Ճի չը լռեց րած. հո ղեր ստա ցած Լե տա

116

V.

Bra

ziu

na

s V

. B

raz

iun

as

luotas išplaukia eleginio disticho irklaisten, kur nelaukia aukšta Ararato kaktaji nupirkta, ji – Alacho, nematomo pirkliotvanas atšaukiamas – vakaro ašara ta

vakaro priešangy angį užmynę, gyvenkitgentys, naktovidžio šventėje tylinčios švendrės

lenkitės: šventas kiekvienas, kas turi šešėlįsmenga ir smenga ir smenga į gyvąjį smėlį

paukščiai apie mūsų meilę

Jėzus nuliūdotvaną padaręs,pasigailėjožmones nubaudęs (lietuvių giesmė)

nesitikėjome priplaukti kranto nei salos ir buvomeiliuzijų ir nevilties prikaustyti prie stiebovisų po du, visi privalom veistisir daugintis, kaip liepta ir palaiminta

be galo ir be saiko ir užtatnetrikdomi, be meilės, nes be meilėstrikampio, be trečio, be imtyniųkruvinų, be meilės šokių

nebuvo pertekliaus, užtat ir kultūravadinamo pasileidimo

paskiau paleido varną, rado krantąišlipo nėščios, tai tada prigimdė

Fabijoniškės, 2004.III.25

117

Վ. Բ

րա

զի

ու ն

աս

Վ. Բրա

զի

ու

նա

ս

մա կույ կը սկ սում է լո ղալ ե ղեր գա կան ե րկ տո ղե րի թի ակ նե րով՝ թի ա վա րե լով այն տեղ, ո ւր չի սպա սում Ա րա րա տի բարձր ճա կա տը, այն գն ված է, այն Ալ լա հինն է, ան տես ա ռևտ րա կա նի ջր հե ղե ղը հետ է կանչ վում – ար տա սու քը ե րե կոյի ե րե կոյի նա խա սե նյա կում օ ձը տրո րած ապ րե ցե՛ք տոհ մեր, կես գի շեր վա տո նի լռա կյաց ե ղեգ ներ

խո նարհ վե՛ք. սուրբ է ա մեն ոք, ով ու նի ստ վեր սուզ վում ու սուզ վում ու սուզ վում են կեն դա նի ա վա զի մեջ:

Թռ չուն նե րը մեր սի րո մա սին

Հի սու սը տխ րել է, որ ջր հե ղե ղը սար քել է, շատ զղ ջա ցել է, որ մարդ կանց պատ ժել է (լիտ վա կան հոգ ևոր եր գից)

հույս չու նե ինք նա վար կե լով հաս նելու ափ կամ կղ զի. պատ րանք ներն ու ան հու սու թյու նը կա պել է ին մեզ կայ մին, զույգ էր ա մեն տե սակ, և բո լորս պար տա կան է ինք, մեզ հրա մայ ված էր, ու օ րհն ված է ինք ա ճել ու բազ մա նալ

ան վերջ ու ան չափ և այդ պատ ճա ռով ա նար գելք, ա ռանց սի րո, քան զի ա ռանց սի րային ե ռան կյու նու, ա ռանց եր րոր դի, ա ռանց մար տե րի ա րյու նոտ, ա ռանց սի րո պա րե րի ա վել ցուկ չի ե ղել, դրա հա մար չկար մ շա կույթ կոչ ված ա նա ռա կու թյու նը,

հե տո բաց թո ղե ցին ագ ռա վը, ա փը գտան դուրս ե կան հղի, այն ժա մա նակ շատ ծնե ցին

Ֆա բիյո նիշ կես, 2004.III.25

118

V.

Bra

ziu

na

s V

. B

raz

iun

as

žemės tvanas

dievai nesikišo, ir Nojausvaltį užgrobęs Charonasirklavo į priešingą pusębet žemei nebuvo galojos kūnas buvo didžiulisvanduo – tik akis nuskęstitik ašarų džiūstantis laštakas

Fabijoniškės, 2007.VI.15–VII.14

***žaidžiam bežadžiai balandžiaišviesos nemačiusioj arkojertmės visos ir erdvėsišlandžiotos užsimerkus

lieka – į priekį, į niekąbalto dūmo dūlantis keliaspietų vakaruos nusitaikęsį kabančią aklą žvaigždęvirš dešinio delčios rago

nuo jo tada ir užmesiutinklą raudono šilko

Fabijoniškės–Jerevanas, 2012.III.26–X.18

raibojo gaidžio aukojimas

raukšlėtos kãbančios uolos, virpančiomlūpom rupšnoja kalnapušestirštavilniai rudenio debesyssu šventyklėlėmpakaklėse

119

Վ. Բ

րա

զի

ու ն

աս

Վ. Բրա

զի

ու

նա

ս

Հա մաերկ րային ջր հե ղեղ աստ ված նե րը չեն խառն վել, ու Նոյի նա վը զավ թած Խա րո նը թի ա վա րում էր հա կա ռակ ո ւղ ղու թյամբ, սա կայն ե րկ րա գուն դը չու ներ վերջ,ն րա մար մի նը հս կա յա կան ջուր էր` մի այն աչ քը խոր տա կե լու, մի այն չո րա ցող ար տա սու քի ծո րան

Ֆա բիյո նիշ կես, VI.15–VII.14

*** մենք խա ղում ե նք, ան խոս ա ղու նիկ ներ լույս չտե սած տա պա նում, բո լոր ա զատ տա րածք նե րը դիտ ված են փակ աչ քե րով,

մ նում է՝ ա ռաջ, դե պի ո չինչ ս պի տակ ծխի մաշ վող ճամ փան շան բռ նած դե պի հա րավ–ա րև մուտք կույր ա ստ ղը կախ ված ծե րա ցած լուս նի աջ պո զի վեր ևում, ա պա այն տե ղից ես կնե տեմ կար միր մե տաք սե ցան ցը

Ֆա բիյո նիշ կես –Եր ևան, 2012.III.26–X.18

Չալպ տուր աք լո րի զո հա բե րու թյու նը

կախ ված կնճ ռոտ ժայ ռե րը դո ղա ցող շուր թե րով կսմ թում են սա րի սո ճի նե րը խիտ բր դոտ աշ նան ամ պե րը մա տուռ նե րովվզ նե րի տակ

120

V.

Bra

ziu

na

s V

. B

raz

iun

as

pakaktų paukščių šventyklonskrendančio gyvulėlioakyse besimainančio ritmo plonyčiai marškiniai nuslydę nuo pečių ir pro mezginėlius matyti jaunos krūtysnekrusteli nurimusios, vienõsrausvam snape alyvmedžio šakelė

blyški naktinė deivė, bijanti blausiųmėnulio spindulių skeltaliežuviųpapūsk į marmurą, atgisir žuvęjau mudu: žiūri gundančiom droviomakim gailiom kaip liepžiedžių rasalaukiniai miškai be jokios laũ kymėslaukiniai žvėrys gainiojas laukinius gyvuliusčia jaukiai jaučiuos neprašytas nelaukiamasgimęs – kas žino, bet miręs – tikras laukinis

karvelis žinios neatnešė, perėmė sakalasperė́jo pérėjoj slibiną, baisiai naminį – iš pasakosrankos atlenkti pasagągalvos pasaulį laikytinukirsi vieną –pasaulis pasvirs ir po kojom akmuo apgliaumėskaip nuo vynmedžio vaisiauskraujo, pralieto netyčia

sakalas vėlei atgis į raibąją gegęgegę keleivę, tūbuotąją, gegę medžioklęleisis ant rankų kietų obelinių skaičiuotimetų, kibiai suimtų į riestąjį nagądužių ir sprangių kaip šašukai, gerai, sidabruotijau siuntėtėvas jų paraškyti, krituolių parinkt

121

Վ. Բ

րա

զի

ու ն

աս

Վ. Բրա

զի

ու

նա

ս

հե րիք կլի ներ թռ չուն նե րի տա ճա րինթռ չող փոք րիկ ա նա սու նը, աչ քե րի ա ռաջ փո փոխ վող ռիթ մը. բա րակ շա պի կը սո ղաց ու սե րից, և ժա նյակ նե րի տա կից եր ևա ցին մա տաղ կրծ քե րը հան դարտ ված, չի շարժ վում, մե կի վար դա գույն կտու ցի մեջ ձի թե նու ճյու ղը

գի շեր վա գու նատ ա ստ վա ծու հի՝ վա խե ցող ա ղոտ լուս նի բազ մա լեզ վա նի ճա ռա գայթ նե րիցփ չիր մար մա րին, կկեն դա նա նա,և կո րած ե նք ար դեն մենք եր կու սով. նա յում է գայ թակ ղիչ հա մեստ աչ քե րով, ի նչ պես լո րե նի նե րի սա ռը ցո ղը, վայ րի ան տառ նե րը ա ռանց բա ցատ նե րի վայ րի գա զան նե րը վայ րի ա նա սուն նե րին են հա լա ծում, ես այս տեղ հար մա րա վետ եմ զգում չհ րա վիր ված, ան սպա սե լիծն ված, ով գի տի, բայց մա հա ցած, իս կա կան վայ րի ա ղավ նին լուր չբե րեց, պար տա վոր վեց բա զեն, ան ցու մի մեջ թուխս նս տեց ու ծնեց հրե շին, շատ ըն տա նի – հե քի ա թից ձեռ քե րը նալն ո ւղ ղե լուգլ ուխ նե րը աշ խար հը պա հե լուկկտ րես մե կը,աշ խար հը կթեք վի, և քա րը ոտ քե րիդ տակ կլոր ձոտ վի ինչ պես խա ղո ղի պտու ղը՝ ա րյու նից ա կա մա թափ ված,

բա զեն նո րից չալ կկու կդառ նա, ճամ փորդ կկուն, որ սորդ կկուն կ թա ռի ձեռ քի վրա՝ հաշ վե լու կ լոր ու պինդ տա րի նե րը, կառ չած ծուռ մա գի լով բռ նած ճաքճք ված ու կուլ չե կող ար ծա թա փայլ խակ խն ձո րիկ նե րի պես. հայրն ար դեն ու ղար կել է ն րանց քա ղե լու, թափ վա ծը հա վա քե լու

122

V.

Bra

ziu

na

s V

. B

raz

iun

as

aleliumo, kaip žvangaį žiedą atvirtę, į sprogėlętūto, į šaknį prie akmenio takomano išminto, ženklais ir kalbom išrašyto

aidinčios erdvės buvaupilnos aidinčio jaunomanęs ir šaltinio iš po akmenų šventojetamsoj po skliautuotu Gechardo dangumsu viena, nemirksinčia

prie kitos debesų šventyklossaulei ūmai nusirituspasruvusi kraujo blyksniaisraibo rudens galvasu nustebusia, ãpskrita

Dilidžanas–Ahartinas–Dilidžanas–Dsehas–Dilidžanas–Vanadzoras–

Jerevanas–Fabijoniškės–Vilnius–Fabijoniškės, 2012.X.19–XII.26

perėja

rąžos dulsvos mieguistos upės, dulksnojakmeninis kryžių raidynas, miražųmiesteliai, striukas galelis kelio, negreitokol rasi, ko reikia, dėmesio ženklasprieš siaurą beždžionių tiltą, bildageležys, gelia tavęs pasiilgusią širdįmažiutėj kalnų bažnytėlėj, iš čiaDievas arčiau, ąžuolynuos, elektroslinijose, priekalnių plynėse ir Apstybėsir Stygiaus akligatviuos spygaujantvárniniams paukščiams, kūnotavo ir mano, ir žemėsapleisty paskutinėj gesinamdulsvam lietuje baltą kalkynų debesį

Bratislava–Banská Štiavnica, 2003.VI.1; Fabijoniškės,

2011.I.12–2013.II.22

123

Վ. Բ

րա

զի

ու ն

աս

Վ. Բրա

զի

ու

նա

ս

ա լե լի ու մո3, ա հա թե ի նչ պես են զրն գում նո րից ծա ղիկ դար ձած, նո րից բող բոջ տու տո4 , դար ձած ար մատ քար քա րոտ ա րա հե տի կող քին, ո րը ես կոխ տա լով գրո տել եմ նշան նե րով ու տար բեր լե զու նե րով, ե ղել եմ ար ձա գանք վող տա րա ծու թյուն նե րով լե ցուն ի նձ ար ձա գան քող ե րի տա սարդ և աղ բյու րով քա րե րի տա կից սուրբ մթի մեջ կա մա րա վոր Գե ղար դի երկն քի տակ մե կով ան թարթ ու րիշ ամ պե րի տա ճա րի մոտ արևն ա րագ գլոր վեց ցած ա րյան փայ լա տա կում նե րով ծածկ ված աշ նան չալպ տուր գլու խը զար մա ցած կլոր

Դի լի ջան–Հա ղար ծին–Դի լի ջան–Դ սեղ– Դի լի ջան–Վա նա ձոր–

Երևան–Ֆա բիյո նիշ կես–Վիլ նյուս–Ֆա բիյո նիշ կես, 2012.X.17–XII.26 Ան ցում

ձգ վում են ամ բողջ մարմ նով քն կոտ մշու շոտ գե տե րը ման րա մաղ ան ձր ևի տակ քա րե խա չե րի այ բու բե նը, օ դա տե սի լային ա վան նե րը, կարճ ճա նա պար հի հատ ված ոչ շուտ կգտ նես այն, ի նչ որ պետք է, նա խազ գու շա կան նշան նեղ լիկ կա պիկ նե րի կամր ջից ա ռաջ, զրն գում են եր կաթ նե րը, խայ թում են քո կա րո տած սիր տըպստ լիկ սա րի տա ճա րում, այս տե ղից Աստ ված ա վե լի մոտ է կաղ նուտ նե րում, է լեկտ րա կան գ ծե րում, նա խա լեռ նե րի հար թա վայ րե րում ու Ա ռա տու թյան և Պա կա սու թյան փա կու ղի նե րում, ե րբծղր տում են ագ ռա վազ գի նե րը, մարմ նի քո և իմ մեջ ու ե րկ րի վեր ջին լք վա ծու թյա նը հանգց նում ե նք պղ տոր ան ձր ևի տակ սպի տակ կրային ամ պը

Բ րա տիս լա վա–Բանս կա Ստ րավ նի ցա, 2003.VI.1, Ֆա բիյո նիշ կես,

2011.I.12–2013.II.22

3 Լիտվական երգերի կրկներգ:4 Ն) յն տիպի երգային հնչյ) նային կրկներգ:

124

V.

Bra

ziu

na

s V

. B

raz

iun

as

į dantiraštį

kalnai drebėjo ir kalvosverpė́jo lyg didelės širdyspo kriūtim blaškėsi upėsužgriūtos aštrių akmenų

tryško ir veržėsi linkuidvidančio urartų kalnoleidosi jan balandėsu votais ir su maldom:

minimas kalbomis mūsų kalvãrijų ratais atverpki mūsų kaltes mūsu Tēvs, kas esi debesīs po tylos paparčiu tavo skruostą gaisuojantį glostau nuščiuvęs armėniškai patekant mėnesiui plečiantis metams ir dylant dienai, minant Verpėjai minant ratelio pakóją

tuščias aukojimų stalastu čia ir tėvas, ir motinaverpėja ir atverpėjasartėji prie Stalo kalno

Achpato vienuolynas–Fabijoniškės, 2012.X.22–2013.II.26

125

Վ. Բ

րա

զի

ու ն

աս

Վ. Բրա

զի

ու

նա

ս

Սե պագ րի մեջ

սա րե րը դո ղում է ին, ու բլուր նե րըթրթ ռում է ին մեծ սր տե րի պեսկրծ քի տակ դեսուդեն է ին նետ վում գե տե րը սուր քա րե րի փլ ված քի տակ

ծո րում է ին ու ձգ վում դե պի եր կա տամ նա վոր լեռն ու րար տա ցի նե րի, ար դեն իջ նում էր ա ղավ նինսր բու թյուն նե րով ու ա ղոթք նե րով

դու, ո ւմ հի շա տա կում են լե զու նե րով մեր ո ւխ տագ նա ցու թյուն նե րի շր ջա նակ նե րում, հետ մա նիր մեր հան ցանք նե րը Հա՛յր մեր, ո ր ե րկն քում ե ս, լ ռու թյան ձար խո տի տակ քո լու սա վոր այ տը շո յում եմ հան դարտ ված, երբ լու սի նը հայե րեն է ծա գում տա րած վում են տա րի նե րը, և կարճ վում է օ րը, ե րբ ի լիկ մա նո ղը պտ տում է ու պտ տում ճա խա րա կը

զո հա սե ղանն է դա տարկ դու ես այս տեղ հայրն ու մայ րը մա նողն ու հետ մա նո ղը. մո տե նում ես Սե ղա նա սա րին

Հաղ պա տի վանք–Ֆա բիյո նիշ կես, 2012.X.22–2013.II.26

Լիտվերենից թարգմանեց Մարիտե Կոնտրիմայտեն

Ruxandra Cesereaunu

Ռուք սանդ րա Չե սե րի ա նու

Romania Ռու մի նի ա

Romanian prosaist, essayist, member of Romanian Writers’ Union, professor of literature. She is the editor of the Steaua cultural review in Cluj, member of the Center for Imagination Studies (Phantasma), director of Oneiric Literature Studies and Creative Writing workshops. Ruxandra Cesereaunu is the author of more than dozens of books of prose and poetry, as well as the translator of a poetry collection series.

Ռու մի նա ցի ար ձա կա գիր, էս սե իստ: Ռու մի նի այի գրող նե րի մի-ու թյան ան դամ: Գրա կա նա գի տու թյան դո ցենտ է: Կլուժ քա ղա քի «Steaua» մշա կու թային ամ սագ րի խմ բա գիր, «Phantasma» ար վես տի կենտ րո նի ան դամ, օ նեյ րիկ գրա կա նա գի տու թյան և գրա վոր ստեղ-ծա գոր ծա կան խոս քի դա սըն թաց նե րի տնօ րեն: Ռուք սանդ րա Չե սե-րի ա նուն ա վե լի քան 10 ար ձակ և չա փա ծո գր քե րի հե ղի նակ է, ի նչ-պես նաև մի շարք բա նաս տեղ ծա կան ժո ղո վա ծու նե րի թարգ մա նիչ:

128

R.

Ces

erea

un

uR

. C

eser

eau

nu

TAXIUL ARMENIAN

Intrarea

Intrarea mea în Armenia s–a făcut cu un taxi prin ceţuri.David cel bătrân diavol coroiat și pișicher stătea lângă șofer și sporovăia

despre viaţăîn vreme ce eu și Ruzana moţăiam pe bancheta din spate și bolboroseam

în somn despre poezie și despre cum rostul ei nu e încă lămurit.Goneam la marginea Yerevanului pe lângă casinouri cu formă de Tour Eiffel și Moulin Rouge,apoi când am ajuns pe lângă Fabricile de Coniac deodată orașul și–a

dat jos perucași toamna și–a vopsit sprâncenele cu rimel portocaliu.În noaptea metropolei nu se–auzeau nici câinii nici pisicile ori alte

jivine ale caselor.Apoi am ajuns la Colonia Poeţilor–încă–în–Viaţă.Iar primii apostoli a fost să fie aceștia:Basil care tocmai ieșise din sanatoriul unei cărţi rătăciteKinga ce fermeca în draci bărbaţii cu gâtul și umerii ei de dansatoare

flamencoFilip ce–și găurise urechea pentru cercelul lui Bau–bau.Al doilea David zis Tămăduitorul (fiindcă pe mine m–a vindecat)era starostele poeţilor–încă–în–viaţă

129

Ռ. Չե

սե

րի

ա նու

Ռ. Չե

սե

րի

ա նու

ՀԱՅ ԿԱ ԿԱՆ ՏԱՔ ՍԻՆ

Ժա մա նում Իմ մուտ քը Հա յաս տան տե ղի ու նե ցավ մա ռա խու ղի մեջ՝ տաք սի ով: Արծ վա քիթ խորամիտ մի դև` ծեր Դա վի թը, նս տած էր վա րոր դի կող քինև շա ղակ րա տում էր կյան քի մա սին, մինչ ես ու Ռու զան նան նիր հում է ինք հետ ևի նս տա տե ղին և մրմն ջում

է ինք քնի մեջ պոե զի այի և նրա դեռ չբա ցա հայտ ված ի մաս տի մա սին:Ս լա նում է ինք Եր ևա նի ար վար ձան նե րում՝ Էյ ֆե լ յան աշ տա րա կի և Մու լեն Ռու ժի տես քով խա ղաս րահ նե րի միջև, իսկ հե տո, ե րբ հա սանք Կո նյա կի գոր ծա րան ի մոտ, քա ղա քը մի ան-

գա մից դեն նե տեց իր կեղ ծա մը,և ա շու նը նարն ջա գույն ե րան գով ներ կեց նրա հոն քե րը: Մեծ քա ղա քի գի շեր վա մեջ չէ ին լս վում ո՛չ շնե րի, ո՛չ կա տու նե րի, ո՛չ էլ

այլ տնային կեն դա նի նե րի ձայ նե րը: Հե տո հա սանք Դեռ Ո ղջ Բա նաս տեղծ նե րի Գա ղու թի մոտ: Իսկ ա ռա ջին ա ռա քյալ ներն է ին. Բա սի լը, ով հենց նոր էր դուրս ե կել մի մո լոր ված գր քի ա ռող ջա րա նից, Կին գան, ով իր ֆլա մեն կո պա րու հու պա րա նո ցով և ու սե րով խել քա-

հան էր ա նում տղա մարդ կանց, Ֆի լի պը, ով բաո–բաո ա կան ջա կա լի հա մար խո ցել էր ա կանջ նե րը,Ս պե ղա նի կոչ ված ե րկ րորդ Դա վի թը (քան զի ի նձ բժշ կել էր) ժա մա պահն էր դեռ ո ղջ բա նաս տեղծ նե րի, ով քեր ա նընդ հատ խմում է ին շլի վո վից, սա լո րի օ ղի, վոդ կա, սպիրտ և ա մեն ի նչ, որ չէր խո չըն դո տում ժա մա նա կա կից պոե զի այի բա րի եր թը:Ն շա նը ճնճ ղու կի նման եր գեց,

130

R.

Ces

erea

un

uR

. C

eser

eau

nu

ce consumau fără–ncetare șliboviţă, ţuică, vodcă, spirtși orice altceva ce nu împiedica bunul mers al poeziei moderne.Nshan cânta ca un vrăbioi tandruîn vreme ce semizeiţa Gohar îl priveghea dintr–o nișăiar Vika se înfășurase într–un șal până la glezne.Aceștia au fost următorii apostoli.Fumegăcioasa Maira tăcea în neștireiar lunganul Herbert medita la nemurire cu mâinile în buzunare.Și iată încă doi apostoli aflaţi la linia de fugă.Lily Kypris își pieptăna părul cu o brichetăiar Claudio cu pieptul bubuind și picior de percuţionist admira barba

lui Tumayanîn vreme ce Grișa cârcotitorul spunea poeme cu voce de Arseni

Tarkovski.Aceștia au fost alţi apostoli.În arca lui Noe din taxiul armenian se mai găseau puși în tablouri

vivante:Vladas spiridușul trupei de poeţi–încă–în–viaţăMira cu ochelarii și pantalonii ei roșieticigeopoetul Igor care nu mai credea în maestrul meu Mihail BulgakovVladymir filosoful cu lentile de cuarţ zis Diogene fără butoiapoi Harut pălărierul și Lian cu părul în vânt ca un licurici plus Boris paharnicul neobosit.Și iată–i pe ultimii apostoli: eram niște creoli ai poeziei din mileniul trei.În taxiul armenian se găseau înghiţite autobuze retro din anii 50 ai

defunctului secolprecum și Templul lui Mitra și râul lui cu crabiapoi copilul lui Ruzan vestit să se nască în februarie 2013 ca să mântuie ce mai rămăsese de mântuit pre lumea aceasta.

131

Ռ. Չե

սե

րի

ա նու

Ռ. Չե

սե

րի

ա նու

մինչ դեռ կի սաստ վա ծու հի Գո հա րը նայեց նրան ան կող նա խոր շից, իսկ Վի կան շա լի մեջ էր փա թաթ ված մինչև կո ճե րը: Հա ջորդ ա ռա քյալ ներ ն է ին. Բո ցա վառ վող Մաիր ան խոր լռու թյան մեջ,և հաղ թան դամ Հեր բեր տը՝ ձեռ քե րը գր պա նում, ան մա հու թյան մա սին էր խոր հում: Իսկ ա հա ևս եր կու ա ռա քյալ ներ մեկ նար կային գծի վրա. Լի լի Կիպ րի սը կրա կայ րի չով սան րում էր իր մա զե րը, իսկ Կլաու դի ոն իր հս կա յա կան կրծ քա վան դա կով և թմբ կա հար

ոտքերով հի ա նում էր Տու մա յա նի մո րու քով, մինչ քրթմն ջա ցող Գրի շան բարձ րա ձայն ար տա սա նում էր Ար սե նի Տար կովս կու բա նաս տեղ ծու թյուն նե րը:Ն րանք է ին այդ ա ռա քյալ նե րը: Հայ կա կան տաք սի–Նո յան տա պա նում կային նաև ու րիշ կեն դա նի

պատ կեր ներ.Վ լա դա սը` դեռ ո ղջ բա նաս տեղծ նե րի փե րին, Մի րան` իր կար միր ակ նո ցով ու շալ վա րով, գե ո բա նաս տեղծ Ի գո րը, ով ար դեն չէր հա վա տում իմ վար պետ Մի-

խայիլ Բուլ գա կո վին, փի լի սո փա Վլա դի մի րը՝ որ ձա քար ո սպ նյակ նե րով՝ ան վան ված Դի ո-

գե նես ա ռանց տա կա ռի, հե տո` գլ խար կա գործ Հա րու թը և հու րոր դու նման Լի ա նը՝ մա զերն

օ դում,և ան խոնջ մատռ վակ Բո րի սը: Իսկ ա հա վեր ջին ա ռա քյալ ներս եր րորդ հա զա րա մյա կի բա նաս տեղ-

ծու թյան կրե ոլ ներ է ինք: Հայ կա կան տաք սի ում նա խորդ դա րի 50–ա կան նե րի ռետ րո ավ տո-

բուս ներն է ին կուլ տված, ինչ պես նաև Միթ րայի տա ճա րը՝ իր խեց գե տին նե րով լի գե տով, իսկ Ռու զա նի բա լի կը, ո ւմ ծնուն դը հայ տա րար ված էր 2013–ի

փետրվա րին, պետք է փր կեր այն, ի նչ մնա ցել է փր կե լու այս աշ խար հում:

132

R.

Ces

erea

un

uR

. C

eser

eau

nu

Banchetul

La Haghpat cerul era meta–cer coborât într–un marsupiu de aburpeste frunzele cu inimioarele crăpatepe cale de a se închina stacojiului.Am rămas ultimul apostol al poeziei la ieșireși am căzut în genunchi pândind cu coada ochiului ca nimeni să nu mă

zărească.Al meu cap era lipit de pâmântfiindcă rugăciunea e un ţipăt și n–are voie să fie cu martori.La Geghard pieile de marmeladă se contopiseră cu pastramaiar fagurii de miere erau strigaţi la vânzare de târgoveţele de munte.Nimeni nu se mai gândea la nemurireci doar la silogismele burţii și ale gurii care doar îmbuibate se opresc

din măcinat.La Geghard erau lei în văzduh și o apă sfântă sub tălpiși cruste de pâine cu literele alfabetului armenescca un trup de om tânăr–bătrân care se împarte celor care nu mai au

trup.N–o să uit niciodată rodiile de la Zvarnotspe care le–am cules de pe masă și le–am legat într–o eșarfășoptindu–mi mie însămi că Dionysos nu a fost încă sfârtecat de cuţitari.Era acolo în rodii o lumină ca untul chihlimbariu ale unei vaci sacretopindu–se în gura poeţilor–încă–în–viaţă.Erau acolo ierburile aromate care crescuseră la subsuorile noastrelegănând leoparzii zăriţi din greșeală prin lunetă.Totul era desăvârșit sau aproape desăvârșit.

Dansurile

Melancolia curgea pe gâtlej ca vinul roșucând au început dansurileiar poeţii–încă–în–viaţă s–au pornit să își miște oasele și oscioarelesă își reașeze trupul în alte forme decât cele diurne.

133

Ռ. Չե

սե

րի

ա նու

Ռ. Չե

սե

րի

ա նու

Բան կե տը

Հաղ պա տում եր կին քը ցո ղոտ քսա կից կոտր ված սր տի ձևով տերև նե-րի վրա

ի ջած մե տաեր կինք է ր՝ խո նարհ վե լուն պատ րաստ բո սո րի ա ռջև:Մ նա ցի բա նաս տեղ ծու թյան վեր ջին ա ռա քյա լը ել քի մոտև ծուն կի ե կա, զգույշ, որ ի նձ չտես նեն:Գ լուխս գետ նին եմ դրել, ո րով հետև ա ղոթ քը ճիչ է և չի կա րող վկա ներ ու նե նալ: Գե ղար դում մար մե լադ կա շի նե րը ձուլ վել են սու ջու խի հետ, Իսկ լեռ նային վա ճա ռո ղու հի նե րը մեղ րա խո րիսխ գնե լու է ին կան չում: Ոչ ոք այլևս չէր մտա ծում ան մա հու թյան մա սին, այլ մի այն սիլ լո գիզմ նե րի` նա խա տես ված ստա մոք սի և բե րա նի հա մար, ո րը դա դա րում է ծա մել մի այն գեր հա գեց ման դեպ քում: Գե ղար դում ա ռյուծ ներ կային ե րկն քում և մի սուրբ ջուր ոտ քե րի տակ,և հայ կա կան այ բու բե նի տա ռեր կրող հա ցեր, ո րոնք ջա հել–ծեր մար դու մարմ նի նման է ին, ո րը բա ժան վում էր

այլևս մար մին չու նե ցող նե րի միջև: Եր բեք չեմ մո ռա նա Զվարթ նո ցի նռ նե րը, որ սե ղա նից հա վա քե ցի և շա լի մեջ փա թա թե ցի՝ ինքս ի նձ շշն ջա լով, որ Դի ո նի սո սը դեռ չի բզկտ վել դա նա կա հար նե րի

կող մից: Այն տեղ` նռ նե նին ե րի մեջ, սուրբ կո վի սա թե կա րա գի նման մի լույս կար, ո րը հալ վում էր դեռ–ո ղջ–բա նաս տեղծ նե րի բե րա նի մեջ: Ա նու շա բույր խո տեր կային այն տեղ, ո րոնք մեր թևա տա կե րի ներ քո

է ին ա ճում՝ օ րո րե լով ըն ձա ռյուծ նե րին, ո րոնք սխալ մամբ հայտն վել է ին հե ռա դի-

տա կի մեջ: Ա մեն ի նչ կա տա րյալ էր կամ գրե թե կա տա րյալ:

Պա րե րը

Երբ պա րե րը սկս վե ցին, մե լա մաղ ձու թյու նը կար միր գի նու նման ցած էր հո սում կո կորդ նե րում, իսկ դեռ–ո ղջ–բա նաս տեղծ նե րը ե լել են ի րենց բո լոր ոս կոր նե րը շար ժե լու, որ պես զի մար մին նե րը ու րիշ ձև ստա նան, քան ցե րե կայի նը:

134

R.

Ces

erea

un

uR

. C

eser

eau

nu

Femeile frumoase și calde erau râvnite de bărbaţi urăţi–frumoși–calzi,în vreme ce cântăreţele armence cu platoșă pe pieptse întreceau precum purtătoarele de prinoase.Apostolii poeziei–încă–în–viaţă se răsuceauși–apoi se aruncau în aer întocmai precum sălbăticiunile de pe arca lui

Noe de odinioară.În carnea și–n sângele nostru erau scris un singur lucru:dacă pieri–va lumea apoi să piarădar orice–ar fi poezia nu va fi moartă nu este moartă și nu va muri.Tocmai de–aceea dansam să scoatem dracii din noidar să–i scoatem și din cei care ne priveau.Tocmai de–aceea dansurile de–acum erau niște rodii.Aiaiai oioioi taratata coapse glezne pulpe tălpi aiaiai oioioi taratatade zece ori au dănţuit poeţii–încă–în viaţăpână când dracii au ieșit și au intrat în alţii.De zece ori rodiile s–au înfoiat au pleznit și au fost mâncate.Kinga și eu am cântat atunci Cine iubește și lasă Dumnezeu să–i dea

pedeapsăiar Lian și–a potrivit glasul pentru o incantaţie mongolă.Apoi la sfârșitul dansurilor a sosit Mafioso stăpânul unei alte arce a

lui Noeși a rostit un cântec de tânjire care a înconjurat întreg Yerevanul.Au lipsit doar șampania și spartul paharelor ca să credem că ne aflăm într–un faimos roman rusesc.Și atunci pentru că nu mai era nimic de făcutmi–am zis cu amândouă mâinile pe inimă:dar eu cine eram eu cine sunt?O apostoliţă a poeziei.Dar tu, preafrumoasă Sofiko1 muza mea decadentă unde erai unde ești în moartea ta?DUN KRAK DUN KRAK2.

1 Sofiko Chiaureli, actriţa-fetiș a lui Serghei Paradjanov în filmul Sayat Nova.2 Vers de Sayat Nova, despre focul pasiunii.

135

Ռ. Չե

սե

րի

ա նու

Ռ. Չե

սե

րի

ա նու

Տ գեղ–գե ղե ցիկ–ջերմ տղա մար դիկ տեն չում է ին գե ղե ցիկ և ջերմ կա-նանց,

մինչ հայ ե րգ չու հի նե րը գոգ նոց նե րովմր ցակ ցում է ին ըն ծա յա կիր նե րի նման: Դեռ–ո ղջ–բա նաս տեղ ծու թյան ա ռա քյալ նե րը պտտ վե ցին, հե տո ցատ կե ցին ճիշտ այն պես, ի նչ պես մի ժա մա նակ Նոյի տա պա նի

գա զան նե րը: Մեր մսի և ա րյան մեջ սոսկ մի բան էր գր ված.ե թե աշ խար հը կոր ծան վե լու է, թող կոր ծան վի, բայց ի նչ էլ լի նի, բա նաս տեղ ծու թյու նը մե ռած չի լի նե լու, մե ռած չէ և չի

մեռ նե լու: Հենց դրա հա մար է ինք պա րում, որ պես զի հա նենք դևե րը մեր մի ջից, բայց նաև հա նենք մեզ դի տող նե րից էլ: Հենց դրա հա մար է ին այս պա րե րը նռներ: Ա յա յայ, օյոյոյ, տա րա տա տա, կո ղեր, ծն կեր, ա զդ րեր, սրունք ներ,

ա յա յայ, օյոյոյ, տա րա տա տա, տասն ան գամ պա րե ցին դեռ–ո ղջ–բա նաս տեղծ նե րը, մինչև դևե րը դուրս ե կան և մտան ու րիշ նե րի մեջ: Տասն ան գամ նռ նե րը լց վե ցին, ճա քե ցին և ճա շակ վե ցին: Կին գան ու ես այն ժա մա նակ եր գե ցինք «Ով սի րի և լքի, Աստ ված թող նրան պատ ժի»–ն, Իսկ Լի ա նը հար մա րեց րել էր իր ձայ նը մի մոն ղո լա կան մե ղե դու: Հե տո` պա րե րի վեր ջում, հայտն վեց Մա ֆի ո զոն՝ Նոյի մի ու րիշ տա-

պա նի տեր,և եր գեց կա րո տի մի ե րգ, ո րը շր ջում էր ամ բողջ Եր ևա նով: Պա կա սում էր մի այն շամ պայ նը և բա ժակ ներ ջար դե լը՝ պատ կե րաց նե լու հա մար, որ ի նչ–որ մի հայտ նի ռու սա կան վե պի մեջ

ե նք գտն վում: Իսկ հե տո, քան զի ու րիշ ա նե լու բան չմ նաց, եր կու ձեռ քերս սր տիս վրա՝ հարց րի ի նքս ի նձ՝ բայց ո ՞վ եմ ես ե ղել, ո ՞վ եմ ես: Բա նաս տեղ ծու թյան ա ռա քյա լու հի: Բայց դու, իմ ան կու մայի՛ն մու սա` գե ղեց կու հի՛ Սո ֆի կո, որ տե՞ղ է իր, որ տե՞ղ ես քո մահ վան մեջ: ԴՈՒՆ ԿՐԱԿ, ԴՈՒՆ ԿՐԱԿ:

Ռ� մի նե րե նից թարգ մա նեց Լաս լո Բոր բե լին

Victoriya Chembarceva

Վիկ տո րի ա Չեմ բար ցևա

Moldova Մոլ դո վա

Poet, prosaist, translator. Member of Russian Writers’ Union, Russian Writers’ Association of Moldova. She has participated in numerous translation and literary conferences, among them Russian Young Writer’s Form (2009–2012), V International Forum of Translators and Publishers (Yerevan, 2011). She is the prize winner of “Silver Book 2010” (Russia), 5th International Competition of Russian Diaspora young poets “Wind of Wandering 2012,”(Rome), London International Poetry Competition etc. Victoriya Chembarceva is the author of the poetry collection titled “To You,” initiator of Armenian–Russian and Russian–Armenian “The Letters on Stone” bilingual collection of poetry and prose.

Բա նաս տեղծ է, ար ձա կա գիր, թարգ մա նիչ: Մոսկ վայի գրող նե րի միու թյան, Մոլ դո վայի ռուս գրող նե րի ա սո ցի ա ցի այի ան դամ է: Մաս նակ ցել է թարգ մա նա կան ու գրա կան բազ մա թիվ կոն ֆե րանս-նե րի` Ռու սաս տա նի ե րի տա սարդ գրող նե րի ֆո րում (2009–2012 թթ.), Ա ՊՀ և բալ թյան ե րկր նե րի հրա տա րա կիչ նե րի և թարգ մա նիչ նե րի V ֆո րում (Եր ևան, 2011 թ.) և այլն: «Серебряный стрелец 2010» Վո լո շի նյան 8–րդ մի ջազ գային գրա կան մր ցույ թի, Ռու սա կան սփյուռ քի ե րի տա սարդ բա նաս տեղծ նե րի V մի ջազ գային «Ветер странствий–2010» մր ցույ թի (Հ ռոմ), Ղա զա խա կան «Алтын Калам–2011» մր ցա նա կա կիր է, «Пушкин в Британии 2011» բա-նաս տեղծ նե րի մի ջազ գային մր ցույ թի (Լոն դոն) մաս նա կից է և այլն: « Քեզ» բա նաս տեղ ծա կան ժո ղո վա ծո ւի հե ղի նակ: Հայ–ռու սե-րեն և ռուս–հայե րեն « Տա ռե րը քա րե րի վրա» բա նաս տեղ ծութ յուն-նե րի և ար ձա կի ե րկ լե զու ժո ղո վա ծո ւի կազ մող:

138

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

ПИСЬМА С КОВЧЕГА(главы из книги)

О снах из солн ца, или Тга джан( без ад ре са та)

— Ари мамайи мот, тга джан! Ариии, арии мамайи мот, пучурэс1!....Мне снилось детство. Беззаботно сбегало оно с горы, и руки

матери обнимали его, и губы её, горчащие полынью и пахнущие земляникой, целовали тёплую макушку, согретую солнцем..

По изумрудному склону бежит ребёнок. Он бежит, крылато раскинув руки. «Мама, мама, смотри, я птица! Мама, лови меня, мама! Я поймал на холме ветер!! Я несу тебе камушки в карманах! Лови, лови меня, мама! Я несу тебе ветер! Поймаешь его?!» И он раскрывает крепко сжатые кулачки, отпускает, подбрасывает ветер в лицо матери, радостно смеясь. И она распахивает ему навстречу объятия. Подхватывает его, раскрасневшегося и доверчивого. И кружит, кружит, крепко прижимая к своей груди. Кружит, кружит..

Горы вращаются, словно цветная юла, растут, смыкаются над головой: красный, зелёный, золотой, розовый, красный, зелёный, золо-той.. Она, юная, смеющаяся, замирает, ещё крепче прижимая сына. И земля крутится. Крутится земля. Не уходя из–под ног. И горы. Горы высоооокиеее! Обнимают, оберегают, смыкаются над головой. Их горы.

«Горы, тга джан, наши горы, – напевает мать на ушко сыну,

1 Иди к маме, мальчик. Иди к маме, малыш. (арм.)

139

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

ՆԱ ՄԱԿ ՆԵՐ ՏԱ ՊԱ ՆԻՑ(hատ ված ներ գր քից)

Ար ևային ե րազ նե րի մա սին կամ Տղա ջան (ա ռանց հաս ցե ա տի րոջ)

Ա րի´ մա մայի մոտ, տղա՛ ջան: Ա րի՛, ա րի´ մա մայի մոտ, պու ճո՜ւրս…1

…Ե րա զում ման կու թյունս եմ տե սել: Նա ան հոգ վա զում էր սարնիվար, ու մոր ձեռ քե րը գր կում է ին նրան, ու նրա շուր թե րը ՝ օշինդրի դառ նա հա մով ու մո րու բույ րով, համ բու րում է ին գլ խի ՝ ար ևից ջեր մա ցած տա քուկ կա տա րը:

Զմ րուխ տե լեռ նա լան ջով վա զում է ե րե խան: Վա զում է՝ թևե րը բա ցած: « Մա մա՛, մա մա՛, տե´ս, ես թռ չուն եմ: Մա մա՛, բռ նի՛ր ի նձ, մա մա՜: Ես լե ռան վրա քա մի եմ բռ նել: Քա րեր եմ բե րել քեզ, գր պա նումս են: Բռնի՛ր, բռնի՛ր ի նձ, մա մա՜: Ես քեզ քա մի եմ բե րել: Կբռ նե՞ս»: Ու նա բա ցում է ա մուր սեղ-մած բռունցք նե րը, ցած գցում ու քա մին նե տում է մոր դեմ քին՝ ուրախ ծի-ծա ղե լով: Եվ մայ րը նրան ըն դա ռաջ է գնում՝ թևե րը բա ցած: Բռնում է նրան՝ կարմ րա տա կած ու դյու րա հա վատ ե րե խային: Ու պտ տում է, պտտում՝ ա մուր սեղ մե լով կրծ քին: Պտ տում է, պտ տում…

Լեռ նե րը պտտ վում են, կար ծես գու նա վոր հոլ լի նեն, ա ճում, շաղ կապ-վում են գլ խա վեր ևում՝ կար միր, կա նաչ, ոս կե գույն, վար դա գույն, կար միր, կա նաչ, ոս կե գույն… Նա՝ ե րի տա սարդ, ծի ծաղ կոտ, կանգ է առ նում՝ ա վե լի ա մուր սեղ մե լով որ դուն: Ու եր կի րը պտտ վում է: Պտտ վում է եր կի րը: Չի փախ չում ոտ քե րի տա կից: Ու սա րե րը: Բարձ րա չյա սա րե՜ րը: Փար վում են, պահ պա նում, ի րար շաղ կապ վում գլ խա վեր ևում: Ի րենց սա րե րը:

« Սա րե րը, տղա՛ ջան, մեր սա րե րը,— որ դու ա կան ջին եր գում է մայ րը՝

1 Բնագր) մ այս նախադաս) թյ) նները ռ) սատառ հայերեն են:

140

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

с нежностью баюкая его. – Небо создало солнце и ветер. Солнце уродилось с изменчивым характером – то покажется, то уйдёт по своим делам восвояси. Ветер уродился сумасбродным и легкомысленным – беззаботно гоняет кочующие облака над Маси сом. Земля создала людей и горы. Люди уродились с душой от Бога, любовью в сердце и тоской по дому. А горы уродились постоянными и преданными Матери. Сколько бы камушков твои маленькие ручки ни набрали в твои карманы, хоги джан, – эти горы не унести с собой с этой земли. Не перенести. Эти горы, малыш, душа с тоской по дому и Матери может носить в сердце. А оно потом само приводит обратно».

Она укачивает и целует его в курчавую влажную макушку, тёплую, пахнущую чабрецом и солнцем.2

..Арэв, Арэв ари дус. 2

Кез берел енк ачки лус. Ко Курикэ–Лусэнкан, берец чамич ми аман.Бац ересэд Арегак, ми бурр чамич кез ктам.Ах, Аревин хапецинк, Джан Аревин хапецинк, Ах Аревин хапецинк,Ампи такиц Ханецинк, Ампи такиц Ханецинк…

Солнце, Солнце, выходи, принесли тебе благую весть.Твоя сестричка Луна принесла тарелочку изюма.Открой лицо, Солнышко, дам тебе горстку изюма.Ах, обманули мы Солнце, Джан, обманули мы Солнце, Ах, обманули мы СолнцеДа из–за облака выманили, Из–за облака выманили!..

И веки его медленно смежаются под длинными, загнутыми кверху ресницами. Он ловит краешком взгляда её лицо и тут же теряет его среди плывущих над головой облаков. И уже лицо её становится круглым и лучистым, и тихий её голос, словно ветерок в ветвях речной ивы, шевелит его волосы, и ему кажется, что это сами горы на своих горбатых зелёных хребтах, будто невиданные сказочные верблюды, покачивают и везут его высоко–высоко. Выше облаков. Выше Масиса. К са–а–амому солнцу..

..Арев, Арев ари дус..

P.S.Армянские сны начнут сниться задолго до того, как я снова

вернусь в Армению…2 Армянская народная песенка

141

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

մեղ մո րեն օ րո րե լով նրան: Եր կին քը ստեղ ծել է ա րև ու քա մի: Ար ևը փո-փո խա կան բնա վո րու թյամբ է ծն վել՝ մերթ եր ևում է, մերթ ան հե տա նում իր գոր ծե րով: Քա մին ծն վել է խե լառ ու թեթ ևա միտ. ան հոգ քշում է քոչ վոր ամ պե րը Մա սի սի վրայից: Հո ղը ստեղ ծել է մարդ կանց ու լեռ նե րը: Մար դիկ աշ խարհ են ե կել Ա ստ ծու տված հո գով՝ սր տի մեջ սեր ու տան հան դեպ կա րոտ: Ի սկ լեռ նե րը ծն վել ե ն՝ Մոր նկատ մամբ ան դա վա ճան ու հաս տա-տուն: Ի նչ քան քա րիկ ներ էլ հա վա քեն քո փոք րիկ թա թիկ նե րը գր պա նիդ մեջ, հո գի՛ ջան, այս սա րե րը չես կա րող տա նել այս հո ղից: Չես տե ղա փո-խի: Այս լեռ նե րը, փոք րի՛կս, տան և Մոր կա րո տով առ լե ցուն հո գին կա րող է կրել իր սր տում: Ի սկ հե տո սիրտն այն հետ կբե րի»:

Մայրն օ րո րում ու համ բու րում է նրա գան գուր ու խո նավ գլու խը՝ տա-քուկ, ո ւր ցի ու ար ևի բույր ար ձա կող:2

…Արև՛, ա րև՛, ա րի՛ դ ս2: Քեզ բե րել ե նք աչ քի լ ս: Քո ք րի կը՝ Լ սն կան, Բե րեց չա մի չ մի ա ման: Բա՛ց ե րեսդ, Ա րե գա՛կ, Մի բ ռ չա մի չ քեզ կտամ: Ա՜խ, Ար ևին խա բե ցինք, Ջա՜ն, Ար ևին խա բե ցինք, Ա՜խ, Ար ևին խա բե ցինք, Ամ պի տա կից հա նե ցինք, Ամ պի տա կից հա նե ցինք…

Солнце, Солнце, выходи, принесли тебе благую весть.Твоя сестричка Лунапринесла тарелочку изюма.Открой лицо, Солнышко, дам тебе горстку изюма.Ах, обманули мы Солнце, Джан, обманули мы Солнце, Ах, обманули мы Солнце.Да из–за облака выманили, Из–за облака выманили!..

Ու նրա կո պե րը դան դաղ փակ վում են եր կար, վեր շրջ ված թար թիչ նե րի

տակ: Նա աչ քի պո չով որ սում է մոր դեմ քը ու մի ան գա մից էլ կորց նում այն գլ խա վեր ևում լո ղա ցող ամ պե րի մեջ: Եվ մոր դեմքն ար դեն դառ նում է կլո-րիկ ու ճա ռա գայ թող, ու նրա մեղմ ձայ նը գե տա փի ու ռե նու ճյու ղե րի մեջ թա փա ռող քա մու պես շար ժում է որ դու մա զե րը, ու նրան թվում է, թե հենց սա րերն են` ի րենց սա պա տա վոր, կա նաչ կա տար նե րով, ան տե սա նե լի հե-քի ա թային ո ւղ տե րի պես օ րո րում ի րեն ու տա նում վեր՝ ա վե լի ու ա վե լի բարձր: Ամ պե րից վեր: Մա սի սից վեր: Ճի–ի շտ ար ևի մոտ…

… Ա րև՛, ա րև՛, ա րի՛ դուս…

Հ.Գ. Ես հայ կա կան ե րազ ներ կսկ սեմ տես նել շատ ա վե լի վաղ, քան կր կին կվե րա դառ նամ Հա յաս տան…

2 Հայկական ժողովրդական խաղիկ:

142

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

Я пишу во сне стихи на армянском. Вслух, посреди ночи, проговариваю их и тем самым пугаю кошку. Утром, в полусне, продолжаю повторять слова, которые с пробуждением становятся все более непонятными. Во сне же я пою услышанную когда–то песенку. На армянском. И – помнишь – те мои прошлогодние сны? Помнишь, как потом они сбывались!.. Теперь вот, этот мальчик, бегущий навстречу…матери ли своей, своим ли горам и земле, солнцу ли, мне ли? А может, во сне я и есть тот самый мальчик.

Все эти сны…всё это ощущение всеобъемлющего света и тихого покоя. Когда знаешь – просыпаясь, ты всё ещё не можешь перейти окончательно в утро. Продолжаешь пребывать в том чистом пространстве переполняющей неизмеримой любви.

Через несколько недель после сна о мальчике, по дороге на работу, сквозь мелодию в наушниках я услышала незнакомую (да нет же, теперь уже знакомую!) речь. Привычные для Еревана слова удивлёнными звонкими монетками падали в текучую октябрьскую реку кишинёвской улицы: «Даво! Ари–и–и, арии–и мамайи мот, пучурэс! Ари–и–и мамайи мот, тга джан!»

Я вынула наушники – не показалось ли?! Но нет. Холёная моложавая женщина, по всей видимости, бабушка, нетерпеливо ждала, когда улыбающаяся девушка перестанет тискать и кружить в своих объятиях и наконец опустит на землю заливающегося смехом курчавого темноволосого мальчонку: «Ду! Ду! Ду им хогин эс, джан им, джаник–джа–а–ан!»

Моя улыбка. Отражение их радости.

Слепое предрассветье, или колокольчики тумана(адресат неразборчиво)

И вот, год спустя, снова тот же знакомый воздух, которым с непривычки захлёбываешься. Ранний Звартноц переливчато звонкий и птичий. Звенящий.

Нас встречают. «До Дилижана не близко, и вы сможете поспать в дороге. Мы поедем на двух машинах», – говорит девушка–волонтёр, жестом приглашая присоединиться к нам ещё одну попутчицу. «Интересно, откуда я знаю, что она румынка», – успевает промчаться у меня в голове, прежде чем я обращаюсь

143

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Ե րա զումս բա նաս տեղ ծու թյուն ներ եմ գրում հայե րեն: Գի շեր վա կե-սին բարձ րա ձայն ար տա սա նում եմ դրանք ու վա խեց նում կատ վին: Ա ռա վո տյան կես քուն–կե սար թուն շա րու նա կում եմ կրկ նել բա ռե րը, ո րոնք, ա րթ նա նա լուն զու գա հեռ, ա վե լի ու ա վե լի ան հաս կա նա լի են դառ նում: Ի սկ քնիս մեջ ես եր գում եմ ի նչ–որ ժա մա նակ լսածս եր գը: Հայե րեն: Եվ հի շո՞ւմ ես իմ ան ցյալ տար վա այն ե րազ նե րը: Հի շո՞ւմ ե ս՝ հե տո ի նչ պես կա տար վե ցին այդ ե րազ նե րը… Ա հա, հի մա այդ տղան, որ ըն դա ռաջ է վա զում… մո՞ րը, թե՞ իր սա րե րին ու հո ղին, ար ևին կամ ի նձ: Ի սկ գու ցե ե րա զումս ես հենց այդ տղան եմ:

Բո լոր այդ ե րազ նե րը… հա մա տա րած լույ սի ու հան դարտ խա ղա-ղու թյան այդ զգա ցո ղու թյունն ամ բող ջու թյամբ: Ե րբ գի տես, որ ա րթ-նա նա լուց հե տո էլ չես կա րո ղա նա վերջ նա կա նա պես տե ղա փոխ վել ա ռա վո տի մեջ: Շա րու նա կում ես մնալ ան սահ ման սի րով հա գե ցած այդ մա քուր տա րա ծու թյան մեջ:

Տ ղայի մա սին ե րա զից մի քա նի շա բաթ ան ց աշ խա տան քի գնա լիս ա կան ջա կալ նե րում հն չող մե ղե դու մի ջից լսե ցի ան ծա նոթ ( չէ, չէ, հի մա ար դեն ծա նոթ) խոսք: Եր ևա նի հա մար սո վո րա կան բա ռե րը զար մա-ցած, զրն գուն մե տա ղադ րամ նե րի պես ը նկ նում է ին քիշն ևյան փո ղո ցի հոկ տեմ բե րյան գե տա կի մեջ: « Դա վո՛: Ա րի՛, ա րի՛ մա մայի մոտ, պու ճո՜ւրս: Ա րի–ի–ի–ի՜ մա մայի մոտ, տղա՛ ջան»:

Ես հա նե ցի ա կան ջա կալ ներս, գու ցե ի նձ թվա՞ց: Բայց ո՛չ: Խնամ ված ե րի տա սարդ կի նը, ը ստ եր ևույ թին՝ տա տի կը, ան համ բեր սպա սում էր, թե ե րբ է ժպ տա ցող աղ ջի կը դա դա րե լու իր գր կում սեղ մել ու պտ տել ու վեր ջա պես ցած է ի ջեց նե լու ծի ծա ղից ու շա թափ վող գանգ րա հեր, թխա մազ տղե կին. « Դո՛ւ: Դո՛ւ: Դու իմ հո գին ես, ջա՛նս, ջա նիկ ջա–ա–ա ՜ն»:

Իմ ժպի տը: Նրանց ու րա խու թյան ար տա ցո լան քը:

Կույր լու սա դեմ կամ մշու շի զան գակ նե րը(հաս ցե ա տերն ա նըն թեռ նե լի)(հ րա տա րակ վում է կր ճա տում նե րով)

Եվ ա հա, մեկ տա րի ան ց կր կին այն նույն, ծա նոթ հո տը, ո րից խեղդ վում ես ան սո վո րու թյան պատ ճա ռով: Վաղ ա ռա վոտ վա Զվարթ նո ցը գեղ-գե ղուն–թռչ նային է: Ղո ղան ջուն:

Մեզ դի մա վո րում են: « Մինչև Դի լի ջան եր կար ճա նա պարհ է, ու կա րող եք ճա նա պար հին քնել: Եր կու մե քե նայով կգ նանք»,— ա սում է կա մա վո րա կան աղ ջի կը՝ ձեռ քի շար ժու մով հրա վի րե լով մեզ մի ա նալ ևս մի ու ղեկ ցու հու: « Հե տաքր քիր է՝ որ տե ղի՞ց գի տեմ, որ նա ռու մի-նու հի է,— հասց նում եմ մտա ծել, մինչ ռու մի նե րեն կդի մեմ մի ջա հա-

144

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

с вопросом на румынском к среднего роста стройной брюнетке: «Вы из Румынии?» Она несколько удивлена, но утвердительно кивает головой и, узнав, что я из Молдавии, начинает быстро с мягким не нашим акцентом рассказывать, как долетела. Её зовут Руксандра. Потом, по дороге, она скажет оказавшейся с нею в одной машине Рузанне, что имя их – одно и то же имя и означает – «свет», а ещё – «прекрасный цветок» и – «данная Богом».

И мы поедем.

И мы поедем.

вдоль угасающих огней ереванского лас–вегаса..

миновав предутреннее бормотание улиц

сонные окраины

дремлющие камни обочин

дорогу..

Мы едем.

В Дилижан..

дорогой..

в дороге..

глаза незаметно закроются

и, неожиданно проснувшись позже,

испуганно вскрикну от мелькнувших навстречу фар,

и тут же, устыдившись, зажму рот

дорогой..

в дороге..

Мы едем.

В Дилижан..

пока за лось, что води тель тоже уснул и дви жет ся по встреч ной поло се, пото му что сле ва – уже бетон ная обо чи на с дерев ца ми,а спра ва – ещё одна поло са дви-же ния.

но неп ре-рыв ный бетон ный пара пет лишь раз де ля ет смеж ные про ез жие части широ-кой трас сы, а осле пив шие, раз бу див шие меня фары – маши на на встреч ной, но по ту сто ро ну пара пе та.

Мы едем.

В Дилижан..

«Хорошо,

что никто

не услышал

мой вопль»

успе ваю поду мать перед тем, как сно ва пог ру зить-ся в утя же-ля ю щую веки дре-моту

Мы едем.

В Дили-жан..

теп ло машин-ной утро бы

приг лу шен-ный звук радио

вздра ги ва ние уро нен ной на пле чо голо вы

кру тые пово-ро ты

щека, прис ло-нён ная к холод ной вла ге стек ла

раз ре жен ный туман

сер пан тин гор ной доро-ги

блед не ю щее сле пое пред-рас светье

Мы едем.

В Дили жан..

Мы едем. В Дилижан. «Ди–ли–ди–ли–ди–ли–джан» – колоколь-чиком позвякивает мой сон. И мы едем. Мы едем. Едемммм..

145

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

սակ ու սլա ցիկ կազմ ված քով թխա հեր կնո ջը. « Դուք Ռու մի նի այի՞ց եք»: Նա մի քիչ զար մա ցած է, բայց գլ խով հաս տա տա կան նշան է ա նում, և ի մա նա լով, որ ես Մոլ դո վայից եմ, սկ սում է ա րագ, թեթ ևա կի՝ ոչ մեր ա ռո գա նու թյամբ, պատ մել, թե ո նց է տեղ հա սել: Նրա ա նու նը Ռուկ-սանդ րա է: Հե տո ճա նա պար հին նա իր հետ նույն մե քե նա յում գտն վող Ռու զան նային կա սի, որ ի րենց ա նուն նե րը նույնն են և նշա նա կում են « լույս» ու նաև « հի աս քանչ ծա ղիկ» ու «Աստ ծո պարգև»:

Ու մենք կմեկ նենք:

Ու մենք կմեկ-նենք եր ևա նյան Լաս Վե գա սի մարմ-րող լույ սե րի մի ջով… Հետ ևում թող-նե լով փո ղոց-նե րի վա ղոր-դյան քրթմն-ջո ցը,ք նե ած ար վար-ձան նե րը մայ թեզ րե րի նն ջող քա րե րը ճա նա-պարհը…Գ նում ե նք: Դի լի ջան…

Ճա նա պար-հով… Ճա նա պար-հին… աչ քերս ան-նկատ կփակ-վեն ) , ա նակն կալ ա րթ նա նա լով քիչ ) շ, վա խե ցած կճչամ ա ռջև) մ առ կայ ծող լ) -սար ձակ նե րից ) ան մի ջա պես էլ ա մա չե լով կփա կեմ բե-րանս ճա նա պար-հով… ճա նա պար-հին…Գ ն) մ ե նք: Դի լի ջան…

Թ վ) մ է ր՝ վա-րորդն էլ է ք) ն մտել ) շարժ-վ) մ է հան դի-պա կաց ճա նա-պար հով, քա նի որ ձա խից ար-դեն բե տո նե ճամ փ եզրն է՝ ծա ռե րով, ի սկ ա ջից՝ ևս մի ե րթ ևե կե լի ) ղի: Սա կայն չընդ-հատ վող բե տո-նե պատ նեշն ըն-դա մե նը ի րա րից բա ժա ն) մ է լայն մայ ր) ղ) ե րթ-ևե կե լի հատ-ված նե րը, ի սկ ի նձ ա րթ նաց-րած կ) րաց նող լու սար ձակ նե րը պատ նե շի մյ) ս կող մով դի մա-ցից ե կող մե քե-նայինն են:

Գ ն) մ ե նք: Դի լի ջան:

« Լավ է, որ ոչ ոք չլ սեց իմ ճի չը», –հասց ն) մ եմ մտա-ծել, մի նչ նո րից կընկղմ վեմ կո պերս ծան րաց-նող թմ բի-րի մե ջ:

Գ ն) մ ե նք: Դի լի ջան:

Մե քե նայի ներ սի տա-ք) թյ) նը, ռա դի ոյի խ) լ ձայ նը, ) սին թեք-ված գլ խի օ րոր վե լը, շեշ տա կի շրջա դար ձե-րը, այ տե րը՝ սեղմ ված ա պա կ) սա-ռը խո նա վ) -թյա նը,կտրտ ված մա ռա խ) ղը, լեռ նային ճա նա պար հի ո լո րան նե րը, գ) նատ վող կ) յր լ) սա-բա ցը…Գ ն) մ ե նք: Դի լի ջան…

Գ նում ե նք: Դի լի ջան: « Դի–լի–դի–լի–Դի–լի–ջան»՝ զան գա կի նման ղո ղան ջում է ե րազս: Ու մենք գնում ե նք: Գնում ե նք: Գնո ւո ւո՜ւմ…

146

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

..Мы въехали в Дилижан, устав плутать по раннему утреннему туману, осевшему на серпантин дороги. Словно на проявляющейся фотографии, сквозь белёсую невесомость начали проступать черты домов, зябко жмущихся на склонах друг к другу; сонно раскачивающаяся бледно–изумрудная пелена леса; каменистая обочина, лоно долины и протянутые вверх худые длинные руки деревьев, убаюкивающие в кронах небо.

Гостиница на холме. Мы расходимся по номерам, договорив-шись, что я разбужу Рузанну к началу конференции. А до начала конференции часа три с половиной. Поспать удастся всего какую–то малость: заснуть и мгновенно проснуться.

Но – Дилижан! Раскрываю окно, выхожу на балкон, закрываю глаза, прислушиваясь.

Тишина. Побледневшая ночь на террасе балкона. Сквозь закрытые веки разреженный воздух скользит золотистым свеченьем, и плывут волоокие тёмные рыбы зрачков и пугливою стайкой дрожат плавниками на радужке глаз. И звучанье незримой реки – колокольчик тумана, певучие горные воды Дилиджан, ди–ли–джан–ди–ли–джан–джан–джан–джан. Это капля рассвета течёт по щеке, розовея стыдливостью юного солнца. Это птица зари, словно перья крыла, обронившая день. Это ветер лениво качает свой хвойный предутренний веер. Это рябь облаков в прояснившейся сини клубится небесной отарой –колокольчик тумана, певучие горные воды – Дилиджан, ди–ли–джан–ди–ли–джан–джан–джан–джан.Тишина..

Помнишь, что говорили герои «Мимино»: — У нас в Дилижане, в кухне, открываешь простой кран — вода течёт, второе место занимает в мире!— А первая в Ереване, да?— Нет, в Сан–Франциско..

147

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

…Մ տանք Դի լի ջան՝ ճա նա պար հի ո լո րան նե րին նս տած ա ռա-վոտ յան մա ռա խու ղի մեջ դե գե րե լուց հոգ նած: Կար ծես եր ևակ ված լու-սան կա րում՝ ճեր մա կա վուն ան կշ ռե լի ու թյու նից սկ սե ցին ո ւր վագծ վել տնե րը՝ լան ջե րի վրա սարս ռած սեղմ վե լով մի մյանց, ան տա ռի՝ քնատ օ րոր վող, գու նատ–զմ րուխ տե թա ղան թը, քա րե ճամ փե զեր քը, հո վի տը և նի հար ու եր կար ձեռ քե րը վեր պարզ ված, սա ղարթ նե րի մեջ ե րկն քին օ րոր ա սող ծա ռե րը:

Հյու րա նո ցը բլ րի վրա է: Ցր վում ե նք սե նյակ նե րով՝ պայ մա նա վոր-վե լով, որ հա մա ժո ղո վի սկս վե լուց ա ռաջ կարթ նաց նեմ Ռու զան նային: Ի սկ մինչ հա մա ժո ղո վի սկիզ բը ե րե քու կես ժամ կա: Ըն դա մե նը մի քիչ քնել կհա ջող վի, աչ քը կպց նել ու ա րթ նա նալ:

Բայց Դի լի ջա նը: Բա ցում եմ պա տու հա նը, պատշ գամբ եմ դուրս գա լիս, փա կում աչ քերս, ա կանջ դնում:

Լ ռու թյուն: Գու նատ ված գի շեր պատշ գամ բի սանդ ղա վան դա կում: Փակ կո պե-րի մի ջով մաս նատ ված օ դը սո ղում է ոս կե գույն փայ լով, և լո ղում են բի բե րի եզ նա չյա մուգ ձկ նե րը, և ծի ա ծա նա թա ղան թին նրանց վա-խե ցած վտա ռի լո ղակ նե րի թևա բա խումն է: Ու ան տե սա նե լի գե տի խո խո ջյու նը` մա ռա խու ղի զան գա կը, եր գող լեռ նային ջրե րը՝ Դի-լի ջան, Դի–լի–ջան–Դի–լի–ջան–ջան–ջան–ջան: Ար շա լույ սի կա թիլն է, որ հո սում է այ տիդ վրայով՝ նո րա ծին ա րե-գա կի ա մոթ խա ծու թյամբ վար դա գու նած: Դա ար ևա ծա գի թռ չունն է՝ թևի փե տուր նե րի պես, որ օ րը բաց է թո ղել ձեռ քից: Այդ քա մին է ծու լո րեն օ րո րում իր փշա տերև, վա ղոր դյան հով հա րը: Այդ ամ պե րի ծփանքն է հս տակ գծագր վող կա պույ տի մեջ քու լա–քու լա բարձ րա նում ե րկ նային հո տի պես: Մա ռա խու ղի զան գա կը, եր գող լեռ նային ջրե րը` Դի լի ջան, Դի–լի–ջան–Դի–լի–ջան–ջան–ջան–ջան:Լ ռու թյուն…

...Հի շո՞ւմ ե ս՝ ի նչ է ին ա սում « Մի մի նոյի» հե րոս նե րը.— Մեզ մոտ՝ Դի լի ջա նում, խո հա նո ցում սո վո րա կան ծո րա կը բա-ցում, ե ս՝ ջուր է հո սում, աշ խար հում ե րկ րորդ տեղն է զբա ղեց նում:— Ի սկ ա ռա ջի նը Եր ևա նում է, հա՞:— Չէ, Սան–Ֆ րան ցիս կո յում...

148

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

Вода в Дилижане, действительно, вкусная, прямо из крана. А уж из фонтанчика скульптурной композиции героям «Мимино» – чистый нектар. Рубик джан Хачикян не соврал другу Валико.

Когда вечером мы будем возвращаться в гостиницу, я, наконец, увижу реку. Агстев. Это её эхо слышалось мне утром с террасы. Это её упругие воды звенели колокольчиками тумана. Речная вода всегда необъяснимо влечёт к себе. Если долго смотреть на воды, стремительно бегущие по каменистому дну, в тех местах, где особо высокие камни образуют белёсые шлейфы стремнин, вдруг ловишь себя на ощущении, что река повернула вспять. Как рыба на нерест, спешит она вверх. И уже никак не переубедить разум – сопротивление каменной преграде создаёт визуальный обман обратного направления движения воды. Словно заторы, пороги и камни пытаются воспрепятствовать и заставить реку течь медленнее, усмирить её своенравность, ограничить, направить теченье по руслу, а она упрямо, будто бы в отместку, течёт вопреки себе. Я, подчинившись этой извечной игре, буду долго неотрывно смотреть, как вверх, к лесистым узким ущельям, к истокам, совсем выбиваясь из сил, звенит по камням против своего же течения упрямица Агстев.

А ра ра ту Ма си со во, Бо гу Бо го во, или Цавд та нэм(ад ре сат не раз бор чи во. без да ты)

Знаешь, когда в прошлом году Арарат не открывался, я всё переживала, что так никогда и не увижу его. Было тоскливо, и хотелось тихонько, незаметно от других, жалеть себя. А потом я придумала себе уловку, зацепившись за чью–то оброненную фразу, – он не открылся для того, чтобы я снова приехала. Такая молчаливая, незримая сделка.

Когда впервые за лентами тающих облаков начала обнажаться Его мантия, я зажмурила глаза: «Нет! Нет! НЕ–е–е–е–т! Не хочу Его видеть! Я ХОЧУ вернуться – вот это главное! Снова снова снова снова снова и снова и ещё ещё ещё ещё..»

Рудик с улыбкой:— Там справа открывается то, на что тебе смотреть ну

никак нельзя.

149

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Դի լի ջա նի ջուրն իս կա պես հա մով է՝ ու ղիղ ծո րա կից: Դե, ի սկ « Մի-մի նոյի» հե րոս նե րի ար ձա նի ցայ տաղ բյու րի նը իս կա կան նեկ տար է: Ռու բիկ ջան Խա չի կյա նը իր ըն կեր Վա լի կոյին սուտ չէր ա սում:

Երբ ե րե կո յան վե րա դառ նանք հյու րա նոց, ես վեր ջա պես կտես նեմ գե տը: Ա ղստ ևը: Այդ նրա ձայնն էր լս վում պատշ գամ բից: Այդ նրա պիրկ ջրերն է ին զան գա կի նման ղո ղան ջում մշու շում: Գե տի ջու րը միշտ ան-բա ցատ րե լի ո րեն դե պի ի րեն է ձգում: Ե թե եր կար նայես ջրե րին, որ սրըն թաց հո սում են քար քա րոտ հա տա կի վրայով, այն տե ղե րում, որ-տեղ հատ կա պես բարձր քա րե րը հոր ձա նուտ նե րի փրփ րա դեզ բլուր-ներ են ձևա վո րում, հան կարծ քեզ կթ վա, թե գե տի ըն թաց քը շրջ վել է: Ի նչ պես ձու կը` ձվադ րե լիս. նա էլ է շտա պում դե պի վեր: Ու ոչ մի կերպ չես հա մո զի բա նա կա նու թյանդ՝ քա րե պատ նե շի դի մադ րու թյու նը ջրի հա կա ռակ ըն թաց քի տե սո ղա կան խաբ կանք է ա ռա ջաց նում: Սա հանք-ներն ու քա րե րը՝ որ պես պատ նեշ, փոր ձում են խո չըն դո տել ու ստի պել, որ գե տը դան դաղ հո սի, զս պել նրա քմա հա ճու թյու նը, սահ մա նա փա-կել, հո սանքն ո ւղ ղել դե պի հու նը, ի սկ նա հա մա ռո րեն, կար ծես վրեժ է լու ծում՝ հո սում է ի նքն ի րեն հա կա ռակ: Ես, են թարկ վե լով այդ ծա նոթ խա ղին, եր կար ու ան թարթ կնայեմ, թե ի նչ պես է դե պի վեր, դե պի ան-տա ռա պատ նեղ կիր ճե րը, դե պի ա կունք նե րը, լրիվ ու ժաս պառ ված՝ իր ի սկ հո սան քին հա կա ռակ՝ քա րե րի վրա ղո ղան ջում կա մա կոր Ա ղստ ևը:

Ա րա րա տին ̀Մա սի սի նը, Ա ստ ծուն՝ Ա ստ ծու նը կամ Ցավդ տա նեմ (հաս ցե ա տերն ա նըն թեռ նե լի, ա ռանց ամ սաթ վի)

Գի տե՞ս, ե րբ ան ցյալ տա րի Ա րա րա տը չեր ևաց, ես ա նընդ հատ մտա ծում է ի, թե էլ եր բեք չեմ տես նի նրան: Տխուր էր, և ու զում է ի սու-սու փուս, մյուս նե րից թա քուն խղ ճալ ի նքս ի նձ: Հե տո ի նքս ի նձ հա մար մի խո րա ման կու թյան դի մե ցի՝ կառ չե լով ի նչ–որ մե կի ար տա հայ տած մտ քից. նա չեր ևաց, որ պես զի ես կր կին գամ: Այդ պես լուռ, ան տե սա-նե լի գոր ծարք է:

Երբ ա ռա ջին ան գամ հալ չող ամ պե րի ժա պա վե նի տա կից սկ սեց եր ևալ Նրա պատ մու ճա նը, ես կկո ցե ցի աչ քերս: «Ո՛չ: Ո ՛չ: Ո–ո–ո ՛չ: Չեմ ու զում տես նել Նրան: Ես ու զում եմ վե րա դառ նալ. կար ևորն այդ է: Նո-րից, նո րից, նո րից, նո րից, նո րից ու նո րից ու է լի, է լի, է լի, է լի...»:

Ռու դի կը ժպ տա լով.— Ա ջից եր ևում է մի բան, ո րը դու ոչ մի դեպ քում չպետք է տես նես, քեզ

չի կա րե լի:

150

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

Но оторвать взгляд от этого наваждения уже невозможно.Из разговоров с Фаритом:— Поразительно! — Такое неземное величие.— Почему ты думаешь?..— Она настолько потрясающа?— Может, потому..— Что мы привыкли видеть горы в цепочке?— Грядой?— А тут она предстаёт единицей. — Той самой константной осью.— На которую всё опирается. — И вокруг которой всё существует.— Да, если и был Ковчег..— То он должен был причалить именно к этой горе!— Ни к какой другой в мире.

..Думал ли ты когда–нибудь о Боге? Кто он, какой, и где представлял ты его, когда пытался отыскать вовне? Где–то там, в небе. Высоко и всевидяще. Вездесуще. Недостижимо далеко и одновременно настолько внутри твоей сути, что становится трудно дышать от осознания. Так и с Араратом. Когда однажды он откроется тебе, ты поймёшь, что уже никогда не отстраниться от ощущения его присутствия во всём, что будет окружать и составлять твою жизнь. Константа.

Сердце ухает вместе с дыханием в низ живота. И направление взгляда начинает сливаться с направлением движения облаков. Где оканчивается мантия Масиса? И где начинается небо, которое – вездесущий Бог?

Потом я всё время уже буду замечать его плывущее свечение, где бы ни находилась. И незримо ощущать тогда, когда он будет занавешен лоскутами хмурых задумчивых дней.

Почему эта гора так не похожа на все виденные мною раньше? Почему она, так мощно сращивая тебя с землёй, с цикличным движением по замкнутой окружности собственной жизни, доказывая бессмысленную мелочность повседневности, всё же

151

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Բայց այդ կա խար դան քից հա յացքդ կտ րել ար դեն ան հնար է: Ֆա րի տի հետ խո սակ ցու թյուն նե րից.— Ցն ցող է:— Մի տե սակ ոչ ե րկ րային մե ծու թյուն է:— Ին չո՞ւ ես կար ծում...— Որ նա այդ քան ցն ցո՞ղ է:— Գու ցե, ո րով հետև...— Մենք սո վո՞ր ե նք սա րե րը տես նել շղ թայի մեջ:— Լե ռնաշղ թայի՞:— Ի սկ այս տեղ նա հառ նում է մի այ նակ:— Այն նույն հաս տա տուն ա ռանց քի վրա:— Ո րի վրա ա մեն ի նչ է հեն վում: — Եվ ա մեն ի նչ գո յու թյուն ու նի նրա շուրջ:— Այո՛, ե թե ան գամ Տա պա նը ե ղել է...— Ա պա այն պետք է հանգր վա ներ հենց այս սա րի վրա:— Ոչ թե մեկ ու րի շի՝ ո ղջ աշ խար հում:

...Ա րդյոք ե րբ ևէ մտա ծե՞լ ես Ա ստ ծո մա սին: Ո ՞վ է նա, ի նչ պի-սի՞ն է, և որ տե՞ղ ես դու նրան պատ կե րաց րել, ե րբ փոր ձել ես գտ նել քեզ նից դուրս: Բարձր և ա մե նա տես: Ա մե նա գո: Ան հա սա նե լի ո րեն հե ռու ու միև նույն ժա մա նակ՝ քո է ու թյան մեջ այն քա՛ն ներ կա, որ այդ գի տակ ցու թյու նից շն չելդ դժ վա րա նում է: Այդ պես էլ Ա րա րա տի դեպ քում է: Ե րբ մի ան գամ նա հայտն վի քո ա ռաջ, կհաս կա նաս, որ այլևս եր բեք չես ա զատ վի նրա ներ կա յու թյան զգա ցո ղու թյու նից՝ այն ա մե նում, ին չը կշր ջա պա տի քեզ ու կկազ մի քո կյան քը: Հաս-տա տուն մե ծու թյուն:

Սիրտս թպր տում է շն չիս հետ մի ա սին՝ փո րիս ներք ևում: Եվ հա-յաց քիս ո ւղ ղու թյու նը սկ սում է լուծ վել ամ պե րի շարժ ման ո ւղ ղու թյան մեջ: Որ տե՞ղ է ա վարտ վում Մա սի սի պատ մու ճա նը: Եվ որ տե՞ղ է սկս-վում եր կին քը, ո րն ա մե նա գո Ա ստ ված է:

Հե տո ես ար դեն ամ բողջ ժա մա նակ զգա լու եմ նրա լո ղա ցող ցոլ քը՝ որ տեղ էլ լի նեմ: Եվ ա ներ ևույթ կեր պով կզ գամ այն ժա մա նակ, ե րբ նա վա րա գուր ված լի նի մռայլ ու մտա խոհ օ րե րի ծվեն նե րով:

Ին չո՞ւ այս սա րը նման չէ նախ կի նում իմ տե սած բո լոր սա րե րին: Ին չո՞ւ նա, այդ պես հուժ կու խր ված հո ղի մեջ, սե փա կան կյան քի փակ շր ջա նում, իր պար բե րա կան շար ժով ա պա ցու ցե լով ա ռօ րյայի ա նի-մաստ չն չի նու թյու նը, այ նո ւա մե նայ նիվ, ո գեշն չում է քեզ պոկ վել ժա-մա նա կի ու տա րա ծու թյան ճան կե րից ու բարձ րա նալ վեր՝ ի նքդ քեզ-

152

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

окрыляет шансом оторваться от щупалец времени и пространства и подняться вверх, над собой, дойти до самого края вершины – (себя?) – и продолжать идти дальше, выше, за пределы.

И вот Арарат стоит – рядом, только руку протяни и коснёшься. И далеко настолько, что даже на фотографиях на его фоне ты словно ничтожная соринка. Или вдруг вырастаешь вровень с его вершиной. Но это только ты меняешься. Арарат постоянен. И недостижим. Как Бог. Он только может помочь тебе чуть возвыситься над собственной твоей сутью, окрылиться, дотянуться до небес, или, наоборот, – опуститься, пригнуться, сливаясь с этой землёй, откуда и пришел, по которой и ходить, истирая подошвы.

Человеку свойственно делить время на периоды. Периоды – до, между и после. Так легче удержаться в ощущении собственного существования.

Между первой и второй поездками было предощущение Арарата. И теперь всё делится на периоды – до Арарата, и после..

Мне снился сон, в котором я писала эти самые строки. Я видела, как за окном вырастало утро. Вырастало Масисом на горизонте. Масисом, которого я ещё не видела наяву. И я тогдашняя, из сна, думала – мы были всегда и знали, что увидимся, не знали лишь сроков. И вот происходило время, люди, страны, события и другие горы моей жизни. Но я не могла знать, что это всё будет обозначено для меня временем до. И Арарат мне открылся. И теперь я живу временем между, потому что уже точно знаю, что снова увижу сливающийся с краем облаков снег на Его плечах.

..А стрижи летают – порывисто стригут низкий вязкий воздух середины неба. И вот – мёртвая бабочка в траве под ногами. Рассыпается в прах золотистой пыльцою тонкий лепесток её крылышка. Осень. На душе и в движении воздуха. Осень во всём.

Как объяснить невыносимую тоску, накрывающую плотным одеялом, под которым не продышаться? Всю Армению хочется плакать. И мне не выплакать её из себя. Фантомные боли о неведомом утраченном. Зияющая рана забытого – в глубинах подсознания. Я не знаю, о чём болит моя душа на этой земле. Но я хочу вспомнить. Вспомнить себя и её.

— Цавд танэм – унесу твою боль..

153

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

նից, հաս նել ա մե նա գա գա թը (ի նքդ քո՞), և շա րու նա կել ա ռաջ շարժ վել ա վե լի վեր՝ սահ մա նից ան դին:

Եվ ա հա, Ա րա րա տը կանգ նած է կող քիդ, հե րիք է ձեռքդ պար զես ու կդիպ չես: Եվ այն քան հե ռու է, որ նույ նիսկ նրա հա մայ նա պատ կե-րին ար ված լու սան կար նե րում կար ծես ան նշան ծեղ լի նես: Կամ էլ հան-կարծ ա ճում հաս նում ես նրա գա գա թին: Բայց մի այն դու ես փոխ վում: Ա րա րա տը նույնն է: Եվ ան հա սա նե լի: Ի նչ պես Ա ստ ված: Նա ըն դա մե նը կա րող է օգ նել քեզ մի քիչ վեր ել նել սե փա կան է ու թյու նիցդ, թև առ նել, հաս նել ե րկն քին կամ ը նդ հա կա ռա կը` իջ նել ցած, կռա նալ՝ մի ա ձուլ-վե լով այս հո ղին, որ տե ղից էլ ե կել ես, ո րի վրա քայ լում ե ս՝ մա շե լով ներ բան ներդ:

Մար դուն հա տուկ է ժա մա նա կը բա ժա նել փու լե րի: Փու լե րի՝ մինչև, միջև և հե տո: Այդ պես ա վե լի հեշտ է պահ պա նել սե փա կան գո յու թյան զգա ցո ղու թյու նը:

Ա ռա ջին և ե րկ րորդ ո ւղ ևո րու թյուն նե րի միջև կար Ա րա րա տի կան-խազ գա ցու մը: Եվ հի մա ա մեն ի նչ բա ժան վում է ժա մա նա կաշր ջան նե-րի՝ մինչև Ա րա րա տը և դրա նից հե տո...

Ե րա զումս գրում է ի հենց այս տո ղե րը: Տե սա, թե ի նչ պես է պա տու-հա նից այն կողմ բաց վում ա ռա վո տը: Բաց վում է հո րի զո նում Մա սի-սը: Մա սի սը, ո րը ես դեռ չէ ի տե սել ա րթմ նի: Եվ ես՝ այն ժա մա նակ վա ե րա զի մի ջի աղ ջիկս, մտա ծե ցի` մենք միշտ էլ ե ղել ե նք և ի մա ցել, որ տեսն վե լու ե նք, մի այն ժամ կե տը չգի տե ինք: Եվ ա հա, իմ կյան քում ե ղել է ժա մա նա կը, ե ղել են մար դիկ, ե րկր ներ, դեպ քեր և ու րիշ լեռ ներ: Բայց ես չէ ի կա րող ի մա նալ, որ այդ ա մենն ի նձ հա մար նա խանշ ված է ե ղել մինչև–ի ժա մա նա կում: Եվ ի նձ հայտն վել է Ա րա րա տը: Ու ես հի մա ապ-րում եմ միջև–ի ժա մա նա կում, քան զի ար դեն հաս տատ գի տեմ, որ նո-րից եմ տես նե լու ամ պե րին մի ա ձուլ վող ձյու նը Նրա ու սե րին:

... Ի սկ ջրա ծի ծառ նե րը թռ չում ե ն՝ թա փով ճեղ քե լով ե րկն քի մի ջի կպ չուն օ դը: Ու մեկ է լ՝ մե ռած թի թեռ խո տե րի մեջ՝ ոտ քիս տակ: Նրա նուրբ թևի կը ոս կե գույն փո շու է վե րած վում: Ա շուն է: Հո գումս և օ դի տա տան ման մեջ: Ա շուն է ա մեն ին չի մեջ:

Ինչ պե՞ս բա ցատ րեմ խիտ ծած կո ցով ծածկ ված ան տա նե լի կա րո-տը, ո րի տակ շունչդ կտր վում է: Ու զում ես լաց լի նել ամ բողջ Հա յաս-տա նի հա մար: Եվ ի նձ չի հա ջող վի լաց լի նե լով մի ջիցս հա նել նրան ու հանգս տա նալ: Ա նի մա նա լի կորս տի եր ևա կա յա կան ցա վե րը: Մո ռաց-վա ծի նվ վա ցող վեր քը՝ են թա գի տակ ցու թյան խոր քե րում: Ես չգի տեմ՝ ին չի հա մար է ցա վում հո գիս այս հո ղի վրա: Բայց ու զում եմ հի շել: Հի-շել ի նձ ու նրան:

154

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

Армения без Арарата. И одновременно – неразрывно с ним. Мо-жет, именно для того – думаю я – чтобы осознавать сопричастность обеих сторон. Принимать. Сопереживать, признавая чужую боль своей. И прощать. И ради этого, ради будущего, продолжать движение жизни. Символ Армении, находящийся на территории чужого, недружественного государства. Может, именно – прими-ряющий символ. Милосердный божественный замысел. Обоюдо-острая вершина единения.

В феврале турецкая газета «Milliyet» сообщила о невероятной дружбе:

«Кошка, живущая на берегу озера Ван у села Читорен, подружилась с лисой. Вот уже больше года они вместе проводят дни, вместе едят и играют, поражая своей дружбой местных рыбаков. “С подобным в своей жизни я встречаюсь впервые. Видел, как дружат считающиеся врагами собака и кошка, но чтобы дружили лиса и кошка – это невероятно”,– с удивлением сказал корреспонденту один из ванских рыбаков».

И я подумала, а вдруг когда–нибудь случится невероятное и считающиеся врагами стороны придут к примирению и дружбе. Дай Бог!

Во всём присутствие Господа. И нет ничего вовне, что не было бы частью нашей сути. И нет ничего в нас, что не было бы составляющей внешнего. И вершина любой горы – лишь нижняя ступень к небу. К Богу? И если Бог – суть любовь, то любые печаль и утрата – для того, чтобы кто–то однажды сказал тебе: Цавд танэм.

Взг ляд сфинк са, или Вре ме ни нет( без да ты)

Хочу поделиться с тобой одной особенностью, которая не давала мне покоя и о которой я долго размышляла. Мои армянские друзья, объясняя расположение чего–либо в городе, всегда пользуются категорией определения расстояния. Но это же логично, скажет любой человек. Согласна. Но.. Но говоря о расстоянии между своим домом и местом работы, например, я скажу: «Это недалеко, всего в семи минутах ходьбы». И так скажет

155

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

— Ցավդ տա նեմ՝ унесу твою боль... Հա յաս տանն ա ռանց Ա րա րա տի ու մի ա ժա մա նակ` նրա նից ան բա-

ժան: Գու ցե հենց նրա հա մար, մտա ծում եմ ես, որ պես զի գի տակ ցես եր կու կող մե րի փոխ կապ վա ծու թյու նը: Ըն դու նես: Ցա վակ ցես՝ ու րի շի ցա վը քո նը հա մա րե լով: Ու նե րես: Եվ հա նուն դրա՝ հա նուն ա պա գայի, շա րու նա կես կյան քի ըն թաց քը: Հա յաս տա նի խորհր դա նի շը, որ գտն-վում է ոչ բա րե կա մա կան պե տու թյան օ տար տա րած քում: Գու ցե հենց հաշ տեց նող խորհր դա նիշ է: Ա ստ վա ծային գթա սիրտ հնարք: Մի ա վոր-վե լու ե րկ սայ րի գա գաթ:

Փետր վա րին թուր քա կան «Milliyet» թեր թը հա ղոր դեց ան հա վա նա-կան բա րե կա մու թյան մա սին.

« Վա նա լճի ա փին` Չի տո րեն գյու ղի մոտ ապ րող կա տուն ըն կե րա ցել է աղ վե սի հետ: Ա հա ար դեն մեկ տա րուց ա վե լի է՝ նրանք մի ա սին են ան-ցկաց նում ի րենց ժա մա նա կը, մի ա սին ու տում են ու խաղ ա նում՝ ի րենց բա րե կա մու թյամբ ապ շեց նե լով տե ղա ցի ձկ նորս նե րին: «Ն ման բան կյան-քումս ա ռա ջին ան գամ եմ տես նում: Տե սել է ի, թե ո նց են ըն կե րու թյուն ա նում թշ նա մի հա մար վող շունն ու կա տուն, բայց որ կա տուն ու աղ վեսն ըն կե րա նան, դա ան հա վա նա կան բան է»,– թղ թակ ցին զար ման քով ա սել է Վա նի ձկ նորս նե րից մե կը»:

Ու ես մտա ծե ցի. մեկ էլ հան կարծ ե րբ ևէ նման ան հա վա նա կան բան տե ղի ու նե նա, ու թշ նա մի հա մար վող կող մե րը հաշտ վեն ու բա րե կա-մա նան: Տա՛ Ա ստ ված:

Ա մեն ին չում կա Ա ստ ծո ներ կա յու թյու նը: Եվ ո չինչ չկա նրա նից դուրս, որ չլի նի մեր է ու թյան մի մա սը: Եվ մեր մեջ էլ չկա ո չինչ, որ չլի նի ար տա քին աշ խար հի մի բա ղադ րի չը: Ու ցան կա ցած լե ռան գա գաթ ըն-դա մե նը դե պի եր կինք տա նող ստո րին աս տի ճանն է. դե պի Ա ստ վա՞ծ: Եվ ե թե Ա ստ ված սեր է, ա պա ցան կա ցած տխ րու թյուն ու կո րուստ նրա հա մար է, որ պես զի ի նչ–որ մե կը մի ան գամ ա սի քեզ՝ Ցավդ տա նեմ:

Ս ֆինք սի հա յացք կամ ժա մա նակ չկա(ա ռանց ամ սաթ վի)

Ու զում եմ քեզ պատ մել մի յու րա հատ կու թյան մա սին, ո րն ի նձ հան-գիստ չի տա լիս, և ո րի մա սին ես եր կար եմ մտա ծել: Ե րբ իմ հայ ըն-կեր նե րը ի նչ–որ բա նի տեղն են բա ցատ րում քա ղա քում, միշտ օ գտ վում են հե ռա վո րու թյու նը նշե լու կա տե գո րի այից: Բայց ա խր դա տրա մա-բա նա կան է՝ կա սի ցան կա ցած մարդ: Հա մա ձայն եմ: Բայց... բայց իմ տան և աշ խա տա վայ րի միջև ե ղած հե ռա վո րու թյան մա սին խո սե լիս

156

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

большинство кишинёвцев. По крайней мере, все мои знакомые в моём городе мерят расстояние временем, затрачиваемым на преодоление этого самого расстояния. Конечно, если только речь не идёт о дальней дороге. Тогда, из осторожного суеверия, они предпочитают говорить о прибытии в пункт назначения, называя количество оставшихся до этого пункта километров. Ну, мало ли что может приключиться в дороге, и это повлияет на время! А так сто километров – они всегда сто километров, и ни на минуту больше. Смайл. Однако.

Из разговора на кишинёвской улице:— Скажите, пожалуйста, далеко ли до Выставочного Центра

Брынкушь?— Отсюда минут с пятнадцать будет.

Из разговора на ереванской улице:— Скажите, пожалуйста, далеко ли до Центра современного

искусства «Нпак»?— Отсюда с километр будет.И то верно. Мало ли кого из знакомых можешь встретить на

ереванской улице по дороге к этому самому «Нпаку»! «Инчпэс эс? Инч ка? Штапум эс? Гнанк сурч хмэнк!3» Какое уж тут время!

Мне не давала покоя эта разница. Обе страны с маленькой территорией. Тысячами километров не измеряются. Их можно объехать за очень короткий срок, за определённое количество времени. Почему же тогда одни говорят о расстоянии, используя временну́ю категорию, другие – пространственную?

И всё же прослеживаются общие тенденции – немцы привычно считаются самой пунктуальной нацией, хотя нельзя сказать однозначно, что пунктуальность или её отсутствие – черта, присущая целому народу. Это скорее индивидуальная особенность. Ещё и зависящая от обстоятельств. Мне, например, свойственно одновременно и то и другое. В определённые места я безнадёжно опаздываю. В другие прихожу заведомо раньше. И ничего с этим поделать не могу. Натянутый смайл.

Возвращаясь к особенностям национального времяощущения

3 Как ты? Что есть(как дела)? Спешишь? Пойдём кофе выпьем! (арм.)

157

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

ես, օ րի նակ, կա սեմ. « Դա հե ռու չէ, ոտ քով ըն դա մե նը յոթ րո պե ի ճա-նա պարհ է»: Եվ այդ պես կա սի քիշնև ցի նե րի մեծ մա սը: Հա մե նայն դեպս, իմ բո լոր ծա նոթ ներն իմ քա ղա քում հե ռա վո րու թյու նը չա փում են այն ժա մա նա կով, ո րը կծախ սեն այդ հե ռա վո րու թյու նը հաղ թա հա-րե լու հա մար: Ի հար կե, ե թե խոս քը եր կար ճա նա պար հի մա սին չէ: Այդ ժա մա նակ զգու շա վոր սնա հա վա տու թյու նից ել նե լով` գե րա դա սում են խո սել ժա ման ման վայր հաս նե լու մա սին՝ նշե լով մինչև այդ տեղ մնա-ցած կի լո մետ րե րի քա նա կը: Դե, ի նչ ա սես կա րող է պա տա հել ճա նա-պար հին, և դա կազ դի ժա մա նա կի վրա: Ի սկ այս պես հա րյուր կի լո մետ-րը միշտ էլ հա րյուր կի լո մետր է, և ոչ մի րո պե ա վե լի: Ժպիտ: Սա կայն:

Խո սակ ցու թյուն Քիշն ևի փո ղո ցում.— Ա սա ցե՛ք, խնդ րեմ, մինչև Բրին կուշ ցու ցա հան դե սի կենտ րոն շա՞տ

հե ռու է:— Այս տե ղից՝ մի տասն հինգ րո պե ի ճա նա պարհ:

Խո սակ ցու թյուն Եր ևա նի փո ղո ցում.—Ա սա ցե՛ք, խնդ րեմ, մինչև «Ն փակ» ժա մա նա կա կից ար վես տի կենտ-

րոն դեռ շա՞տ կա:–Այս տե ղից մի կի լո մետ րի չափ կլի նի: Էդ էլ է ճիշտ: Հենց այդ նույն «Ն փակ» գնա լու ճա նա պար հին ծա-

նոթ նե րից ո ւմ ա սես կա րող է հան դի պես եր ևա նյան փո ղո ցում: «Ինչ-պե՞ս ես: Ի ՞նչ կա: Շտա պո՞ւմ ես: Գնանք սուրճ խմենք»3: Էլ ժա մա նա՞ կը ո րն է:

Ինձ հան գիստ չէր տա լիս այդ տար բե րու թյու նը: Եր կու ե րկր նե րի տա րածքն էլ փոքր է: Հա զա րա վոր կի լո մետ րե րով չի չափ վում: Այդ տա րածք նե րը կա րե լի է ան ցնել կարճ ժա մա նա կում՝ ո րո շա կի քա նա-կով ժա մա նա կի ըն թաց քում: Ու րեմն ին չո՞ւ է մե կը խո սում հե ռա վո րու-թյու նից՝ օգ տա գոր ծե լով ժա մա նա կի կա տե գո րի ան, ի սկ մյու սը՝ տա-րա ծու թյան: Այ նու հան դերձ, ը նդ հա նուր մի տում ներ էլ են նկատ վում. գեր մա նա ցի նե րը սո վո րա բար հա մար վում են ա մե նաճշ տա պահ ազ-գը, թե պետ չի կա րե լի մի ան շա նակ ա սել, թե ճշ տա պա հու թյու նը կամ դրա բա ցա կա յու թյունն այն պի սի գիծ է, որ բնո րոշ է ամ բողջ ժո ղովր-դին: Դա ա վե լի շուտ ան հա տա կան ա ռանձ նա հատ կու թյուն է: Նաև հան գա մանք նե րով պայ մա նա վոր ված: Ի նձ, օ րի նակ, բնո րոշ են մի ա-ժա մա նակ թե՛ մե կը, թե՛ մյու սը: Ո րոշ տե ղեր գնա լիս ես ան հու սա լի ո րեն ու շա նում եմ: Այլ դեպ քե րում նա խա տես վա ծից շուտ եմ հաս նում: Եվ

դրա հետ ո չինչ ա նել չեմ կա րող: Շին ծու ժպիտ:

3 Բնագր) մ նախադաս) թյ) նները ռ) սատառ հայերեն են:

158

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

и времяраспределения, скажу, что на молдавскую свадьбу, например, признаком «учтивости и уважения» считается опоздать часа на два. Пока нанашка4 причёску делает, гости за стол не садятся. А причёску она делает до–о–олго и тща–а–ательно. Смайл. В остальном молдавские традиции не доходят до крайностей в отношениях со временем. Чего – да простят меня мои друзья – я не заметила в армянских привычках. Исключения, разумеется, случаются. Но они показались мне ненавязчиво редкими, но зато абсолютно безупречными. Ни одно мероприятие не начиналось в запланированное время. От конференции и покупки в последний момент билетов, до походов в гости и сроков выпуска сборника. И тут тоже вынуждена ставить широ–о–окий смайл, смысл которого будет понятен особо приближённым к проекту «Буквы на камнях»5.

Продолжая пытаться найти объяснение этому парадоксу, я внимательно вылавливала малейшие логические связки, которые могли бы подтолкнуть меня к ответу.

Христианство пришло в Армению в первом веке новой эры. А в начале четвёртого века она стала первым христианским государством в мире, после того как царь Трдат III провозгласил христианство государственной религией. Всматриваясь в кладку камней и осыпающуюся пыль у стены какого–нибудь армянского храма, чьё время создания обозначено (сложно вообразить!) IV–V веками, с трудом пробиваешься сознанием сквозь эту толщу столетий. И не можешь поверить, что прикасаешься к тому времени, а оно прикасается к тебе.

Из разговоров с Давидом: — ..но они же уже опоздали на полтора часа!— У подножия Арарата вечность. Час туда, час сюда – в

сравнении с этим такая малость, что это уже просто не имеет значения.

Пребываю в таком языковом смешении и временно́й плотности смены событий, что уже не успеваю понять, на каком языке думаю,

4 Посажёная мать в молдавском свадебном обряде.5 Сборник современной армянской/русской поэзии, составителем которой является

автор этих строк.

159

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վե րա դառ նա լով ժա մա նա կի ըն կալ ման և ժա մա նա կի բաշխ-ման ազ գային ա ռանձ նա հատ կու թյուն նե րին՝ ա սեմ, որ մոլ դո վա կան հար սա նի քին, օ րի նակ, « քա ղա քա վա րու թյան և հար գան քի» նշան է համար վում մի եր կու ժամ ու շա նա լը: Մինչև նա նաշ կան4 սանր ված քը չա նի–չ վեր ջաց նի, հյու րե րը սե ղան չեն նս տում: Ի սկ նա սանր ված քը եր կա–ա–ա՜–ր ու ման րակր կի–ի՜–տ է ա նում: Ժպիտ: Մնա ցած հար ցե-րում մոլ դո վա կան ա վան դույթ նե րը ծայ րա հե ղու թյուն նե րի չեն հաս նում ժա մա նա կի հետ հա րա բե րու թյուն նե րում: Ին չը, թող նե րեն ի նձ իմ ըն-կեր նե րը, ես չն կա տե ցի հայ կա կան սո վո րույթ նե րում: Բա ցա ռու թյուն-ներ, բնա կա նա բար, պա տա հում են: Բայց իմ տպա վո րու թյամբ դրանք բա վա կան հազ վա դեպ է ին, փո խա րե նը՝ բա ցար ձա կա պես ան թե րի: Ոչ մի մի ջո ցա ռում չէր սկս վում նա խա տես ված ժա մին: Կոն ֆե րան սից սկսած մինչև վեր ջին պա հին տոմ սեր գնե լը, հյուր գնա լուց մինչև ժո ղո-վա ծուն լույս ըն ծայե լու ժամ կետ նե րը: Ու այս տեղ էլ ստիպ ված եմ լա–ա–ա—յն ժպիտ դնել, ո րի ի մաս տը հաս կա նա լի կլի նի « Տա ռեր՝ քա-րե րի վրա»5 նա խագ ծին ա ռանձ նա պես մոտ կանգ նած մարդ կանց:

Շա րու նա կե լով բա ցատ րու թյուն փնտ րել այդ ա ռեղծ վա ծին՝ ես ուշա դիր որ սում է ի նվա զա գույն տրա մա բա նա կան հան գույց նե րը, ո րոնք կա րող է ին ի նձ հու շել պա տաս խա նը:

Ք րիս տո նե ու թյու նը Հա յաս տան է ե կել նոր դա րաշր ջա նի ա ռա ջին դա րում: Ի սկ չոր րորդ դա րի սկզ բին Հա յաս տա նը դար ձել է աշ խար-հում ա ռա ջին քրիս տո նե ա կան պե տու թյունն այն բա նից հե տո, ե րբ Տրդատ Գ ար քան քրիս տո նե ու թյու նը պե տա կան կրոն է հռ չա կել: Ե րբ եր կար ես նա յում հայ կա կան որ ևէ տա ճա րի քա րե րի դա սա վո րու թյա նը և պա տի մոտ թափ վող փո շուն, տա ճա րի, ո րի կա ռուց ման ժա մա նա կը նշ վում է (դժ վա՛ր է պատ կե րաց նել) IV–V դա րե րը, գի տակ ցու թյունդ դժ վա րու թյամբ է ան ցնում այդ հա րյու րա մյակ նե րի ստ վա րա շեր տի մի-ջով: Ու չես կա րո ղա նում հա վա տալ, որ դիպ չում ես այն ժա մա նա կին, ի սկ ի նքն էլ դիպ չում է քեզ:

Դա վի թի հետ խո սակ ցու թյու նից.— ...բայց ա խր նրանք ար դեն մե կու կես ժամ ու շա ցել են:— Ա րա րա տի ստո րո տում հա վեր ժու թյուն է: Մի ժամ էս կողմ, մի ժամ

էն կողմ դրա հա մե մատ այն պի սի ման րուք է, որ դա ար դեն նշա նա կու թյուն չու նի:

Այն պի սի լեզ վա կան խառ նաշ փո թի ու դեպ քե րի հեր թա գայ ման ժա-մա նա կային խտու թյան մեջ եմ գտն վում, որ ար դեն չեմ հասց նում հաս-

4 Մոլդովական հարսանեկան արարող) թյան հարսանքամայրը:5 Ժամանակակից հայկական և ռ) սական պոեզիայի ժողոված) :

160

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

в каком направлении и с какой скоростью двигаюсь. Голова кру́гом. Круго́м – вавилон и ковчег. Что, в общем–то, в данный момент абсолютно соответствует моей действительности. Говорю на утраченном английском, румынский так до конца и не выучила, во сне второпях пишу стихи на армянском, чему на русском очень удивляюсь при пробуждении.

Знакомимся с Ласло. Он – трансильванский армянин. Приехал из Румынии несколько лет назад. Он работает в Матенадаране и занимается переводами с венгерского. На наши расспросы, – на смеси армянского, румынского и английского – как он оказался в Армении, отвечает:

— Я – армянин. Узнал случайно об этом от бабушки, будучи уже в сознательном возрасте, и очень обиделся на родных за то, что от меня это скрывали. Я захотел вернуться. Приехал в Ереван, остался, выучил язык, и вот – живу.

— А как давно вы уехали?— Восемьсот лет назад, — не меняя интонации, легко произ-

носит Ласло. Кажется, пауза нашего недоумения тянулась долго, как

вереница жизней тех, кто покинул эту землю для того, чтобы зов крови вернул сюда одного из их потомков..

Из разговора с Овиком:— Ты права, говоря о наших отношениях со временем. Это как

взгляд сфинкса. Армяне – вне времени, мы выпали из него. И еще. Теперешний армянин такой же, как 3000 лет назад, или 2000 лет назад, или 1000, или 500 лет. Знаешь, что поразительно в истории армянского народа? Если, читая армянскую книгу, закрыть годы и некоторые неиспользуемые теперь имена, ты не поймешь, о каком времени идет речь. Армянин – это поразительное сочетание наивности и мудрости, ловкости и хитрости, и, наоборот, – искренней открытости и душевности. Армянин – это контраст. Вчера пересматривал фильм «Мы и наши горы». Вот ЭТИ армяне – Реваз, Аваг, другие пастухи – они не меняются, они – константа.

— Да, человек, живущий на земле и землёй, не меняется, становится её осью.

— Поэтому – вечность.

161

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

կա նալ՝ ի նչ լեզ վով եմ մտա ծում, որ ո ւղ ղու թյամբ և ի նչ ա րա գու թյամբ եմ ըն թա նում: Գլուխս պտտ վում է: Շուրջս՝ բա բե լոն ու տա պան: Ին-չը, ճիշտն ա սած, այս պա հին լի ո վին հա մա պա տաս խա նում է իմ ի րա-կա նու թյա նը: Խո սում եմ կո րու սյալ ան գլե րեն, ռու մի նե րեն այդ պես էլ մինչև վերջ չսո վո րե ցի, քնիս մեջ շտապ–շ տապ գրում եմ հայե րեն ո տա նա վոր ներ, ո րոնց վրա ա րթ նա նա լիս զար մա նում եմ ռու սե րե նով:

Ծա նո թա նում ե նք Լաս լոյի հետ: Նա տրան սիլ վա նա ցի հայ է: Մի քա նի տա րի ա ռաջ է ե կել Ռու մի նի այից: Աշ խա տում է Մա տե նա դա-րա նում և զբաղ վում է հուն գա րե րե նից թարգ մա նու թյամբ: Մեր հար-ցե րին՝ հայե րե նի, ռու մի նե րե նի ու ան գլե րե նի խառ նուր դով, թե ո նց է հայտն վել Հա յաս տա նում, պա տաս խա նում է:

— Ես հայ եմ: Այդ մա սին պա տա հա բար ի մա ցա տա տի կիցս ար-դեն գի տա կից տա րի քում և շատ նե ղա ցա հա րա զատ նե րիցս, որ դա թաքց րել են ի նձ նից: Ես ցան կա ցա վե րա դառ նալ. ե կա Եր ևան, մնա ցի, լե զուն սո վո րե ցի ու հի մա, ա հա, ապ րում եմ:

— Ի սկ որ քա՞ն ժա մա նակ է, որ հե ռա ցել է իք:— Ո ւթ հա րյուր տա րի ա ռաջ,– ա ռանց ձայ նի հն չե րան գը փո խե լու

թեթև ար տա սա նում է Լաս լոն:Թ վում է՝ մեր տա րա կու սած լռու թյու նը բա վա կան եր կար է ձգ վում,

ի նչ պես նրանց կյան քե րի շա րա նը, ով քեր լքել են այս հո ղը, որ պես զի ա րյան կանչն այս տեղ վե րա դարձ նի նրանց հետ նորդ նե րից որ ևէ մե կին...

Հո վի կի հետ խո սակ ցու թյու նից.— Ճիշտ ես, ե րբ խո սում ես ժա մա նա կի հան դեպ մեր վե րա բեր մուն-

քից: Դա ո նց որ սֆինք սի հա յաց քը լի նի: Հայե րը ժա մա նա կից դուրս են, մենք դուրս ե նք ըն կել ժա մա նա կից: Ու մի բան էլ: Հի միկ վա հայը նույն-պի սին է, ի նչ պես 3000 տա րի ա ռաջ էր կամ 2000 տա րի ա ռաջ կամ 1000 կամ 500: Գի տե՞ս, թե ի նչն է ապ շե ցու ցիչ հայ ժո ղովր դի պատ մու թյան մեջ: Ե թե հայ կա կան գիրք կար դա լիս ծած կես տա րեթ վերն ու այժմ չգոր ծած վող ո րոշ ա նուն ներ, չես հաս կա նա, թե որ ժա մա նա կի մա սին է խոս քը: Հայը մի ամ տու թյան և ի մաստ նու թյան, ճարպ կու թյան և խո րա ման կու թյան և ը նդ հա կա ռա կը՝ ան կեղծ պար զու թյան ու սր տա բա ցու թյան ապ շե ցու ցիչ հա մադ րու թյուն է: Հայը հա կադ րու թյուն է՝ կոնտ րաստ: Ե րեկ նո րից նայե-ցի « Մենք ե նք, մեր սա րե րը» ֆիլ մը: Այ ԱՅԴ հայե րը՝ Ռևա զը, Ա վա գը, մյուս հո վիվ նե րը, նրանք չեն փոխ վում, նրանք հաս տա տուն են:

— Այո՛, հո ղի վրա և հո ղով ապ րող մար դը չի փոխ վում, դառ նում է նրա ա ռանց քը:

— Դ րա հա մար էլ հա վեր ժու թյուն է...Ու հան կարծ ես հաս կա ցա՝ պար զա պես հայե րը ժա մա նա կի նկատ-

162

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

И однажды я вдруг поняла – у армян просто свои отношения со временем. Не оно ими управляет – они им. И отмеряют ему его статус. Много–мало. Восемьсот лет – это много или мало? Неизмеримо много для одной человеческой жизни. И ничтожно мало, для того, чтобы вернуться домой.

Са пож ник без са пог, об ла ка на ве рёв ке, или Как быст ро соб-рать че мо дан в ере ванс ком дво ре(да та и ад ре сат не раз бор чи во)

Писала ли я тебе об особенностях армянских дворов? Впрочем, душе моей особенно всё, что связано с Арменией. Смайл.

Дня за два до отъезда у меня сломался чемодан. Сразу в нескольких местах. Безнадёжно. Нужно было срочно что–то придумать. Либо купить новый, либо каким–то образом починить старый. Пока, перескакивая через почти высохшие лужи, я соображала, где и как мне решить свою проблему, прямо в глубине двора буквально материализовалась сапожная мастерская с объявлением о ремонте чемоданов. Пространство в очередной раз молниеносно отреагировало на мой запрос..

В узком, напоминающем вагончик помещении, стояла сумереч-ная духота. Откуда–то приглушённо тараторил приёмник, пере-межая гортанную речь с тягучей мелодией дудука. Пожилой мастер ковырялся в деревянном лотке с фурнитурой, не торопясь обратить на меня внимание. Я почтительно ждала аудиенции, давая время для утверждения его статуса. Наконец он соизволил заметить моё переминающееся с ноги на ногу присутствие.

— Вы могли бы посмотреть мой чемодан? Вы ведь чините чемоданы?

— Ха, — ответил мастер, подразумевая под этим вовсе не насмешку, а короткое армянское да.

Впрочем, привыкнув к полумраку, я поняла, насколько глупо прозвучал здесь мой вопрос. В этой сапожной мастерской я не заметила ни одной (!) пары обуви. Сапожник без сапог. Сумки с вываливающимся нутром и разъехавшимися молниями, оскал разномастных чемоданов, выводок раззявивших рты баулов и стайка зонтов, напоминающих растрёпанных ворон,

163

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

մամբ ի րենց ու րույն վե րա բեր մունքն ու նեն: Ոչ թե ժա մա նակն է նրանց կա ռա վա րում, այլ ի րենք՝ նրան: Եվ չա փում են նրա կար գա վի ճա կը: Շատ է, քիչ է: Ո ւթ հա րյուր տա րի՝ դա շա՞տ է, թե՞ քիչ: Ան չափ շատ` մարդ կային մի կյան քի հա մար: Եվ ան չափ քիչ` տուն վե րա դառ նա լու հա մար:

Կոշ կա կարն ա ռանց կո շի կի, ամ պե րը` պա րա նին կամ ի նչպես ա րագ հա վա քես ճամպ րուկդ եր ևա նյան բա կում (ամ սա թիվն ու հաս ցե ա տերն՝ ա նըն թեռ նե լի)

Գ րե՞լ եմ քեզ ա րդյոք հայ կա կան բա կե րի յու րա հատ կու թյան մա-սին: Ա սենք՝ իմ հո գու հա մար յու րա հա տուկ է այն ա մե նը, ի նչ կապ ված է Հա յաս տա նի հետ: Ժպիտ:

Մեկ նու մից եր կու օր ա ռաջ ճամպ րուկս կոտր վեց: Մի ան գա մից մի քա նի տե ղից: Ան հու սա լի ո րեն: Հար կա վոր էր շտապ մի բան մտա ծել: Կա՛մ նո րը գնել, կա՛մ էլ որ ևէ կերպ նո րո գել հի նը: Մինչ ցատ կո տե լով հա մա րյա չո րա ցած ջրա փո սե րի վրայով՝ մտա ծում է ի, թե որ տեղ և ի նչ-պես լու ծեմ այդ խն դի րը, հենց բա կի խոր քում տա ռա ցի ո րեն հառ նեց կո շի կի ար հես տա նո ցը՝ ճամպ րուկ ներ նո րո գե լու հայ տա րա րու թյամբ: Տա րա ծու թյու նը հեր թա կան ան գամ կայ ծակ նա պես ար ձա գան քեց իմ պա հանջ մուն քին...

Նեղ, վա գո նիկ հի շեց նող կա ցա րա նում մթն շա ղի հեղ ձու ցիչ օդ էր: Ի նչ–որ տե ղից խուլ բլբ լաց նում էր ռա դի ոն՝ կո կոր դային խոսքն ը նդ-մի ջե լով դու դու կի ծո րուն մե ղե դի ով: Տա րեց ար հես տա վո րը քջ ջում էր գոր ծիք նե րի փայ տե ա րկ ղի կը ու չէր շտա պում ու շադ րու թյուն դարձ նել ի նձ վրա: Ես հար գա լից կեր պով սպա սում է ի իմ ո ւնկնդ րու թյա նը՝ ժա-մա նակ տա լով, որ նա հաս տա տի իր կար գա վի ճա կը: Վեր ջա պես նա բա րե հա ճեց նկա տել ի մ՝ ոտ քից ո տք տե ղա փոխ վող ներ կա յու թյու նը:

— Կա րո՞ղ եք սար քել իմ ճամպ րու կը: Դուք ճամպ րուկ ներ եք նո րո-գում, չէ՞:

— Հա՛,— պա տաս խա նեց վար պե տը, ի նչն ա մեն ևին էլ ծաղր չէր նշա նա կում, այլ հայե րեն կարճ այո՛:

Ի դեպ, կի սա խա վա րին վարժ վե լով՝ ես հաս կա ցա, թե ի նչ հի մար հարց եմ տվել: Կոշ կա կա րի այդ ար հես տա նո ցում ես չն կա տե ցի ոչ մի զույգ կո շիկ: Կոշ կա կար՝ ա ռանց կո շի կի: Դուրս թափ ված փո րո տի քով ու փչա ցած շղ թա նե րով պա յու սակ ներ, ե րախ նե րը բաց տա րա տե սակ ճամպ րուկ ներ, բե րան բաց սն դուկ նե րի մի ամ բողջ ըն տա նիք ու գզգզ ված

164

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

павших смертью храбрых от когтей мяукающих дворовых хищников.

Мастер с минуту разглядывал мой чемодан, пострадавший в неравной схватке с аэропортовским всемирным кланом грузчиков. Недовольно поцокал языком, боковым зрением оценивая меня и одновременно прикидывая, сколько можно будет содрать за реабилитационные процедуры над умирающим. Затем он поднял на меня печальные свои глаза и, не моргнув, заломил такую цену, которую года два назад я заплатила за этот самый чемодан в его бытность милым новеньким красным аксессуаром к моему шарфику. И начался торг.

О, дышащие зноем, оглушающие тарабарским гомоном базары Самарканда, Ташкента и Душанбе! О лениво–дремлющие, лукавые рынки Стамбула! О, искушенные в хитрости продавцы из уйгурских кварталов Урумчи! Хвала и рахмат6 вам за отличные уроки восточного торга! Я была прилежной ученицей!

Не буду описывать в деталях, как и по сколько – словно пяди родимой земли – каждая из сторон уступала армянские дензнаки противнику. А также промолчу о нескольких моих попытках демонстративного дезертирства и ответных поднятиях белого флага со стороны неприятеля:

— Мама джан! Вуй! Упрямьэц какой, слуший! Сколка сам ти даш? Так тебе ни магу атпускат! Чилавьэк к мне в мастрской двер постучал, зашёлься! Как атпускат проста? Тем боли такой дьэвушька! Прост так отремантирью, да!

И минут через десять новых наступлений и контратак мы с чемоданных дел мастером сошлись на приемлемой для наших суверенитетов сумме. К слову, она составляла процентов двадцать от первоначально–запрошенной. К обоюдному удовольствию.

Чемодан, кстати, он отремонтировал отлично. За что огромное спасибо!

Но это не всё о чемоданах и только слегка о дворах. Смайл...Я выглядываю из Ленушкиного окна, не подъёхала ли

машина. Мы ждём Левона и Ксюшу, с которыми собирались сегодня поехать в Харберд. Но их пока нет. И взгляд мой начинает

6 Спасибо (тюркск.)

165

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

ծտեր հի շեց նող հո վա նոց նե րի ե րամ, ո րոնք քա ջի մա հով զոհ վել են բա կի մլա վող գի շա տիչ նե րի ճան կե րով:

Վար պե տը մի րո պե տնտ ղեց իմ ճամպ րու կը, ո րը տու ժել էր օ դա-նա վա կա յա նային բեռ նա կիր նե րի հա մաշ խար հային կլա նի դեմ ան հա-վա սար գո տե մար տում: Դժ գոհ ծպ պաց րեց լե զուն՝ հար ևան ցի հա յաց-քով գնա հա տե լով ի նձ ու մի ա ժա մա նակ գցել–բռ նե լով, թե ի նչ քան կա-րե լի է պո կել մեռ նո ղին վե րա կեն դա նաց նե լու գոր ծո ղու թյան հա մար: Հե տո ի նձ հա ռեց իր տխուր աչ քե րը և ա ռանց թար թե լու այն պի սի գին ա սաց, ի նչ պի սին եր կու տա րի ա ռաջ ես վճա րել է ի հենց այդ ճամպ րու-կի հա մար, ե րբ այն իմ շար ֆի կին սա զեց ված նոր, սի րու նիկ, կար միր իր էր: Ես սկ սե ցի սա կար կել:

Օ՜, Սա մար ղան դի, Տաշ քեն դի ու Դու շամ բե ի՝ տա պով շն չող, խառ-նափն թոր ժխո րով լի շու կա ներ: Օ՜, Ստամ բու լի ծույլ, քնա թա թախ, խո-րա մանկ շու կա ներ: Օ՜, Ու րում չի ի ույ գու րա կան թա ղա մա սե րի փոր ձա-ռու վա ճա ռա կան ներ: Փառք և ռահ մաթ6 ձեզ ար ևե լ յան ա ռևտ րի գե րա-զանց դա սե րի հա մար: Ես ջա նա սեր ա շա կերտ եմ ե ղել:

Ման րա մասն չեմ նկա րագ րի՝ ի նչ պես և որ քա նով էր հայ րե նի հո ղի թի զե րի պես կող մե րից յու րա քան չյու րը հա կա ռա կոր դին հայ կա կան դրա մա կան մի ա վոր ներ զի ջում: Նաև կլ ռեմ ցու ցադ րա բար « դա սալ քե-լու»՝ իմ մի քա նի փոր ձե րի ու ի պա տաս խան դրանց՝ հա կա ռա կոր դի կող մից բարձ րաց ված սպի տակ դրո շի մա սին.

— Մա մա ջա՜ն: Վո՜ւյ: Հա մա թե հա մառն ես, լսի՛: Դու ի նչ քա՞ն կտաս: Քեզ էդ պես չեմ կա րա բաց թող նեմ: Մար դը իմ ար հես տա նո ցի դուռն ա ե կել, ներս ա մտել: Ո ՞նց հենց ը նենց ճամ փեմ: Նա մա նա վանդ՝ է սենց աղ ջիկ: Ձրի կսար քեմ, հա:

Ու նոր գրոհ նե րից ու հա կագ րոհ նե րից տա սը րո պե ան ց մենք ճամպ րու կային գոր ծի վար պե տի հետ հա մա ձայ նու թյան ե կանք մեր ի նք նիշ խա նու թյան հա մար ըն դու նե լի գու մա րի հար ցում: Ի դեպ՝ այն կազ մում էր նա խա պես պա հանջ ված գու մա րի մի քսան տո կո սը: Եր-կուս տեք գոհ է ինք:

Ի դեպ՝ ճամպ րու կը նա գե րա զանց նո րո գեց: Ին չի հա մար՝ մեծ շնոր հա կա լու թյուն:

Բայց սա ա մե նը չէ ճամպ րուկ նե րի ու մի քիչ է լ՝ բա կե րի մա սին: Ժպիտ:

... Դուրս եմ նա յում Լե նուշ կայի պա տու հա նից՝ մե քե նան չի ե կե՞լ: Սպա սում ե նք Լևո նին ու Քսյու շային, ո րոնց հետ այ սօր գնա լու ե նք

6 Շնորհակալ) թյ) ն (թ) րք.):

166

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

скользить по угловатым выступам и сглаженным округлостям ереванского двора.

Огромный кот в чёрном фраке, белоснежной манишке и белых же штиблетах крадётся по низкой крыше напротив. Выжидающе ложится мордой на шиферную поверхность, явно подкарауливая кого–то. Ага! Взмах лапы. Вспорхнувший голубь. Не успел наш солист Оперы и усом повести. Но сохранение собственного достоинства перед публикой – главная черта звезд. И котяра делает вид, что просто от нечего делать махнул лапой в сторону пернатого соседа, так, мол, – просто потянулся, да! Потом переворачивается на спину и блаженно жмурясь, катается из стороны в сторону под блеклыми осенними лучами.

Ласкающе–влажное солнце. Старенький жигулёнок с испариной на стёклах – как в «Титанике» – под самую крышу забит гранатами, готовыми взорваться липким рубиновым соком. Продавец–водитель старательно протирает ветошью зрачки подслеповатых фар. Под порывом слабого ветерка колышутся грузными серьгами прозрачные янтарные гроздья несобранного винограда. Покатые крыши гаражей. Чиркающее чириканье. Ощущение замершего времени. Так могло быть и десять и семьдесят лет назад.

Посреди двора – шест для сушки белья. Столб ярмарочного балагана. Центр вселенной. От него к балконам разных этажей всех домов по периметру, лучами протянуты металлические струны. Утром створки балконных окон отворяются под музыку вращающихся роликов–колков. Хозяйки вывешивают бельё.

Текучий воздух. Сквозняки в проулке меж домами. И, кажется, гирлянды сохнущего белья закручивают вокруг дворового стержня огромную тугую пружину. Мельтешащий цветной хоровод.

Лечь на землю и, запрокинув голову, неотрывно следить, как лёгкая ткань причудливо струится в невесомом тонком движении ветра, медленно и плавно приподнимается, стремительно обрывается вниз трепещущими хлопка́ми и баюкающими шорохами. Пёстрые облака. Головокружение лоскутного неба ереванской осени.

167

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Խար բերդ: Բայց նրանք ա ռայժմ չկան: Եվ իմ հա յացքը սկ սում է սա-հել եր ևա նյան բա կի ան կյու նային ե լուստ նե րի ու հղկ ված բո լո րակ նե-րի վրայով:

Հս կա յա կան կա տուն սև ֆրա կով, ձյու նա ճեր մակ կրծ քա կա լով և դար ձյալ ճեր մակ կի սա կո շիկ նե րով գո ղե գող շարժ վում է դի մա ցի ցածր տա նի քով: Սպա սո ղա բար պառ կում է՝ մռու թը դե պի հեր ձա քա րի սա լիկ նե րի մա կե րե սը` ակ ներ ևա բար ի նչ–որ մե կին դա րա նա կա լե լով: Ա հա: Թա փա հա րում է թա թը: Վեր ճախ րող ա ղավ նի: Մեր «օ պե րայի մե նա կա տա րը» չի էլ հասց նում բե ղը շար ժել: Սա կայն հան րու թյան ա ռջև սե փա կան ար ժա նա պատ վու թյու նը պա հելն ա ստ ղե րի գլ խա վոր հատ կա նիշն է: Եվ փի սոն ձևաց նում է, թե պար զա պես ան գոր ծու թյու-նից է թա թը թա փա հա րել փետ րա վոր հար ևա նի կող մը, հենց այն պես, ի բր ո ւղ ղա կի ձգ վել է, հա: Հե տո շրջ վում է մեջ քին և ե րա նու թյամբ կկո-ցե լով աչ քե րը՝ սկ սում օ րոր վել այ սո ւայն կողմ աշ նա նային խու նա ցած ճա ռա գայթ նե րի ներ քո:

Շոյող, խո նավ ա րև: Քրտ նած ա պա կի նե րով հին ժի գու լի` ո նց որ « Տի տա նի կում». մինչև ա ռաս տա ղը նռ ներ բար ձած, ո րոնք պատ րաստ են պայ թելու ի րենց մա ծու ցիկ, մուգ կար միր հյու թով: Վա ճա ռող–վա-րոր դը լա թի կտո րով ջա նադ րա բար մաք րում է կի սա կույր լու սար-ձակ նե րի բի բե րը: Թույլ քա մու պոռթ կու մից ծանր ա կան ջօ ղե րի պես օ րոր վում են չհա վաք ված խա ղո ղի թա փան ցիկ սա թե ող կույզ նե րը: Ավ տոտ նակ նե րի թեք տա նիք ներ: Չխկչ խկա ցող ճլվ լոց: Կանգ ա ռած ժա մա նա կի զգա ցո ղու թյուն: Այդ պես կա րող էր լի նել թե՛ տա սը և թե՛ յո-թա նա սուն տա րի ա ռաջ:

Բա կի կենտ րո նում սպի տա կե ղեն չո րաց նե լու ձո ղանն է: Տո նա վա-ճա ռային զա վեշ տա խա ղի սյու նը: Տի ե զեր քի կենտ րո նը: Այդ տե ղից դե պի բո լոր շեն քե րի տար բեր հար կեր շր ջա նաձև ճա ռա գայթ նե րով ձգ վում են մե տա ղյա լա րեր: Ա ռա վո տյան պատշ գամբ նե րի լու սա մուտ-նե րի փեղ կե րը բաց վում են պտտ վող ճա խա րակ–գ լա նիկ նե րի ե րաժշ-տու թյան ու ղեկ ցու թյամբ: Տան տի րու հի նե րը լվացք են փռում:

Հո սող օդ: Մի ջան ցիկ քա մի ներ՝ շեն քե րի մի ջա կա նր բանց քում: Ու թվում է՝ չո րա ցող լվաց քի շա րան նե րը բա կի ա ռանց քի շուրջ հս-կա յա կան ձիգ զս պա նակ են փա թա թում: Տե ղի–ան տե ղի աչ քի ա ռաջ հայտն վող գու նա վոր շուրջ պար:

Պառ կես գետ նին ու գլուխդ հետ գցած՝ ան թարթ հետ ևես, թե ի նչ-պես է թեթև կտո րը քմա հա ճո րեն փող փո ղում քա մու ան կշ ռե լի նուրբ շար ժու մից, դան դաղ ու սա հուն բարձ րա նում, սրըն թաց ցած նետ վում՝

168

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

Мы спускаемся к подъезду. Ребята уже приехали. Собираемся сесть в машину, но глас из поднебесья заставляет нас замереть:

— Еритасард!Задираем головы. Из окна последнего этажа почти целиком

высунулась незнакомая всклокоченная тётушка:— Еритасард7! Еритасард! Да, да, вы! Вы могли бы помочь

мне закрыть чемодан? — перекрикивая птичий гомон двора, обращается она к нам, определённо имея в виду Левона. Не-доумённо переглядываемся, сдерживая смешки. Лёва пожи мает плечами и, ухмыльнувшись, направляется к дому.

Ожидание затягивается. Всматриваемся в тёмный подъездный проём, но Левона всё нет. Наконец, минут через пятнадцать, он появляется несколько взъерошенный и порозовевший. Мы начинаем подтрунивать над ним, в красках описывая, что могло понадобиться тётушке от такого красавца и как он удовлетворил её просьбу. Он отмахивается:

— Чёрт побери, эта кудрявая курица, похоже, решила забрать с собой весь Ереван и Армению в придачу! Бог знает, что она напихала в свой чемодан! Там и в два–то не уместилось бы всё это шмотьё. Но, ничего, я запихал и кое–как закрыл его – пинками, придавливанием и наседанием. И без комментариев, пожалуйста, а то я вижу, как радостно вы обсуждали тут, чем я занимался там. Всё это всего за один шноракалуцюн8. Надеюсь, этот чёртов чемодан не развалится, когда она с ним станет спускаться по лестницам.

— О, не страшно, у Ленусика во дворе есть чудесная сапожная мастерская!.. — наигранно–смущённым голосом провозглашаю я.

Где ещё, кроме ереванского двора, могло такое происходить? И кто ещё, скажи мне, кроме ереванца, откликнулся бы на этот поднебесный осенний крик улетающей в иные края курицы птицы? Смайл.

Я люблю этот Город!..

7 Молодой человек (арм.)8 Спасибо (арм.)

169

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

թրթ ռուն ծա փե րով ու քուն բե րող խշխ շո ցով: Խայ տաբ ղետ ամ պեր: Եր ևա նյան աշ նան մաս նատ ված ե րկն քի գլ խապ տույտ:

Իջ նում ե նք շքա մուտ քի մոտ: Տղա ներն ար դեն ե կել են: Պատ րաստ-վում ե նք նս տել մե քե նան, սա կայն ե րկն քից հն չած կան չը ստի պում է մեխ վել տեղ նե րումս.

— Ե րի տա սա՛րդ7:Գ լուխ ներս բարձ րաց նում ե նք վեր: Վեր ջին հար կի պա տու հա նից

գրե թե ամ բող ջու թյամբ դուրս է ցց վել գզգզ ված մա զե րով ան ծա նոթ մի տի կին:

— Ե րի տա սա՛րդ: Ե րի տա սա՛րդ: Հա՛, հա՛, դուք: Կա րող ե ՞ք օգ նել՝ փա կեմ ճամպ րուկս,— բա կի թռչ նային ժխո րը հաղ թա հա րե լով՝ մեզ է դի մում նա՝ ակ ներ ևա բար նկա տի ու նե նա լով Լևո նին: Տա րա կու սած ի րար ե նք նա յում՝ ծի ծաղ ներս զս պե լով: Լյո վան ու սերն է թոթ վում և քմ ծի ծաղ տա լով ո ւղղ վում է դե պի շեն քը:

Ս պա սու մը եր կա րում է: Սևեռ ված նա յում ե նք շքա մուտ քի մութ ան ցքին, բայց Լևո նը չկա ու չկա: Վեր ջա պես տասն հինգ րո պե ան ց հայտն վում է՝ մի քիչ գզգզ ված ու վար դա գու նած: Մենք սկ սում ե նք նրա հո գու հետ խա ղալ՝ գու նա գեղ նկա րագ րե լով, թե ի նչ կա րող էր պետք լի նել էդ մոր քու րին այս պի սի գե ղե ցիկ տղայից, ու թե ի նչ պես է նա բա վա րա րել նրա խնդ րան քը: Նա ցրում է.

— Գ րո ղը տա նի, էդ խու ճուճ հա վը ո նց որ թե ո րո շել էր ամ բողջ Եր ևա նը հե տը տա նել, Հա յաս տանն է լ՝ ա վե լաց րած: Ա ստ ված գի տե, թե ի նչ էր լց րել ճամպ րու կը: Էդ ա մեն ին չի հա մար եր կուսն էլ հե րիք չէր ա նի: Բայց ո չինչ, ճխ տե ցի ու մի կերպ փա կե ցի՝ ոտ քով սեղ մե-լով, վրան նս տե լով: Ու խնդ րում եմ ա ռանց մեկ նա բա նու թյուն նե րի, թե չէ տես նում եմ՝ ո նց եք ոգ ևոր ված քն նար կում, թե ին չով եմ այն տեղ զբաղ վել: Ու այդ ա մենն ըն դա մե նը մի շնոր հա կա լու թյան8 դի մաց: Հու-սով ե մ՝ էդ գրո ղի տա րած ճամպ րու կը չի քանդ վի, ե րբ նա աս տի ճան-նե րով ցած իջ նի:

— Օ՜, ո չինչ, Լե նու սի կի բա կում ճամպ րուկ նե րի հրա շա լի վար պետ կա…,— շին ծու–շփո թա հար ձայ նով հայ տա րա րում եմ ես:

Էլ ու րիշ որ տե՞ղ , բա ցի եր ևա նյան բա կից, կա րող էր նման բան կա-տար վել: Եվ ու րիշ էլ ո ՞վ, ա սա՛ ի նձ, բա ցի եր ևան ցուց, կար ձա գան քեր ու րիշ ա փեր չվող թռչ նի՝ ե րկն քից հն չող աշ նա նային կան չին: Ժպիտ:

Սի րո՛ւմ եմ այս Քա ղա քը…

7 Բնագր) մ ռ) սատառ հայերեն է:8 Բնագր) մ ռ) սատառ հայերեն է:

170

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

Ут ро пос ле раз лу ки, или День пер вый( пол го да спус тя, ап рель, без ад ре са та)

Первое – увидеть его! Прямо напротив окна. Весь. ВЕСЬ. Открытый сияющий. Арарат.

Ты ждал? Я – ждала..Любит ли кто–то тебя так же, как я?Улица утренне оживает.Город. Твой туфовый лик передо мною. Твой каменный

профиль. Я так скучала.Почему окна в гостиницах всегда открываются вертикально,

не давая возможности вдохнуть этот воздух текучий полной грудью?! Я гуляла бы по узкому балкончику. Я ходила бы по этому карнизу и дышала бы каждым твоим вдохом.. Но, да, понимаю, – из–за риска самоубийств. Снимут номер и сбросятся, не вынеся этой вечной красоты, ощущая свою мелкость рядом с этой величественностью и вневременностью. Смерть для одной из глав романа о любви и одиночестве.

Ворон сел на дерево, затерявшись в зелени ветвей.Мамаша с коляской. Парни громко смеются на углу улицы. Голоса коридорного эха.День. Я улыбаюсь. Не молчи. Только говори со мной. Каждое утро, отводя прочь

покровы облаков, говори со мной. И я буду слушать, внимать тебе паузами между биеньями сердца.

Ты скучал?Я – скучала.

Пер си ки над сто лом, Грант, или Мои ми мо лёт ные по це лу и(на ча ло вес ны. те бе. до вост ре бо ва ни я)

Стоит. Спиной к свету. У раскрытого окна, прислонившись к выступающему подоконнику. Молчит. Щурится от едкого, жалящего глаза дыма своей вечной сигареты глубоко меж пальцами. Вглядывается. В меня вглядывается. Изучающе. Словно

171

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Ա ռա վո տը՝ բա ժա նու մից հե տո կամ օր ա ռա ջին (կես տա րի ան ց, ապ րիլ, ա ռանց հաս ցե ա տի րոջ)

Ա ռա ջի նը՝ տես նել նրան: Ճիշտ պա տու հա նիս դի մաց: Ամ բող ջու թյամբ: ԱՄ ԲՈՂ ՋՈՒԹՅԱՄԲ:

Բաց ու շո ղա ցող: Ա րա րա տը: Սպա սո՞ւմ է իր: Ես սպա սում է ի… Արդյո՞ք որ ևէ մե կը քեզ այն պես սի րում է, ի նչ պես ես: Ա ռա վոտ վա փո ղոցն ա րթ նա նում է: Քա ղա քը: Քո տու ֆե դեմքն աչ քիս ա ռաջ է: Քա րե կի սա դեմդ: Այն-

քան եմ կա րո տել: Ին չո՞ւ են հյու րա նոց նե րի պա տու հան նե րը միշտ ո ւղ ղա հա յաց բաց-

վում՝ հնա րա վո րու թյուն չտա լով լի ա թոք շն չելու այդ հո սող օ դը: Ես կզ բոս-նե ի նեղ լիկ պատշ գամ բով: Կքայ լե ի այդ քի վի վրայով ու կշն չե ի քո ա մեն մի շն չով… Բայց, հա՜, հաս կա նում եմ, ի նք նաս պա նու թյուն նե րի ռիս կի պատ ճա ռով: Հա մար կվար ձա կա լե ին ու ցած կնետ վե ին՝ չդի մա նա լով այդ հա վերժ գե ղեց կու թյա նը, զգա լով սե փա կան չն չի նու թյու նը այդ վե-հա շուք ու ժա մա նա կից դուրս գտն վող մե ծու թյան կող քին: Մահ՝ սի րո և մե նա կու թյան մա սին վե պի գլուխ նե րից մե կի հա մար:

Ագ ռա վը նս տեց ծա ռին ու կո րավ ճյու ղե րի կա նա չի մեջ: Ման կա սայ լա կով մայ րիկ: Տղա նե րը բարձր ծի ծա ղում են փո ղո ցի ան կյու նում: Մի ջանց քի ար ձա գան քի ձայ ներ: Ցե րեկ: Ես ժպ տում եմ: Մի՛ լռիր: Մի այն թե խո սի՛ր ի նձ հետ: Ա մեն ա ռա վոտ ամ պե րի ծած-

կոց նե րը մի կողմ տա նե լով՝ խո սի՛ր ի նձ հետ: Ու ես կլ սեմ, ու շա դիր կլ սեմ քեզ սր տիս զար կե րի ը նդ մի ջում նե րի ա րան քում:

Կա րո տե՞լ է իր: Ես կա րո տել է ի:

Դեղ ձեր սե ղա նի վեր ևում, նուռ կամ թռու ցիկ համ բույր ներս(գար նան սկիզբ, քեզ՝ ցպա հանջ)

Կանգ նած է: Մեջ քով դե պի լույ սը: Բաց պա տու հա նի մոտ, դուրս ցցված պա տու հա նա գո գին հեն ված: Լուռ է: Աչ քե րը կկո ցում է մատ նե-րի մեջ խո ր խր ված մշ տա կան ծխա խո տի մրմ ռաց նող ծխից: Աջ ու ձախ է նա յում: Ի նձ է նա յում: Զն նող հա յաց քով: Կար ծես ու զում է մտա բե րել, բայց ոչ մի կերպ չի կա րո ղա նում: Պատ րաստ վում է: Ու չի կա րո ղա-

172

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

собирается вспомнить, но никак не может. Собирается. И не может. И оставляет это занятие. Подходит к столу и подталкивает ко мне два персика на маленьком фарфоровом блюдце. Два персика из компота.

— Ешь. Твёрдые. Как свежие. Весной таких больше нигде не попробуешь.

Блюдце совсем крошечное. Под влажными боками персиков его не видно, они словно в воздухе над столом повисли.

— Я не люблю.— Просто попробуй. Беру персик с блюдца, и обнажается белая беззащитность

фарфора. Мелкие цветочки по краям – синий, розовый, зелёный. Вязь весны. Я надкусываю сочащуюся мякоть и думаю. Я думаю, как же обратиться к нему – на вы, на ты?

— Можешь на «ты», – произносит в ту же секунду он, будто успев прочесть мои мысли.

— Это блюдце, оно ведь из того сервиза?— Да, это из того, который Давид разбил. — Он тебя любит.— Он – мой сын.Молчим. Я пытаюсь разглядеть его глаза. Но из–за бьющего

ему в спину света глаз не видно. То есть глаза–то видны, но выражения их мне не понять. Что он думает, как меня видит, как воспринимает? Хочется, чтобы принял. Наверное, принимает, раз пришел. Или раз пришла я. В эту комнату, из окна которой горы за городом видны. Горы и стройка. Новые дома. Как в фильме с Мкртчаном, том, где он отца семейства играет.

— Немного меланхоличного и слишком мягкотелого отца, —снова читает мои мысли он.

— Пожалуй, — только и нахожу, что ответить я. — Но Мгер, Мгер всегда хорош!

— Да, Мгер. Мгер…Снова молчим. Запутавшись в шторе, у окна звенит назойливо

муха. Он садится как–то боком. На неудобный с виду стул. С редкими перекладинами в спинке. Советский такой, безликий стул, каких было сотни, тогда, когда мы жили в одной ещё стране,

173

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

նում: Ու թող նում է այդ զբաղ մուն քը: Մո տե նում է սե ղա նին ու իմ կողմն է հրում եր կու դեղձ՝ փոք րիկ, ճե նա պա կյա ափ սե ով: Կոմ պո տի եր կու դեղձ:

— Կե՛ր: Պինդ են: Ո նց որ թարմ լի նեն: Գար նա նը սրանց նմա նը էլ ոչ մի տեղ չես գտ նի:

Ափ սեն շատ փոքր է: Դեղ ձե րի թաց պտ ղամ սի տակ չի էլ եր ևում, ու դեղ ձե րը կար ծես սե ղա նի վրա կախ ված են:

— Չեմ սի րում:— Պար զա պես փոր ձի՛ր: Դեղ ձը վերց նում եմ ափ սե ից, ու ճե նա պա կու ան պաշտ պան ճեր-

մա կու թյու նը մեր կա նում է: Մանր ծա ղիկ ներ՝ եզ րե րին՝ կա պույտ, վար-դա գույն, կա նաչ: Գար նան պսակ: Կծում եմ հյու թեղ պտուղն ու մտա-ծում: Մտա ծում ե մ՝ ո ՞նց դի մեմ նրան՝ դու–ո ՞վ, թե՞ դուք–ով:

— Կա րող ես « դու»–ով դի մել,— նույն վայր կյա նին ա սում է նա, կար ծես հասց րել է կար դալ մտ քերս:

— Այս ափ սեն էն սպաս քից է, չէ՞;— Այո՛, էն սպաս քից, որ Դա վի թը կոտ րեց:— Նա քեզ սի րում է:— Նա իմ որ դին է:Լ ռում ե նք: Փոր ձում եմ նայել նրա աչ քե րին: Բայց թի կուն քին խփող

լույ սի պատ ճա ռով աչ քե րը չեն եր ևում: Այ սինքն՝ աչ քե րը եր ևում են, բայց դրանց ար տա հայ տու թյունն ան հաս կա նա լի է ի նձ հա մար: Ի ՞նչ է մտա ծում, ի նչ պի սի՞ն է տես նում ի նձ, ի նչ պե՞ս է ըն կա լում: Ու զում եմ, որ ըն դու նի: Հա վա նա բար ըն դու նում է, ե թե ե կել է: Կամ՝ ե թե ես եմ ե կել: Այս սե նյա կը, ո րի պա տու հա նից եր ևում են սա րե րը՝ քա ղա քից ան դին: Սա րե րը և շի նա րա րու թյու նը: Նոր շեն քեր: Ի նչ պես այն ֆիլ մում, որ տեղ Մկրտ չյա նը ըն տա նի քի հոր դերն է խա ղում:

— Մի քիչ մե լա մաղ ձոտ ու չա փա զանց փա փուկ հոր,— նո րից իմ մտ քերն է կար դում նա:

— Թերևս,— պա տաս խա նե լու ու րիշ բան չեմ գտ նում ես:— Բայց Մհե րը, Մհե րը միշտ էլ լավն է:

— Այո՛, Մհե րը: Մհե րը… Նո րից լռում ե նք: Վա րա գույ րի մեջ խճճ ված՝ պա տու հա նի մոտ

ա նե րե սա բար տզ զում է ճան ճը: Նա նս տում է մի տե սակ կող քանց: Ար-տա քուստ ան հար մար ա թո ռին: Թիկ նա կի հա տու կենտ ճա ղե րով: Մի տե սակ սո վե տա կան, ան դեմ ա թոռ է, ո րոնք հա րյուր նե րով է ին այն ժա մա նակ, ե րբ մենք դեռ միև նույն ե րկ րում է ինք ապ րում նրա հետ,

174

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

в одном с ним времени жили. Садится, закинув ногу на ногу, снова закуривает, и я наконец вижу его лицо. Глаза. Больше всего в его лице глаз.

— Ты мне снишься, или это наяву?— Зависит от того, спишь ли ты в этот момент.— Не знаю, — пожимаю плечами совсем по–детски. – Можно

руку тебе пожать?Он протягивает руку, чуть вывернув ладонью вверх.

Дотрагиваюсь. Тёплая. Большая. Суховатая, но мягкая. Тёплая. Твёрдая. Сильная рука.

— Ты что–то пишешь?— Я всегда что–то пишу, когда пишется. Теперь всегда пишется.— Рассказ? Повесть?— Рассказ. Но длинный. Кто–то, может, скажет – повесть. — О чём?— Человек уходит со своей земли, живёт, думает, что всё

хорошо. Всё прежнее забыв, живёт. Всё заново начал, кажется ему. Живёт, живёт. Но вот понимает, что ни счастья, ни радости не чувствует. И хорошо, вроде всё. И обжился и устроился, вроде. Удачливый, вроде. Дети, жена, положение. Но всё ему кусок стены снится. Оставшийся от старого дома на окраине его родного села обломок стены. Небольшой такой кусок. Не весь дом, а всего – камни осыпающиеся, да трава, прорастающая меж кладкой. И так этот сон душу ему теребит. Так тоскует он, просыпаясь. Так неспокойно ему. Маетно. И вот он решает вернуться. Вернуться, чтобы понять, что его держит, что не даёт ему покоя, что не отпускает. Возвращается и видит, что того его села, что было, уже нет. Названия даже не осталось. И его никто не узнаёт. И он никого не узнаёт. Люди другие. Лица другие. Страна другая. Даже пахнет и звучит его село уже иначе. Да и от дома, от стены этой, что снилась – от силы, три камня по земле разбросанных осталось. И саднящая маета его не проходит. И понимает он тогда, что тоска эта о нём самом. О том, которого уже тоже нет.

— Грустно, — говорю я.— Не более грустно, чем сама жизнь и тоска по ней, — отвечает он.

175

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

միև նույն ժա մա նա կում: Նս տում է՝ ոտ քը ոտ քին գցած, նո րից ծխա-խոտ է վա ռում, ու ես վեր ջա պես տես նում եմ նրա դեմ քը: Աչ քե րը: Նրա դեմ քին ա մե նա շա տը աչ քեր են:

— Ես քեզ ե րա զո՞ւմ եմ տես նում, թե՞ ա րթմ նի:— Կախ ված է նրա նից՝ ա րդյո՞ք քնած ես այս պա հին:— Չ գի տեմ,— ե րե խայի պես ու սերս եմ թոթ վում:— Կա րե լի՞ է ձեռքդ

սեղ մել: Նա մեկ նում է ձեռ քը՝ ա փը մի քիչ դե պի վեր: Դիպ չում եմ: Տաք է:

Մեծ: Մի քիչ չոր է, բայց փա փուկ: Տա քուկ: Պինդ: Ու ժեղ ձեռք է:— Դու ի նչ–որ բա՞ն ես գրում:— Ես միշտ էլ ի նչ–որ բան գրում եմ, ե րբ գր վում է: Հի մա միշտ էլ

գր վում է:— Պատմ վա՞ծք: Վի պա՞կ:— Պատմ վածք: Բայց եր կար: Ի նչ–որ մե կը գու ցե վի պակ կա սի:— Ին չի՞ մա սին:— Մար դը հե ռա նում է իր ե րկ րից, ապ րում է, մտա ծում, որ ա մեն

ի նչ լավ է: Նախ կին ա մեն ի նչ մո ռա ցած՝ ապ րում է: Ա մեն ի նչ նո րից է սկ սել՝ ի րեն թվում է: Ապ րում է, ապ րում: Բայց հան կարծ հաս կա նում է, որ ո՛չ եր ջան կու թյուն է զգում, ո՛չ էլ ու րա խու թյուն: Ու ա մեն ի նչ կար ծես թե լավ է: Թվում է՝ վարժ վել է, հար մար վել: Հա ջո ղակ է կար ծես թե: Ե րե խա ներ, կին, դիրք: Բայց ա նընդ հատ ե րա զում պա տի մի հատ ված է տես նում: Իր հայ րե նի գյու ղի ե զեր քին, հին տնից մնա ցած պա տի մի կտոր: Էս պես՝ փոք րիկ մի կտոր: Ոչ թե տունն ամ բող ջու թյամբ, այլ ըն-դա մե նը պա տի մի կտոր՝ քա րե րը թափ ված, ու մեկ է լ՝ քա րե րի ա րան-քում բու սած խոտ: Եվ այդ ե րազն այն պես է նրա հո գին տակ նուվ րա ա նում: Այն պես է կա րո տում ա րթ նա նա լով: Այն քան ան հան գիստ է: Հա լու մաշ է լի նում: Եվ ա հա ո րո շում է վե րա դառ նալ: Վե րա դառ նալ՝ հաս կա նա լու հա մար, թե ի նչն է ի րեն պա հում, ի նչն է, որ հան գիստ չի տա լիս, բաց չի թող նում: Վե րա դառ նում է ու տես նում, որ իր այն գյու ղը, որ կար, էլ չկա: Նույ նիսկ ա նու նը չի մնա ցել: Ու ի րեն էլ ոչ ոք չի ճա նա-չում: Ի նքն էլ ոչ մե կի չի ճա նա չում: Ու րիշ մար դիկ են: Դեմ քերն ու րիշ են: Եր կիրն ու րիշ է: Նույ նիսկ իր գյու ղի հոտն ու ձայնն են ու րիշ: Եվ այդ տնից էլ, այդ պա տից էլ, որ հայտն վում է ե րա զում, շատ–շատ գետ նին թափ ված ե րեք քար է մնա ցել: Եվ նրա հո գե մաշ ան հանգս տու թյու նը չի ան ցնում: Ու հաս կա նում է նա այդ ժամ, որ այդ կա րո տը հենց իր հան-դեպ կա րոտն է: Նրա, ով նույն պես ար դեն չկա:

— Տ խուր է,— ա սում եմ ես:

176

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

От сквозняка приподнимается край шторы. Муха, наконец, высвобождается из своего плена. А он снова пытается прикурить. Но зажигалка неисправна. Он, раздосадованный, откладывает её, ребром ладони сдвигая к краю стола. Протягивает руку к коробку, встряхивает его, чтобы убедиться, что спички есть. Есть. Но всего три. Чиркает. Спичка, не успев разгореться, гаснет. Следующая ломается. Третья разгорается ярко, но он как–то неловко держит сигарету, она прокручивается и выскальзывает. Он, всплеснув рукой, роняет сигарету и в это время спичка тоже гаснет. Последняя спичка из коробка. И тут я вижу, что он расстроен, как мальчик. Расстроен своей неловкостью. Тем, что досадно пропала спичка. И теперь уже, в этой комнате с видом на город и стройку, вряд ли есть ещё коробок. И ему стыдно за эту неловкость. А во мне поднимается такая волна жалости к нему. И не к нему даже, а к тому, что такие обстоятельства. Нелепым стечением своим сделали его неловким. Мне бы хотелось, чтобы он был только сильным. Идеалом, мне бы хотелось, чтобы он был. Но – случайность. И вот, он слабый. Неловкий. Неидеальный. А я это заметила. Заметила, и мне жалко его. И себя жалко. Жалко того, что он знает, что я знаю. Жалко, что эта мелочь, сделала его слабым. Беспомощным его в моих глазах сделала. И мне жалко его и себя, жалеющую его, и всё понимающую. До слёз. Его неидеальность понимающую. И он пытается улыбнуться. Слабо так улыбнуться. Даже немного заискивающе, как будто. Он не может быть слабым. В такой мелочи – не может. Но я ему в ответ тоже улыбаюсь. Хоть он и развенчан уже. Хоть он теперь для меня не небожитель, а простой, такой же, как все, – простой и рядом. Дотронуться можно, насколько простой и рядом. Слёзы текут, а я улыбаюсь.

— Придётся бросить на время, — говорю я ему сквозь слёзы.— Да, — смеется он, — скорее умру, чем брошу, но придётся.— Скажи, ты ведь знаешь – зачем я?— Книга, — теперь он серьёзно смотрит мне прямо в глаза. —

Книга. — Что книга? Твоя книга? Моя книга? Переводы?.. Что?— А это уже тебе решать. На это ты сама ответишь.

177

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

— Ոչ ա վե լի, քան կյանքն ին քը և նրա հան դեպ կա րո տը,— պա-տաս խա նում է նա:

Մի ջան ցա հո վի կից բարձ րա նում է վա րա գույ րի ծայ րը: Ճան ճը վեր-ջա պես ա զատ վում է գե րու թյու նից: Ի սկ նա նո րից աշ խա տում է ծխա-խոտ կպց նել: Բայց կրակ վա ռի չը սար քին չէ: Նա ջղայ նա ցած մի կողմ է դնում այն՝ ա փա կո ղով հրե լով դե պի սե ղա նի եզ րը: Ձեռ քը պար զում է տու փին, թա փա հա րում այն՝ հա մոզ վե լու հա մար, որ մե ջը լուց կու հա-տիկ ներ կան: Կան: Բայց ըն դա մե նը ե րեք հատ: Չխ կաց նում է: Լուց կու հա տի կը, չհասց նե լով բո ցա վառ վել, հան գում է: Հա ջորդն էլ կոտր վում է: Եր րոր դը պայ ծառ բո ցա վառ վում է, բայց նա մի տե սակ ան հար մար ձևով է բռ նել ծխա խո տը, այն թեք վում ու դուրս է սա հում: Նա, ձեռ քը թա փա հա րե լով ցած է գցում ծխա խո տը, ու այդ պա հին լուց կին էլ է մա րում: Տու փի վեր ջին հա տի կը: Ու ես տես նում եմ, որ նա վշ տա ցել է ե րե խայի պես: Վշ տա ցել է իր ան շնորհ քու թյու նից: Նրա նից, որ լուց-կին ցա վա լի ո րեն վեր ջա ցել է: Ու ար դեն հի մա այդ սե նյա կում՝ քա ղա-քի ու շի նա րա րու թյան վրա բաց վող տե սա րա նով, հա զիվ թե մեկ ու րիշ լուց կու տուփ լի նի: Եվ ի նքն ա մա չում է իր ան ճա րա կու թյու նից: Ի սկ իմ մեջ այն պի սի՜ խղ ճա հա րու թյուն է ա րթ նա նում նրա հան դեպ: Նույ նիսկ՝ ոչ էլ նրա, այլ այն բա նի հան դեպ, որ հան գա մանք ներն են այս պի սին: Ի րենց ան հե թեթ ըն թաց քով նրան ան ճա րակ դարձ րին: Ես կու զե նայի, որ նա միշտ մի այն ու ժեղ լի ներ: Կու զե ի, որ կա տա րյալ լի ներ: Բայց՝ պա տա հա կա նու թյուն: Եվ ա հա՝ նա թույլ է: Ան ճա րակ: Ոչ կա տա րյալ: Ի սկ ես էլ դա նկա տել եմ: Նկա տել եմ ու խղ ճում եմ նրան: Ի նձ էլ եմ խղ ճում: Խղ ճում եմ, որ նա գի տի, որ ես գի տեմ: Խղ ճում եմ, որ այդ ման րու քը նրան թույլ դարձ րեց: Ա նօգ նա կան դարձ րեց իմ աչ քում: Ու ես խղճում եմ նրան ու ի նձ՝ նրան խղ ճա ցո ղիս ու ա մեն ի նչ հաս կա ցո ղիս: Լա ց լինե լու աս տի-ճան: Նրա ան կա տա րու թյու նը հաս կա ցո ղիս: Եվ նա փոր ձում է ժպտալ: Մի տե սակ թույլ ժպ տալ: Նույ նիսկ մի քիչ քծ նե լով ո նց որ: Նա չի կա-րող թույլ լի նել: Նման ման րու քի հար ցում չի կա րող: Բայց ես էլ նրան եմ ժպ տում ի պա տաս խան: Թե պետ նա ար դեն պսա կա զերծ վել է: Թե-կուզ և հի մա նա ի նձ հա մար ա ստ ված չէ, այլ սո վո րա կան՝ բո լո րի պես՝ սո վո րա կան ու կող քիս: Կա րե լի է դիպ չել, այն քան սո վո րա կան է ու կող քիս: Ար ցունք ներս հո սում են, ի սկ ես ժպ տում եմ:

— Ս տիպ ված ես թար գել ո րոշ ժա մա նա կով,— ա սում եմ ար ցունք-նե րի մի ջից:

— Այո՛,— ծի ծա ղում է նա,— ա վե լի շուտ կմեռ նեմ, քան կթար գեմ, բայց ստիպ ված եմ:

178

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

Я опускаю глаза. Муха снова начинает возиться в занавеске. Я думала, она давно улетела.

— Знаешь, когда я пишу или когда перевожу, я потом во сне хожу по буквам. По буквам и строчкам хожу. Бывает так у тебя? А я выбраться не могу. Хожу по ним, читаю, пишу дальше, а выбраться не могу. Теряюсь в междустрочиях. И смотрю на себя одновременно со стороны. На бредущую среди букв и слов себя. Ещё так бывает, когда читаю. Когда много читаю того, кто пишет настолько живые слова, что входи и живи, дыши пространством этим. Как в доме живи. Вот тебя я так же читаю. Пью тебя просто. Дышу твоим всем.. А! — вдруг спохватываюсь я. — А как же мы с тобой разговариваем? На каком языке мы с тобой сейчас говорим? На русском? На армянском? Но я армянский не знаю. И ты, вроде, мне на русском не отвечал. Как же я тебя понимаю?

Он только глазами в ответ теплеет. И ладони – пальцы меж пальцами – на столе складывает, чуть вытянув руки вперёд. И пальцы у него тоже – длинные и сильные. Крепкие, красивые пальцы. И тоже чуть улыбаются, как будто.

— Анаит9 тебя хорошо перевела. Хорошо можно перевести только если любишь. Или с автором роман, или с его текстами роман. Иначе не бывает. Иначе перевод мёртвый. Пустой и бесцветный перевод иначе. И текст мёртв и автору смерть в таком переводе. У Анаит роман с твоей прозой. Это сразу чувствуешь. Когда тебя в её переводе читаешь, прямо ощущаешь, как она переполнена была, когда переводила. Летать начинаешь вместе с ней. И чувствуешь, что ей это в кайф было. Что переводить было в кайф! Я бы тебя тоже хорошо перевела. Потому что мне тоже в кайф. Потому что я тоже летаю. Живу и дышу в пространстве твоего рассказа. А ещё большим кайфом было бы читать тебя на армянском. Такого, какой только ты есть. Без чьей–то ещё кайфовой любви, без романа с твоей прозой. В оригинале. От автора. С его интонациями. Только я армянского не знаю.. Все же, скажи, на каком языке мы с тобою сейчас говорим?!

— Разве тебе важно, на каком языке говорить? Важно понимать. Ты же понимаешь? Это важно.

9 Анаит Баяндур – переводчик ряда произведений Гранта Матевосяна.

179

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

— Ա սա՛ ի նձ, դու ա խր գի տես, չէ՞, ես ին չու եմ ե կել:— Գիր քը,— հի մա նա լուրջ նա յում է ու ղիղ աչ քե րիս:— Գիր քը:— Գիր քը՝ ի ՞նչ: Քո՞ գիր քը: Ի ՞մ գիր քը: Թարգ մա նու թյուն նե՞ րը… Ի ՞ն չը:— Դա ար դեն քո ո րո շե լիքն է: Դրան դու ի նքդ կպա տաս խա նես: Ես ի ջեց նում եմ աչ քերս: Ճան ճը նո րից սկ սում է տզտ զալ վա րա-

գույ րի մեջ: Կար ծում է ի վա ղուց թռել գ նա ցել է:— Գի տե՞ս, ե րբ ես գրում եմ կամ թարգ մա նում, հե տո ե րա զումս

քայ լում եմ տա ռե րի վրայով: Տա ռե րի ու տո ղե րի վրայով: Քեզ հետ այդ պես լի նո՞ւմ է: Ու ես չեմ կա րո ղա նում պոկ գալ: Քայ լում եմ դրանց վրայով, կար դում եմ, շա րու նա կում գրել, ի սկ պոկ գալ չեմ կա րո ղա-նում: Կոր չում եմ տո ղե րի ա րան քում: Ու ի նքս ի նձ եմ նա յում կող քից: Տա ռե րի ու տո ղե րի մեջ թա փա ռո ղիս: Այդ պես լի նում է նաև, ե րբ կար-դում եմ: Ե րբ շատ եմ կար դում նրան, ով այն քան կեն դա նի խոս քեր է գրում, ո ր՝ մտիր ու ապ րիր, շն չիր այդ տա րա ծու թյամբ: Ապ րիր ո նց որ տա նը կապ րես: Ա՜յ, քեզ էլ եմ այդ պես կար դում: Պար զա պես ըմ պում եմ քեզ: Շն չում քո ա մեն ին չով… Ա՜,— հան կարծ սթափ վում եմ:— Ի սկ ի նչ պե՞ս ե նք խո սում ես ու դու: Հի մա ի ՞նչ լեզ վով ե նք խո սում: Ռու սե րե՞ն: Հայե րե՞ն: Բայց ես հայե րեն չգի տեմ: Ի սկ դու էլ ո նց որ թե ի նձ ռու սե րեն չէ իր պա տաս խա նում: Ու րեմն ո ՞նց եմ ես քեզ հաս կա նում:

Ի պա տաս խան՝ նրա աչ քե րը ջեր մա նում են մի այն: Եվ ա փե րը, մատ նե րը մի մյանց մի ա հյու սած՝ դնում է սե ղա նին՝ ձեռ քե րը փոքր–ի նչ ա ռաջ պար զած: Ու նրա մատ ներն էլ եր կար են և ու ժեղ: Պինդ, գե ղե ցիկ մատ ներ են: Ու նույն պես մի քիչ ժպ տում ե ն՝ թվում է:

— Ա նա հի տը9 քեզ լավ է թարգ մա նել: Լավ կա րե լի է թարգ մա նել մի այն ե թե սի րում ես: Կա՛մ հե ղի նա կի հետ սի րա վեպ ու նես, կա՛մ վե-պի հետ: Ու րիշ կերպ չի լի նում: Հա կա ռակ դեպ քում թարգ մա նու թյու-նը մե ռած է: Դա տարկ ու ան գույն է թարգ մա նու թյու նը: Ե՛վ տեքստն է մե ռած, և՛ հե ղի նակն այդ թարգմա նու թյամբ: Ա նա հի տը սի րա վեպ ու նի քո ար ձա կի հետ: Դա ան մի ջա պես է զգաց վում: Ե րբ քեզ կար դում ես նրա թարգ մա նու թյամբ, ո ւղ ղա կի զգում ես, թե նա որ քան լիքն է ե ղել, ե րբ թարգ մա նել է: Սկ սում ես թռ չել նրա հետ: Ու զգում ես, որ դա նրա հա մար կայֆ է ե ղել: Թարգ մա նե լը կայֆ է ե ղել: Ես էլ լավ կթարգ մա-նե ի քեզ: Ո րով հետև ի նձ հա մար էլ է կայֆ: Ո րով հետև ես էլ եմ թռ չում: Ապ րում ու շն չում եմ քո պատմ ված քի տա րա ծու թյան մեջ: Ի սկ ա վե լի մեծ կայֆ կլի ներ քեզ կար դալ հայե րեն: Այն պես, ի նչ պի սին դու կաս: Ա ռանց որ ևէ մե կի կայ ֆոտ սի րո, ա ռանց սի րա վե պի քո ար ձա կի հետ:

9 Անահիտ Բայանդ) ր–թարգմանչ) հի:

180

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

— Наверно. Как же мы не встретились раньше! А так – разминулись теперь.

— Просто твоя дорога в другом времени, девочка.. Он, сменив позу, снова закидывает ногу на ногу, и я замечаю его

оголившуюся лодыжку. Не всю лодыжку, а узкую полоску бледной кожи над резинкой носка, в промежутке до края брючины. И это так..беззащитно. Трогательно так. И это так вдруг меня волнует. Вот эта живая полоска плоти. И в этом нет никакого эротизма, никакого подтекста в этом нет. Я просто вдруг понимаю, что мы смертны. Что эта полоска плоти – доказательство нашей уязвимости. Нашей невечности доказательство. Смерти нашей доказательство. И я преисполняюсь нежности к нему. Любви и нежности. Как к отцу. Как к родному. Как к смертному. И хочется прижаться к нему, спрятаться, уткнуться в него. Вжаться и вжиться хочется. И говорить. Плакать и говорить что–то. Что–то очень важное говорить ему. Жаловаться и жалеть. Но слов нет. И мыслей нет. Они разлетаются куда–то, разбиваются вдребезги. И прижаться я не могу. Я боюсь казаться слабой. И я просто смотрю на него влажными глазами.

— Джан, джан, джан, — говорит он. — Возьми персик. Пара нужна. Один не берётся. Примета такая. И ещё – книга. Ты не забудь об этом, ладно?..

Я смотрю на него, на него – великого и недостижимого, такого

близкого и родного сейчас. Я восхищаюсь им и преклоняюсь перед его гением. Я разрываема двоякими чувствами к нему. И понимаю, что между нами есть граница. Пола, возраста, времени. И ещё. Ещё чего–то, пока непреодолимого. И, вот, совершенно растеряв себя среди всех этих чувств и слов, я вдруг отвечаю ему:

— ..мои мимолётные поцелуи10.. — потому что ни меньше, ни больше слов у меня не осталось.

10 Цитата из одноимённого рассказа Гранта Матевосяна - «..это означало, что есть на свете другой, совершенно особый мир — мир букв и книг, где живут все те слова и мысли, которые есть в душе..»

181

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Բնագ րով: Հե ղի նա կի կող մից: Իր ձայ նե րանգ նե րով: Մի այն թե ես հայե րեն չգի տեմ… Այ նո ւա մե նայ նիվ ա սա՛, մենք հի մա ի ՞նչ լեզ վով ե նք խո սում ի րար հետ:

— Մի՞ թե քեզ հա մար կար ևոր է՝ ի նչ լեզ վով ես խո սում: Կար ևո րը հաս կա նալն է: Դու հաս կա նում ես, չէ՞: Դա է կար ևոր:

— Եր ևի: Ո՞ նց ա վե լի շուտ չենք հան դի պել: Ի սկ այս պես՝ ան ցել ե նք ի րար կող քով:

— Պար զա պես քո ճա նա պար հը ու րիշ ժա մա նա կի մեջ է, աղ ջի՛կս… Նա փո խում է դիր քը ու նո րից ոտ քը ոտ քին գցում, և ես նկա տում եմ

նրա մեր կա ցած կո ճը: Ոչ ամ բող ջա պես, այլ գու նատ մաշ կի նեղ շեր-տը գուլ պայի ռե զի նի վեր ևում՝ տա բա տի փող քի եզ րին: Եվ դա այն-քան… ան պաշտ պան է: Այն քա՜ն հու զիչ: Ու դա հան կարծ այն պես է հու-զում ի նձ: Մարմ նի կեն դա նի այ այդ շեր տը: Եվ դրա մեջ ոչ մի է րո տիզմ չկա, ոչ մի են թա տեքստ չկա: Ես պար զա պես հան կարծ հաս կա նում եմ, որ մենք մահ կա նա ցու ե նք: Որ մաշ կի այդ շեր տը մեր խո ցե լի ու թյան ա պա ցույցն է: Մեր ան ցո ղի կու թյան ա պա ցույ ցը: Մեր մահ վան ա պա-ցույ ցը: Եվ բեր նե բե րան քնք շու թյամբ եմ լց վում նրա հան դեպ: Սի րով ու քնք շան քով: Ի նչ պես հո րը: Ի նչ պես հա րա զա տին: Ի նչ պես մահ կա նա-ցո ւին: Եվ ու զում եմ փար վել նրան, թաքն վել, թաղ վել մե ջը: Ու զում եմ սեղմ վել ու ըն տե լա նալ: Բայց խոս քեր չկան: Ու մտ քեր էլ չկան: Նրանք թռ չում են ի նչ–որ տեղ, ջար դուփ շուր լի նում: Եվ փար վել էլ չեմ կա րող: Վա խե նում եմ թույլ եր ևալուց: Եվ պար զա պես խո նավ աչ քե րով նա յում եմ նրան:

— Ջա՜ն, ջա՜ն, ջա՜ն,— ա սում է նա:— Դե՛ղձ վերց րու: Զույգ է հար կա-վոր: Մե կը հե րիք չէ: Այդ պի սի նա խան շան կա: Ու մեկ է լ՝ գիր քը: Դա չես մո ռա նա, չէ՞…

Ես նա յում եմ նրան՝ մեծ և ան հա սա նե լի մար դուն, այն քան մոտ և հա րա զատ այս պա հին: Ես հի ա նում եմ նրա նով և գլուխ եմ խո նար հում նրա հան ճա րի ա ռջև: Ես կտոր–կ տոր եմ լի նում նրա հան դեպ եր կա-կի զգաց մունք նե րից: Հաս կա նում եմ, որ մեր միջև սահ ման կա: Սե ռի, տա րի քի, ժա մա նա կի: Ու է լի: Է լի ի նչ–որ ա ռայժմ ա նո րոշ մի բա նի: Եվ ա հա լրիվ կորց նե լով ի նքս ի նձ այդ բո լոր զգա ցում նե րի ու բա ռե րի մեջ, հան կարծ պա տաս խա նում եմ նրան.

… թռու ցիկ համ բույր ներս…10,— ո րով հետև, ոչ ա վել, ոչ պա կաս, բառ չէր մնա ցել մոտս:

10 Հատված Հրանտ Մաթևոսյանի համան) ն պատմվածքից. «…դա նշանակ) մ էր, որ երկրի երեսին կա մի ) րիշ՝ մի անգամայն յ) րահատ) կ աշխարհ՝ տառերի ) գրքերի աշխարհը, որտեղ ապր) մ են բոլոր այն բառերն ) մտքերը, որոնք կան հոգ) դ մե ջ…»:

182

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

Ко ми тас в вет вях, или Мир и лю бовь(ок тябрь, год не раз бор чи во. без ад ре са та)

Прошлогодняя встреча – первая – с Эчмиадзином оставила в памяти яркий жёлтый цвет. Арарат не открылся, и всю дорогу из Еревана я тщетно выворачивала голову в сторону предполагаемых вершин.

Вагаршапат молчаливо отдыхал. Ощущалась суббота, перева-лив шая за полдень. Одна из тех, что бывают меж сезонами, когда тишина пустого, выветренного дня разбавлена редкими лучами остывающего солнца. Когда все семейные дела и обязательства навестить родственников уже выполнены, когда только и остаётся, что неспешно пройтись по улице, размышляя о том, как незаметно быстро снова промелькнуло раскалённое, казавшееся нескончаемым лето, и как долго теперь будет тянуться бесцветье зимы.

По дороге к главному входу каждый невзрачный камешек под ногами кажется величественным обломком прежних империй. Что же говорить о крошечном зеленоватом осколке обсидиана, тускло блеснувшем в пыли! Конечно, он тут же отправляется ко мне в карман – вот так и перевезу с собой всю Армению! У обочины – ослепительно жёлтое дерево, навылет пронзённое солнцем. И тишина. Тишина.

Мощь Эчмиадзинского Собора придавливает к земле. Кажусь себе маленькой выпавшей из гнезда птичкой. Ищу взглядом то, за что смогу зацепиться, чтобы взлететь. И нахожу – качаемая ветром лампада над входом. Мерно, задумчиво поддаётся она порывам слабого сквозняка, ни на мгновение не замедляясь. И только по этому её качанию можно заметить течение времени. Отрезок от точки до точки = один временной цикл.

Внутреннее великолепие слишком сложно объять. Взгляд устаёт от роскоши и восхищения. Смотрю глазами, воспринимаю сердцем. Но тяжесть не отпускает. Выхожу, прикладываю руку к внешней стене, благоговейно закрываю глаза. Всё, что не успела прочувствовать, передастся через это касание.

Дремлет складчатый оплывающий ствол древней чинары

183

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Կո մի տա սը ճյու ղե րի մեջ կամ խա ղա ղու թյուն և սեր(հոկ տեմ բեր, տա րե թիվն ա նըն թեռ նե լի, ա ռանց հաս ցե ա տի րոջ)

Էջ մի ած նի հետ ան ցյալ տար վա հան դի պու մը՝ ա ռա ջի նը, հի շո-ղու թյանս մեջ պայ ծառ դե ղին գույն էր թո ղել: Ա րա րա տը չէր բաց վել, և ամ բողջ ճա նա պար հին Եր ևա նից զուր է ի գլուխս թե քում դե պի են-թադրյալ գա գաթ նե րը:

Վա ղար շա պա տը լու ռու մունջ հանգս տա նում էր: Զգաց վում էր, որ կե սօ րը հա տած շա բաթ է: Մե կը նրան ցից, որ լի նում է սե զոն նե րի ա րան քում, ե րբ դա տարկ, չքա ցած օր վա լռու թյա նը խառն վում են սառ-չող ար ևի հազ վա դեպ ճա ռա գայթ նե րը: Ե րբ ըն տա նե կան բո լոր գոր-ծե րը և հա րա զատ նե րին այ ցե լե լու պար տա կա նու թյուն ներն ար դեն կա տար վել են, ու մնում է մի այն ան շտապ ան ցնել փո ղո ցով՝ մտո րե-լով, թե ի նչ ան նկա տե լի ո րեն ա րագ ան ցավ շի կա ցած, ան վեր ջա նա լի թվա ցող ա մա ռը, և հի մա որ քան եր կար են ձգ վե լու ան գույն ձմեռ նե րը:

Գլ խա վոր մուտք տա նող ճա նա պար հին ոտ քի տակ հայտն վող յու-րա քան չյուր ան նշան քար նախ կին կայս րու թյուն նե րի փա ռա հեղ մա-սունք է թվում: Էլ ո ւր մնաց սա տա նի ե ղուն գի փոք րիկ կա նա չա վուն բե-կո րը, որ ա ղոտ շո ղում է փո շու մեջ: Ի հար կե, այն ան մի ջա պես մտ նում է իմ գր պա նը. այ այդ պես էլ ի նձ հետ տե ղա փո խում եմ ո ղջ Հա յաս տա-նը: Մայ թեզ րին կու րաց նող դե ղին ծառ է՝ ար ևով թա փանց խոց ված: Ու լռու թյուն: Լռու թյուն:

Էջ մի ած նի տա ճա րի հզո րու թյու նը սեղ մում է գետ նին: Ի նքդ քեզ փոքր, բույ նից դուրս ըն կած թռչ նակ ես թվում: Հա յաց քով փնտ րում եմ այն, ին չից կա րող եմ կառ չել, որ թռ չեմ: Եվ գտ նում եմ շքա մուտ քի վեր-ևում քա մուց օ րոր վող լամ պը: Հա մա չափ, մտա խոհ տր վել է մեղմ մի-ջան ցա հո վի կի հո սան քին՝ ոչ մի վայր կյան չդա դա րեց նե լով ճոճ քը: Եվ հենց մի այն նրա այդ ճոճ քի մեջ կա րե լի է նկա տել ժա մա նա կի հոս քը: Մի կե տից մինչև մյու սի հատ վա ծը = է ժա մա նա կի մի փու լի:

Ներ քին շքե ղու թյու նը չա փա զանց դժ վար է ը նդ գր կել: Հա յացքդ հոգ նում է ճո խու թյու նից ու հի աց մուն քից: Նա յում եմ աչ քե րով, ըն-կա լում սր տով: Բայց ծան րու թյու նը բաց չի թող նում: Դուրս եմ գա լիս, ձեռքս դնում ար տա քին պա տին, ե րա նու թյամբ փա կում աչ քերս: Այն ա մե նը, ի նչ չեմ հասց րել զգալ, կփո խանց վի այդ հպու մի մի ջո ցով:

Մուտ քի դի մաց նն ջում է ծեր սոսու ծալ քա վոր, փքուն բու նը: Նրա ձիգ, կա նաչ սա ղար թը ձայ նակ ցում է քա մու՝ մերթ մեղ մա ցող, մերթ ո ւժ հա վա քող եր գին: Որ քա՜ն նման է Տաշ քեն դի, Դու շան բե ի ու Սա-

184

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

напротив входа. Её упругие зелёные литавры вторят то затихающей, то набирающей силу песне ветра. Как же похожа она на чинары Ташкента, Душанбе и Самарканда, на платаны Лондона и Рима. И на мой заоконный платан, что вот уже которую неделю в этой застывшей затянувшейся во времени осени шелестит мумиями пергаментной листвы во дворе. У них одно родство, хоть и звучат они на разные голоса. Как люди. Мы все – одинаково разные.

Церковь Святой Гаянэ украшена снаружи двумя свадебными процессиями. Жаль, вовнутрь войти не получится. Неудобно мешать обряду венчания. Счастье в глазах молодожёнов не зависит от национальности. Коридор из цветов точно такой же, как на молдавских свадьбах. Да и лица жениха и невесты вполне смотрелись бы на фоне собора Nașterea Domnului11. Лица влюблённых всегда и везде смотрятся.

У полуразрушенной, или, наоборот, – наполовину выстроен-ной – стены трёхцветная кошка. Остановилась. Присела. Задумалась, внимательно глядя сквозь пространство. Пока она, как–то по–особому мяукнув, не исчезла меж каменных завалов, успеваю поймать её в объектив фотоаппарата, вспоминая мандельштамовское: «дикая кошка – армянская речь».

Уличные ряженые канатоходцы начинают истовее бить в барабаны и клацать тарелками при приближении потенциальной публики. Но разочарованно обрывают представление, видя уже удаляющиеся спины. И с энтузиазмом снова принимаются за дело, завидев новых прохожих. Но так же быстро охладевают, заметив полное отсутствие интереса к ним. Как похоже это на прибой далёкой мелодии сквозь помехи старенького транзистора – то навязчиво вторгается, заполонив собой эфир, то, захлебнувшись собственным звуком, неожиданно гаснет.

В сердцевине перекрёстка – в раздумьях склонивший голову Комитас. Я смотрю на него с противоположной стороны улицы сквозь вздрагивающий жасминовый куст. И Комитас – великий Комитас! – умещается в полный рост всего между двумя

11 Собор Рождества Христова - Центральный кафедральный собор Кишинёва.

185

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

մար ղան դի սոսուն, Լոն դո նի ու Հռո մի սո սի նե րին: Եվ իմ պա տու հա-նից այն կողմ գտն վող սո սուն, որ ա հա ար դեն ո րե րորդ շա բաթն է, ժա-մա նա կում ձգ վող–եր կա րող այս աշ նան մեջ քա րա ցած, իր մա գա ղա թե սա ղար թի մու մի ա ներն է խշխ շաց նում բա կում: Նրանք ցե ղա կից ներ են, թեև տար բեր ձայ նե րով են հն չում: Ի նչ պես մար դիկ: Մենք բո լորս մի ա տե սակ տար բեր ե նք:

Սուրբ Գա յա նե ե կե ղե ցին ար տա քի նից զար դար վել է հար սա նե-կան եր կու թա փոր նե րով: Ափ սոս՝ ներս մտ նել չի հա ջող վում: Պսա-կադ րու թյան ա րա րո ղու թյու նը խան գա րել չար ժե: Եր ջան կու թյու նը նո րապ սակ նե րի աչ քե րում ազ գու թյան հետ կապ չու նի: Ծա ղիկ նե րի մի ջանց քը ճիշտ այն պի սին է, ի նչ պես մոլ դո վա կան հար սա նիք նե-րում: Ա սենք՝ հար սի ու փե սայի դեմ քերն էլ լրիվ կնայ վե ին Nașterea Domnului11 տա ճա րի հա մա պատ կե րին: Սի րա հար նե րի դեմ քերն ա մե նուր ու միշտ էլ նայ վում են:

Կի սա քանդ կամ ը նդ հա կա ռա կը՝ կի սով չափ վե րա կա ռուց ված պա-տին ե ռա գույն կա տու կա: Կանգ ա ռավ: Նս տեց: Մտ քե րի մեջ ըն կավ՝ ու շա դիր նայե լով տա րա ծու թյան մի ջով: Քա նի դեռ նա, ի նչ–որ ա ռանձ-նա հա տուկ ձևով մլա վե լով, չէր ան հե տա ցել քա րե րի ա րան քում, հասց-նում եմ նրան առ նել լու սան կար չա կան սար քի օբյեկ տի վի մեջ՝ հի շե լով ման դելշ տա մյան՝ « վայ րի կա տու հայոց լե զուն»:

Փո ղո ցային զգես տա փոխ ված լա րա խա ղաց ներն սկ սում են ա վե-լի ե ռան դով զար կել թմ բուկ նե րը և շրխ կաց նել ափ սե նե րը՝ հա վա նա-կան հան դի սա տես նե րի մո տե նա լուն զու գըն թաց: Բայց հի աս թափ ված ը նդ հա տում են ներ կա յա ցու մը՝ ար դեն հե ռա ցող թի կունք ներ տես նե-լով: Եվ նոր ան ցորդ նե րի նկա տե լով՝ կր կին ոգ ևոր ված գոր ծի են ան-ցնում: Սա կայն նույն քան ա րագ էլ սառ չում ե ն՝ լի ա կա տար ան տար բե-րու թյուն նկա տե լով ի րենց հան դեպ: Որ քան նման է դա հին տրան զիս-տո րի խա փա նում նե րի մի ջից լս վող հե ռա վոր մե ղե դու ա լե բա խու թյան՝ մերթ ա նե րե սա բար ներ խու ժում է՝ ե թերն ի րե նով լց նե լով, մերթ սե փա-կան հն չյուն նե րից խեղդ վե լով՝ ա նակն կալ մա րում:

Խաչ մե րու կի մեջ տե ղում գլու խը մտո րում նե րից ցած հա կած Կո-մի տասն է: Ես նրան եմ նա յում փո ղո ցի հա կա ռակ կող մից՝ հաս մի կի դող դո ղա ցող թփի մի ջով: Եվ Կո մի տա սը, մեծն Կո մի տա սը, տե ղա վոր-վում է ըն դա մե նը եր կու բա րակ ճյու ղե րի միջև, ո նց որ լու սան կա րի շր ջա նա կի մեջ: Ու դա նույն պես չափ է: Մե ծու թյու նը չա փե լու հա րա-

11 Քրիստոսի Ծննդյան տաճարը՝ Քիշնևի մայր տաճարը:

186

V.

Ch

emba

rcev

aV

. C

hem

barc

eva

тоненькими веточками, словно в фоторамке. И это тоже мера. Относительная единица измерения величин. Как мало нужно величию, и сколь великое умещается в малом.

..Потом, год спустя, был Ковчег. И открытый Арарат. И вертикаль лучей, словно копья небесные, пронзала тучи. И цвели цветы соборного сада. И сочился их сладковатый намоленный, настоянный на солнце аромат, проникая сквозь кожу, опутывая волосы, заглядывая в душу. И пулпулак у хачкара студёной каплей холодил губы. И был просторный зал новой библиотеки. И долгое эхо слов архиепископа Натана:

«Несите мир туда, где нет мира. И любовь, туда, где нет любви. И станьте сами миром, там, где он нужен. И будьте сама любовь, там, где нет её. И несите любовь во всех её проявлениях, ибо всё человеческое в вас».

187

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

Վ. Չեմ

բա

ր ցևա

բե րա կան մի ա վոր: Որ քա՜ն քիչ բան է պետք մե ծու թյա նը, և որ քա՜ն մե-ծու թյուն է տե ղա վոր վում փոք րի մեջ:

… Հե տո՝ մեկ տա րի ան ց, Տա պանն էր: Եվ բաց ված Ա րա րա տը: Եվ ճա ռա գայթ նե րի ո ւղ ղա հա յա ցը ե րկ նային նե տե րի պես շամփ րում էր ամ պե րը: Եվ ծաղ կել է ին տա ճա րի այ գու ծա ղիկ նե րը: Եվ հո սում էր նրանց քաղց րա վուն, մանր ված, ար ևի տակ հա սու նա ցած բույ րը՝ ան-ցնե լով մաշ կի մի ջով, պա րու րե լով մա զե րը, նայե լով հո գուդ մեջ: Եվ խաչ քա րի մո տի ցայտաղբյուրը սառ նո րակ կա թիլ նե րով սա ռեց նում էր շուր թերդ: Եվ կար նոր գրա դա րա նի ըն դար ձակ դահ լի ճը: Եվ Նա թան ար քե պիս կո պո սի խոս քե րի եր կար ար ձա գան քը.

« Խա ղա ղու թյո՛ւն տա րա ծեք այն տեղ, որ տեղ չկա խա ղա ղու թյուն: Եվ սեր՝ այն տեղ, որ տեղ սեր չկա: Եվ ի նք նե՛րդ դար ձեք խա ղա ղու թյուն այն տեղ, որ տեղ այն ան հրա ժեշտ է: Եվ ե ղե՛ք սեր այն տեղ, որ տեղ նա չկա: Եվ տա րա ծե՛ք սերն իր բո լոր դրս ևո րում նե րով, քան զի ա մե նայն մարդ կայի նը ձեր մեջ է»:

Ռ� սե րե նից թարգ մա նեց Սե դա Մես րո պյա նը

Krassimir Damianov

Կ րա սի միր Դա մի ա նով

Bulgaria Բուլ ղա րի ա

Bulgarian poet as well as construction-engineer. He has worked on Bulgarian famous buildings and monuments. Damianov has been living in Spain since 2009. He is the founder of “Arthostal” cultural center in Barcelona. He is the author of several books such as “Why There Is No God”, 1981; “Devil´s Nail”, 1985; “Tales for Pint-sized Picky Eaters”, 1989; “Diary of a Butterfly”, 2008; “The House of the Hanged”, 2009; “Fairytales for Pint-Sized Picky Eaters”, 2011.

Բուլ ղա րա ցի բա նաս տեղծ, նաև ին ժե ներ–շի նա րար: Աշ խա տել է բուլ ղա րա կան շատ հայտ նի կա ռույց նե րի ու հու շար ձան նե րի շի նա-րա րու թյուն նե րի վրա: 2009 թվա կա նից ապ րում է Իս պա նիայում: Բար սե լո նա յում գոր ծող «Arthostal» մշա կու թային կենտ րո նի հիմ նա դիրն է: Մի շարք գր քե րի հե ղի նակ է. «Ին չու Ա ստ ված չկա» (1981 թ.), « Սա տա նայի ե ղունգ» (1985 թ.), « Պատ մու թյուն ներ կե-րակ րի հար ցում բծախն դիր փոք րիկ նե րի համար» (1989 թ.), « Թի-թե ռի օ րա գիր» (2008 թ.), « Կախ վա ծի տու նը» (2009 թ.) և այլն:

190

K.

Da

mia

nov

K.

Da

mia

nov

WHY THE SAUERKRAUT BARREL SHOULD BE DRAINED

Since time immemorial, Earth’s inhabitants have been making sauerkraut. According to the fi rst book – clay tablets – its production fi rst began in the Dead Sea, which, as you know, is best suited to the task: fi rst, it has no outlet, and second, it’s awfully salty! People came to the Dead Sea all the way from Egypt to salt their cabbage, while the inhabitants of ancient Judea, Samaria, and Galilee – the surrounding lands – to make things easier for themselves simply dumped their carts of cabbage in the River Jordan, which runs into the Dead Sea.

The residents of Hebron marked their cabbages by cutting the cabbage cob in four cuts, like my grandma; lovers of homemade pickled cabbage from Nazareth carved the stem into a cone, like my father–in–law; while the citizens of Tyre and Sidon who lived further up in the highlands neither sliced or chopped theirs, but simply set them fl oating whole down the Lebanese mountain streams. The cabbage would bob around the Sea of Galilee for a few days, softening in the sun, before .fi nally being carried by the River Jordan to the Dead Sea – the common pickling barrel of Near Eastern tribes and people.

The devil envied their harmonious existence. “They’ve stunk up your earth with that cabbage of theirs!” He told God. “They don’t give a rip about the cleanliness of your residence!”

At that time, the earthly paradise was located between the Tigris and Euphrates Rivers at a place called Eden; and indeed, when the wind picked up, the faint scent of cabbage reached the garden. The devil had been hired

191

Կ . Դ

ա մի

ա նով

Կ . Դ

ա մի

ա նով

ԹԵ ԻՆ ՉՈՒ ՊԵՏՔ Է ՉՈ ՐԱՑ ՎԵՐ ԹԹՈՒ ԿԱ ՂԱՄ ԲԻ ՏԱ ԿԱ ՌԸ

Ան հի շե լի ժա մա նակ նե րից Ե րկ րի բնա կիչ նե րը կա ղամ բը թթու են դրել: Ը ստ ա ռա ջին գր քի՝ կա վե տախ տակ նե րի, թթ վի ար տադ րու թյու-նը նախ սկս վել է Մե ռյալ ծո վում, ո րն, ի նչ պես գի տեք, լա վա գույնն է հա մա պա տաս խա նում այս պա հանջ նե րին. նախ՝ այն ե լք չու նի, ե րկ-րորդ՝ սար սա փե լի ա ղի է: Մար դիկ Ե գիպ տո սից գա լիս ու գա լիս է ին Մե ռյալ ծով՝ ի րենց կա ղամբն աղ դնե լու հա մար, մինչ դեռ շր ջա կա տա րածք նե րի՝ հին Հու դայի, Սա մա րի այի և Գա լի լի այի բնա կիչ ներն ի րենց գոր ծը հեշ տաց նե լու հա մար պար զա պես սայ լե րով կա ղամբ նե-րը նե տում է ին Հոր դա նան գե տը, ո րը թափ վում է Մե ռյալ ծով:

Հեբ րո նի բնա կիչ ներն ի րենց կա ղամբ նե րի վրա նշան է ին ա նում՝ կտ րե լով կա ղամ բի կո թու կը չորս տե ղից, ի նչ պես տատս. տնա կան մա-րի նաց ված կա ղամ բի սի րա հար ներն էլ Նա զա րե թից կո թը կո նի պես կտ րում է ին, ի նչ պես ա ներս, մինչ դեռ Տի րի ու Սի դո նի քա ղա քա ցի նե-րը, ով քեր բարձ րա դիր շր ջան նե րում է ին ապ րում, ո՛չ շեր տա տում և ո՛չ էլ կտր տում է ին ի րեն ցը, այլ պար զա պես բաց է ին թող նում, որ դրանք լո ղան լի բա նա նյան լեռ նային գե տակ ներն ի վար: Կա ղամ բը մի քա նի օր վե րու վար էր ա նում Գա լի լի ա ծո վում, փափ կում էր ար ևի տակ, մինչև որ վեր ջա պես Հոր դա նան գետն այն չէր տա նում Մե ռյալ ծով՝ Մեր ձա վոր Ար ևել քի ցե ղե րի ու ժո ղո վուրդ նե րի ը նդ հա նուր թթ վեց ման տա կա ռը:

Սա տա նան նա խան ձեց նրանց ներ դաշ նակ գո յու թյա նը. — Ն րանք ի րենց կա ղամ բով գար շա հոտ են գցել ե րկ րիդ վրա,—

ա սաց Ա ստ ծուն,— քո նս տա վայ րի մաք րու թյու նը նրանց պետքն էլ չէ: Այդ ժա մա նակ ե րկ րային դրախ տը գտն վում էր Տիգ րիս և Եփ րատ գե-

տե րի միջև՝ Ե դեմ կոչ վող վայ րում: Եվ իս կա պես, ե րբ քա մի էր բարձ րա-

192

K.

Da

mia

nov

K.

Da

mia

nov

to run things there and to look after the cleanliness of the environment. “I fi gured out why it smells,” he said, wrinkling his nose.“Why?” God replied.“Well, because they don’t drain it. And they don’t wash the barrel!” “Well, what do you want me to do about it?” God said. “You expect me

to go drain it for them? What have I hired you for anyway! You fi gure it out!”

“True!” The devil said, his eyes fl ashing. “Just say the word and I’ll scrub up that rotten barrel myself! Just go on up to the sky and turn on the water…”

“You won’t get up to any mischief, now will you?” God hesitated. “You’re not exactly Mr. Trustworthy, now are you?”

“Come on, now, how big is the Dead Sea? I’ll have it drained and rinsed, washed up and refi lled before you know it! Besides, we’re in a dry spell in any case…”

“It seems dry to me, too.” God raised his eyes. “I’ll go turn on the water.”

That was just what the devil was waiting for. He dammed up all the rivers nice and tightly, opened up all the taps to the max, the water spurted out sweetly, while God in the meantime lay down for a nap, the murmuring water lulling him to sleep.

Rain poured down as never before! It rained for days and nights on end. It thundered and crashed, the wind howled, they sky sucked the water from all the oceans and poured it down on a single place. When he saw where things were headed, an angel who kept watch over the almighty as he slept decided to wake him up. “Don’t you dare!” his comrades said. “He’ll see what’s going on and take it out on us. Better to let him sleep a while longer, the water will recede and everything will be fi ne – but you go warn people in the meantime! Find some more righteous guy down there, tell him to take two of every beast, and to make an arc and save them! When the water recedes, we’ll breed them again. Now go do as we say!” The angel set off down to earth. There he found a man, Noah was his name, and explained everything to him. Noah set to work rounding up two of all earthly beasts – animals, birds, insects; single–celled and multicelled organisms, with the exception of fi sh, who could swim. He took seeds of all sorts and bulbs from every fl ower, loaded his family into a watertight

193

Կ . Դ

ա մի

ա նով

Կ . Դ

ա մի

ա նով

նում, կա ղամ բի թույլ հո տը հաս նում էր պար տե զին: Սա տա նային վար ձել է ին, որ պահ պա ներ տա րած քը ու շր ջա կայ քի մաք րու թյա նը հետ ևեր:

— Հաս կա ցա, թե ին չու է հոտ գա լիս,— ա սաց նա՝ կնճ ռո տե լով քի թը:— Ին չու՞,— հարց րեց Ա ստ ված: — Դե, ո րով հետև նրանք դա չեն չո րաց նում: Ու տա կա ռը չեն լվա-

նում:— Ի սկ ես ի ՞նչ կա րող եմ ա նել,— ա սաց Ա ստ ված,— ի ՞նչ է՝ գնամ

նրանց փո խա րեն չո րաց նե՞մ: Ես քեզ ին չի՞ հա մար եմ վար ձել: Ի՛ նքդ էլ գլուխ հա նիր:

— Ճիշտ է,— ա սաց սա տա նան փայ լող աչ քե րով,— քո մի բա ռը բա-վա կան է, որ ես ի նքս փայ լեց նեմ հո տած տա կա ռը: Պար զա պես եր-կի՛նք բարձ րա ցիր ու ջու րը մի աց րո՛ւ…:

— Ոչ մի օյին գլ խիս չես բե րի, չէ՞,— վա րա նեց Ա ստ ված,—չէ՞ որ դժվար է քեզ պա րոն Հու սա լի կո չե լը:

— Դե լավ, տե՛ս, թե ի նչ մեծ է Մե ռյալ ծո վը: Ա չքդ չես էլ թար թի, ես այն կչո րաց նեմ, կպար զաջ րեմ, կլ վա նամ ու նո րից կլց նեմ: Բա ցի այդ, միև նույնն է, չո րային ե ղա նակ է…:

— Հա՛, ի նձ էլ է չոր թվում,— Ա ստ ված բարձ րաց րեց աչ քե րը,—գնամ՝ ջու րը բա ցեմ:

Սա տա նան հենց դրան էլ սպա սում էր: Նա բո լոր գե տե րը տե ղը տե-ղին, ա մուր պատ վա րեց, ամ բողջ ո ւժգ նու թյամբ բա ցեց բո լոր ծո րակ-նե րը, ջու րը հան դար տո րեն դուրս ցայ տեց, ի սկ այդ ըն թաց քում ջրի խո խո ջյու նը նրան օ րո րե լով նն ջեց րեց:

Անձր ևը չտեսն ված ո ւժգ նու թյամբ թափ վեց: Օ րեր ու գի շեր ներ շա րու-նակ ա նընդ մեջ ան ձր ևեց: Ո րոտ ու ա մպ րոպ ե ղավ, քա մին ոռ նաց, եր կին-քը բո լոր օվ կի ա նոս նե րից ներծ ծեց ջուրն ու դա ցած թա փեց մի տե ղում: Ե րբ ա մե նա կա րո ղի քու նը հս կող հրեշ տա կը տե սավ, թե ի նչ է կա տար վում, ո րո շեց նրան ա րթ նաց նել: «Չ հա մար ձակ վես»,— ա սա ցին նրա ըն կեր նե-րը:— Նա կտես նի, թե ի նչ է կա տար վում, ու մեղ քը մեզ վրա կբար դի: Ա վե լի լավ է՝ թող մի քիչ էլ քնի, մինչև ջու րը հետ քաշ վի, ու ա մեն ի նչ լավ լի նի, բայց մինչ այդ գնա՛ մարդ կանց նա խազ գու շաց րու: Քիչ թե շատ ա ռա քի-նի մա՛րդ ճա րիր ներք ևում, ա սա՛, որ ա մեն գա զա նից եր կո ւա կան վերց նի, տա պան պատ րաս տի ու փր կի նրանց: Ե րբ ջուրն իջ նի, մենք դրանց նո րից կբազ մաց նենք: Հի մա գնա՛ ու ա րա՛ այն պես, ի նչ պես ա սում ե նք»:

Հ րեշ տակն ի ջավ եր կիր: Այն տեղ Նոյ ա նու նով մի մարդ գտավ: Նրան ա մեն ի նչ բա ցատ րեց: Նոյը գոր ծի ան ցավ. բո լոր ե րկ րային գա զան նե րից եր կո ւա կան հա վա քե լով` կեն դա նի ներ, թռ չուն ներ, մի ջատ ներ, մի աբ ջիջ և բազ մաբ ջիջ օր գա նիզմ ներ, բա ցա ռու թյամբ՝ ձկ նե րի, ո րոնք կա րող է ին լո ղալ: Նա բո լոր տե սա կի սեր մե րից վերց րեց, բո լոր տե սա կի ծա ղիկ նե-

194

K.

Da

mia

nov

K.

Da

mia

nov

arc, which he slapped together higgledy–piggledy, and by that time the water had already reached his knees. The arc fl oated serenely on the waves, drifting slowly to the north, where the old Armenian mountain Ararat could still be seen jutting out of the water, whereas no trace remained of the garden of paradise, the blessed Eden – everything was under water: the heavenly trees, the heavenly fi elds, the heavenly gardens which God had tended with so much effort!

The devil was frightened by what he had done and hid under the earth, not daring to show his face until the sun shone again and the water had completely receded. And when God woke up and saw all the destruction, he was fl abbergasted and tore at his hair. “Lord almighty!” he cried out in anguish. “What have I done? I obliterated the earth all because of a barrel of sauerkraut! Where is that rascal!?”

And where was he? Hidden deep in the earth – he tendered his resignation with the fl ick of his tail and burrowed even further down. Noah managed to reach dry land safely with his people and all the animals, so they had soon repopulated the earth again, but just in case God commanded that cabbage be uprooted from that part of the earth so no one would use the Dead Sea as a pickling barrel anymore. As an extra precaution, he outlawed cabbage in Asia, Africa and Europe, the neighboring continents. Only the cabbages in America were saved, such that after fi ve or six thousand years, along with potatoes and tomatoes, people would bring them back across the ocean. Unrest broke out around the Dead Sea, which continues until this day, so that nobody feels much like making sauerkraut there, while in our parts people salt it at home.

Okay, so it’s not quite as tasty as the paradisiacal sauerkraut, but still, it isn’t half bad. In any case, it’s better than what can be found in a store – that stuff seems to be made a la the Dead Sea recipe – they don’t drain it regularly, they don’t set a river stone on top of it to squeeze it like my father–in–law does, nor do they add horse–radish, corn, or onion, while the juice is undrinkable. It even seems to me that they don’t make a hole in the stem in advance to put the salt in, nor do they chop it into quarters, but simply toss it into the vats as if it came straight from the Lebanese Mountains into the Sea of Galilee!

195

Կ . Դ

ա մի

ա նով

Կ . Դ

ա մի

ա նով

րի սո խար մատ նե րից, իր ըն տա նի քին նս տեց րեց ան ջրան ցիկ տա պա նը, ո րը սար քել էր ի նչ պես պա տա հեր: Այդ ժա մա նակ ջուրն ար դեն նրա ծնկ-նե րին էր հա սել: Տա պա նը հան գիստ լո ղաց ա լիք նե րի վրայով՝ դան դա-ղո րեն շարժ վե լով դե պի հյու սիս, որ տեղ հին հայ կա կան լե ռը՝ Ա րա րա տը, դեռ հնա րա վոր էր տես նել ջրից դուրս ցց ված, մինչ դեռ դրախ տային այ-գուց՝ օ րհ նյալ Ե դե մից, ոչ մի հետք էլ չէր մնա ցել: Ա մենն ան ցել էր ջրի տակ՝ ա ստ վա ծային ծա ռե րը, ա ստ վա ծային դաշ տե րը, ա ստ վա ծային պար տեզ նե րը, ո րոնք Ա ստ ված այն պի սի ջա նա սի րու թյամբ խնա մել էր:

Սա տա նան վա խե ցավ իր ա րար քից ու թաքն վեց ե րկ րի տակ՝ չհա-մար ձակ վե լով ցույց տալ դեմ քը, քա նի դեռ ար ևը կր կին չի փայ լել, ու ջուրն ամ բող ջու թյամբ հետ չի քաշ վել: Ու ե րբ Ա ստ ված արթ նացավ ու տե սավ ո ղջ ա վե րա ծու թյու նը՝ ցնց վեց ու պո կեց իր մա զե րը: «Ա մե նա-կա րո՛ղ Տեր»,— ցա վա գին բղա վեց նա:— Ի՞նչ ա րե ցի: Մի տա կառ թթու կա ղամ բի պատ ճա ռով ո չն չաց րի Եր կի րը: Ո՞ ւր է այդ սրի կան»:

Իսկ ո ւ՞ր էր նա: Ե րկ րի խոր խո րատ նե րում թաքն ված՝ նա իր պո-չի հար վա ծով հրա ժա րա կան ներ կա յաց րեց ու է՛լ ա վե լի խո ր թաքն վեց: Նոյին հա ջող վեց ա պա հով կեր պով հաս նել ցա մաք իր հա րա զատ նե րի և բո լոր կեն դա նի նե րի հետ, այն պես որ նրանք շու տով նո րից վե րաբնա կեց-րին Եր կի րը, սա կայն, ա մեն դեպ քում, Ա ստ ված հրա մայեց ար մա տա խիլ ա նել կա ղամ բը ե րկ րի այդ հատ վա ծից, որ պես զի այլևս ոչ ոք Մե ռյալ ծո վը չօգ տա գոր ծի որ պես թթ վեց ման տա կառ: Որ պես լրա ցու ցիչ նա խազ գու-շա կան մի ջոց՝ նա ար գե լեց կա ղամբն Ա սի ա յում, Աֆ րի կա յում և Եվ րո-պա յում, հար ևան մայր ցա մաք նե րում: Մի այն Ա մե րի կայի կա ղամբ նե րը փրկ վե ցին: Այն պես որ հինգ կամ վեց հա զար տա րի ան ց, կար տո ֆի լի և լո լի կի հետ մեկ տեղ, մար դիկ դրանք ան ցկաց րին ու բե րե ցին օվ կի ա նո-սով: Մե ռյալ ծո վի շր ջա կայ քում խռո վու թյուն բռնկ վեց, ո րը շա րու նակ վում է ցայ սօր, այն պես որ ոչ ոք չի էլ ցան կա նում թթու կա ղամբ դնել այն տեղ, մինչ դեռ մեր կող մե րում մար դիկ դա տանն են աղ դնում:

Ճիշտ է, դա այն քան էլ հա մեղ չէ, որ քան դրախ տային թթու կա-ղամ բը, բայց վատն էլ չէ: Ա մեն դեպ քում, դա խա նու թում ե ղա ծից ա վե-լի լավն է. թվում է՝ պատ րաստ ված է Մե ռյալ ծո վի բա ղադ րա տոմ սով: Նրանք կա նո նա վոր կեր պով դա չեն չո րաց նում, գե տի քար չեն դնում թթ վի վրա՝ ճզ մե լու հա մար, ի նչ պես ա ներս է ա նում, ոչ էլ ծո վա բողկ, ե գիպ տա ցո րեն կամ սոխ են ա վե լաց նում, մինչ դեռ հյու թը խմե լու չէ: Ի նձ նույ նիսկ թվում է, որ կո թի մեջ նա խա պես ան ցք չեն բա ցում՝ մեջն աղ դնե լու հա մար, ոչ էլ կտր տում են քա ռորդ մա սե րի, այլ պար զա պես նե տում են գու ռե րի մեջ, ա սես դա ու ղիղ լի բա նա նյան լեռ նե րից ե կել ըն կել է Գա լի լի ա ծով:

Անգ լե րե նից թարգ մա նեց Սի րա նուշ Ե սա յա նը

Kristin Dimitrova

Ք րիս տին Դի միտ րո վա

Bulgaria Բուլ ղա րի ա

A Bulgarian poet, prose writer and translator. She is the author of 10 poem collections: “A Visit to the Clockmaker” (2005) and “My Life in Squares” (2010), “The Garden of Expectations and the Opposite Door” and so on. She is also the author of 2 short story collections and a novel. She has been awarded numerous prices for her literary and translated works. Her short stories and essays have been translated into 24 languages and published in 26 countries.

Բուլ ղա րա ցի բա նաս տեղ ծու հի, ար ձա կա գիր և թարգ ման չու հի: Բա նաս տեղ ծու թյուն նե րի 10 ժո ղո վա ծո ւի հե ղի նակ է. «Այ ցե լու-թյուն ժա մա գոր ծին» (2005 թ.), «Իմ կյան քը քա ռա կու սի նե րի մեջ» (2010 թ.) «Ս պա սում նե րի այ գին և դի մա ցի դու ռը» և այլն: Կարճ պատմ վածք նե րի 2 գր քի ու վե պի հե ղի նակ է: Ար ձակ և չա փա ծո ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րի, թարգ մա նու թյուն նե րի հա մար ար ժա-նա ցել է գրա կան–թարգ մա նա կան բա զում մր ցա նակ նե րի: Նրա պատմ վածք ներն ու էս սե նե րը թարգ ման վել են 24 լե զու նե րով և հրա տա րակ վել 26 ե րկ րում:

198

K.

Dim

itro

va

K.

Dim

itro

va

ARMENIA, AN EIGHT–DAY GLIMPSE OF WHAT I THOUGHT I KNEW

My classmate Ohan in primary school was a short guy, very lively, not too much into studying and always ready with an answer, with or without connection to what we studied in class. On formal occasions he was the most elegant of us, being the only one who possessed a three–part suite. In those days our mothers dressed us, so our clothes showed not so much what we were but what our families intended us to be.

I remember how once during a lengthy and painstaking explanation of the new lesson our teacher suddenly went silent, blinked for a few seconds and exclaimed:

“Ohan, what have you done?”All heads in the classroom turned to the back desk, where Ohan used to

sit. At fi rst I couldn’t recognize him. With his ballpoint pen he had drawn glasses, a horseshoe, moustache and a beard on his face, rings on his fi ngers and a massive watch on his wrist. The watch was giving the exact time, because Ohan was just fi nishing it.

“What?” He looked up, surprised by the sudden attention.He was immediately sent to the bathroom to wash up, but nothing could

help. During the next three days Ohan came to school with his painted glasses on, his mock beard fading but still there, mocking all serious pretence of the benefi ts of discipline and education. With his painted attributes of adulthood and prosperity he made us all laugh; Ohan remained nonchalant, though. Behind his pranks there was careless dignity. Ohan

199

Ք . Դ

ի միտ

րո

վա

Ք . Դ

ի միտ

րո

վա

ՀԱ ՅԱՍ ՏԱՆ. Թ ՆՕ ՐՅԱ ՀԱ ՅԱՑՔ ԹՎԱ ՑՅԱԼ ԾԱՆՈԹ ԲԱ ՆԵ ՐԻՆ

Իմ հա մա դա սա րան ցի Օ հա նը՝ տար րա կան դպ րո ցից, ցած րա հա-

սակ տղա էր, շատ աշ խույժ, ո ւս ման հետ շատ սեր չու նե ցող և միշտ պատ րաս տի պա տաս խա նը լեզ վին՝ ան կախ՝ դա սին ա ռնչ վում էր, թե ոչ: Պաշ տո նա կան ա ռիթ նե րին նա մեզ նից ա մե նանր բա գեղն էր. մի-ակն էր, ով կոս տյում ու ներ: Այդ ժա մա նակ մեր մայ րե րը մեզ հագց նում է ին այն պես, որ մեր հա գուստն ի ցույց դներ ոչ այն քան այն, ի նչ մենք ի րա կա նում է ինք, այլ մեր ըն տա նիք նե րի մտադ րու թյուն նե րը՝ կապ-ված մեզ հետ:

Հի շում եմ, թե ի նչ պես մի ան գամ՝ նոր դա սի եր կա րատև ու փու թա-ջան բա ցատ րու թյու նից հե տո, մեր ու սու ցի չը հան կարծ լռեց, մի քա նի վայր կյան կկո ցեց աչ քերն ու բա ցա կան չեց.

— Օ հա՛ն, ի ՞նչ ես ա րել: Դա սա սե նյա կի բո լոր գլուխ նե րը շրջ վե ցին վեր ջին նս տա րա նի ո ւղ-

ղու թյամբ, որ տեղ սո վո րա բար Օ հանն էր նս տում: Սկզ բում ես նրան չճա նա չե ցի: Իր գն դի կա վոր գր իչով դեմ քին ակ նոց էր նկա րել, պայ-տան ման բե ղեր ու մո րուք, մատ նե րին՝ մա տա նի ներ, ի սկ դաս տա կին՝ վիթ խա րի ժա մա ցույց: Ժա մա ցույ ցը ճիշտ ժամն էր ցույց տա լիս, ո րով-հետև Օ հա նը նոր–նոր էր դա ա վար տում:

— Ի ՞նչ,— նա բարձ րաց րեց հա յաց քը՝ ան սպա սե լի ու շադ րու թյու-նից զար մա ցած:

Ն րան ան մի ջա պես ու ղար կե ցին լո ղա սե նյակ՝ լվաց վե լու, սա կայն ո չինչ չս տաց վեց: Հա ջորդ ե րեք օ րե րի ըն թաց քում Օ հա նը դպ րոց էր գա լիս իր նկար ած ակ նո ցով, կեղծ, խու նա ցած, բայց դեռևս եր ևա ցող մո րու քով՝ ծաղ րե լով կար գա պա հու թյան և կր թու թյան օ գու տի բո լոր լուրջ պա հանջ նե րը: Չա փա հա սու թյան և բա րե կե ցու թյան նկար ված

200

K.

Dim

itro

va

K.

Dim

itro

va

knew what the grown–ups expected him to become, but he would do it his own way.

I never saw Ohan after primary school until a couple of years ago. We bumped into each other in the street. He had a good profession. Now that he could grow a real beard, he didn’t have one. As an adult he looked like Ohan the boy. People who follow their own choices do not really age.

Did I know Ohan well? There were so many things I did not know about him, that the right answer is perhaps no. But he left me with the impression that I did know about Armenia. To my child’s mind it was the native land of people, who were born in Bulgaria, spoke Bulgarian, studied in Bulgarian schools but had different names just because they were a bit eccentric and wanted to keep it that way. And there were some fringe benefi ts too from having an Armenian name: it seemed like a good career move in photography and clock repairing, both of them mysterious trades, requiring high expertise and small, reclusive workshops.

I grew up imaging that Armenia was an invisible land, parallel to the tangible world we all otherwise live in; a community affi liation; a state of mind. Imagination is all we have when we don’t know anything about a country.

The airways of the world

My fi rst surprise on my prospective journey from Bulgaria to Armenia was that I had to travel westward. The air ticket which the organizers of Literary Ark Festival had kindly sent me read Vienna in between Sofi a and Yerevan. So many Armenians in Bulgaria and no direct airline between us. There were times when crossing the Black Sea on a boat was enough to reach the country on the opposite shore. Now that the time of traveling had become shorter, the distances had become longer. Everything that happens contrary to expectations usually has some political or economic explanation but I don’t feel ready to start looking for it. “In another moment Alice was through the glass, and had jumped lightly down into the Looking–glass room.” If it’s going to be a literary adventure, let it start with the jump.

201

Ք . Դ

ի միտ

րո

վա

Ք . Դ

ի միտ

րո

վա

խորհր դա նի շե րով նա մեզ բո լո րիս ծի ծա ղեց րեց. Օ հանն, այ նո ւա մե-նայ նիվ, ան տար բեր մնաց: Նրա չա րաճ ճի ու թյուն նե րի հետ ևում ան-հոգ ար ժա նա պատ վու թյուն կար: Օ հա նը գի տեր իր հետ կապ ված մե-ծե րի սպա սե լիք նե րը, սա կայն իր ու զա ծով էր ա նում:

Տար րա կան դպ րո ցից հե տո Օ հա նին եր բեք չէ ի հան դի պել. տեսն-վե ցինք մի քա նի տա րի ա ռաջ: Փո ղո ցում բախ վե ցինք: Նա լավ մաս-նա գի տու թյուն ու ներ: Հի մա, ե րբ կա րող էր իս կա կան մո րուք ու նե նալ, չու ներ: Որ պես մե ծա հա սակ նա ման չուկ Օ հա նին էր նման: Մար դիկ, ով քեր ի րենց ը նտ րու թյա նը հա վա տա րիմ են մնում, ի րա կա նում չեն մե ծա նում:

«Օ հա նին լա՞վ է ի ճա նա չում»: Նրա վե րա բե րյալ այն քան բա ներ կային, ո րոն ցից տե ղ յակ չէ ի. այն պես որ, հա վա նա բար, ճիշտ պա-տաս խա նը «ոչ»–ն է: Սա կայն նա այն պի սի տպա վո րու թյուն թո ղեց, ա սես Հա յաս տանն ի նձ ծա նոթ էր: Իմ ման կա կան մտ քում դա այն մարդ կանց հա րա զատ հողն էր, ով քեր ծն վել է ին Բուլ ղա րի ա յում, բուլ-ղա րե րեն է ին խո սում, սո վո րում է ին բուլ ղա րա կան դպ րոց նե րում, բայց այլ ա նուն ներ ու նե ին, պար զա պես ո րով հետև մի փոքր ար տա ռոց է ին ու ցան կա նում է ին այդ պես վար վել: Հայ կա կան ա նուն ու նե նա լը մի քա նի լրա ցու ցիչ ար տո նու թյուն ներ էլ էր ըն ձե ռում. դա լավ կա րի ե րա էր խոս տա նում լու սան կար չու թյան և ժա մա գոր ծու թյան ո լորտ նե րում. եր կուսն էլ խորհր դա վոր մաս նա գի տու թյուն ներ են, ո րոնք պա հան ջում են մեծ վար պե տու թյուն և փոքր, ճգ նա վո րի ար հես տա նոց ներ:

Մե ծա ցել եմ՝ պատ կե րաց նե լով, թե Հա յաս տանն ան տե սա նե լի եր-կիր է, ո րը նյու թա կան աշ խար հին զու գա հեռ գո յու թյուն ու նի, այն աշ-խար հին, որ տեղ այլ կերպ ապ րում ե նք բո լորս. հա մայն քային պատ-կա նե լ ու թյուն, հո գե վի ճակ: Եր ևա կա յու թյունն այն ա մենն է, ի նչ ու նենք, ե րբ ե րկ րի մա սին որ ևէ պատ կե րա ցում չու նենք:

Աշ խար հի օ դային ու ղի նե րը

Բուլ ղա րի այից Հա յաս տան կա տա րե լիք ճամ փոր դու թյանս հետ կապ ված իմ ա ռա ջին զար ման քը այն էր, որ պետք է դե պի ա րև մուտք ո ւղ ևոր վե ի: Օ դա նա վի տոմ սը, ո րը «Գ րա կան տա պան» փա ռա տո նի կազ մա կեր պիչ նե րը բա րյաց ակա մո րեն ու ղար կել է ին ի նձ, Սո ֆի այի և Եր ևա նի միջև նշում էր Վի են նան: Բուլ ղա րի ա յում այն քան շատ հայեր կան, ի սկ մենք ու ղիղ չվերթ ներ չու նենք: Ժա մա նա կին Սև ծո վը նա վով ան ցնե լը բա վա կան էր, որ հա կա դարձ ա փին գտն վող եր կիր հաս նե-իր: Հի մա, ե րբ ճամ փոր դու թյան ժա մա նա կը կր ճատ վել է, տա րա ծու-թյուն ներն են եր կա րել: Սպա սե լիք նե րին հա կա ռակ տե ղի ու նե ցող ցան կա ցած բան սո վո րա բար ի նչ–որ քա ղա քա կան կամ տն տե սա կան բա ցատ րու թյուն ու նի, բայց ես պատ րաստ չեմ հի մա դրան հե տա մուտ

202

K.

Dim

itro

va

K.

Dim

itro

va

First touch with institutions

Several days before boarding the plane, I called the Armenian Embassy at home to ask about the visa requirements.

“We give visas here” answered a polite female voice on the phone. “All you need is to fill in the regular documents, pay the tax, bring all papers to the consulate and in three days we shall give you an answer.”

I panicked.“I am leaving too soon, I don’t think I have time to do all this…”“I’m sorry to hear that” said the polite lady. “In this case you’ll have to

fl y to Yerevan fi rst and get a visa at the airport.”An impression I’ve been forming over the years confi rmed itself:

Armenians always have a Plan B. And sometimes it is the simpler plan. The rule applies to institutions as well.

At the Yerevan airport I discovered that my visa had already been taken care of by my hosts, so obviously Plan C was in order. But we are not talking about institutions any more; we are talking about hospitality.

Our Hotel

This is the Literary Ark Festival, so you might have already guessed the hotel’s name. Ararat. That is where I was brought in the small hours of the morning after the flight. Everybody around me is so kind! Everybody else is asleep. The boy at the hotel insists on carrying my bag up to my room. I can tell politeness from kindness: he is kind.

My room is the largest I’ve ever had. My bed looks small at the far end of it. I jog to the bathroom, I jog back to my luggage. In the morning (three hours later) I open my eyes and my fi rst thought is that I am waking up in a conference room.

The voices and noises coming in from the window tell me that the city is up too. Although it is the middle of October, the sunlight is thick and melon–colored.

Time to meet the others.

203

Ք . Դ

ի միտ

րո

վա

Ք . Դ

ի միտ

րո

վա

լի նել: « Հա ջորդ պա հին Ա լի սան մտավ հայե լու մեջ, մի փոքր ներքև ցատ-կեց հայե լու սե նյա կով»: Ե թե սա գրա կան ար կած է լի նե լու, թող ցատ-կից մեկ նար կի:

Ա ռա ջին շփու մը հաս տա տու թյուն նե րի հետ

Օ դա նավ բարձ րա նա լուց մի քա նի օր ա ռաջ զան գե ցի տե ղի Հա յաս-տա նի դես պա նա տուն, որ պես զի տե ղե կա նամ վի զայի պա հանջ նե րին:

« Վի զա ներն այս տեղ ե նք տա լիս»,— հե ռա խո սով պա տաս խա նեց քա-ղա քա վա րի կա նա ցի ձայ նը: « Դուք պար զա պես պետք է լրաց նեք ստան-դարտ փաս տաթղ թե րը, վճա րեք հար կե րը, բո լոր թղ թե րը բե րեք հյու պա-տո սա րան, և ե րեք օր վա ըն թաց քում մենք ձեզ կպա տաս խա նենք»:

Ես խու ճա պի մատն վե ցի:«Ես շու տով մեկ նում եմ, չեմ կար ծում, որ այդ ա մե նի հա մար ժա մա-

նակ կու նե նամ…»:« Ցա վում եմ»,— ա սաց քա ղա քա վա րի տի կի նը: «Այդ դեպ քում նախ

պետք է թռ չեք Եր ևան ու վի զան օ դա նա վա կա յա նում ստա նաք»:Այն տպա վո րու թյու նը, որ տա րի նե ր շա րու նակ ու նե ի, հաս տատ վեց.

հայե րը միշտ Բ ծրա գիր ու նեն: Եր բեմն դա ա վե լի պարզ ծրա գիր է: Կա-նո նը հաս տա տու թյուն նե րին էլ էր վե րա բե րում:

Եր ևա նի օ դա նա վա կա յա նում պար զե ցի, որ իմ հյու րըն կալ ներն ար-դեն հո գա ցել են վի զայիս հա մար, այն պես որ, ակ ներ ևա բար, ծրա գիր Գ–ն էր ու ժի մեջ մտ նե լու: Սա կայն մենք այլևս հաս տա տու թյուն նե րից չենք խո սում, խո սում ե նք հյու րըն կա լու թյու նից:

Մեր հյու րա նո ցը

Սա «Գ րա կան տա պան» փա ռա տոնն է, այն պես որ եր ևի ար դեն գու-շա կել եք հյու րա նո ցի ա նու նը՝ «Ա րա րատ»: Ի նձ այս տեղ բե րե ցին թռիչ-քից հե տո՝ լու սա դե մին: Շուրջս բո լո րը շատ բա րի են: Մյուս նե րը քնած են: Հյու րա նո ցի տղան պն դում է, որ պա յու սակս սե նյակ բարձ րաց նի: Կա րող եմ քա ղա քա վա րու թյու նը տար բե րել բա րու թյու նից. նա բա րի է:

Սե նյակս իմ ու նե ցած նե րից ա մե նաըն դար ձակն է: Ան կո ղինս դրա խոր քում փոքր է թվում: Ես դան դաղ գնում եմ լո ղա րան, հե տո դան-դաղ վե րա դառ նում եմ ու ղե բե ռիս մոտ: Ա ռա վո տյան (ե րեք ժամ ան ց) բա ցում եմ աչ քերս, ու ա ռա ջին միտքս այն է, որ արթ նացել եմ կոն ֆե-րանս նե րի սրա հում:

Պա տու հա նից ներս ե կող ձայ ներն ու աղ մուկն ի նձ հու շում են, որ քա ղաքն էլ է արթ նացել: Թեև հոկ տեմ բե րի կեսն է, բայց ար ևի լույ սը թանձր է ու սե խա գույն:

Մյուս նե րին հան դի պե լու ժա մա նակն է:

204

K.

Dim

itro

va

K.

Dim

itro

va

Writers looking at manuscripts

The bus takes us to the Mesrop Mashtot Institute of Ancient Manuscripts, shortly referred to as the Matenadaran. Perhaps many nations have no idea where their alphabet came from; Armenians know not only the author of their alphabet, Mesrop Mashtot, but even the year of its introduction: 396. An alphabet sets the beginning of a nation’s factual memory, and in Armenia the process has started very early.

We climb the portly stairs of the museum, looking around, keeping respectful silence. We stare at the ancient and medieval exhibits and try to remember the words of the museum guide. It looks possible but it isn’t. Those manuscripts have been written for decades and lifetimes, they have taken the resources of monasteries and kingdoms. It is impossible to go into the history of thousands of works, preserved through battles and natural disasters. Even today many books are dying for various mechanical reasons although they are supposedly kept safe in libraries. The paper crumbles, the printing ink deteriorates with time and internet is no guarantee that everything will be preserved. Entropy never tires. The manuscripts in the Matenadaran with all their rich illustrations look as bright as though they were painted yesterday. Of course, the Bible is the most popular artefact around, the Armenians being the fi rst nation to adopt Christianity, but inside each showcase there is a Bible with a different character, with different illustrations, different calligraphy and an altogether different mood. The eyes revel in the brave colors of the Genesis and the small, worried faces of the saints. But apart from the Bible there are other books here as well. Once you have the alphabet, knowledge starts piling up.

I remember the Dead Sea scrolls at the Field Museum in Chicago. They were thin and long as waistbands, made to be rolled and preserved in a tight container, like time–traveling capsules shot into the future. The manuscripts in the Matenadaran were made to be exemplary, to serve both as a source of knowledge and a centerpiece of the community.

Books have changed nowadays. They contain more and more and they cost less and less. Our civilization owes everything it has to books, but books are not its favorite product.

We are summoned to go out for lunch.

205

Ք . Դ

ի միտ

րո

վա

Ք . Դ

ի միտ

րո

վա

Ձե ռագ րե րին նայող գրող նե րը

Ավ տո բու սը մեզ տա նում է Մես րոպ Մաշ տո ցի ան վան հին ձե ռագ-րե րի ի նս տի տուտ, կր ճատ՝ Մա տե նա դա րան: Հա վա նա բար շատ ազ-գեր գա ղա փար էլ չու նեն, թե որ տե ղից է ծա գում ի րենց այ բու բե նը: Հայե րը գի տեն ոչ մի այն ի րենց այ բու բե նի հե ղի նա կին՝ Մես րոպ Մաշ-տո ցին, այլ նաև դրա ներ դրման տա րեթ վի մա սին՝ 396: Այ բու բե նը ազ-գի փաս տա ցի հի շո ղու թյան մեկ նարկն է տա լիս. Հա յաս տա նում այդ գոր ծըն թա ցը շատ վաղ է սկս վել:

Մենք բարձ րա նում ե նք թան գա րա նի խո շոր աս տի ճան նե րով, շուրջ ներս ե նք նա յում, հար գա լից լռու թյուն պահ պա նում: Նա յում ե նք հին ու միջ նա դա րյան ցու ցան մուշ նե րին, փոր ձում ե նք հի շել թան գա րա նի ու ղեկ ցոր դի խոս քե րը: Դա հնա րա վոր է թվում, սա-կայն այդ պես չէ: Այդ ձե ռագ րե րը գր վել են տաս նա մյակ ներ շա րու-նակ, ամ բողջ կյան քի ըն թաց քում, դրանք օգ տա գոր ծել են վան քե րի և թա գա վո րու թյուն նե րի ռե սուրս նե րը: Ա նհ նար է գլուխ հա նել հա-զա րա վոր աշ խա տու թյուն նե րի պատ մու թյու նից, ո րոնք ան ցել են ճա կա տա մար տե րի և բնա կան ա ղետ նե րի մի ջով: Նույ նիսկ այսօր շատ գր քեր մեռ նում են տար բեր մե խա նի կա կան պատ ճառ նե րով, թեև, են թադ րա բար, դրանք ա պա հով գրա դա րան նե րում են պահ-ված: Թուղ թը փշր վում է, տպագ րա կան թա նա քը ժա մա նա կի ըն-թաց քում խու նա նում է, ի սկ ին տեր նե տը ե րաշ խիք չի տա լիս, որ ա մեն ի նչ կպահ պան վի: Է նտ րո պի ան եր բեք չի հոգ նում: Մա տե-նա դա րա նի ձե ռագ րերն ի րենց հա րուստ պատ կե րա զար դում նե-րով այն քան պայ ծառ են թվում, ա սես ե րեկ են նկար վել: Ի հար կե, այս տեղ ա մե նա տա րած ված ար տե ֆակտն Ա ստ վա ծա շունչն է, քա նի որ հայե րը քրիս տո նե ու թյունն ըն դու նած ա ռա ջին ա զգն են, բայց յու րա քան չյուր ցու ցա փեղ կի հետ ևում այլ տա ռե րով, այլ նկա րա-զար դում նե րով, այլ գե ղագ րու թյամբ և, ը նդ հա նուր առ մամբ, այլ տրա մադ րու թյուն հա ղոր դող Աստ վա ծա շունչ է: Աչ քե րը վայե լում են Ծննդոց գրքի հի աս քանչ գույ ներն ու սր բե րի փոքր, մտա հոգ դեմ քե-րը: Սա կայն Ա ստ վա ծաշն չից բա ցի՝ այս տեղ այլ գր քեր էլ կան: Հենց այ բու բեն ու նե ցար, գի տե լիք նե րը սկ սում են կու տակ վել:

Հի շում եմ Մե ռյալ ծո վի թղ թագ լան նե րը Չի կա գոյի բնա կան պատ-մու թյան թան գա րա նում: Դրանք գո տու պես բա րակ և եր կար է ին՝ նա խա տես ված գլա նե լու և սեղմ ա նո թում պահ վե լու հա մար, ի նչ պես ա պա գա յում հայտն ված ժա մա նա կի մեջ ճամ փոր դող պա տիճ նե րը: Մա տե նա դա րա նի ձե ռագ րերն օ րի նա կե լի է ին թե՛ որ պես գի տե լի քի աղ բյուր, թե՛ որ պես հա մայն քի կենտ րո նա կան իր ծա ռայե լու հա մար:

Մեր օ րե րում գր քե րը փոխ վել են: Դրանք շատ ա վե լին են պա րու-նա կում, սա կայն շատ ա վե լի պա կաս ար ժեն: Մեր քա ղա քակր թու-

206

K.

Dim

itro

va

K.

Dim

itro

va

The city

Radio Yerevan was asked: Is state planning of birth rate possible?Radio Yerevan answered: Not as long as the means of production are

in private hands.

These question and answer jokes are so popular in Bulgaria that the very mentioning of Yerevan makes people smile and wait for a witty repartee. They were widespread all around the Socialist Bloc during communism, mocking the paradoxes of the system, making fun of the human situation in general. “Not here” says Mariam, my interpreter – and friend – with perfect English. “We don’t have Radio Yerevan jokes at home.”

At fi rst I am surprised but then it fi gures. In Yerevan Radio Yerevan should be just Radio Yerevan, giving news, informing people and there is nothing mythological about an everyday presence. Nobody expects the local radio to be the wise commentator of miscellaneous questions, naïve on the outside but disturbingly sharp in their essence.

The pattern is productive in Bulgaria even nowadays:

Radio Yerevan was asked: How will we get through the crisis?Radio Yerevan answered: With the help of the right antidepressants:

money, gold, diamonds…

The city, the real city of Yerevan is calm, well–balanced, friendly, single–colored. All buildings, even the new blocks of fl ats, are covered with different shades of the same porous milk–and–coffee stone. There are lots of trees, lots of walking areas, lots of places to drink a beer with friends; there is ample sunshine. Somehow the city has avoided architectural extremities: there is nothing too tall or too short or too new or too old. The ancient history of the place is better conveyed through the sagacious faces of the citizens rather than through any building in particular.

The opening of the festival is held in the Lovers’ Park. We sit on the steps of a stone platform, listening to the welcoming speeches. From time to time someone of us is summoned to the microphone to present himself or herself. There are no lovers around now, only writers.

207

Ք . Դ

ի միտ

րո

վա

Ք . Դ

ի միտ

րո

վա

թյունն իր ո ղջ ու նե ցա ծով գր քե րին է պար տա կան, սա կայն գր քե րը նրա սի րե լի ար տադ րան քը չեն:

Մեզ կան չե ցին ճա շի:

Քա ղա քը

Հայ կա կան ռա դի ոյին հարց նում են. «Հ նա րա վո՞ր է ա րդյոք ծնե-լի ու թյան պե տա կան պլա նա վո րում»:

Հայ կա կան ռա դի ոն պա տաս խա նում է. «Ոչ, քա նի դեռ ար տադ-րան քի մի ջոց նե րը մաս նա վոր ձեռ քե րում են»:

Այս հար ցու պա տաս խա նի կա տակ ներն այն քան հան րա հայտ են Բուլ ղա րի ա յում, որ հենց մի այն Եր ևա նը հի շա տա կե լիս մար դիկ ժպտում են ու սրա միտ պա տաս խա նի են սպա սում: Դրանք կո մու-նիզ մի ըն թաց քում լայ նո րեն տա րած ված է ին ո ղջ սո ցի ա լիս տա կան բլո կում, ծաղ րում է ին հա մա կար գի պա րա դոքս նե րը, կա տա կում է ին մար դու դրու թյան վե րա բե րյալ ը նդ հան րա պես: «Այս տեղ չէ»,— ա սում է Մա րի ա մը՝ ան թե րի ան գլե րե նով թարգ մա նիչս ու ըն կերս: «Այս տեղ հայ կա կան ռա դի ոյի կա տակ ներ չու նենք»:

Սկզ բում զար մա նում եմ, բայց հե տո հաս կա նա լի է թվում: Եր ևա նում հայ կա կան ռա դի ոն պետք է պար զա պես ռա դի ո լի նի, ո րը լու րեր է հա-ղոր դում, տե ղե կաց նում մարդ կանց, ու դրա ա մե նօ րյա գո յու թյան մեջ ոչ մի ա ռաս պե լա կան բան չկա: Ոչ ոք տե ղա կան ռա դի ոյից չի ա կնկա-լում ի մաս տուն մեկ նա բա նու թյուն այն բազ մա զան հար ցե րի, ո րոնք ար տա քուստ մի ա միտ են, սա կայն է ու թյամբ՝ մտա հո գիչ կեր պով սուր:

Այս հատ վա ծը նույ նիսկ այ սօր է ար դյու նա վետ Բուլ ղա րի ա յում.

Հայ կա կան ռա դի ոյին հարց նում են. «Ինչ պե՞ս ե նք հաղ թա հա-րե լու ճգ նա ժա մը»:

Հայ կա կան ռա դի ոն պա տաս խա նում է. « Ճիշտ հա կա դեպ րե-սանտ նե րի օգ նու թյամբ. փող, ոս կի, ա դա մանդ ներ…»:

Քա ղա քը, իս կա կան Եր ևա նը հան գիստ է, ներ դաշ նակ, բա րյա ցա-կամ, մի ա գույն: Բո լոր շեն քե րը, նույ նիսկ՝ բազ մաբ նա կա րան, ե րես-պատ ված են միև նույն ծա կոտ կեն, կաթ նասր ճային քա րի տար բեր ե րանգ նե րով: Շատ ծա ռեր կան, զբոս նե լու շատ տա րածք ներ, շատ վայ րեր, որ տեղ կա րե լի է ըն կեր նե րի հետ գա րե ջուր խմել, լի ա ռատ ա րև կա: Քա ղաքն ի նչ–որ կերպ խու սա փել է ճար տա րա պե տա կան ծայ րա հե ղու թյուն նե րից. շատ բարձր, շատ ցածր, շատ նոր կամ շատ հին ոչ մի բան չկա: Տե ղի հին պատ մու թյունն ա վե լի լավ հա ղորդ վում է քա ղա քա ցի նե րի խո րա թա փանց դեմ քե րի, քան մաս նա վո րա պես որ ևէ շի նու թյան մի ջո ցով:

208

K.

Dim

itro

va

K.

Dim

itro

va

At dinner there are even more speeches. You cannot just drink in Armenia; you drink to the health of somebody and you have to explain why. Drinking is an exercise in rhetoric here, a contest of eloquence, a literary genre in itself. It seems like a men’s genre, I would add. I don’t understand Armenian, so I listen to the melody of the language.

Radio Yerevan was asked: Which is the most cultural nation in the world?

Radio Yerevan answered: Thanks for the compliment.

The Khor Virap Monastery and more to come

This relatively short trip to the south border of Armenia was a foretaste of the long and exciting tour into the mountainous heart of the country, which was about to begin on the next day. The Khor Virap Monastery was built on the place where St. Gregory the Illuminator was imprisoned for thirteen years by the king. St. Gregory not only managed to come out of confi nement unscathed, but he became the king’s mentor as well and fi nally led the nation into Christianity in 301. The monastery is a later, medieval edifi ce, but this is our fi rst touch with the living architectural history of Armenia and it is impressive. The massive stones of the walls are perfectly cut and masoned, the building is austere, dignifi ed, well–proportioned. The acoustics is perfect. No murals in the church, no sculptures of saints, as if people are allowed to carry only their prayers inside and God alone comes to collect them. During our journey we were about to see more of this.

The graffi tti on the outside of the church wall are carved into the stone. They are in Hebrew, Arabic, Cyrillic, Latin and other, unfamiliar to me, alphabets and perhaps some of them are as old as the church. I wonder what one would like to scratch on a church wall. A prayer? A name? Perhaps just “I was here”. It’s good to know.

We were there.On our way back we stop the bus and take pictures with the sun, setting

behind Mount Ararat. The huge mountain is kilometers away but it looms large, ready to take any other Ark that comes along. Ararat is in Turkey, behind the border. Not many people know that. But all Armenians do.

209

Ք . Դ

ի միտ

րո

վա

Ք . Դ

ի միտ

րո

վա

Փա ռա տո նի բա ցու մը տե ղի է ու նե նում Սի րա հար նե րի այ գում: Մենք նս տում ե նք քա րե հար թա կի աս տի ճան նե րին՝ լսե լով ող ջույ նի ե լույթ նե րը: Ժա մա նակ առ ժա մա նակ մեզ նից մե կին կան չում են միկ րո ֆո նի մոտ՝ ներ-կա յա նա լու: Հի մա շր ջա կայ քում ոչ մի սի րա հար չկա, մի այն գրող ներ են:

Ճա շին ե լույթ ներն է՛լ ա վե լի շատ են: Դու Հա յաս տա նում չես կա-րող պար զա պես խմել. խմում ես ի նչ–որ մե կի ա ռող ջու թյան հա մար ու պետք է բա ցատ րես, թե ին չու: Այս տեղ խմե լը ճար տա սա նու թյան վար ժանք է, պեր ճա խո սու թյան մր ցույթ, ի նք նին գրա կան ժանր: Կար-ծես տղա մարդ կանց ժանր, կա վե լաց նե ի: Ես հայե րեն չեմ հաս կա նում, այն պես որ լսում եմ լեզ վի մե ղե դին:

Հայ կա կան ռա դի ոյին հարց նում են. «Ո՞րն է աշ խար հի ա մե-նամ շա կու թային ազ գը»:

Հայ կա կան ռա դի ոն պա տաս խա նում է. «Շ նոր հա կա լու թյուն հա ճո յա խո սու թյան հա մար»:

Խոր Վի րապի վանքն ու գա լիք ի րա դար ձու թյուն նե րը

Այս հա րա բե րա կա նո րեն կարճ ո ւղ ևո րու թյու նը Հա յաս տա նի հա-րա վային սահ ման՝ դե պի ե րկ րի լեռ նային սիրտ, եր կար ու հու զիչ ճամ փոր դու թյան կան խա վայե լումն է, ո րը պետք է հա ջորդ օ րն սկ սեր: Խոր Վի րա պի վան քը կա ռուց վել է այն վայ րում, որ տեղ սուրբ Գրի գոր Լու սա վո րի չը տաս նե րեք տա րով բան տարկ վել է թա գա վո րի կող մից: Սուրբ Գրի գո րին ոչ մի այն հա ջող վել է բան տար կու թյու նից ան վնաս դուրս գալ, այլև նա դար ձել է թա գա վո րի խորհր դա կանն ու ի վեր ջո 301 թ. ա զգն ա ռաջ նոր դել է դե պի քրիս տո նե ու թյուն:

Վանքն ա վե լի ո ւշմիջ նա դա րյան կա ռույց է, սա կայն սա մեր ա ռա ջին շփումն է Հա յաս տա նի ճար տա րա պե տու թյան կեն դա նի պատ մու թյան հետ, և այն տպա վո րիչ է: Պա տե րի վիթ խա րի քա րե րը հի ա նա լի ո րեն կտր-ված և տաշ ված են, շեն քը պարզ ո ճի է, վե հա պանծ, հա մա չափ: Ա կուս-տի կան կա տա րյալ է: Ե կե ղե ցում ո րմ նան կար ներ չկան, չկան սր բե րի քան դակ ներ, ա սես մարդ կանց մի այն թույ լատր վում է ի րենց ա ղոթք նե րը ներս բե րել, և Ա ստ ված մե նակ է դուրս գա լիս դրանք հա վա քե լու: Մեր ճա-նա պար հոր դու թյան ըն թաց քում շատ ե նք այս պի սի բա ներ տե սել:

Ե կե ղե ցու ար տա քին պա տի գրա ֆի տին քա րի մեջ է փոր ված: Դրանք եբ րայե րեն են, ա րա բե րեն, կի րի լի ցայով, լա տի նե րեն ու այլ՝ ի նձ ան հայտ այ բու բեն նե րով, ու հա վա նա բար դրան ցից ո րոշ նե րը նույն քան հին են, որ քան ե կե ղե ցին: Հե տաքր քիր է՝ մարդ ի ՞նչ պի տի ու զի փո րագ րել ե կե ղե ցու պա տին: Ա ղո՞թք: Ա նու՞ն: Գու ցե պար զա պես՝ «Ես ե ղել եմ այս տեղ»: Լավ կլի ներ ի մա նալ:

Մենք այն տեղ է ինք:

210

K.

Dim

itro

va

K.

Dim

itro

va

Nightlife

Our dinner is in a night bar, all mirrors and black on the inside. Blackness steals away even the discrete light that comes from the chandeliers. There are other, unwriterly people in the bar too, fashionably dressed regular customers. We are served pumpkin soup. Darkness permeates the soup, I don’t remember its color.

“This is a very posh place,” one of my new Armenian friends remarks. “I don’t have the money to come here on my own.”

That’s strange. I don’t have the money to go to the poshest bars in Bulgaria too. Literature does miracles.

And more to come

The trip top Dilijan means traveling deeper and deeper into high and forbidding mountains, the road meandering over gorges and precipices, leaving behind the world that we know and entering the antediluvian core of nature.

The town itself is small and clean. The air is freshly cold at night. The brontosaurus skeletons of a few dead factories in the outskirts of Dilijan tell the sad story of past attempts at industrialization. I don’t know how people around earn their living. I don’t have the opportunity to fi nd out. There is an old street, preserved as it was, perhaps in the 19th or 18th century. If I may quote Nabokov out of place, “it is beautiful, beautiful, beautiful”.

Our hotel is a state–of–the–art piece; it is new and complete with bars and conference rooms. As far as I can judge, we are its only guests for the time being. There are some other small satellite hotels around it, like luxury guest houses. At night one of them is ablaze with light and music. The sounds of singing, dancing and clapping hands come from it. There are two fl ashy vehicles parked in the alley nearby: a jeep and a deluxe S class version of something streamlined and German. Both are black, both share the same license plates with the same strings of identical numbers. Their common owner must be staying someplace near. I didn’t see any other cars around or perhaps I didn’t notice them. No matter how far you go into nature, you are never too far from the world you live in.

211

Ք . Դ

ի միտ

րո

վա

Ք . Դ

ի միտ

րո

վա

Վե րա դար ձին կանգ նեց րինք ավ տո բու սը, ար ևը նկա րե ցինք, ո րը թաքն վում էր Ա րա րատ լե ռան հետ ևում: Վիթ խա րի լե ռը կի լո մետ րե րի վրա է, սա կայն մեծ է թվում՝ պատ րաստ վերց նելու ցան կա ցած այլ տա-պան, ո րը կմո տե նա: Ա րա րա տը Թուր քի ա յում է՝ սահ մա նի հետևում: Շատ մար դիկ այդ մա սին չգի տեն: Սա կայն բո լոր հայե րը գի տեն:

Գի շե րային կյանք

Մեր ճա շը գի շե րային բա րում է, ներ սում՝ հայե լա պատ ու սև: Խա-վա րը գո ղա նում է ան գամ այն լույ սի նշույ լը, ո րը ջա հից է ը նկ նում: Բա-րում այլ՝ չգ րող մար դիկ էլ կան, նո րաոճ հագն ված մշ տա կան հա ճա-խորդ ներ: Մեզ դդ մա պուր են մա տու ցում: Խա վա րը ներ թա փան ցում է ա պու րի մեջ, ես չեմ հի շում դրա գույ նը:

« Սա շատ թան կա նոց վայր է»,— նկա տում է հայ նոր ըն կեր նե րիցս մե կը: «Ես չեմ կա րող ի նքս ինձ թույլ տալ նման վայ րեր գալ»:

Տա րօ րի նակ է: Ես էլ փող չու նեմ՝ Բուլ ղա րի այի ա մե նա թանկ բա-րերն այ ցե լե լու հա մար: Գրա կա նու թյու նը հրաշք ներ է գոր ծում:

Գա լիք ի րա դար ձու թյուն նե րը

Դի լի ջան ո ւղ ևո րու թյու նը նշա նա կում է է՛լ ա վե լի խո րությամբ մտ նել բարձր ու ան հա սա նե լի լեռ նե րի մեջ՝ կիր ճե րի ու ան դունդ նե րի վրայի ճա նա պար հի ո լո րան նե րով՝ հետ ևում թող նե լով մեզ հայտ նի աշ խարհն ու մտ նե լով բնու թյան ան դրջր հե ղե ղ յան մի ջու կը:

Քա ղաքն ի նք նին փոքր է ու մա քուր: Օ դը գի շե րը թար մաց նող սառն է: Դի լի ջա նի ար վար ձան նե րի մի քա նի մե ռած գոր ծա րան նե րի բրոն-տա զավ րի կմախք նե րը պատ մում են ար դյու նա բե րա կա նաց ման ան ց-յալ փոր ձե րի տխուր պատ մու թյու նը: Չգի տեմ, թե այս կող մե րում մար-դիկ ի նչ պես են ի րենց հա ցը վաս տա կում: Հնա րա վո րու թյուն չու նեմ պար զե լու: Մի հին փո ղոց կա, պահ պան ված է այն պես, ի նչ պես, հա-վա նա բար, 19–րդ կամ 18–րդ դա րե րում: Ե թե կա րե լի է Նա բո կո վին ոչ տե ղին մեջ բե րել՝ « գե ղե ցիկ է, գե ղե ցիկ, գե ղե ցիկ»:

Մեր հյու րա նո ցը ժա մա նա կա կից է. նոր է, լե ցուն է բա րե րով ու կոն-ֆե րան սի սրահ նե րով: Որ քա նով որ կա րող եմ դա տել, մենք ա ռայժմ այնտեղի մի ակ հյու րերն ե նք: Դրա շուրջ կան մի քա նի փոք րիկ, ար-բա նյակ հյու րա նոց ներ՝ շքեղ հյու րատ նե րի պես: Գի շե րը դրան ցից մե-կը ո ղող վում է լույ սով և ե րաժշ տու թյամբ: Այն տե ղից լս վում են եր գի, պա րի ու ծա փե րի ձայ ներ: Մո տա կա ծա ռու ղում կա յա նել են եր կու աչ քի զար նող մե քե նա ներ՝ ջիփ և վայել չա գեղ ու գեր մա նա կան ի նչ–որ մի բա նի S դա սի շքեղ տար բե րա կը: Եր կուսն էլ սև են, եր կուսն էլ ու նեն նույն հա մա րա նի շե րը՝ հա մար նե րի միև նույն հա ջոր դա կա նու թյամբ:

212

K.

Dim

itro

va

K.

Dim

itro

va

The monasteries

Goshavank, Haghartsin, Odzun, Haghpat, Sanahin… Their very names echo with an ancient clang of weapons. They are all hidden in the depth of numerous mountain undulations, where no one expects to see a settlement of any kind and then suddenly they appear ahead: silent, massive, stone–built, proud in their geometric perfection, introverted mediators between sky and earth. But they are different in temperament and disposition. The mystical Goshavank Monastery somehow reminds me of Ireland and the fi rst Celtic strongholds of Christianity. The Haghartsin Monastery, in contrast, looks happy by nature. Perhaps I got this impression because we were walking on rose petals, strewn on its stone slabs. There had been a wedding there earlier that day. There is a legendary centuries–old tree in the yard which is famed for fulfi lling wishes. One only has to pass through the hollow near its roots. It sounds easy but it is actually dangerous. While you are crawling through the hollow, stuck in the middle of it, you have just one wish only: “Oh, God, please help me out of here”. It works.

And most often one needs no more than that.The Haghpat Monastery is intricate in architecture and general plan.

It looks like a labyrinth of interconnected buildings designed for different devotional purposes. But one of the most amazing things about it is the view. Only a satellite picture can rival its breadth and scope.

Outside the sacred lands

Outside the monastery women sell traditional home–made things to eat. I look at their carefully arranged goods, but there is no guessing which tastes what. Guessing, actually, is out of the question: everything here is made of raisins, figs, dates, local berries and other unguessable ingredients, after recipes handed down from generation to generation. I try not to linger for too long in front of their tables because I know the women will find a way to talk me into buying everything. My ignorance of the language will not be an obstacle, I know that they’ll find a way. (I must admit, however, that everything I got from them tasted delicious.)

213

Ք . Դ

ի միտ

րո

վա

Ք . Դ

ի միտ

րո

վա

Նրանց ը նդ հա նուր սե փա կա նա տե րը եր ևի մո տեր քում մի տեղ է ապ-րում: Շր ջա կայ քում այլ մե քե նա ներ չտե սա կամ հա վա նա բար չն կա-տե ցի: Կար ևոր չէ, թե որ քան ես խո րա նում բնու թյան մեջ. մարդ եր բեք շատ հե ռու չի գնում այն աշ խար հից, որ տեղ ապ րում է:

Վան քե րը

Գո շա վանք, Հա ղար ծին, Օ ձուն, Հաղ պատ, Սա նա հին… Հենց մի այն այս ա նուն ներն ար ձա գան քում են զեն քե րի հին զրն գո ցով: Դրանք բո-լորն էլ թաքն ված են բազ մա թիվ լեռ նե րի ա լեձ ևու թյուն նե րի խոր քե րում, որ տեղ ոչ ոք չի սպա սում տես նել նման բնա կա վայր, ի սկ հե տո հան-կարծ հայտն վում են ա ռջ ևումդ. լուռ, վիթ խա րի, քա րա կերտ, հպարտ՝ ի րենց ե րկ րա չա փա կան կա տա րե լու թյան մեջ, ե րկն քի ու գետ նի միջև պար փակ ված միջ նորդ ներ: Սա կայն նրանք տար բեր են ի րենց խառն-ված քով և բնա վո րու թյամբ: Ա ռեղծ վա ծային Գո շա վան քը ի նձ ի նչ–որ բա նով հի շեց նում է Իռ լան դի ան և քրիս տո նե ու թյան ա ռա ջին կել տա-կան ամ րոց նե րը: Հա ղար ծի նի վան քը, ը նդ հա կա ռա կը, բնույ թով ու րախ տեսք ու նի: Գու ցե այս տպա վո րու թյունն ստա ցա, ո րով հետև քայ լում է ինք քա րե սա լա քա րե րի վրա շաղ տված վար դի թեր թե րի վրայով: Այդ օ րը՝ ա վե լի վաղ, հար սա նիք էր ե ղել: Բա կում ա ռաս պե լա կան դա րա-վոր ծառն է, ո րը հայտ նի է որ պես ե րա զանք ներ ի րա կա նաց նող: Մարդ պետք է մի այն ան ցնի դրա ար մատ նե րի մոտ գտն վող փչա կով: Հեշտ է թվում, բայց ի րա կա նում վտան գա վոր է: Ե րբ սո ղում ես փչա կի մի ջով՝ դրա մեջ խր ված, ըն դա մե նը մեկ ցան կու թյուն ու նես. «Աստ վա՛ծ իմ, խնդ-րում եմ, օգ նի՛ր՝ այս տե ղից դուրս գամ»: Ստաց վում է:

Ու հա ճախ մարդ դրա նից հե տո չի էլ փոր ձում: Հաղ պա տի վան քը խճճ ված ճար տա րա պե տա կան ու ը նդ հա նուր

պլան ու նի: Այն նման է փոխ կա պակց ված շի նու թյուն նե րի լա բի րին-թո սի՝ զա նա զան բա րե պաշտ նպա տակ նե րի հա մար նա խա տես ված: Սա կայն դրա ա մե նաապ շե ցու ցիչ բա նը տե սա րանն է: Մի այն ար բա-նյա կից ար ված նկա րը կա րող է մր ցել դրա հետ իր լայ նու թյամբ և տե-սած րով:

Սուրբ հո ղե րից ան դին

Վան քից դուրս կա նայք վա ճա ռում են ա վան դա կան, տնա կան ուտեստ ներ: Նա յում եմ խնամ քով դա սա վոր ված ապ րանք նե րին, սա-կայն չեմ կա րող գու շա կել, թե ո րն ի նչ համ ու նի: Գու շա կե լու մա սին, ի րա կա նում, խոսք էլ չի կա րող լի նել. այս տեղ ա մեն ի նչ պատ րաստ-ված է չա մի չից, թզից, խուր մայից, տե ղա կան հա տապ տուղ նե րից ու այլ ան գու շա կե լի բա ղադ րիչ նե րից, ո րոնց բա ղադ րա տոմ սե րը սերն-

214

K.

Dim

itro

va

K.

Dim

itro

va

Trade is a kind of high art in Armenia and one should be a national market champion at home in order to enter the Armenian league. Money is not everything, though.

When I asked for some hot tea water at a small roadside restaurant and the owner learned that I needed it for the medicine of a girl from the organizers who suddenly got sick, there was no way she would take money for it. She just asked about the girl and took care of the matters personally. Bargaining is fun only when everybody involved is alive and healthy.

More essentialist stuff

Never ever in Armenia tell Armenians that a building reminds you of Jerusalem, that a lake reminds you of Tibet, that a cat with odd eyes is Turkish, that a definite herb can grow outside the lands of Armenia. Suddenly your generous hosts will feel hurt and become argumentative. And do not say that Ivan Aivazovski is Russian because it is simply not true.

Just a bakery

On our way back to Yerevan the bus stopped by a roadside bakery and we all got off to stretch our legs and look around. The bakery, however, was like nothing I had seen before. The fresh dough was being stuck by the baker on the inside walls of a large amphora shaped oven and in ten minutes the bread was ready. Steaming, soft on the inside and crunchy on the outside, easy to break and put cheese inside, this was the most amazing bread I’ve ever tasted.

On leaving

There is a lot more to tell about this Armenian adventure: about the people I met and I’d like to keep in touch with, about Lake Sevan, about the students at the Yerevan State Linguistic University, but no one has ever managed to say everything. And perhaps they shouldn’t try.

215

Ք . Դ

ի միտ

րո

վա

Ք . Դ

ի միտ

րո

վա

դե սե րունդ են փո խանց վում: Փոր ձում եմ շատ եր կար ժա մա նակ չհա-պա ղել նրանց սե ղան նե րի մոտ, ո րով հետև գի տեմ, որ կա նայք մի ճար կգտ նեն ի նձ հա մո զե լու ա մեն ի նչ գնել: Լեզ վի չի մա ցու թյունս խո չըն-դոտ չի լի նի, գի տեմ, որ մի մի ջոց կգտ նեն: (Պետք է խոս տո վա նեմ, սա-կայն, որ նրան ցից գնած ա մեն ի նչն էլ հա մեղ էր):

Հա յաս տա նում ա ռև տու րը բարձր ար վես տի պես մի բան է, և մարդ պետք է տանն ազ գային շու կայի չեմ պի ոն լի նի, որ կա րո ղա նա մտ նել հա յաս տա նյան լի գայի մեջ: Բայց և այն պես, փողն ա մեն ի նչ չէ:

Երբ թեյի հա մար տաք ջուր խնդ րե ցի ճա նա պար հի փոք րիկ ռես տո-րա նից, ու սե փա կա նա տերն ի մա ցավ, որ դա կազ մա կեր պիչ աղ ջիկ նե-րից մե կի դե ղի հա մար է, ով ի րեն հան կարծ վատ էր զգա ցել, նա դրա հա մար փող չվերց րեց: Պար զա պես հե տաքրքր վեց ա ղջ կա նով և ան-ձամբ զբաղ վեց այդ հար ցով: Ա ռև տու րը զվար ճա լի է մի այն, ե րբ բո լոր գոր ծող ան ձինք ո ղջ–ա ռողջ են:

Ա վե լի է սեն ցի ա լիս տա կան բա ներ

Հա յաս տա նում եր բեք հայե րին մի՛ ա սեք, որ շեն քը ձեզ Ե րու սա ղեմն է հի շեց նում, որ լի ճը Տի բեթն է հի շեց նում, որ տա րօ րի նակ աչ քե րով կա տուն թուր քա կան է, որ այ սինչ խո տա բույ սը Հա յաս տա նից դուրս էլ է ա ճում: Հան կարծ ձեր ա ռա տա ձեռն հյու րըն կալ նե րը կվի րա վոր-վեն ու կսկ սեն վի ճել: Ու մի՛ ա սեք, որ Հով հան նես Այ վա զովս կին ռուս է, ո րով հետև դա այդ պես չէ:

Պար զա պես հա ցի փուռ

Եր ևան վե րա դառ նա լիս ավ տո բու սը կանգ ա ռավ ճա նա պար հի հա ցի փռի մոտ, ու մենք բո լորս դուրս ե կանք՝ ոտ քե րը ձգե լու ու շուր ջը նայե-լու: Հա ցի փուռն, այ նո ւա մե նայ նիվ, նման չէր նախ կի նում իմ տե սած և ոչ մի բա նի: Հաց թու խը թարմ խմորն ամ րաց րել էր լայն, սա փո րան ման օ ջա խի ներ սի պա տե րին, ու տա սը րո պե ից հա ցը պատ րաստ էր: Գո լոր-շի ար ձա կող, ներ սից փա փուկ, ի սկ դր սից՝ խրթխր թան, հեշտ էր կի սել ու մե ջը պա նիր դնել. սա իմ ճա շա կած ա մե նա հի ա նա լի հացն էր:

Հե ռա նա լիս

Պատ մե լու շատ ա վե լի բա ներ կան հայ կա կան այս ար կա ծի մա սին. մարդ կանց, ո ւմ հան դի պել եմ, ո ւմ հետ կու զե ի կապ պահ պա նել, Սևա-նա լճի, Եր ևա նի պե տա կան լեզ վա բա նա կան հա մալ սա րա նի ու սա-նող նե րի մա սին, սա կայն ոչ ո քի ե րբ ևէ չի հա ջող վել ա մեն ի նչ ա սել: Ու հա վա նա բար նրանք չպի տի փոր ձե ին էլ:

216

K.

Dim

itro

va

K.

Dim

itro

va

What I am asking myself now is whether I really got to know Armenia well? The right answer is perhaps no. There is always the risk that I took a face with a painted beard for the real one.

But I am sure I know it better that anyone who hasn’t seen it yet.

Back home

I went straight to Agop downstairs. He keeps a small eatery there and in the evening feeds the cats.

“Guess where I came back from.”“I won’t even try.”“Armenia.”He looks up, leaves the counter, wraps his hands in the white apron and

remains silent a few seconds.“I’d like to see the pictures” he fi nally says.

217

Ք . Դ

ի միտ

րո

վա

Ք . Դ

ի միտ

րո

վա

Հի մա ի նքս ի նձ հարց եմ տա լիս. «Արդյո՞ք ես իս կա պես լավ ճա-նա չե ցի Հա յաս տա նը»: Ճիշտ պա տաս խա նը հա վա նա բար «ոչ»–ն է: Միշտ ռիսկ կա, որ կա րող է ի նկար ված մո րու քով դեմքն ի րա կա նի տեղ ըն դու նել:

Սա կայն ես վս տահ եմ, որ ա վե լի լավ գի տեմ, քան ցան կա ցած մե կը, ով այն տա կա վին չի տե սել:

Վե րա դարձ տուն

Ու ղիղ գնա ցի ներքև՝ Ա գո պի մոտ: Նա փոք րիկ ճա շա րան ու նի այն-տեղ, ի սկ ե րե կո յան կե րակ րում է կա տու նե րին:

« Գու շա կի՛ր, թե որ տե ղից եմ վե րա դար ձել»:«Իս կի չեմ էլ փոր ձի»:« Հա յաս տա նից»: Նա հա յաց քը բարձ րաց նում է, հե ռա նում է վա ճա ռա սե ղա նից,

ձեռ քե րը փա թա թում է սպի տակ գոգ նո ցի մեջ ու մի քա նի վայր կյան լուռ մնում:

« Կու զե ի նկար նե րը տես նել »,— վեր ջա պես ա սում է:

Անգ լե րե նից թարգ մա նեց Սի րա ն� շ Ե սա յա նը

Serge van Duijnhoven

Սերժ վան Դայնհովեն

Holland Հոլանդիա

Dutch poet, journalist, cinema critic. As a journalist he worked in war hotspots. Currently lives and works in Brussels and Cannes for the International Feature Agency, as well as for his own company Cinema Redux. He was one of the passengers of “Literature Express Europe 2000” program. As a writer Serge participated in the opening ceremony of the “Armenia World Book Capital, 2012.” On April 24th –Genocide Commemoration Day, with his band “Poets don’t dance” in cooperation with “Nairi” ensemble, presented the concert program entitled “From Chaos to Hope.”

Հոլանդացի բանաստեղծ, լրագրող, կինոքննադատ: Որպես լրագրող աշխատել է թեժ կետերում: Այժմ ապրում ու աշխատում է Բրյուսելում և Կաննում՝ «International Feature Agency»–ում, ինչպես նաև իր «Cinema Redux» ընկերությունում: Եղել է «Գրական ճեպընթաց 2000» ծրագրի ուղևորներից մեկը: 2012 թ. գարնանը որպես գրող մասնակցել «Երևանը 2012 թ. գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք» նախագծի բացմանը: Ապրիլի 24–ին` Եղեռնի զոհերի հիշատակի օրը, իր «Պոետները չեն պարում» նվագախմբի և «Նաիրի» անսամբլի հետ ներկայացրել է «Քաոսից դեպի հույս» խորագրով համերգային ծրագիրը:

220

S. v

an

Du

ijn

hov

enS.

va

n D

uij

nh

oven

My voyages to Armenia have been true discoveries and re–discoveries, not all of them pleasant, into the realm of spirit and mind. The unfortunate fate of so many Armenians having been left of or being eliminated from the stony heartland of their ancient culture, while the few million ardent survivors were left there surrounded by hostile islamic neigbours and literally cut off from Ararat as well as of all other lands and families of the same Armenian tribe formerly living all in the Middle East, makes one feel that Yerevan is a colony on a far away planet. A capital city of a Kingdom of Crying Rocks amidst the dry and high planes of the Planet Caucasus, where one has learned to solemnly endure and pray for better times to come.  There are a lot of stories to be told here, and there is a lot of music and culture, that bears testimony not only of a very long peculiar history and heritage, but also of many inestimable griefs and pains and wounds amassed during past centuries.

The story of Armenia is older and more grim as well as impressive than the history of any other nation I have become acquainted with so far. But also, and this is a humbling and remarkable fact, the heart and soul of Armenian culture, its language and its literature, the music, cinema and mentality of the people: they all are tested proofs of a people that have learned to bear fate in a way that can only be achieved while opening up to a different time modula as the one most humans impatiently adhere to. One has to think and reckon in terms of myriads of years and a pulse of slowly recurring high tide and low tide in between the span of one or two lifetimes means peanuts.

221

Ս. վա

ն Դ

այն

հովեն

Ս. վա

ն Դ

այն

հովեն

Իմ այ ցե լու թյուն նե րը Հա յաս տան մա սամբ հա ճե լի, ո գու ու մտ քի ար քա յու թյուն տա նող իս կա կան բա ցա հայ տում նե րի և վե րա բա ցա-հայ տում նե րի ա ռիթ են դար ձել: Ի րենց հնա գույն մշա կույ թի քար քա-րոտ սր տից վտար ված այդ քան շատ հայե րի դժ բախտ ճա կա տա գիր, այն տեղ մնա ցած մի քա նի մի լի ոն վե րապ րած ներ՝ շր ջա պատ ված թշնա մի մահ մե դա կան հար ևան նե րով և կտր ված Ա րա րա տից, ի նչ պես նաև այլ վայ րե րից, նախ կի նում ամ բողջ Մի ջին Ար ևել քով սփռ ված, այ-սօր Հա յաս տա նում բնակ վող հայ ըն տա նիք ներ. այս ա մե նը այն պի սի զգա ցո ղու թյուն է ստեղ ծում, թե Եր ևա նը գաղ թա վայր է մի հե ռա վոր մո լո րա կի վրա:

Լա ցող ժայ ռե րի թա գա վո րու թյան մի մայ րա քա ղաք կով կա սյան մո-լո րա կի չոր ու բարձր սո սի նե րի միջև, ո ւր մար դիկ սո վո րել են լու ռու-մունջ հան դուր ժել ու ա ղո թել, որ պես զի ա վե լի լավ ժա մա նակ ներ գան: Այս տեղ պատ մե լու շատ պատ մու թյուն ներ կան, շատ ե րաժշ տու թյուն ու մշա կույթ կա: Այս ա մենն իր մեջ կրում է ոչ մի այն դա րա վոր ու յու րա-հա տուկ պատ մու թյան ու ժա ռան գու թյան վկա յու թյու նը, այլ նաև ա նա-սե լի վիշտ ու ցավ, ան ցած դա րե րից դի զած վեր քեր:

Հա յաս տա նի հին, վայ րագ և տպա վո րիչ պատ մու թյան պես մեկ այլ ժո ղովր դի պատ մու թյուն դեռ չեմ հան դի պել: Հայ կա կան մշա կույ-թի սիրտն ու հո գին, լե զուն ու գրա կա նու թյու նը, ե րաժշ տու թյու նը, կի նոն և մարդ կանց մտա ծե լա կեր պը վկա յու թյունն են մի ժո ղովր դի է ու թյան, ո րը սո վո րել է կրել ճա կա տագ րի բե ռը այն պի սի ձևով, ո րին կա րե լի է հաս նել, ե թե մի այն մեկ այլ դա րաշր ջա նում ապ րենք, այլ ժա մա նա կի մեջ, ո րին մարդ կանց մեծ մա սը ան համ բեր սպա սում է: Պետք է մտա ծես ու խոր հես ան թիվ–ան հա մար տա րի նե րի ու զար կե-րա կի տե սան կյու նից, ո րը դան դա ղո րեն կրկ նում է ո չինչ չա սող մեկ բարձր, մեկ ցածր մա կըն թա ցու թյու նը մեկ կամ եր կու կյան քե րի ժա-մա նակ նե րի միջև:

222

S. v

an

Du

ijn

hov

enS.

va

n D

uij

nh

oven

The second remarkable trait that characterizes the many Armenians I have met, is that they somehow have been able to not get carried away by the fierce hate and dryroasted bitterness that normally are the result of past assaults by violent thugs and zelots who firmly believe that for their rise to power it is paramount to eliminate all rivals that would be smart enough to read between the lines of their commands and marching orders. People who speak their own peculiar language and adhere to their christian belief in a region in which Islam is meant to be manifest destiny.

The hatred, fear and scorn with which Armenians throughout the Middle East have been harassed over the centuries resulting in the massacres and genocide of roughly hundred years ago, miraculously was not returned to the purveyors or their families by means of revenge or vendetta. As a mountain bear that was harrassed and shot at by hunters, it climbed up to its mountainous retreat. Where it could begin to lick its wounds and ease the pain as much as possible. While passing time in a state of shock and hibernation.

Can time heal such monstruous wounds? No shouting or roaring or crying for fire or drama

in order to draw the worlds attention to the evil that has been inflicted upon them before and during World War I. No war was raged, no attacks were planned to find comfort and consolance in revenge. No shrewd PR–machinery was put in place to suck the pockets dry of those who drove their parents and ancestors over the abyss while confiscating all their goods if not their lives.The Armenian way to deal with its horrors, is one of a more meditative and inward way. A very different response than the unsound methods of brutality and bloodthirst that were unleashed upon them. In its ability to show restraint and to remain by all means human, merciful and humble, is a character trait that can only be developped by people who have the ability and strength to break the chain of ever recurring violence and bloodshed. The endless continuation of that which religiously might be labelled as the original sin that irrepairably stains the soul of all humanity after having been chased from Paradise.

Very rare are those who are able to transcend the orders and commands to retaliate, kill and destroy as has been programmed

223

Ս. վա

ն Դ

այն

հովեն

Ս. վա

ն Դ

այն

հովեն

Բ նա վո րու թյան ե րկ րորդ ակ նա ռու գի ծը, որ բնո րո շում է ի նձ հան-դի պած շատ հայե րի, այն է, որ նրանց ի նչ–որ կերպ հա ջող վել է չլց վել կա տա ղի ա տե լու թյամբ ու դառ նու թյամբ, ո րոնք, որ պես կա նոն, ան-ցյա լի դա ժան բռ նու թյուն նե րի ար դյունքն են: Հետքն են թշ նա մի նե րի, ով քեր խո րա պես հա մոզ ված են, թե իշ խա նու թյան հաս նե լու հա մար ա ռաջ նա հերթ պետք է վե րաց նել բո լոր հա կա ռա կորդ նե րին, ո րոնք այն քան խե լա ցի կգտն վեն, որ կկա րո ղա նան հաս կա նալ ի րենց հրա-ման նե րի ու ցու ցում նե րի գաղտ նի խոր հուրդ նե րը: Հայե րը մար դիկ են, ով քեր խո սում են ի րենց ա ռանձ նա հա տուկ լեզ վով և հա վա տա րիմ մնում ի րենց քրիս տո նե ա կան հա վա տին մի տա րա ծաշր ջա նում, ո ւր իս լա մը կոչ ված է լի նե լու շա տե րի ճա կա տա գի րը:

Ա տե լու թյու նը, վախն ու հա կակ րան քը, ո րով հայե րը դա րե րով հա-լած վել են Մի ջին Ար ևել քով մեկ, պատ ճառն են մո տա վո րա պես հա-րյուր տա րի ա ռաջ կա տար ված կո տո րած նե րի ու ցե ղաս պա նու թյան, ո րոնք հրաշ քով չեն վե րա դարձ վել թշ նա մու ըն տա նիք նե րին վրեժխնդ-րու թյամբ: Որ սորդ նե րի կող մից հա լած ված ու վի րա վոր լեռ նային ար ջի պես հայը հա սել է մինչև լեռ նային ա պաս տա րա նը, ո ւր կա րող էր որ քան հնա րա վոր է լի զել վեր քերն ու մեղ մել ցա վը տրտ մու թյան ու ձմ ռան քնի մեջ: Ժա մա նա կը կա րո՞ղ է ա պա քի նել այս պի սի հրե շա վոր վեր քեր:

Ոչ մի գո ռոց ու մռն չյուն կամ էլ լաց ը նդ դեմ սպա նու թյան, ոչ էլ դրա-մա՝ աշ խար հի ու շադ րու թյու նը հրա վի րե լու այն չա րի քի վրա, ո րին նրանք են թարկ վել են մինչև Ա ռա ջին հա մաշ խար հային պա տե րազմն ու դրա նից հե տո: Ո ՛չ պա տե րազմ, ո ՛չ էլ հար ձա կում ներ չպ լա նա վոր-վե ցին՝ վրեժխնդ րու թյան մեջ մխի թա րու թյուն և սփո փանք գտ նե լու հա մար: Խո րա մանկ փի ա ռի ոչ մի հնարք չգոր ծած վեց մարդ կանց գր պան նե րը դա տար կե լու հա մար: Այն մարդ կանց, ով քեր ան դուն-դը տա րան նրանց ծնող նե րին ու նախ նի նե րին` խլե լով ե թե ոչ ի րենց կյան քե րը, ա պա ու նեց ված քը:

Սար սափ նե րին վե րա բեր վե լու հայ կա կան ձևը ա մե նա խոր հունն ու խորն է: Հայե րի պա տաս խա նը շատ է տար բեր վում դա ժա նու թյան տկար մե թոդ նե րից և ի րենց դեմ սան ձա զերծ ված ար նախ մու թյու նից: Հայե րը բա ցա ռիկ զուսպ են և օ ժտ ված են ա մեն գնով մարդ կային, գթա սիրտ ու խո նարհ մնա լու կա րո ղու թյամբ: Սա բնա վո րու թյան մի գիծ է, ո րը կա րող են ձեռք բե րել մի այն մար դիկ, ով քեր ու նեն կամք և ո ւժ՝ կոտ րե լու կրկն վող բռ նու թյան ու ար նա հե ղու թյան շղ թան: Դրա ան վեր ջա նա լի շա րու նա կու թյու նը կրո նա կան տե սան կյու նից կա րող է պի տա կա վոր վել որ պես մեղք, ո րն ան դառ նա լի ո րեն ա րա տա վո րում է մարդ կու թյան ո գին դրախ տից վտար վե լուց հե տո:

Ե զա կի են մար դիկ, ով քեր ի վի ճա կի են շր ջանց նել վրեժխն դիր լի նե-լու, սպա նե լու և ո չն չաց նե լու հրա ման ներն ու պատ վեր նե րը, ի նչ պես որ

224

S. v

an

Du

ijn

hov

enS.

va

n D

uij

nh

oven

in our preditor genes and firmly stored in the data factories of our killer–primate DNA. 

How come Armenians have been able to break these crucial and ultrastrong chains, upon which the evolution was based ever since the coming of the first meat eating seaworms living in the Oceans during the period of the Cambrium – roughly 520 million years ago. When the rise of oxygen in the seawater led to an explosion of all forms of life that either evolved as killers or were eaten raw and alive by organisms that proved to be more agressive and efficient in eliminating others in their territory.

The only way living creatures can step out of this endless chain of competitive brutality, is by being smart enough to avoid new, perilous confrontations. By following a much more sound and secluded road away from the Heart of Darkness towards a higher space in which there is room for each and every individual soul. And all the intricate forms of expression that is attributed to that soul. And developed, mostly in subliminal ways, as skilled forms of art, crafts, music, literature, and all other means of expression we are capable of.

One can hear it in the wailing sound of the Duduk, one can hear it in the music of Komitas and Katchaturian, one can read it in so many fairy books and stories, one can see it in so many films and grasp it in countless depictions. One can perceive it in the melancholy gaze of the Armenian beholders who carry their experience with them. As the shade of a flickering flame that is projected upon us from deep inside.

I call it the Flame of Yerevan.It exists, in many ways, and not only in the Genocide Museum

on top of the hill above the soccer stadium. That flame can be seen in multiple faces of Armenians and it can be perceived and sensed in a variety of forms and shapes sprouting up from the depths of its source. The well out of which life in all its forms and varieties originates and to which it shall return inevitably. This is the deal: life is not just a gift. It is shareware. The basic material and molecules out of which we are made, remain the property of this universe. We are the borrowers of it. No claim to ownership can stand. The price of every life is death. These are humbling facts, that are just as true and indeniable as the basic law of physics that in this galaxy no energy can

225

Ս. վա

ն Դ

այն

հովեն

Ս. վա

ն Դ

այն

հովեն

ար դեն ծրագ րա վոր վել է մեր գի շա տիչ գե նե րում և խս տո րեն պահ պան-վում է մեր՝ ի սկզ բա նե մար դաս պան ԴՆԹ–ի տվյալ նե րի գոր ծա րա նում:

Ինչ պե՞ս պա տա հեց, որ հայե րը կա րո ղա ցան կոտ րել այս վճ ռա կան և չա փա զանց ա մուր շղ թա նե րը, ո րոնց հիմն ված է կյան քի է վո լյու ցի-ան՝ սկ սած Կամբ րի ու մի ժա մա նա կաշր ջա նում օվ կի ա նո սում ապ րող ա ռա ջի նը միս կե րած ծո վային ճի ճու նե րից մո տա վո րա պես 520 մի լի ոն տա րի ա ռաջ, ե րբ թթ ված նի ա ճը ծո վում հան գեց րեց կյան քի պայ թյու-նային ծագ մա նը: Սրանք կա՛մ վե րած վե ցին մար դաս պան նե րի, կա՛մ նրանց հում ու կեն դա նի կե րան օր գա նիզմ նե րը, ո րոնք ա վե լի ագ րե-սիվ ու ար դյու նա վետ ձևով կա րո ղա ցան ո չն չաց նել մյուս նե րին ի րենց տա րած քից:

Մի ակ տար բե րա կը, ո րով կեն դա նի ա րա րած նե րը կա րող են դուրս գալ մր ցակ ցային դա ժա նու թյան այս շա րա նից, խու սա փել նոր, վտան-գա վոր ը նդ հա րում նե րից, բա վա կա նա չափ խե լա ցի լի նելն է: Պետք է ան ցնել շատ ա վե լի կա յուն ու մե կու սի մի ճա նա պար հով, խա վա րի սր տից հե ռու, դե պի վեր, ո ւր տեղ կա յու րա քան չյուր ան հա տի հո գու հա մար: Ի նչ պես նաև տեղ կա ար տա հայտ չա կան բո լոր բազ մա բարդ ձևե րի հա մար, ո րով բնու թագր վում է հո գին՝ հիմ նա կա նում են թա գի-տակ ցո րեն մշակ ված ար վես տի, ար հես տի, ե րաժշ տու թյան, գրա կա-նու թյան մեր հմ տու թյուն նե րով ու ար տա հայտ չա կան մնա ցյալ ձևե րով:

Սա կա րե լի է լսել դու դու կի ող բա ցող ձայ նի մեջ, լսել Կո մի տա սի և Խա չատ րյա նի ե րաժշ տու թյան մեջ, կար դալ այդ քան շատ հե քի աթ նե-րի ու պատմ վածք նե րի մեջ, տես նել այդ քան շատ ֆիլ մե րի ու ան թիվ պատ կեր նե րի մեջ: Կա րե լի է հաս կա նալ հայ հան դի սա տե սի տխուր հա յաց քից, ով իր փոր ձա ռու թյունն է կրում որ պես բոցկլ տա ցող կրա կի մի շողք և հո գու խոր քից լույս է ար ձա կում մեզ վրա:

Ես սա «Եր ևա նի կրակ» եմ կո չում: Այն գո յու թյուն ու նի տար բեր դրս ևո րում նե րով և ոչ մի այն Հայոց ցե ղաս պա նու թյան թան գա րա նում՝ ֆուտ բո լային մար զա դաշ տից վեր հառ նող բլ րին: Այդ կրա կը կա րե լի է տես նել բազ մա թիվ հայե րի դեմ քե րին և կա րող է ըն կալ վել ու զգաց վել տար բեր ձևե րով ու կա ռուց վածք նե րով՝ ծլե լով իր ար մա տի խոր քե րից: Աղ բյու րը, ո րից կյանքն իր բո լոր ձևե րով ու բազ մա զա նու թյամբ սե րում է, ու ո րին պետք է ան խու սա փե լի ո րեն վե րա դառ նա: Սա է կար գը. կյան քը պար զա պես պարգև չէ, այն ժա մա նա կա վո րա պես է ան վճար: Հիմ նա կան նյութն ու մո լե կուլ նե րը, ո րոն ցից մենք ստեղծ ված ե նք, մնում են այս մո լո րա կի սե փա կա նու թյու նը: Մենք այն վար ձող ներն ե նք: Սե փա կա նու թյան ոչ մի պա հանջ չի կա րող լի նել: Յու րա քան չյուր կյան քի գի նը մահն է: Սրանք վհա տեց նող փաս տեր են, ո րոնք պար-զա պես այն քան ճշ մա րիտ ու ան հեր քե լի են, որ քան ֆի զի կայի հիմ նա-կան օ րենքն է. այս գա լակ տի կայի վրա է ներ գի ա չի կա րող և չպետք է

226

S. v

an

Du

ijn

hov

enS.

va

n D

uij

nh

oven

and shall be lost. In this awareness lies the key to loose one’s fear of death as an injust and unfair punishment for capital crimes we did not commit. In it lies the clue for our solace. And a shield against the acts of fools who think that they should be the only ones to rule and implement their ambitions by whiping out scores of those they fear or hate. A whole populace or even everybody else, if their fear and ambition are grotesque enough. Armenians know what it is to have been conquerors. As well as they know what it means to be invicted. Chased and harrassed, exterminated almost as a plague of insects sprayed upon with poisonous gaz.

Armenians were driven to the point of their extinction. Leaving the remaining tribe of Hayestani shattered, smaller, sobered, wiser and sadder, plenty of sorrow. Crushed but not defeated. The root of its culture has remained and kept alive with care on the Caucasus and around the world. Ever since the tragedies of later centuries, Armenians know that the purpose of the spectacle is not to be victorious. Is not about the delusive and marring ambiton for power, might and primal tyranny.

Distinction is not for those who claim it by the agressive force of their brutality , but for those who show it inexplicitly and through the nature of their character and deeds. Merciful, through wisdoom and restraint. That is to say: with grace.

It is in observing how others overcome their major sufferings, that we can learn how well tested, civil, humane and profound – or vulgar, shallow, scornful, agressive and primitive we ourselves really happen to be. For me, as a person who has been regularly chased by darker demons – coming both from inside or outside – in the form of a fatal car crash in which my best friend died next to me or a shooting accident that left me with a bullet in my head; or in the disguise of pleasures that become nuisances, habits that become addictions, oinctures and medicines that become in due time the very origin of the malheur, coming to Yerevan is a very challenging, humbling and above all learnful experience.

In Yerevan I have felt the urge, especially since my longer stay in the spring of 2012 mounting up to the opening ceremonies of YWBC, to do away with the chitchat of highbrow academic codelanguage. In

227

Ս. վա

ն Դ

այն

հովեն

Ս. վա

ն Դ

այն

հովեն

կոր չի: Այս սահ ման ման մեջ է մահ վան վա խը կորց նե լու գաղտ նի քը՝ որ պես թյուր և ա նար դար պա տիժ մեր չգոր ծած ծանր հան ցա գոր ծու-թյուն նե րի հա մար: Սրա մեջ են թաքն ված մեր սփո փան քի պա տաս-խանն ու պաշտ պա նիչ վա հա նը խեն թե րի գոր ծո ղու թյուն նե րի դեմ, ով-քեր կար ծում են, թե մի այն ի րենք պետք է ղե կա վա րեն ու գոր ծի դնեն ի րենց փա ռա սի րու թյու նը՝ մաք րե լով նրանց հա շիվ նե րը, ու մից վա խե-նում են կամ էլ ո ւմ ա տում են. մի ամ բողջ ժո ղովր դի կամ նույ նիսկ ամ-բողջ մարդ կու թյա նը, ե թե նրանց վախն ու փա ռա սի րու թյու նը այդ քան ան հե թեթ են: Հայե րը գի տեն, թե ի նչ է նշա նա կում լի նել հաղ թող ներ, ի նչ պես նաև՝ պարտ ված, հե տապնդ ված ու հա լած ված:

Հայե րը ո չն չաց վել են` թող նե լով « Հա յաս տան ըն տա նիք»–ի ո ղջ մնա ցած մա սին վշ տա ցած, փոք րա թիվ, ա վե լի զգոն ու ի մաս տուն, տխուր ու ցա վով լե ցուն, ճզմ ված, բայց ոչ պարտ ված:

Հայ կա կան մշա կույ թի ար մատ նե րը պահ վել–պահ պան վել են Կով-կա սում և ամ բողջ աշ խար հով մեկ: Ան ցյալ դա րե րի ող բեր գու թյուն նե-րից սկ սած՝ հայե րը գի տեն, որ ներ կա յաց ման ի մաս տը հաղ թա նա-կած լի նե լը չէ, ոչ էլ իշ խա նու թյան, կա րո ղու թյան ու բռ նա պե տու թյան ձգտող ա նի րա կան ու խե ղա թյուր ված փա ռա սի րու թյու նը: Հռ չա կը նրանց հա մար չէ, ով քեր ձեռք են բե րում այն բռ նու թյամբ, այլ նրանց, ով քեր ցույց չեն տա լիս և ա պա ցու ցում են այն ար ժա նիք նե րով, է ու-թյամբ և ա րարք նե րով, գթասր տու թյամբ, ի մաս տու թյամբ և խո նար-հու թյամբ, ա սել է թե՝ շնոր հով:

Ու շագ րավ է, թե ի նչ պես են մար դիկ հաղ թա հա րում ի րենց դժ բախ-տու թյու նը, ին չը կա րող է ցույց տալ, թե որ քան քա ղա քա վա րի, մարդ-կային, խե լա միտ և խո րի մաստ կամ էլ կո պիտ, մա կե րե սային, ծաղ-րա կան, ագ րե սիվ ու պար զու նակ կա րող ե նք լի նել մենք: Ի նձ հա մար՝ որ պես մար դու, ո ւմ կա նո նա վո րա պես հե տապն դել են չար ո գի նե րը, ո րոնք դուրս են գա լիս թե՛ ներ սից, թե՛ դր սից, չար ո գի նե րը՝ ավ տով-թա րի տես քով, ո րի ար դյուն քում մա հա նում է կող քիս նս տած լա վա-գույն ըն կերս կա՛մ տես քով կրա կո ցի ար դյուն քում գլ խումս հայտն ված փամ փուշ տի, կա՛մ էլ թաքն ված հա ճույք նե րի մի ջո ցով, ո րոնք ա նա-խոր ժու թյուն նե րի պատ ճառ են դառ նում, սո վո րու թյուն նե րի, որ դառ-նում են հա կում ներ թուր մե րի ու դե ղա մի ջոց նե րի նկատ մամբ, ո րոնք ժա մա նա կի ըն թաց քում հի վան դու թյան պատ ճառ են դառ նում:

Այս պի սին լի նել ու Եր ևան գա լը ի նձ հա մար շատ դժ վար, հու սա հա-տեց նող, սա կայն, ա մե նից զատ, ու սու ցա նող է:

Դե պի գրա կա նու թյուն ներ քին մղում զգա ցի հատ կա պես իմ եր-կա րա ժամ կետ այ ցե լու թյան ժա մա նակ՝ 2012 թվա կա նի գար նա նը, ե րբ մաս նակ ցում է ի Եր ևա նը գր քի հա մաշ խար հային մայ րա քա ղա քի հռչակ ման բաց ման ա րա րո ղու թյուն նե րին: Այդ ըն թաց քում ա զատ վե-

228

S. v

an

Du

ijn

hov

enS.

va

n D

uij

nh

oven

Yerevan I was able to listen up to many other voices, and by listening I was able to react in a manner that was no longer a literary pose or an obvious attempt to compete or impress. I found a manner of speaking that made me feel at ease. 

Most importantly, in Armenia I came to find that it would be much easier and more fun or rewarding being me, if I would be able to shed off some of my masks and habits that kept me from focussing on the world around.

Only after several visits to Armenia, I felt an urge to put some of my experiences and knowledge that I had collected there, in practice as a writer. Both Yerevan World Book Capital, but also several editions of the Literary Ark Festival, as well as a deer personal friendship with one enlightened soul from Yerevan whom I had met already in 2000, all of this put in motion a deep and true desire to achieve a higher standard of  mindfulness and a less pushy and impatient way of writing and performing. In many ways, my visits to Armenia have helped me to finally reach out to a version or voice of myself – more sober, simple and unhasteful – that I could live with. Perhaps even be at ease with. For some time to come.

229

Ս. վա

ն Դ

այն

հովեն

Ս. վա

ն Դ

այն

հովեն

լով ա կա դե մի ա կան բարձ րաս տի ճան կո դա վոր ված լեզ վի շա տա խո-սու թյուն նե րից՝ կա րո ղա ցա լսել շատ այլ ձայ ներ և այն պի սի ձևով ար-ձա գան քել, ո րն այլևս գրա կան դա դար կամ էլ մր ցե լու ու տպա վո րու-թյուն թող նե լու բա ցա հայտ փորձ չէր: Ես գտա նոր ար տա հայտ չաձև, ո րը ստի պեց ի նձ հանգս տա նալ:

Ա մե նից կար ևորն այն է, որ Հա յաս տա նում ես հաս կա ցա, որ շատ ա վե լի հեշտ ու զվար ճա լի կամ էլ օգ տա կար կլի նի իմ գո յու թյու նը, ե թե կա րո ղա նամ թող նել դի մակ նե րիցս ու սո վո րու թյուն նե րիցս մի քա նի-սը, ո րոնք ի նձ թույլ չեն տա լիս ու շադ րու թյուն դարձ նել շր ջա կա աշ-խար հի վրա:

Հա յաս տա նյան մի քա նի այ ցից հե տո մի այն, լի նե լով գրող ես զգա-ցի փոր ձա ռու թյունս գրի առ նե լու ցան կու թյուն: «Եր ևա նը գր քի հա մաշ-խար հային մայ րա քա ղաք» մի ջո ցա ռու մը, «Գ րա կան տա պան» փա ռա-տո նի հրա տա րա կու թյուն նե րը, նաև շատ ջերմ ու ան ձնա կան բա րե-կա մու թյու նը եր ևան ցի շատ լու սա վոր մի մար դու հետ, ո ւմ ա ռա ջին ան գամ հան դի պել է ի 2000 թ–ին, այս ա մե նը ծնում են խոր ու ճշ մա րիտ ցան կու թյուն գրե լու, հաս նե լու բարձր չա փա նիշ նե րի: Շատ ա ռում-նե րով իմ հա յաս տա նյան այ ցե րը օգ նել են ի նձ վեր ջա պես հաս նե լու իմ պոե տա կան խոս քի այն պի սի հնչ ման, ո րն ա վե լի սթափ է, պարզ, չշտա պող, հնչ ման, ո րով ես կա րող եմ ապ րել: Գու ցե ան գամ դրա նով մի այն հան գիստ լի նեմ: Այդ ժա մա նա կը գա լու է:

Անգ լե րե նից թարգ մա նեց Տաթ ևիկ Սարգ սյա նը

230

S. v

an

Du

ijn

hov

enS.

va

n D

uij

nh

oven

ZELFPORTRET ZONDER IK

I.

de geheimagenten van mijn bewustzijnschaduwen mijn breinwie bepaalt er wie de vijand is? degene die zich in mijn naam  verbasterd heeft van tegenpartij (`en–e–my›) tot die ene–in–mijtwee wezens uit hetzelfde nest ontstaan; mijn lichaam blijkt  bestand. Mijn verstand gaat kopje onder in het gistende moeras

van het handjevol verwanten dat ik was  II.

en dan vallen de schellen van het zelfdak wordt bodemdroom gewelf

ik ben de magneet zonder poolde komeet die vlucht voor zijn staart

er is een membraan dat ik van mij gescheiden houdteen impermeabele wand die ons binnenstebuiten keert

231

Ս. վա

ն Դ

այն

հովեն

Ս. վա

ն Դ

այն

հովեն

ԻՆՔՆԱԴԻՄԱՆԿԱՐ ԱՌԱՆՑ ԵՍ–Ի

I.

Գաղտնի ոստիկաններն իմ գիտակց) թյանհսկ) մ են ) ղեղիս ամե ն քայլափոխը, ո՞վ է վճռ) մ, թե թշնամի ն ով է. այն մե կը, որ իմ ան) նով է իրեն

աղավաղել, դարձրել հակառակորդից(en–e–my–ից)՝ այն–է–իմըերկ) էակ, ն) յն բնից ծնված.պարզվ) մ է, որ մարմի նս

դիման) մ է: Բանական) թյ) նսէ խորտակվ) մ խմորվող ճահճ) մ

այն մի բ) ռ ազգականների,որ ես էի:

II.

Ապա թեփի պես բան է թափվ) մէ) թյ) նից,առաստաղը դառն) մ է հատակ,երազը՝ կամար,

ես եմ մագնիսնառանց բևեռի,գիսավոր աստղը, որ փախչ) մ էիր պոչից,

ինչ–որ թաղանթ կա, որ ես–ինբաժան) մ է ինձնից,անթափանցելի մի պատ,որ դ) րս է հան) մ մե ր ներքինը,

232

S. v

an

Du

ijn

hov

enS.

va

n D

uij

nh

oven

 een stemmetje dat kliert“haas kipjelekker, haast je niet”

moet me vloeibaar maken schoon genoeg en spoelen dat gemoed, alleen:

mijn bloed verdraagt mij 1. niet

COPYCAT       

Ik voel het vlees zich om je botten krimpenje huid als marmerdat warmte vreeten koude geeftik heb respectvoor de schrammen op je rugeen mug zei je die beetzo wil ik je hebbenalleen tussen de druppelsje beeltenis maal honderdverschrikt door het uiterlijkdat nooit voor jou kon zijn bedoeld

MET BEHOUD VAN HUIS

Wie vreemdeling is hier was elders kind aan huis:on est tous des étrangers. Reizigers met retourbewijsop dooltocht door een ruimte die een ieder zichmoet eigenmaken. Eigenwijs is wilskracht die ons drijft.Ons leven als het nieuwe land, de grond waarin het graannog met de hand wordt uitgezaaid. De haren op ons hoofd

233

Ս. վա

ն Դ

այն

հովեն

Ս. վա

ն Դ

այն

հովեն

փոքրիկ մի ձայն, որ նվն վ) մ է՝«առողջ՝ բողկի պես ) առ) յգ,սակայն շատ արագ մի ՜ վազիր»,

պիտի հեղ) կ դառնամ պարզ ) ջինջ և ողողեմներաշխարհը, մի այն

արյ) նսինձ

չի հանդ) րժ) մ

ԸՆԴՕՐԻՆԱԿՈՂ

Զգ) մ եմ՝ ինչպես մսերդսեղմվ) մ են ոսկորներիդ, մաշկդ նման է մարմարի՝ջերմ) թյ) ն կլանող,սառն) թյ) ն մատ) ցող,և ես խոնարհվ) մ եմմե ջքիդ քերծվածքների առաջ,մոծակ էր, ասեցիր, կծել քեզ,այդպես եմ ) զ) մ քեզ՝կաթիլների մե ջ մե ն–մե նակքո պատկերը հարյ) րապատկվածվախեցած այն պատկերից, որ չէր կարող լինել, հաստատ,քեզ համար նախատեսված

ՏՈՒՆԸ ՊԱՀՊԱՆՎՈՒՄ Է

Ով այստեղ է օտարական, այլ) ր ) նի հայրական տ) ն՝Мы все иностранцы: Հետդարձի տոմս ) նեցող ճամփորդ,որ թափառում է մի տարածքում, ուր յուրաքանչյուրը պիտի իրեն իրացնի: Յ) րօրինակ է մե զ մղող կամքի ) ժը:Մեր կյանքն է նման այն նոր հողին, որտեղ ցորենըցան) մ են ձեռքով: Մեր մազերն են նմանվ) մ

234

S. v

an

Du

ijn

hov

enS.

va

n D

uij

nh

oven

zijn als het riet op de daken. Onze huid is als het barstig leem van onze stulp. Ons vel schuurt over opgejaagde botten onze stem roept op zijn mooist om hulp. Wat we zoeken is rust, asiel in eeuwigheid. Wat we zijn is waar we zijngevallen: gewervelde dieren en waaraan ten prooi als wild in het vizier. Een kudde in de muil van de natuur we zijn horig en futiel. Stofdeeltjes die opgedreven krijgen een naam toegewezen. Ook dat wij levenwas niet ónze keus. Alles wat wij zijn is bruikleen toebehoren aan Tijd alleen; die malicieuze makelaar en miljardair. Die onze lijven willens en wetens laat verkrotten. Over onze hoofden speculeert.Die ons plukt en uitperst als olijven, uitspuugt als de pit. Met avondval vertrekken we sluipen ervandoor. Ons uitreisvisum is de dood.

OKTOBERINSOMNIA

Geest kan in bed de slaap niet vatten, alleen wakker liggenen gorgelen, luisteren naar hoe een onweersstorm zich boven onze hoofden samenpakt, een aanval in petto.

Geest wou dat Tolstoi hier was om zich te ontfermenover geringe alledaagse dingen – drie druppels valeriaan een glaasje rozenwater – wat dan ook, het doet er niet toe.

Geest zou wat graag eropuit. Weg van hier. De paden op de lanen in, de kou... whatever. Geest zou de mot uit z’n vacht willen rennen, kranig op kop en in galop. Voor de kudde uit

van een stel armetierige dieren – blikkerende tanden onder een blinkende maan. Niets achterlatend. Schaduw noch bliksem op begane grond. Maar vannacht slaakt

Geest enkel en alleen een geeuw. Voelt zich een tikkeltjeoverrompeld, lichtelijk onwel. Kruipt lui en comfortabel terug in de leemte van zijn tanige vel

235

Ս. վա

ն Դ

այն

հովեն

Ս. վա

ն Դ

այն

հովեն

տանիքի ծղոտի: Մաշկը՝ ճեղքված կավահողիխրճիթի պատերի: Մեր կաշին քերծվ) մ է հալածված ոսկորով.գեղեցիկ մե ր ձայնը կանչ) մ է օգն) թյ) ն: Փնտր) մ ենքանդորր, օթևան հավերժ) մ: Մեր ինքն) թյ) նը համընկն) մ էընկած տեղի հետ. մե նք ողնաշարավոր ենք և զոհաբերվ) մ ենքնշան բռնած որսի նման: Նախիր ենք բն) թյան երախի մե ջ,ստր) կ ենք մե նք ) աննշան: Բարձրացած փոշի ենք մի այն,սակայն ան) ն ենք ստան) մ: Կյանք մ) տք գործել) որոշ) մըմե րը չի եղել: Ոտքից գլ) խ պատկան) մ ենք մի այն Ժամանակին՝ չարամի տ այն վաճառականին,այն մի լիարդատիրոջը, որ մե ր մարմի ններն է ավեր) մ և շահագործ) մ մե ր գլ) խները,որ մե զ քաղ) մ–քամ) մ է ձիթապտղի պես, ապա թք) մկորիզի պես: Իրիկնամ) տին մե կն) մ ենքգաղտագողի: Մեր ելքի վիզան մահն է:

ՀՈԿՏԵՄԲԵՐՅԱՆ ԱՆՔՆՈՒԹՅՈՒՆ

Հոգ) ք) նը չի տան) մ, աչքերը բաց պառկել և դայլայլել, լսել՝ ինչպես է փոթորիկըգլխիս վերև կ) տակվ) մ գրոհի պատրաստ:

Հոգին ցանկան) մ է՝ Տոլստոյն այստեղ լինի, որպեսզինա հոգա չնչին առօրյան. վալերիանի երեք կաթիլ,վարդաջրով բաժակ, ինչ էլ լինի, մի ևն) յնն է:

Հոգին զբոսնել է ) զ) մ: Հեռո՜ւ–հեռ) : Օտար, ամայիճամփեքով, ց) րտը... ինչևէ: Հոգին վազել է ) զ) մ,որ ցեց մորթի մե ջ չմն ա. քաջ ) մի շտ առաջ: Հոտի առջև) մ

խղճ) կ անաս) նների ատամն երն են շողշող) մլ) սնի ստվեր) մ: Ոչինչ չթողնել: Ոչ ստվեր,ոչ էլ շող հատակին: Բայց այս գիշեր Հոգին հորանջ) մ է

մի այն: Զգ) մ է իրեն թեթևակիշփոթված, փոքր–ինչ տկար: Նորից մտն) մ է ծ) յլ ) հարմար,արևակեզ իր մաշկի դատարկ) թյան մե ջ:

236

S. v

an

Du

ijn

hov

enS.

va

n D

uij

nh

oven

VERBETEN DE CREDO’S

 Verbeten de credo’s, verwaterde passies.Verworpen de dogma’s, verzwegen de schuld.Vermoord is de onschuld, beschaamd het vertrouwen. Verspild is het water, profaan de confessie.Verzaakt de communie, ons eigenste bloed.Verhaspeld de kavels, verschrompeld het land.  Verdorven het aanschijn, ons eigenste volk.Verkorven de welvaart, voorzie in de droogte.Drink van mijn woorden, graaf naar de bron. Het ooft aan de bomen, het zout van de aarde.Het paard voor de wagen, de schamele oogst.Schraal is de troost, bitter het aanzicht. Niets is zo zielig, en niets is bestand.Vergeefs is de franje, en ijdel het leven.Vermom je verlangens, kies wie je gade. Weer af het onheil, spot met de waan.De mens is een dier, het monster de mensen.De hemel is eindig, de aarde is rond. Bid de verwoester, smeek tot de Almacht.Kus me mijn min, vergeef me de onmin.Verzegel je lippen, verbrand al mijn brieven. Vergeet wie ik liefhad, vertel wie ik was.Dans op het altaar, kniel voor het toeval.Niets is te dol, en niets is voorhanden. Genade is nakend, en nu nog het naakt.

237

Ս. վա

ն Դ

այն

հովեն

Ս. վա

ն Դ

այն

հովեն

ԶՍՊՎԵԼ ԵՆ ԿԱՐԳԱԽՈՍՆԵՐԸ

Զսպվել են կարգախոսները, նվազել են հ) յզերը:Մերժվել են դոգմաները, չասված մն ացել մե ր մե ղքերը: Սպանվել է անմե ղ) թյ) նն, ) խաբվել՝ վստահ) թյ) նը: Սպառվել է ջ) րը, պղծվել՝ խոստովան) թյ) նը: Ուրացվել է հաղորդ) թյ) նը՝ մե ր իսկ արյ) նը:Խառնվել են հողերը, խորշոմե լ է երկիրը:

Այլասերվել է տեսքը՝ մե ր իսկ ժողով) րդը:Փչացած է մե ր լավ կյանքը. կանգնեցրո՛ւ երաշտը:Ըմպի՛ր իմ խոսքերը, փորի՛ր ջրհորը:

Ծառերի մի րգը, երկրի աղը:Կառքի ձիերը, աղքատիկ բերքը:Սառն է սփոփանքը, դառն է տեսնելը:

Դրանից տխ) ր էլ չկա, դիմացող էլ չկա:Զարդերն իզ) ր են, կյանքն է ) նայն:Քողարկի´ր իղձերդ, ընտրի´ր քո կեսին:

Կանխի´ր աղետը, ծաղրի´ր պատրանքին:Մարդը գազան է, հրեշը՝ ժողով) րդ:Երկինքը վերջ ) նի, երկիրն է կլոր:

Աղոթի´ր կործանողին, խնդրի´ր Ամե նազորին:Համբ) րի´ր իմ սերը, ների´ր իմ վեճերը:Կողպի´ր շրթ) նքներդ, մոխրացրո´ւ նամակներս:

Մոռացի´ր՝ ) մ սիրել եմ, պատմի ´ր՝ ով եղել եմ:Պարի´ր եկեղեց) մ, խոնարհվի´ր քո բախտին: Անհեթեթ բան չկա, բան չկա էլ ձեռքի տակ:

Գթ) թյ) նն է վրա հասն) մ, գիտ) թյ) նն եմ վրայիցս հան) մ:

238

S. v

an

Du

ijn

hov

enS.

va

n D

uij

nh

oven

ZWEER AF DE PRIETPRAAT

Doof die te felle lamp in je hoofd. Zet de rust aan van buiten. Hoor wat blijft fluisteren, bladeren, ademen in stilte.

Wat blijft koeren in duiven, kwaken in kikkers bruisen van leven. Zweer af de prietpraat.  Laat varen de wind. Hoor de wijs van het leven. Laat zijn wat wil wezen. Verwelkom wat gaat.  Wees langzaam. Door vogels gezongen. Bereik wat je bent. Het priemende licht.  (...)

239

Ս. վա

ն Դ

այն

հովեն

Ս. վա

ն Դ

այն

հովեն

ՈՒՐԱՑԻ´Ր ՃՌՃՌԱՆ ՖՐԱԶՆԵՐԸ

Հանգցրո´ւ այն վառ լ) յսը, որ կա քո գլխ) մ: Միացրո´ւ դրսի անդորրը:Լսի´ր լռ) թյան մե ջ, թե ինչ է մն ) մ՝ շշնջացող, խշխշացող ) շնչող.

տատրակների մե ջ՝ ղ) նղ) նացող, գորտերի մե ջ՝ կռկռացող,մե ր արյան մե ջ՝ եռացող: Ուրացի´ր ճռճռան ֆրազները:

Թող քամի ն ) ր ) զ) մ է գնա: Լսի´ր կյանքի եղանակը: Թող լինի այն, ինչ լինել է ) զ) մ: Ողջ) նի´ր, ինչ հեռան) մ է:

Եղի՛ր դանդաղ: Թող քեզ երգեն թռչ) նները:

Դարձի´ր՝ ինչպես կաս: Ծակող լ) յս:

(...)

Geert van Istendael

Խե երտ վան Իս տեն դել

Holland Հո լան դի ա

Belgian prosaist, poet, translator. Studied sociology and philosophy at the Catholic University Leuven. His works have been translated into French, German, English, Croatian, Hungarian and Czech languages. Geert Van Istendel translated into Dutch many works by Goethe, Heine, Hölderlin, Brecht, Prévert, Rilke and Yeats. He was awarded with several literary prizes—Dirk Martens, as well as Poetry Prize Brussels and the literary prize of the province Flamish Brabant. He is the Honorary President of PEN Belgium Dutch speaking Center.

Բել գի ա ցի ար ձա կա գիր, բա նաս տեղծ, թարգ մա նիչ: Ու սա նել է սո ցի ո լո գի ա և փի լի սո փա յու թյուն Լյու վե նի կա թո լիկ հա մալ սա-րա նում: Նրա ստեղ ծա գոր ծութ յուն նե րը թարգ ման վել են ֆրան-սե րեն, գեր մա նե րեն, ան գլե րեն, խոր վա թե րեն, հուն գա րե րեն, չե խե րեն: Իս տեն դել Վան Խե եր տը հո լան դե րեն է թարգ մա նել Գյո թե ի, Հայ նե ի, Հյորլ դեր լի նի, Բրեխ տի, Պր ևե րի, Ռիլ կե ի և Յեյթ սի ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րը: Ար ժա նա ցել է Դիրկ Մար տեն-սի, Բրյու սե լի և ֆլե ման դա կան Բրա բանտ նա հան գի գրա կան մր ցա նակ նե րին: «PEN» Բել գի այի հո լան դա խոս ակումբի պատ-վար ժան նա խա գահ է:

242

G.

va

n I

sten

dael

G.

va

n I

sten

dael

VIJF HAIKOES(Five haikus)

1.In Yerevan ben ik weer een jochie van vier.Analfabeetje.

2.Ararat achterwolken. Achter alfabettaal. Onbereikbaar.

3.Ze schrijven wolkenvan letters op hun bergen. Lees. De mist trekt op.

4.Een monnik koos detekens, de tekens een volk,het volk beschaving.

5.De kerk is duister .Gezang. Vreemd. Herkenbaar toch.De stem van geloof.

243

Ի. վա

ն Խ

ե երտ

Ի

. վա

ն Խ

ե երտ

ՀԻՆԳ ՀԱՅ Կ ՆԵՐ

1.Եր ևա ն) մ ես կր կին չոր սա մյա տղա եմ: Փոք րիկ, ան գրա գետ ա րա րած:

2.Ա րա րատն ամ պե րի հետ և) մ: Այ բ) բե նի հետ և) մ՝ լե զ) : Ան հա սա նե լի:

3.Ն րանք տա ռե րի ամ պեր են գր) մ ի րենց լեռ նե րին: Կար դա ցե՛ք: Մե գը ցր վ) մ է:

4. Վա նա կանն ը նտ րեց նշան նե րը, նշան նե րը՝ ժո ղովր դին, ժո ղո վ) ր դը՝ քա ղա քակր թ) թյ) ն:

5.Ե կե ղե ցին խա վար է: Եր գե ցո ղ) թյ) ն: Տա րօ րի նակ: Թեև՝ ճա նա չե լի: Հա վա տի ձայ նը:

Kinga Kali

Կին գա Կա լի

Hungary Հուն գա րի ա

Writer, anthropologist, candidate of sciences born in Transylvania (Romania), to an Armenian family. Since 1989 her stories, essays and scientific articles appear in various scientific and literary media of Romania and Hungary. Kinga Kali’s anthropological studies and dissertation topic is the identification of Armenians based on Transylvania. Her scientific works have been translated into English, Bulgarian, Romanian and Czech languages.

Գ րող, մար դա բան, գի տու թյուն նե րի թեկ նա ծու՝ ծն ված Տրան-սիլ վա նի ա յում (Ռու մի նի ա)՝ հայ ըն տա նի քում: Ռու մի նի այի և Հուն գա րի այի գի տա կան ու գրա կան մա մու լում, տար բեր ժո-ղո վա ծու նե րում նրա պատմ վածք նե րը, էս սե ներն ու գի տա կան հոդ ված նե րը հրա տա րակ վում են 1989 թվա կա նից: Կին գա Կա լի ի մար դա բա նա կան ու սում նա սի րու թյուն նե րի ու թեկ նա ծո ւա կան ա տե նա խո սու թյան թե ման Տրան սիլ վա նի այի հա յու թյան ի նք նու-թյունն է: Նրա աշ խա տու թյուն նե րը թարգ ման վել են ան գլե րեն, բուլ ղա րե րեն, ռու մի նե րեն և չե խե րեն:

246

K.

Ka

liK

. K

ali

FELFALNI ARMÉNIÁT

Gyarapodik bennem a haza, ahogy az örmény táj szelíd vadságát szemlélem. Meg akarom tanulni a hegyek szoknyáinak szépen rajzolt pliszéit, minden egyes szirt–kitüremkedést, a csupán távolról kopárnak tűnő kőráncokon sikeresen megkapaszkodó minden apró növény pontos helyzetét; meg akarom tanulni az árnyékok játékát a köveken az idő múlásának függvényében, percről percre. Úgy kell emlékeznem, mint ahogyan Borges szereplője, Funes, az emlékező tette, aki a fák leveleinek erezetét is képes volt egyenként felidézni, emlékezett a felhők másodpercenként változó minden formájára. El kell raktároznom magamban későbbre minden apró részletet, nagy gonddal leltárba kell vennem mindent, ami segíthet nekem abban, hogy emlékeimből létrehozzam saját birtokolható bonyolult hazámat – a belső szülőföld az egyetlen, amelynek létjogosultsága lehet: bárhol is élne az ember, csak ott lehet otthon.

Minden örményországi látogatásomkor megrohan ez az irracionális igyekezet. Fel akarok habzsolni mindent, ami engem érhet ez alatt a röpke néhány nap alatt most is, amíg az írófesztivál kitart, minden élménylöketet, mindazt, amit a szervezők átadni terveztek nekünk. A kulturális mohóság, amivel őseim földje felé vagyok, a kényszerűen, szünet nélkül alkotó, mindent át– meg átformáló világlátás ezt még csak felfokozza, hatványozottá teszi – még sokkal többet élhetek meg így az örmény tájból, az örmény pátriából: minden, az élmények hatására bennem megfogalmazódó, kiegészítő valóságát ennek a vidéknek. Minden hiányt egyszerre igyekszem pótolni magamban, amit szubjektív hazám távolléte

247

Կ. Կ

ա լի

Կ. Կ

ա լի

Կ ԼԱ ՆԵԼ ՀԱ ՅԱՍ ՏԱ ՆԸ(հ րա տա րակ վում է կր ճա տում նե րով)

Իմ մեջ ո ւռ ճա նում է հայ րե նի քը, ե րբ որ դի տում եմ հայ կա կան բնաշ խար հի քն քուշ մո լեգ նու թյու նը: Ես ու զում եմ սեր տել լեռ նա փե շե-րի գե ղեց կա գիր ծալ քե րը, յու րա քան չյուր ժայ ռա ճեղ քը, սոսկ հեռ վից ա մուլ թվա ցող քա րակն ճիռ ներն ի վեր հա ջո ղու թյամբ մագլ ցող ա մեն մի պս տիկ բույ սի ճշգ րիտ դիր քը: Ու զում եմ սեր տել ստ վեր նե րի խա-ղը քա րե րի վրայով սա հող ժա մա նա կի վա րա գույ րին` րո պե առ րո պե: Եվ հի շեմ այն պես, ի նչ պես Բոր խե սի հե րո սը՝ Ֆու նե սը, ո րն ի վի ճա կի էր մեկ առ մեկ վեր հի շելու ծա ռե րի տերև նե րի ավ շա նոթ նե րը, ամ պե-րի ա մեն վայր կյան փոխ վող ձևե րը: Պետք է հե տա գայի հա մար պա-հես տա վո րեմ իմ մեջ յու րա քան չյուր ման րուք, խնամ քով գույ քագ րեմ ա մեն ի նչ, որ հու շե րիցս գո յաց նեմ սե փա կան տի րա պե տու թյան իմ բարդ հայ րե նի քը՝ ներ քին ծնն դա վայ րը, ո րը մի ակն է, որ կա րող է օ րի-նա կան լի նել. ո ւր էլ ապ րի մար դը, մի այն այս տեղ է տա նը:

Հա յաս տա նյան ա մեն այ ցիս ժա մա նակ ի նձ հա մա կում է այդ ի ռա-ցի ո նալ ջան քը: Հի մա էլ, քա նի շա րու նակ վում է գրա կան փա ռա տո նը, ու զում եմ կուլ տալ ա մեն ի նչ, որ հպ վում է ի նձ այս թռու ցիկ մի քա նի օ րում, բո լոր ապ րում ներս, այն ա մե նը, ի նչ կազ մա կեր պիչ նե րը մտա-դիր են փո խան ցել մեզ: Մշա կու թային ա գա հու թյու նը, որ տա ծում եմ նախ նի նե րիս հո ղի հան դեպ և ստի պո ղա բար, ա նընդ մեջ ա րա րող, ա մեն ի նչ վե րա–վե րա փո խող աշ խար հա յաց քը մի այն ու ժե ղաց նում են այն, հզո րաց նում՝ այդ պես շատ ա վե լի լավ կա րող եմ զգալ հայոց բնաշ խար հը, հայոց ոս տա նը, ա մեն ին չը, ապ րում նե րի ազ դե ցու-թյամբ կազմ վող–ամ բող ջա ցող ի րա կա նու թյունն այս ե զեր քի: Ձգ տում եմ լրաց նել իմ մեջ բո լոր բա ցե րը, ո րոնց պատ ճառ կա րող է դառ նալ

248

K.

Ka

liK

. K

ali

okozhatott bennem – mert mi lehetne fontosabb, mint önnön valóságunk legpontosabb megrajzolása?

Minden alkalommal, amikor örmény földre látogatok, embertelenül sok megélni mindezt, szinte azonnal átkerülök egy másik dimenzióba, fel akarom falni Arméniát, mohón és minden részletében bekebelezni – összeolvadni vele, a magamévá tenni valamiképpen, hazahordani magammal egyre: egyszerre bájos szertelenséggel és valamiféle tudatos gyűjtőmunka józan keretében. Nem csupán a kjufta, a khorovac, a tan, a lavas, az iskhan hal vagy a gránátalmabor ízét akarom tudni, nem csak a gyümölcslavasét, mint rendes turista, de a sárgabarack eredeti és ősi földből jövő zamatát is, és meg akarom tanulni minden egyes örmény ember mosolyának ráncait fekete szeme alatt–körött; vagy a Ter Voghormia sokfelé kanyarodó visszhangjait Geghard sziklába vájt felső templomában, amelyből mindannyiszor megpróbálok vajmi Istent kicsenni a magam számára, magamba zárni, nehéz napokra való lélek–emlékké csiszolni – hajszálpontos lenyomatot akarok emlékezetemben mindenről, amit itt láthatok, hallhatok, ízlelhetek, érezhetek. Emlékezni, emlékezni és emlékezni: Haghpat kolostorának minden részletére, Paradzsanov minden kollázsdarabjára, a róla szóló anekdotákra, amelyeket Anahit, a múzeum lelkes idegenvezetője az írólátogatókkal kedélyesen megoszt; emlékezni a Nemzeti Múzeum kódexkiállításának miniatúráira másolatban, a Matenadaran kódexkiállításának miniatúráira eredetiben; tökéletes pontossággal felidézni a szerzetesek sziklába vájt celláihoz vezető lépcsőfokokat Geghard kolostora mögött, az állhatatosság metaforájaként emlékezni a lépcsőfokok mélyedéseire, amelyeket egykor élt, alázatos egymásutánjában egymást éltét követő szerzetesek lábai vájtak ki – talán nem is tudtak attól, hogy kitartásuk átformálja a követ, ahogyan az idők folyamán, évszázadokon keresztül, mindig ugyanoda léptek; már csupán attól is megérint valamiféle borzongató szent ritualitás, ahogy ezt végiggondolom.

Emlékezni kell az anekdotákra, amelyeket útközben elcsíphetek örmény írótársaimtól. Azokra is, amelyeket nem örmény írótársaim mesélnek Örményországról – kiegészítik a bennem gyarapodó haza–élményt. Megfeszülve fi gyelni az önkéntes fi atal szervezőlányok energikus lelkesedésére, kitalálni, vajon miért szánják rá magukat arra, hogy hajtóik lesznek érettebb korú, olykor lustácska és mindenképpen fegyelmezetlen

249

Կ. Կ

ա լի

Կ. Կ

ա լի

են թա կա յա կան հայ րե նի քիս հե ռա վո րու թյու նը, քա նի որ ի ՞ն չը կա րող է ա վե լի կար ևոր լի նել, քան մեր սե փա կան ի րա կա նու թյան ա մե նաս-տույգ պատ կե րու մը:

Ա մեն ան գամ ե րբ ես այ ցե լում եմ հայոց հող, ան մարդ կայ նո րեն շատ է վե րապ րե լի քը, քա նի որ գրե թե ան մի ջա պես տե ղա փոխ վում եմ մեկ այլ չա փում, ցան կա նում եմ կլա նել Հա յաս տա նը ա գա հո րեն և ման րակր կիտ՝ ձուլ վե լով հե տը, ի մը դարձ նե լով, և մի ան գա մից տուն տա նել՝ հմայող ան սո վո րու թյան ու ի նչ–որ գի տակ ցա կան հա վա քա-կա նու թյան սթափ շր ջա նա կում:

Ոչ մի այն քյուֆ թայի, խո րո վա ծի, թա նի, լա վա շի, իշ խան ձկան կամ նռան գի նու համն եմ ու զում ի մա նալ որ պես շար քային զբո սաշր ջիկ, այլև զգալ ծի րա նի նախ նա կան ու նախ նյաց հո ղից ե կող բույ րը, ցան-կա նում եմ նաև սեր տել յու րա քան չյուր հայի ժպի տի կն ճիռ նե րը` սև աչ քե րի տակ նու շուր ջը, կամ « Տեր ո ղոր մյայի» բազ մա կի բեկ վող ար-ձա գանք նե րը Գե ղար դի վե րին ժայ ռա փոր ե կե ղե ցում, ո րի ներ սից ա մեն ան գամ ջա նում եմ Ա ստ ծուն փոքր–ի նչ ճա շա կել ի նձ հա մար, իմ մեջ պար փա կել, հղ կել նեղ օ րե րի հո գու հու շը: Ու զում եմ ճշգր տո-րեն հի շո ղու թյանս մեջ տպել հետքն ա մեն ին չի, որ այս տեղ կա րող եմ տես նել, լսել, համ տե սել, զգալ: Մտա պա հել, մտա պա հել և մտա պա հել. Հաղպա տի վան քի յու րա քան չյուր ման րա մաս նը, Փա րա ջա նո վի ա մեն մի կո լա ժը, նրա մա սին ա նեկ դոտ նե րը, ո րոնք Ա նա հի տը՝ թան գա րա նի խան դա վառ տնօ րե նը, սր տանց բաշ խեց գրող այ ցե լու նե րիս, մտա պա-հել Պատ մու թյան թան գա րա նի ձե ռա գիր մա տյան նե րի ման րան կար-նե րի պատ ճեն նե րը, Մա տե նա դա րա նի ձե ռագ րե րի բնօ րի նա՛կ ման-րան կար նե րը, կա տա րյալ ճշգր տու թյամբ վեր հի շել կրո նա վոր նե րի ժայ ռա փոր խցեր տա նող աս տի ճան նե րը Գե ղար դի վան քի հետ ևում, որ պես հաս տա տա կա մու թյան փո խա բե րու թյուն հի շել աս տի ճան նե-րի գո գա վո րու թյուն նե րը, որ ի րար հա ջոր դող խո նարհ վա նա կան նե րի ոտ քերն են փո րել ժա մա նա կին: Նրանք, թերևս, նույ նիսկ չեն էլ ի մա-ցել, որ ի րենց հա մա ռու թյունն է ձևա փո խել քա րը, ե րբ դա րեր ի վեր միշտ նույն տեղն են քայ լը դրել. ի նչ–որ սր բա զան ծի սա կա նու թյան դող է հա մա կում ի նձ ար դեն մի այն այդ ամ բող ջի գի տակ ցու մից:

Պետք է հի շել այն ա նեկ դոտ նե րը, ո րոնք կսմ թե ցի–պո կե ցի իմ հայ գր չըն կեր նե րից: Նաև նրանք, որ պատ մե ցին ոչ հայ գր չըն կեր ներս Հա յաս տա նի մա սին՝ ամ բող ջաց նե լով իմ մեջ ո ւռ ճա ցող հայ րե նի քի ապ րու մը: Լար ված հետ ևել ե րի տա սարդ կա մա վո րու հի նե րին ու գու-շա կել, թե ին չու են ի րենց նվի րել ա լար կոտ և մշ տա պես ան կարգ գրող-

250

K.

Ka

liK

. K

ali

íróknak, vajon miért vállalják ezt az intenzív tempójú munkát, az örmény élmények feszített ütemű hajtóvadászatát, amikor is néhány nap alatt kell bekebeleznünk Arméniát. Feljegyezni fejben még a nevetésüket, a hajuk lebbenését, kislányosan naiv rácsodálkozásukat erre vagy arra, ami a nem örmény világból pillanatnyilag körülfogja őket. Pontos feljegyzést készíteni Jereván fényeiről, a főtéri zenélő szökőkút színesen váltakozó fénycsóváitól kezdve a külvárosi örmény Las Vegas kaszinóinak csiricsáré, gyorsan egymás után tovatűnő futófényeiig, ahogyan végigkísérnek hosszan, a bőség illúzióját keltve a reptérről befelé vezető úton; emlékezni arra is, ahogyan az Ararát szálloda ablakából a virradati fényben megcsillannak a távoli domboldal sűrűn egymás mellé épített házainak bádogtetői, ahogyan a nap minden reggel más és más fény–szimfóniát játszik el rajtuk.

Nem egyszerű a belső küldetésem, az út kanyarulatait is meg kell jegyeznem hajszálra, ahogy Dilidzsan felé megyünk a busszal, az út szélén gyakorta guggolva pihenő örmény vándorokat, a napsugarak dőlésszögét – aztán azt a fokozatosságot is, ahogyan a sziklás táj lassanként erdősbe alakul. Rendkívül fontos részletekbe menően emlékezni a fák illatára is Haghartsinnál – amikor az erdőben sétálunk, szinte ugyanaz az érzés kerít hatalmába, mint gyermekkoromban, Erdélyben, Szováta erdeiben. A komótosan ránk ereszkedő köd íze is ugyanaz a nyelvemen, ahogy beleharapok a tájba, ismerős az erdei apró szemű dióé is. Betéve kell tudnom az általunk bejárt ősi templomok néhol szétszórt romjainak földrajzi pontossággal meghatározott helyzetét is, emlékeznem kell a tömjénfüsttel belengett kolostori félhomályra mint súlyosan ránk hulló lepelre, ami elnyeli olykor a szavakat is; fel kell tudnom idézni a szűk templomablakokon beszüremkedő fényt, és az alakzatokat is, amelyeket ez a templom khácskárokkal borított padlózatán eredményez – mindezt az idő múlásának függvényében is, akár grafi konon ábrázolható precizitással. Kötelezően emlékezni kell a khácskárok faragványainak indáira, a csipkézett kőkeresztek által elmesélt keresztút–stációkra – bent a templomokban, a templomkertekben és sziklákba vájtan: meg kell próbálni felidézni minden egyes kőkereszt előtt görnyedő, faragó szerzetes, akiket pedig sosem láthattunk, hacsak Paradzsanov Szajat Nova fi lmjében nem; pontosan vissza kell idézni a kőkeresztek előtt az imádkozók kezének puszta érintései nyomán az idők folyamán létrehívott vájatokat, melyek akkor keletkeztek, amikor a szentségből akartak valamit hazavinni

251

Կ. Կ

ա լի

Կ. Կ

ա լի

նե րին ա ռաջ նոր դե լուն, ա րդյոք ին չու են հանձն ա ռել այս լար ված աշ-խա տան քը, հայ կա կան տպա վո րու թյուն նե րի ա րա գա ռիթմ որ սը, ե րբ մի քա նի օ րում մեզ պետք է մի ա վո րեն Հա յաս տա նի հետ: Նշել գլ խիդ մեջ նրանց ծի ծա ղը, մա զե րի ծա ծա նու մը, ա ղջ նա կային մի ա միտ զար-ման քը այս կամ այն բա նից, ին չը Հայոց աշ խար հից չէ և ա կն թար թո-րեն շր ջա պա տում է նրանց: Ստույգ գրա ռում ա նել Եր ևա նի լույ սե րի մա սին, գլ խա վոր հրա պա րա կի եր գող շատր վան նե րի փո փոխ վող լու-սար ձակ նե րից սկ սած մինչև ար վար ձա նային հայ կա կան Լաս Վե գա-սի խա ղատ նե րի ճոխ, ա րագ թար թող լամ պե րը, որ ու ղեկ ցում են քեզ եր կար՝ շքե ղու թյան պատ րանք հա րու ցե լով օ դա նա վա կա յա նից բե րող ճա նա պար հին: Հի շել նաև այն, թե ի նչ պես են ար շա լույ սին «Ա րա րատ» հյու րա նո ցի պա տու հա նից փայլփ լում հե ռա վոր բլ րա լան ջին խիտ կա-ռուց ված տնե րի մե տա ղյա տա նիք նե րը, թե ի նչ պես է ա մեն ա ռա վոտ ար ևը տար բեր լու սային սիմ ֆո նի ա ներ նվա գում նրանց վրա:

Հեշտ չէ իմ ա ռա քե լու թյու նը. ճա նա պար հի շր ջա դար ձե րը նույն-պես պետք է նշել մե կը մե կին, ե րբ Դի լի ջան ե նք գնում ավ տո բու սով, ստեպ–ս տեպ մայ րու ղու եզ րին հանգս տա ցող հայ ճամ փորդ նե րին, ճա ռա գայթ նե րի սա հան կյու նը, հե տո այն աս տի ճա նա կա նու թյու նը, ո րով ժայ ռոտ բնաշ խար հը դան դա ղո րեն վե րա փոխ վում է ան տա ռի: Ար տա կարգ կար ևոր ման րա մաս նե րի մեջ մտ նե լով` հի շել նաև ծա-ռե րի բույ րը Հա ղար ծի նում: Ե րբ զբոս նում ե նք ան տա ռում, նույն զգա-ցումն էր հա մա կում ի նձ, ի նչ՝ մա նուկ հա սա կում Տրան սիլ վա նի ա յում՝ Սո վա տա ան տա ռում: Ա նշ տապ մեզ վրա իջ նող մշու շի հա մը լեզ վիս այն պի սին է, ա սես կտոր եմ կծում բնա պատ կե րից... ծա նոթ են նաև ան տա ռի մանր ըն կույզ նե րը: Գոց պետք է ի մա նամ մեր այ ցե լած հի նա-վուրց տա ճար նե րի ցա քուց րիվ ա վե րակ նե րի աշ խար հագ րա կա նո րեն սահ ման ված դիր քը նույն պես, և հարկ է հի շեմ խն կի ծխով պատ ված վա նա կան կի սա խա վա րը՝ որ պես մեզ վրա ը նկ նող ծած կոց, ո րը եր-բեմն նույ նիսկ բա ռերն է իր տակն առ նում: Պետք է կա րո ղա նամ մեջ-բե րել ե կե ղե ցու նեղ պա տու հան նե րից ներծծ վող լույ սը, ի նչ պես նաև պատ կեր նե րը, ո րոնք այն տա պա նա քա րե րով ծածկ ված հա տա կին է տա րա ծում: Այս ա մե նը, կախ ված ժա մա նա կի սահ քից, ժա մա նա կա-ցույ ցին վայել ո րո շա կի ու թյամբ:

Պար տա դիր կեր պով պետք է հի շել խաչ քա րե րի փո րագ րու թյուն նե-րի շա վիղ նե րը, նախ շուն խաչ քա րե րի պատ մա ծը Հի սու սի կրած խա չի կան գառ նե րի մա սին՝ ե կե ղե ցի նե րի ներ սում, բա կում ու ժայ ռե րի վրա. պետք է փոր ձեմ մեջ բե րել յու րա քան չյուր խաչ քա րի ա ռաջ կերտ ված

252

K.

Ka

liK

. K

ali

magukkal rendre, könyörületes védelemképpen, hosszú századok során; és emlékezni kell a szerzeteseknek a templomok falába vájt imádkozófülkéire, több embernyi magasságban, felfelé Jákob lajtorjáján, valahol az Isten felé félúton.

Meg akarom tanulni az Ararátot övező felhők formáját is, vonulásukat a Khor Virap kolostortól nézve, az alkonyatot, ami itt olvaszt magába monumentálisan a tájjal és írótársaimmal együtt, lenyomatot akarok emlékezetemben a zurna, a dhol és a duduk hangjainak összefonódásáról, ami az ünnepi lakománkat kíséri a Pandok Yerevanban. Pontos leltárt akarok mindenről, ami örmény, minden olyan élményről, amiből eddig kimaradtam erdélyi magyar–örményként. Vissza akarok foglalni magamban egy saját Örményországot, amely őseim földje lehetett egykoron, legalábbis az én értelmezésemben. A Nemzeti Múzeum kódexkiállításán hosszan elidőzök az Aniból származó tárgyak előtt, örmény őseim onnan menekültek el évszázadokkal ezelőtt, feltehetően 1239–ben – nézem a szépen faragott szerzetesszékeket, amelyeken ülve feltehetőleg a kódexek betűit festegették szent életű emberek, és elsírom magam, ekkor látok először bármi tárgyi emléket távoli felmenőim őshazájából. Amikor a kódexírók székei készültek, akkor még őseim is ott lakhattak az egykori fővárosban, erre gondolok, bármennyire is értelmetlen e gondolat. Folyton időszámításokat állítunk fel fejben, akkort és mostot, határvonalakkal szabdaljuk életünk idejét, függőlegesen vagy vízszintesen, ki hogyan méri az időt, legalábbis azt hiszem, más is így van vele. Akkor még csak leltározok, mohón kartotékba veszek – habzsolom a pillanatnak minden megjegyezhető múlékonyságát, amivel a most akkorrá illan. Akkor még nem tudom: itthon vagyok; ez csupán egy későbbi utazás során fogalmazódik meg bennem tisztán és minden kétséget kizáróan, egy másik örményországi szakmai együttléten, a sors különös játékának tulajdoníthatóan éppen a tsaghkadzori íróházban, mely 1930 óta fogadja az írókat, és ahova egykoron két kedvenc örmény íróm, Hracsja Kocsar és a költő Avetik Isahakian is elhúzódott időnként alkotni – itt tör rám a megmagyarázhatatlanul gyarapodó szubjektív szülőföld–érzés, ahol eme írást részben megírom; azóta tudom, ez a belső haza–érzés, egyszersmind annak a hiánynak a balzsamos enyhülése, mely valamiképpen egész felnőttkoromban kínozott.

Zvartnoc romjai alatt láttam először vérző gránátalmákat. A majd’ kéthetes írófesztivál sokadik lakomáját ültük, kies romok alatt tanulgattuk

253

Կ. Կ

ա լի

Կ. Կ

ա լի

կքած կրո նա վո րի, ո րին ե րբ ևէ այլ տեղ չենք տես նի, բա ցի թերևս Փա-րա ջա նո վի « Սա յաթ–Նո վա» ֆիլ մից, ճշ տո րեն հար կա վոր է մեջ բե րել խաչ քա րե րի ա ռաջ ա ղո թող նե րի ձեռ քե րի պարզ հպում նե րից ժա մա-նա կի ըն թաց քում գո յա ցած ա կոս նե րը, ո րոնք ա ռաջ են ե կել այն ժամ, ե րբ որ ցան կա ցել են սր բու թյու նից ի նչ–որ բան տա նել տուն՝ որ պես գթա լից պաշտ պա նու թյուն, եր կար հա րյու րա մյակ ներ շա րու նակ, և պետք է հի շել ե կե ղե ցի նե րի պա տե րի մեջ կրո նա վոր նե րի հա մար փոր-ված ա ղո թախ ցե րը մի քա նի մար դա հա սակ բարձ րու թյան վրա՝ Հա կո-բի՝ եր կինք տա նող սան դուղ քին, ի նչ–որ տեղ դե պի Ա ստ ված տա նող ճամ փի կե սին:

Ես ու զում եմ սեր տել Ա րա րա տը գոտ ևո րող ամ պե րի ձևը նույ պես, նրանց եր թը, ե րբ նա յում ես Խոր Վի րապի վան քից, ար ևա մու տը, որ այս տեղ ի նձ վե հո րեն հա լեց նում է իր մեջ բնա պատ կե րի ու գր չըն կեր-նե րիս հետ մի ա սին, ես կնիքն եմ ու զում իմ հի շո ղու թյան մեջ զուռ նայի, դհո լի ու դու դու կի հն չյուն նե րի կենտ րո նաց ման, ո րոնք «Եր ևան» պան-դո կում ու ղեկ ցում են տո նա կան խն ջույ քը: Ճշգ րիտ գույ քագ րումն եմ ուզում ա մե նի, ի նչ հայ կա կան է, ա մեն մի այն պի սի ապ րու մի, ո րից դուրս եմ ե ղել որ պես Տրան սիլ վա նի այի հուն գա րա հայ: Ու զում եմ ստեղ-ծել սե փա կան Հա յաս տանս, ո րը իմ նախ նի նե րի հողն է ե ղել ե րբ ևէ, հա մե նայն դեպս, իմ ը մբռն մամբ: Ազ գային թան գա րա նի մա տյան նե րի ցու ցադ րու թյան ըն թաց քում հա պա ղում եմ Ա նի ից սե րող ա ռար կա նե-րի ա ռջև. հայ նախ նի ներս այն տե ղից են փախ ել դա րեր ա ռաջ՝ հա-վա նա բար 1239–ին. դի տում եմ հոգ ևո րա կան նե րի ման րակր կիտ փո-րագր ված ա թոռ նե րը, ո րոնց նս տած, ա մե նայն հա վա նա կա նու թյամբ, ձե ռագ րե րի տա ռերն են ծաղ կել սր բա կյաց մար դիկ, և ար տաս վում ե մ. այդ պա հին ա ռա ջին ան գամ եմ մա սունք տես նում իմ հե ռա վոր նախ-նի նե րի հայ րե նի քից: Ե րբ ձե ռագ րե րի գրիչ նե րի ա թոռ ներն է ին պատ-րաստ վում, իմ նախ նի ներն էլ դեռ բնակ վում է ին եր բեմ նի մայ րա քա ղա-քում: Այդ մա սին եմ մտա ծում, ան կախ նրա նից, թե որ քան ա նի մաստ է այս միտ քը: Շա րու նա կա բար թվար կու թյուն ներ ե նք հաս տա տում մեր գլուխ նե րում, եր բեմ նին և հի ման, սահ մա նագ ծե րով ձևում մեր կյան քի ժա մա նա կը, ո ւղ ղա հա յաց կամ հո րի զո նա կան, ով ի նչ պես որ չա փում է ժա մա նա կը. ես, հա մե նայն դեպս, այդ պես եմ չա փում: Ուրեմն դեռ մի-այն գույ քագ րում եմ, ա գա հո րեն քար տա րան ներ մու ծում, խժ ռում եմ ա կն թար թի ա մեն մի գրան ցե լի ան ցո ղի կու թյու նը, քան զի « հի մա»–ն այն քան խու սա փուկ է: Ու րեմն դեռ չգի տեմ՝ ես տա՞նն եմ. դա մի այն հե տա գա ո ւղ ևո րու թյան ըն թաց քում է իմ մեջ ձևա կերպ վում՝ հս տակ և

254

K.

Ka

liK

. K

ali

éppen az örmény vendégszeretetet, gazdagon terített hosszú asztalnál, ettük végig a szokásos négy fogást, amely, ittlétünk tanúsága szerint, egy örmény ebéden–vacsorán kötelező vendégfeladatnak tűnt, hallgattuk a kiapadhatatlan örmény tósztokat, és vidáman bólogatva értettünk egyet azok jókívánságaival, még ha a sokunk számára alig vagy egyáltalán nem érthető örmény nyelven is fogalmazódtak olykor. Visszaidéződtek bennem gyerekkorom Erdélyének többnapos lakodalmai faluhelyen, ott éltem meg ilyenszerű végtelenített kínálást. A szerelmem születésnapja volt aznap, minden percre kiemelten fi gyeltem, hogy megtanulhassam ennek a napnak az egyszeri és megismételhetetlen forgatókönyvét, és később élethűen beszámolhassak a távollevőnek a saját születésnapi élményeiről ezen a számára még idegen, távoli helyen. Vidáman, ingujjra vetkőzve küzdöttünk az október végi kaukázusi hőségben a légy– és darázsrajokkal, amelyek ebédünket megrohanták – bár Yang, a kínai költő halk szóval azt mondta, ők talán inkább minket gondolhatnak ebédjüknek. Minden tökéletes egyensúlyban volt. Akkor még nem tudhattam, hogy hamarosan átkerülök egy másik időszámításba, és az a nap lesz hosszú időkre az utolsó derűs élményem. Megtanulni a baszturma, a szudzsuk ízét, a különféle örmény sajtokét, ezen igyekeztem titkon, miközben társaim kellemesen elcsevegtek. Eleget téve privát küldetésemnek, amivel a hazát gyűjtöm magamban, igyekeztem elraktározni emlékezetemben a rusztikus cseréptálra kupacba felhordott, vérző gránátalmák látványát – levük gyöngyözve tört át vékony héjukon; engem pedig megrohant a felismerés: pontosan tudtam, az örmény nemzetet vérzik, az örmény nép bánatát mondják el a maguk módján ott, a romok alatt, ahol a történelem sokkal erőteljesebben van jelen.

Minden örmény élményt pontosan emlék–kartotékba kell venni, kívülről meg kell tanulni az őshazát, fel kell habzsolni Örményországot, emlékfoszlányokból újrarajzolni régi határait magamban, amennyire pontosan csak lehet, áttelepíteni emlékezetembe minden magamba hordható kincsét – alig alszom a fesztivál ideje alatt, ilyesmire most nincs idő. Kötelességtudó mohósággal kebelezek be mindent, valamiféle telhetetlenség jegyében szívom magamba, nyelem el az élményeket, foglalom vissza magamnak Arméniát. Több írótársam is megjegyzi, hogy még sosem látott ilyen kedvvel enni senkit, mint engem. Azonban nem pusztán a lakomákról van szó, noha az örmény vendégszeretet sokat elárul a nép lelkéről, amely ezt a kívülről sziklakemény kőországnak látszó hazát

255

Կ. Կ

ա լի

Կ. Կ

ա լի

ա մեն կաս կած բա ցա ռե լով՝ հա յաս տա նյան մեկ այլ մաս նա գի տա կան հա վա քի ժա մա նակ, ճա կա տագ րի ա ռանձ նա հա տուկ խա ղով պայ մա-նա վոր ված հենց Ծաղ կա ձո րի Գրող նե րի տա նը: 1930–ից այն ըն դու-նում է գրող նե րին և, եր կու իմ սի րե լի հայ գրող նե րը՝ Հրա չյա Քո չարն ու Ա վե տիք Ի սա հա կյանն էլ մերթ ը նդ մերթ այս տեղ են ե կել ստեղ ծա-գոր ծե լու: Այս տեղ է ի նձ հա մա կում ծնն դա վայ րի ո ւռ ճա ցող զգա ցու մը, և այդ տեղ էլ մաս նա կի գրում եմ այս գրու թյու նը. այ դու հետ է, որ հաս-կա նում եմ, որ սա ներ քին հայ րե նի քի զգա ցումն է, վերջ նա կան բու ժիչ մեղ մա ցումն այն ցա վի, ո րն այս կամ այն չա փով ի նձ տան ջել է չա փա-հաս գո յու թյանս ամ բողջ ըն թաց քում:

Զ վարթ նո ցի ա վե րակ նե րի մո տեր քում ա ռա ջին ան գամ ար նա ծոր նռ ներ տե սա։ Հա մա րյա ե րկ շա բա թյա գրա կան փա ռա տո նի քա նի ե-րորդ խրախ ճան քին նս տել է ինք ա մայի ա վե րակ նե րի կող քին և ու սա-նում է ինք հայ կա կան հյու րա սի րու թյու նը եր կար, ա ռատ սե ղա նի շուրջ, մինչև վերջ մաք րա զար դում սո վո րա կան չորս ճա շա տե սակ նե րը, ին-չը այս տե ղի մեր կե ցու թյան պայ ման նե րի հա մա ձայն՝ հայ կա կան ճաշ–ը նթ րի քին հյու րի հար կա դիր ա ռա ջադ րանքն է կար ծես: Լսում ե նք ան վեր ջա նա լի հայ կա կան կե նաց նե րը և գլ խի ու րախ թա փա հա-րում նե րով հա մա ձայ նում բա րե մաղ թանք նե րին, ե թե նույ նիսկ դրանք շա տե րիս հա մար քիչ կամ ը նդ հան րա պես ոչ հաս կա նա լի հայե րե նով է ին ար տա հայտ վում եր բեմն։ Իմ մեջ վե րա կեն դա նա նում է ին ման կու-թյանս բազ մօ րյա հար սա նիք նե րը Տրան սիլ վա նի այի գյու ղե րում. այն-տեղ եմ մեկ էլ այս կար գի ա նընդ մեջ հյու րա սի րու թյուն հան դի պել։ Այդ օ րն իմ սի րե լի ի ծնն դյան օ րն էր, ա մեն րո պե սրում է ի ու շադ րու թյունս, որ յու րաց նե ի այդ օր վա ե զա կի ու ան կրկ նե լի սցե նա րը և ա վե լի ո ւշ ճշգր տո րեն պատ մե ի հեռ վում գտն վո ղին իր ծնն դյան օր վա ապ րում-նե րի մա սին այս՝ իր հա մար դեռ օ տար, հե ռա վոր վայ րում։ Հոկ տեմ բե-րի վեր ջին՝ կով կա սյան շո գին վեր նա շա պիկ նե րիս թև քե րը հա վա քած՝ զվար թո րեն պայ քա րում է ինք ճան ճե րի ու ի շա մե ղու նե րի դեմ, ո րոնք հար ձակ վել է ին մեր ճա շի վրա, թեև Յան գը` չի նա ցի բա նաս տեղ ծը, ցած րա ձայն ա սաց, որ նրանք ա վե լի շուտ մեզ են ի րենց ճա շը հա մա-րում։ Ա մեն ի նչ կա տա րյալ հա վա սա րակշ ռու թյան մեջ է ր։

Այդ ժա մա նակ դեռ չգի տե ի, որ շու տով ան ցնե լու եմ մեկ այլ թվար-կու թյան, և այդ օ րը եր կար ժա մա նակ լի նե լու է իմ վեր ջին ան խռով պա-հը։ Սո վո րե լու եմ բաս տուր մայի, սու ջու խի հա մը, հայ կա կան տար բեր պա նիր նե րի նը, մինչ ըն կեր ներս ան հոգ զրու ցում է ին։ Հա գուրդ տա-լով իմ մաս նա վոր ա ռա քե լու թյա նը՝ հայ րե նիքն իմ մեջ ժո ղո վե լուն, ես

256

K.

Ka

liK

. K

ali

lakja. Éhes vagyok az őshazára – de ezt csupán most tudom, többszörös hazatértem után a választott magyar hazába, amikor is a szervezőknek tett előzetes ígéret szerint meg kellene fogalmazni az engem ért örményországi élményeket.

Eredetileg arról írnék, hogyan kell szakszerűen és pontosan felfalni Arméniát, hogy az ember kicsit hazahordhassa azt magával – arról, milyen bekebelezni mindazt, amit ez a csupán első pillantásra zordnak tűnő vidék az idelátogatónak nyújthat. A hegyek súlyos kőszoknyájának fodrait lebbentené fel gyöngéden a szövegem, a Szeván–tó fölötti játékos szelek illatának illékony változatait írnám meg, ahogyan egymásba alakulnak, a befogadó örmény tájról zengenék felemelő éneket. Nem hiába gyarapítottam szorgalmasan fejben a hazát, raktároztam az élményeket, melyeket érzékszerveim tapasztalata egybegyűjtött a nagyon sűrű látogatás alatt, gondosan ügyelnék arra, minden pontos legyen, a részletek ne csússzanak egymásba, hogy hitelesen vissza tudjam adni mindazt, ami engem itt ér mindenkor. Arról írnék, milyen az örmény étel és élet íze – lapozható emlékekké dolgozva élményeimet. Mert azért kötöttünk ki itt, Örményországban, Noé utódaiként és valamiképpen követőiként, az „Írók bárkáján” – még ha nem is éppen az Ararát hegyén, – hogy vigasztalan időkben is fi gyelmeztessünk a poézis éltető szavára, vigaszként mentsük át azt az érdektelenség–özönvízből, hogy lelkesedést csempésszünk emberi életekbe, legjobb tehetségünk szerint. Ezért az ígéret is, amelynek éppen eleget próbálok itt tenni, és megkísérlek visszaadni minden lélegzetnyi örmény–élményt, minden mozzanatot, hogy krónikása lehessek ennek a vidéknek, még ha átmenetileg és csekélyke időre is.

Ha lenne kedvem, leugranék egy sörre, amíg a szöveg megírja önmagát – egy Cortazár parafrázissal élve; birkózom a szöveggel, az élmények megírhatóságával. De egy ideje átkerültem egy másik időszámításba, s már semmi sem lesz úgy, mint annak előtte volt, elvált a most az akkortól. Eredetileg derűs, nagyszerű dolgokról terveztem itt írni, mindarról a szépségről, ami Örményországban körülvett irodalmi zarándoklatunk alatt. Valami olyasféle élményrohamról, mint amelyről Stendhal számolt be egykori fi renzei utazása kapcsán: olyan érzelmi megrohantságról, amely letaglózza az embert, mely felfokozott szívveréssel, megemelkedett vérnyomással, szédüléssel és összezavarodottsággal, ájulás–közeli állapotokkal jár – olyannyira létező jelenség ez, hogy a mai pszichológia

257

Կ. Կ

ա լի

Կ. Կ

ա լի

փոր ձում է ի հի շո ղու թյանս մեջ պա հես տա վո րել կա վա շեն գեղջ կա կան մա տու ցա րա նին դիզ ված ա րյու նա ծոր նռ նե րի տե սա րա նը. նրանց հյու թը պղպ ջա լով ճեղ քում էր բա րակ կճեպ նե րը, ի սկ ի նձ հա մա կում էր գի տակ ցու թյու նը, որ հայ ա զգն է ար նա հո սում, նռ նե րը հայ ժո ղովր-դի վշ տի մա սին են խո սում յու րո վի, այս տեղ՝ ա վե րակ նե րի կող քին, որ-տեղ պատ մու թյան ներ կա յու թյան զգա ցո ղու թյու նը շատ ա վե լի ու ժեղ է ։

Հայ կա կան ամ բողջ փոր ձա ռու թյունս պետք է ու ղիղ տա նել հի շա-տա կի քար տա դա րան, պետք է ան գիր ա նել նախ նյաց հայ րե նի քը, պետք է կլա նել Հա յաս տա նը, հու շա պա տա ռիկ նե րից վե րագ ծել իմ ներ սում նրա վա ղե մի սահ ման նե րը, այն քան ճշգ րիտ, որ քան հնա-րա վոր է, հի շո ղու թյանս մեջ վե րաբ նա կեց նել բո լոր գան ձե րը, որ ի վի ճա կի է ի կրելու. հա մա րյա չէ ի քնում փա ռա տո նի ըն թաց քում, այդ-պի սի բա նե րի ժա մա նակ հի մա չկա։ Պա տաս խա նա տու ա գա հու թյամբ խժռում եմ ա մեն ի նչ, ի հա տու ցում ի նչ–որ կի սա տու թյան ներծ ծում եմ, կլա նում ապ րում նե րը, վե րան վա ճում ի նձ հա մար Հա յաս տա նը։ Ըն-կեր նե րիցս շա տերն են նկա տում, որ եր բեք չեն տե սել իմ նման ա խոր-ժա կով ու տող մե կին։ Սա կայն խոս քը սոսկ խն ջույք նե րի մա սին չէ, թեև հայ կա կան հյու րըն կա լու թյու նը շատ բան է պատ մում ժո ղովր դի հո գու մա սին, ո րը բնա կեց նում է այս՝ դր սից ժայ ռի պես կարծր քա րաս տան թվա ցող հայ րե նի քը։ Ես նախ նյացս հայ րե նի քի քաղցն ու նեմ. բայց դա մի այն հի մա է, որ գի տակ ցե ցի, իմ ը նտ րյալ հուն գա րա կան հայ րե նիք բազ մա կի տուն դար ձից հե տո, ե րբ կազ մա կեր պիչ նե րին տված խոստ մանս հա մա ձայն՝ պետք է ձևա կեր պեմ իմ հա յաս տա նյան ապ րում նե րը։

Ըստ է ու թյան, ես այն մա սին կգ րե ի, թե ի նչ պես է պետք մաս նա գի-տո րեն ու ճշգ րիտ կլա նել Հա յաս տա նը, որ մարդ կա րո ղա նա այն իր հետ մի քիչ տուն տա նել, և այն մա սին, թե ի նչ է ի նձ տվել այն ա մե նը, ի նչ մի այն ա ռա ջին հա յաց քից ա մայի այս բնաշ խար հը կա րող է բա-ցել այ ցե լո ւի ա ռաջ: Իմ գրով լեռ նե րի քա րե ծանր շր ջազ գես տի փե-շե րը մեղմ ծա ծա նե ի, գրա ռե ի ա ներ ևույթ տար բե րակ նե րը Սևա նա լճի խա ղաց կուն քա մի նե րի բույ րե րի, որ ի րար մեջ են գո յա նում, հն չեց նե ի հայ կա կան բնա պատ կե րի վե հաց նող եր գը։ Ես զուր չեմ գլ խիս մեջ ջա նա սի րա բար ա ճեց րել հայ րե նի քը, ամ բա րել ապ րում նե րը, ո րոնք զգա յա րան նե րիս փորձն ի մի է բե րել չա փա զանց հա գե ցած այս այ ցի ըն թաց քում: Ես խնամ քով հո գա լու եմ, որ ա մեն ի նչ ճիշտ լի նի, ման-րա մաս ներն ի րար մեջ չսա հեն, որ ար ժա նա հա վատ կեր պով վե րար-տադ րեմ այն ա մենն, ի նչ ի նձ հու զել է այս տեղ ա մեն պահ։ Այն մա սին

258

K.

Ka

liK

. K

ali

már Stendhal–szindrómaként aposztrofálja a tünetegyüttest. Kedvem lett volna írni a szépség befogadásának fi zikai korlátairól is, a vad vidék lenyűgöző bájáról terveztem szólni, arról, ahogyan vendéglátóink néhány nap alatt meg akarják nekünk tanítani Örményországot.

De tervezni nem lehetséges. Bármilyen mohón is ittuk volna be ezt az új tudást, nem lett volna elég sok ezerszer ennyi idő sem a megismerésre: mindenből csak ízlelésnyi lenyomatot vihettünk magunkkal mindahányan. Ahogyan én is csupán ízlelésnyi lenyomatot adhatok szövegem által mindarról, amit megéltem, arról, ahogy kiiktattuk az alvás idejét fontosabb dolgok miatt, arról, hogyan fokozatosan átkerültünk egy másik dimenzióba, egy párhuzamos létbe, ahol kitágult az idő – és néhány nap alatt mégiscsak néhány év élményanyagát gyűjthettük egybe, későbbi rendszerezésre. Azokról az emlékezetes együttlétekről terveztem írni, amelyeknek során nagyszerű emberekkel ismerkedhettem meg, szervezőkkel és alkotókkal, örmény és külföldi írótársakkal, a lelkes örmény egyetemistákat sem kihagyva a „seregszemléből”; arról a csodálatos kreativitásról, alkotás–szomjról, amelyet az egyetem fi ataljainak körében tapasztalhattam a közös műhelymunkánk rövidke ideje alatt.

Terveim szerint a Lori szakadékról is írtam volna, ahova már pusztán lenézni is szédületes, mégis sokakat megkísértett csapatunkból, hogy a peremén álló, szakadék fölé nyúló kövön fényképezkedjenek, mintegy trambulinon állva. Akkor még nem volt bátorságom oda kiállni, már egy magasabb várfalról lenézve is tériszony fogott el. Arról is szóltam volna, hogyan kacsintottunk össze viccesen a mindennapi Kilikiázás után a szintén erdélyi magyar–örmény Laca barátommal, aki immár évek óta Jerevánban van otthon – volt abban valami irrendenta cinkosság, ahogyan mi esténként, az amúgy is későig kitartó napi programok után legalábbis megpróbáltunk kreatív módon visszasörözni magunknak egy képzeletünkben dédelgetett, fi ktív és saját Kilikiai Örmény Királyságot. A Pandok Yerevan sült kecsegéjének ízéről is akartam szólni – noha én nagyritkán eszem halat, itt kedvencemmé vált; de leginkább arról a maffi ozónak festő, fura fi guráról szerettem volna írni, aki éppen bekészült a vacsoraasztalunk melletti mikrofonhoz, hogy ő bizony elénekelne valamit, amíg mi a kecsege ízétől estünk éppen ámulatba – mi meg csöppnyi (később gyorsan megbánt) fölénnyel kacsintottunk össze Ruxandrával, újdonsült román költőbarátnőmmel, akivel már a fesztivál első napjától fogva egymásra

259

Կ. Կ

ա լի

Կ. Կ

ա լի

կգ րե ի, թե ի նչ պի սին է հայ կա կան կե րա կու րի ու կյան քի հա մը` թերթ-վող հու շե րի վե րա ծե լով հու զում ներս։ Ո րով հետև մենք հանգր վա նե-ցինք այս տեղ՝ Հա յաս տա նում, որ պես Նոյի ժա ռանգ ներ և ի նչ–որ չա-փով հետ ևորդ ներ: Հանգր վա նե ցինք «Գ րա կան տա պա նում», այլ ոչ թե հենց Ա րա րա տի գա գա թին, որ պես զի ոչ մխի թա րա կան ժա մա նակ նե-րում նույն պես ու շադ րու թյուն հրա վի րենք պոե զի այի՝ կե նա րար խոս քի վրա, որ պես զի փր կենք այն որ պես մխի թա րու թյուն ա նար ժե քու թյան ջր հե ղե ղից, որ պես զի « մաք սա նենգ» ճա նա պար հով ո գեշն չում բե րենք մարդ կանց կյան քե րին մեր շնոր հի ա ռա վե լա գույ նի չա փով։

Դ րա հա մար է նաև խոս տու մը, ո րն այդ տեղ հենց փոր ձում է ի ի րա-կա նաց նել և ջա նում պատ կե րել ա մեն շն չա չափ հայ կա կան ապ րումս, ա մեն պա հը, որ պես զի ժա մա նա կա գի րը լի նեմ այս բնաշ խար հի, թե-կուզև ժա մա նա կա վոր և չն չին մի տևո ղու թյան։

Տ րա մադ րու թյունս թույլ տար ցած փախ չե լ՝ մի գա վաթ գա րե ջուր խմե լու, մինչև տեքստս կգ րի ի նքն ի րեն՝ Կոր տա սա րի խոս քե րը վե-րա փո խե լով, բայց ես ը մբ շա մար տում եմ տեքս տիս, ապ րում ներս շա-րադ րե լու հնա րա վո րու թյան հետ: Բայց ո րոշ ժա մա նակ հայտն վել է ի այլ թվար կու թյան մեջ, և այլևս ո չինչ չի լի նի այն պես, ի նչ պես դրա նից ա ռաջ էր. « հի մա»–ն բա ժան վել է «եր բեմ նի»–ից: Ի սկզ բա նե զվարթ, հի ա նա լի բա նե րի մա սին է ի նա խա տե սում գրել այս տեղ. այն ամ բողջ գե ղեց կու թյան, ո րը Հա յաս տա նում մեզ շր ջա պա տել էր գրա կան ո ւխ-տագ նա ցու թյան ըն թաց քում: Ապ րում նե րի մի այն պի սի հոր ձան քի մա-սին, ի նչ պի սին Ստեն դալն է նկա րագ րում Ֆլո րեն ցի այի իր ո ւղ ևո րու-թյան առ թիվ. այն պի սի հու զա կան տա րա փի մա սին, ո րը տա պա լում է մար դուն, ո րը հա ճա խա ցած սրտխ փո ցով, բարձր ճնշ մամբ, գլ խապ-տույ տով, շփոթ վա ծու թյամբ, ու շագ նա ցու թյա նը մոտ վի ճակ նե րով է ուղեկց վում: Այն քան ի րա կան է այս եր ևույ թը, ո րն ար դի հո գե բա նու-թյան մեջ կոչ վում է Ստեն դա լի հա մախ տա նիշ: Տրա մադ րու թյուն ու նե-նայի գրե լու գե ղեց կու թյուն հաս կա ցու թյան ֆի զի կա կան սահ ման նե րի մա սին ևս, վայ րի բնաշ խար հի տպա վո րիչ հմայ քի մա սին խո սելու այն մա սին, թե ի նչ պես մեր տան տե րե րը ցան կա նում է ին մի քա նի օ րում մեզ սո վո րեց նել Հա յաս տա նը:

Բայց ծրագ րել հնա րա վոր չէ: Որ քան էլ ա գա հո րեն խմե ինք այս նոր ի մա ցու թյու նը, այ դու հան դերձ, ճա նա չո ղու թյան հա մար բա վա րար չէր լի նի հա զա րա պա տիկ ա վե լի ժա մա նա կը. ա մեն ին չից մի այն համ տե սի տպա վո րու թյուն ստա ցանք ու հետ ներս վերց րինք: Ի նչ պես որ ես գրիս մի ջո ցով սոսկ մի համ տե սե լի քի չափ կա րող եմ հա ղոր դել այն ա մե-

260

K.

Ka

liK

. K

ali

találtunk, no, vajon mi lesz ebből, mit fog nekünk énekelni a múzsáknak szentelt lakomán ez a suhogó tréningruhás, fehér futócipős, kissé már pityókosan somolygó férfi , aki ki tudja, hogyan került ide egyáltalán. Arról is beszámoltam volna részletesen, hogyan használtam ki az ekkor keletkezett pillanatnyi zűrzavart, és helyet adva az egó hirtelen ötlettől vezérelt mókájának, hogyan javítottam át akkurátusan a tréningruhás férfi asztalán sorakozó a számos Kalinka vodkás üveg címkéjét Kalikingára, míg észre nem vették... Ilyenszerű élményekről szerettem volna írni, nagy lendülettel és epikus részletességgel – de legfőképpen arról, hogy amikor az általunk maffi ózóként elkönyvelt, horgolt sapkás férfi hosszas készülődés után végre megszólalt, akkor már tudtam, ez eddigi életem legcsodálatosabb koncertje: mintha egy szufi démonkórus szabadult volna ki tüdejéből, úgy rebbent bele a hangja az addig profánnak tudott éjbe; meg arról, hogy az est további óráiban lehetetlen volt mással foglalkozni, pincérnek és vendégnek egyaránt, mint őt, az álruhás Arto Tuncboyaciyant hallgatni, aki ki tudja, hogyan került oda a múzsáknak terített asztal mellé; lehetetlen volt mással foglalkozni, mint rögzíteni, így vagy úgy, emlékezetben vagy kamerával a pillanatot, teljességgel megélni az énekes jelenlétét – mely ott, az elutazásunk estéjén habár véletlennek volt álcázott, kétségtelenül számunkra elrendelt égi csoda volt.

Az örmény történelemnek e zarándokút alatt felsejlő mozzanatairól is beszámolni szándékoztam, a földbe ásott kolostorépületről Haghpatban, amelyre az egykor élt szerzetesek azért hordtak földet, hogy megmentsék a vidéket pusztító tatártól; arról a templomteremről ugyanitt, ahova a szerzetesek szintén földbe ásott korsókba rejtőztek a dúlás elől, mint azt Paradzsanov fi lmjében is látni lehet; arról a helyről, ahol Szajat Nova, egyik legkedvesebb örmény költőm élt, alkotott – és vesztette életét az öldöklő tatár által. Terveim szerint írtam volna arról az érzésről is, amely Szevanavank egyik khácskárja láttán ragadott magával: egykori örmény szerzetesek hosszú, fonott hajú, tatár antropológiájú Krisztust faragtak a kőbe, hogy ezzel a sziklába foglalt furfanggal óvják meg templomukat a tatárok rombolásától – átmenetileg a tatár képére formálták Istenüket, alázatosan vállalva esetleges haragját is, hogy házát megvédhessék. És igen, írtam volna a Fecskevár csöndjéről is, amely emlékezés közben bronz ködként vett minket körül, felejthetetlenül – mintha egy regényben üresen maradt volna néhány oldal, fehéren, betű nélkül, melyről az

261

Կ. Կ

ա լի

Կ. Կ

ա լի

նի մա սին, ի նչ զգա ցել եմ, այն մա սին, թե ի նչ պես է ինք բաց թող նում քնի ժա մա նակն ա վե լի կար ևոր գոր ծե րի պատ ճա ռով, այն մա սին, թե ի նչ պես է ինք աս տի ճա նա բար տե ղա փոխ վում մեկ այլ չա փում, մի զու-գա հեռ գո յու թյուն, որ տեղ ժա մա նակն ը նդ լայն վեց, և մի քա նի օ րում, այ նու հան դերձ, մի քա նի տար վա ապ րում ներ կա րող է ինք հա վա քել ի մի՝ կար գի բե րե լը թող նե լով հե տա գային: Ծրագ րում է ի գրել այն հի շար ժան հա մա կե ցու թյան մա սին, ո րի ըն թաց քում սքան չե լի մարդ-կանց հետ ծա նո թա ցա. կազ մա կեր պիչ ներ և ստեղ ծա գոր ծող ներ, հայ և օ տար գր չըն կեր ներ, խան դա վառ հայ ու սա նող ներ…, գրել այն հրա-շա լի ստեղ ծա գոր ծա կա նու թյան մա սին, հղա նա լու ծա րա վի, որ մեկ էլ հա մալ սա րա նա կան ե րի տա սարդ նե րի շր ջա նա կում եմ զգա ցել ար-վես տա նո ցի մեր ը նդ հա նուր պա րապ մուն քի կար ճա ռոտ ժա մե րին:

Ըստ իմ ծրագ րե րի՝ պետք է գրե ի Լոռ վա ձո րի մա սին, ո րին վեր-ևից նայելն ի սկ ան խո հե մու թյուն է, թեև մեր թի մից շա տերն է ին գայ-թակղ վում, որ լու սան կար վե ին ան դուն դի եզ րա քա րե րին՝ ա սես ցատ-կա հար թա կի վրա կանգ նած: Իմ քա ջու թյու նը չբա վա րա րեց այն տեղ կանգ նե լու հա մար, և նույ նիսկ ամ րո ցի պարս պից ցած նայե լուց էր բարձ րու թյան վախն ի նձ պա տում: Այն մա սին կխո սե ի նաև, թե ի նչ պես է ինք մենք զա վեշ տա լի ակ նարկ ներ ա նում ի րար մեր ա մե նօ րյա « Կի-լի կի ա»–գ նա ցու թյու նից հե տո նույն պես տրան սիլ վա նա ցի հուն գա րա-հայ բա րե կա միս՝ Լա ցայի հետ, ով ար դեն տա րի ներ ի վեր բուն է դրել Եր ևա նում: Հս տակ մի մեղ սակ ցու թյուն կար այն բա նում, թե ի նչ պես է ինք մենք ե րե կո նե րը՝ ա ռանց այն էլ եր կար ձգ վող օ րա կար գից հե-տո, փոր ձում ստեղ ծա գոր ծա բար գա րե ջուր խմե լու վե րա դառ նալ մեր եր ևա կա յու թյան նվի րա կան Կի լի կի այի հայ կա կան թա գա վո րու թյուն։

Առ հայոց պատ մու թյուն սույն ո ւխ տագ նա ցու թյան հե տա դարձ պա հե րի մա սին նույն պես մտա դիր է ի հա շիվ տալ, Հաղ պա տի վան-քի գետ նա փոր շի նու թյան մա սին, ո րի վրա ժա մա նա կին հող են լց րել վա նա կան նե րը, որ պես զի փր կեն այն գա վառն ա մա յաց նող թա թա րից: Այն մա սին, որ վա նա կան նե րը ներ խու ժու մից ա ռաջ թաքն վել են գետ-նա փոր կա րաս նե րի մեջ, ին չը կա րե լի է տես նել Փա րա ջա նո վի ֆիլ-մում. այն վայ րի մա սին, որ տեղ Սա յաթ–Նո վան` իմ ա մե նա սի րե լի հայ բա նաս տեղծ նե րից մեկն է ապ րել, ա րա րել և կյան քից զրկ վել ար նա-խում թա թա րի կող մից։ Ը ստ իմ ծրագ րե րի՝ պի տի գրե ի այն զգաց ման մա սին ևս, ո րն ի նձ տի րեց՝ Սևա նա վան քի մի խաչ քար տես նե լով, ո րին հայ վա նա կան նե րը եր կար, հյու սած մա զե րով, թա թա րա կան մար դա-բա նա կան տի պի Քրիս տոս է ին քան դա կել ժա մա նա կին, որ պես զի այդ

262

K.

Ka

liK

. K

ali

olvasó tudva tudja, áhítattal kell átlapoznia, és kiegészítenie a saját gondolataival.

És az írók mauzóleummá emelt emléklakásairól is beszámoltam volna, aprólékos részletességgel – a heurisztikus élménnyel, amely Hovhannes Tumanian múzeummá alakított jereváni lakásában kerített hatalmába: hasonló írókultusszal még sosem találkoztam. Ott láttam először magyarra fordított Tumanian műveket is, az Európa Kiadó 1969–ben kis, fi ligrán fehér kötetbe gyűjtött néhány Tumanian verset, Galambok temploma címen, a költő születésének századik évfordulóját jubilálva. Utólag, már Budapesten idézem fel, hogy román írótársam, akit végig Basilnak hívtunk az irodalmi zarándokút alatt, lefotózta a múzeumban kiállított műfordítás–köteteket – így nyomoztam ki, honnan és hogyan szerezhető meg a budapesti antikváriumok elfeledett raktárkészletéből a kötetnek feltehetőleg egyik utolsó magyarországi példánya. (És megszerzem, az antikváriussal folytatott nagy alkudozások közepette – efféle ebben az országban nincsen szokásban.) A gondosan eltervezett elbeszélésfolyamban annak a megrázó döbbenetnek is helyet adtam volna, ráadásul igencsak központit, amely a múzeumi idegenvezető emelkedett beszéde alatt kerített hatalmába, miközben éppen Tumanian fi ának végső döntéséről beszélt, aki apja halála után kivágatta és magával vitte annak szívét, hogy szimbolikusan örökre vele maradhasson. Az akkor még végletesen barbárnak tartott mozzanat borzongatóan végigkísérte örményországi utamat – és amikor stílusosan, Zorian almájával zsebemben Dseghbe, Tumanian szülőházába látogattunk az írócsapattal, hol ismét előkerült a kivágott szív toposza, akkor már, előre készülvén, óvatos kérdéseket is fel mertem tenni: hogyan is történt mindez pontosan – és ismét elborzadtam attól, milyen könnyed, magától értetődő természetességgel beszélt a helyi idegenvezető erről a szörnyű tettről, amivel a fi ú kivágatta holt apja szívét, hogy egész életében birtokolhassa azt.

Eredetileg ezekről szerettem volna írni, és nem kétséges, könyvnyi lett volna az írott anyag. Ami itt mindössze felsorolás, az emlék–kartotékolás puszta gyakorlati kiterjesztése, egy emlékgyűjtő jegyzeteinek listája a megéltekről – mindaz bennem elemi erővel dúló élményvihar, kilengő szédüléssel és szapora szívveréssel járó emlékezés, mely által bekebelezem, felfalom Arméniát, egyre és egyre. Kívülről mindössze élménylista,

263

Կ. Կ

ա լի

Կ. Կ

ա լի

հնար քով պահ պա նե ին ի րենց ե կե ղե ցին թա թար նե րի ա վե րից: Ժա-մա նա կա վո րա պես թա թա րա կան կեր պա րանք են տվել ի րենց Ա ստ-ծուն՝ խո նար հա բար հանձ նա ռե լով նաև նրա հա վա նա կան զայ րույ թը, որ պես զի պաշտ պա նեն հայ րե նի քը։ Եվ այո՛, կգ րե ի նաև Այ ծա բեր դի լռու թյան մա սին, ո րը վեր հու շին զու գա հեռ բրոն զե մա ռա խու ղի նման շր ջա պա տեց մեզ ան մո ռա նա լի ո րեն: Կար ծես վե պում թա փուր մնա-ցած մի քա նի էջ սպի տակ, ա ռանց տա ռե րի, ո րոնց մա սին ըն թեր ցո ղը քա ջա տե ղ յակ է և ակ նա ծան քով պետք է թեր թի ու լրաց նի դրանք իր մտ քե րով։

Եվ կու զե ի ման րա մասն պատ մել նաև գրող նե րի` դամ բա րա նի աս-տի ճա նի բարձ րաց ված տուն–թան գա րան նե րի մա սին այն ապ րու մի ազ դե ցու թյամբ, ո րն ի նձ պա տեց Հով հան նես Թու մա նյա նի` թան գա-րա նի վե րա փոխ ված եր ևա նյան բնա կա րա նում. ես գրո ղի նման պաշ-տա մուն քի ե րբ ևէ չեմ հան դի պել: Այդ տեղ ես ա ռա ջին ան գամ տե սա Թու մա նյա նի հուն գա րե րեն թարգ ման ված ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րը ևս: «Եվ րո պա» հրա տա րակ չու թյու նը 1969–ին փոք րիկ, նր բին սպի-տակ ժո ղո վա ծո ւի մեջ է ամ փո փել Թու մա նյա նի մի քա նի բա նաս տեղ-ծու թյուն՝ «Ա ղավ նու վան քը» վեր նագ րով, բա նաս տեղ ծի ծնն դյան հա-րյու րա մյա հո բե լ յա նի առ թիվ: Հե տա գա յում միտքս ար դեն Բու դա պեշ-տում կլու սա վոր վի, որ ռու մի նա ցի գր չըն կերս, ո րին Բա սիլ է ինք կո չում գրա կան ո ւխ տագ նա ցու թյան ըն թաց քում, թան գա րա նում լու սան կա-րել էր թարգ մա նու թյուն նե րի ժո ղո վա ծու նե րը: Այդ պես ես կա րո ղա ցա փնտ րել ու պար զել, թե որ տե ղից և ի նչ պես կա րե լի է բու դա պեշ տյան հնագ րա վա ճառ նե րի մո ռաց ված պա հես տա րան նե րից հայ թայ թել Հուն գա րի ա յում գր քույ կի հա վա նա բար վեր ջին օ րի նակ նե րից մե կը։

Խ նամ քով ծրագր ված պա տու միս մեջ այն սար սա փին ևս տեղ կտայի, ո րն ի նձ պա տեց Թու մա նյա նի թան գա րա նի ու ղեկ ցոր դի խոս-քի ըն թաց քում, ե րբ նա պատ մեց Թու մա նյա նի որ դու վճ ռա կան ո րոշ-ման մա սին՝ հոր մա հից հե տո կտ րել տալ նրա սիրտն ու խորհր դան-շա բար հա վերժ իր հետ պա հել: Դեռ այդ ժա մա նակ իմ կող մից բար բա-րո սա կան դիտ ված փաս տը մինչև վերջ զար հու րե լի կեր պով ու ղեկ ցեց ի նձ իմ հա յաս տա նյան ճա նա պարհ նե րին:

Ի սկզ բա նե այս բա նե րի մա սին է ի ու զում գրել, և, ան կաս կած, մի գր քա չափ կլի ներ գրա վոր նյու թը։ Այն, ի նչն այս տեղ ըն դա մե նը թվարկ վում է, հու շե րի քար տա վոր ման պարզ գոր ծըն թաց է մի այն, տե-սած նե րիս մա սին հու շա հա վաք նշում նե րի ցանկ: Այս ա մենն իմ մեջ տա րե րային ու ժով փչող զգաց մունք նե րի փո թո րիկ է, գլ խապ տույտ և

264

K.

Ka

liK

. K

ali

tanulható Kaukázus, amely csak az Örményországot megjártak számára élénkül teljes élménnyé, színesedik és duzzad történetté, cinkosodik szétszakíthatatlan szövetséggé: az örmény vidék, az örmény történelem apránként beenged önmagába. Arról is írtam volna, hogy később már kifejezetten vadásztam az írók kivágott szívéről szóló anekdotákat, így ért el hozzám a hír, mely nem tudhatom, igaz–e, miszerint Terian, az örmény költő szívét is kivágták halála után.

Azóta azonban, mióta ennek az írásnak a szövetét szövögetem, át– meg átjavítom, amióta durcásan elégedetlenkedek fölötte, hogy hitelesebb lehessen az áthozott élmény, amióta nem megyek le sörözni, amíg a szöveg írná önmagát, átkerültem egy másik dimenzióba. Apám átkelt azon a folyón, ahonnan nincsen visszatérés ebbe a világba; és az idő elkezdett másképpen telni, megváltoztak a színek, a szagok, minden, ami addig körülvett, más értelmet nyert, élesen elvált az akkor és most, mintha csak fejszecsapással választotta volna szét őket az Úristen. Nem találom már eddigi önmagam, a dolgok, velem a középpontjukban, egyszerre megfoghatatlanná váltak. És amikor ott álltam a ravatalánál, lekésve az utolsó találkozás lehetőségét, ott álltam összetörten és magamat bántva, hogy talán nem vigyáztam rá eléggé, és kérdések gyötörtek, vajon tudta–e, hogy szeretem, ott álltam és néztem, hogyan omlik el az én szép apám arca a júniusi kánikulában, hogyan olvadnak le róla, percről percre eddig ismert nemes vonásai, hogyan változik meg bennünk, itt maradottakban az idő; és akkor hirtelen Tumanian fi ára gondoltam, akit sosem ismerhettem, és mégis, most e személyes tragédia által egészen közel került hozzám. Vad, zsigeri irigység rohant meg Tumanian fi a iránt, kinek még csak a nevét sem tudom, irigyeltem őt azért a bátorságért, amivel ki merte lopni az apja szívét, hogy ez által mindig együtt maradhassanak. S míg azelőtt az ötlet barbársága tartotta fogva kényszeresen az agyamat, folyton arra kalandoztam, hogy ezt a tettet valahogy megértsem, logikusan megmagyarázzam, a kulturális sokkot feldolgozzam, most valami megváltozott, furcsán átlendült ebben a másik időszámításban a tettek értéke is, elemelkedett az eredeti koordinátáktól – most immár hetek óta attól a gondolattól nem tudtam szabadulni, az kínozott vég nélkül, hogy nekem sosem lett volna merszem megtenni ugyanezt, pedig ott kísértett végig a gondolat, elkérni az apám szívét, ha pedig nem adják, hát ellopni, magammal vinni, birtokolni,

265

Կ. Կ

ա լի

Կ. Կ

ա լի

հա ճա խա ցած սրտխ փո ցով ու ղեկց վող հի շո ղու թյուն, ո րոնց ներ քո ես խժ ռում, կլա նում եմ Հա յաս տա նը նո րից ու նո րից։

Դր սից ըն դա մե նը ապ րում նե րի ցու ցակ, սո վո րա կան Կով կաս, որ մի այն Հա յաս տան այ ցե լած նե րի հա մար է կեն դա նա նում որ պես լի-ար ժեք ապ րում, այն գու նա վոր վում և փչ վում է որ պես պատ մու թյուն, ա ռաջ նոր դում ան քակ տե լի դա շին քի: Հայոց ե զեր քը, հայոց պատ մու-թյու նը սա կավ առ սա կավ ներս է թող նում ի նձ իր մեջ։

Այն ժա մա նա կից ի վեր, սա կայն, ի նչ որ այս գր վածքն եմ հյու սում՝ խմ բագ րե լով ու վե րախմ բագ րե լով այն, ի նչ դժ գո հու թյունս է, ի նչ որ թույլ չի տա լիս գա րե ջուր խմե լու գնալ, քա նի դեռ տեքս տը չի սկ սել գրել ի նքն ի րեն, վե րաբ նակ վել եմ մեկ այլ չափ ման մեջ։ Հայրս ան ցավ այն գե տը, որ տե ղից վե րա դարձ չկա այս աշ խարհ, և ժա մա նակն սկ սեց այլ կերպ լրաց վել: Փոխ վե ցին գույ նե րը, հո տե րը, այն ա մե նը, ի նչ որ ի նձ մինչ այդ շր ջա պա տում էր, այլ ի մաստ ձեռք բե րեց, կտ րուկ զատ վե ցին «այս տեղ»–ը և «այժմ»–ը, ա սես կա ցի նով բա ժա ներ նրանց Տեր Ա ստ-ված։ Չեմ գտ նում այլևս ի նքս ի նձ, գոր ծե րը, որ ի նձ հետ է ին, ա նըն դու-նե լի դար ձան: Եվ ե րբ ես կանգ նած է ի դի ա կառ քի մոտ՝ ուշա ցած վեր-ջին հան դիպ ման հնա րա վո րու թյու նից, կանգ նած է ի՝ կոտրված և ի նքս ի նձ մե ղադ րե լով, որ մի գու ցե բա վա րար չեմ խնա մել նրան, ի նձ հար-ցեր է ին տան ջում. ա րդյոք նա գի տե՞ր, որ սի րում եմ ի րեն, կանգ նել է ի այն տեղ ու նա յում է ի, թե ի նչ պես է խա թար վում իմ գե ղե ցիկ հոր դեմ քը հու նի սյան տա պին, թե ի նչ պես են հալ վում րո պե առ րո պե, ի նձ քա ջա-ծա նոթ ա զն վա կան գծե րը, ի նչ պես է փոխ վում մեր՝ այս տեղ մնա ցող-նե րիս մեջ ժա մա նա կը: Եվ հան կարծ Թու մա նյա նի որ դու մա սին մտա-ծե ցի, ո րի հետ չէ ի կա րող նույ նիսկ ծա նոթ լի նել, բայց այժմ ան ձնա կան ող բեր գու թյան բե րու մով լի ո վին մոտ դար ձավ ի նձ նա: Վայ րի, կեն դա-նա կան նա խանձ պա տեց ի նձ. նա խան ձե ցի Թու մա նյա նի որ դուն, ո ւմ ա նու նը նույ նիսկ չգի տեմ, նա խան ձե ցի նրան քա ջու թյան հա մար, որ խի զա խել էր գո ղա նալ հոր սիր տը, որ այդ պի սով միշտ մի ա սին լի նեն: Եվ այժմ ես ար դեն ամ բողջ շա բաթ ներ տանջ վում է ի, չէ ի կա րո ղա նում ա զատ վել այն մտ քից, որ եր բեք հանդգ նու թյունս չէր բա վի նույնն ա նե-լու, թեև մինչև վերջ ի նձ ու ղեկ ցում էր այն միտ քը, որ խնդ րեմ հորս սիր-տը, ի սկ ե թե չտան, ա պա գո ղա նամ, տա նեմ ի նձ հետ, պա հեմ այն քան ժա մա նակ, ի նչ քան ի նձ տր ված է: Ի նձ գայ թակ ղեց մի ա րարք, ո րը ես կան խավ այն քա՜ն զար հու րե լի ո րեն բար բա րոս ու հե ռու է ի հա մա րել: Այժմ ար դեն հաս կա նում է ի՝ այս պայ քարն այն ներ քին ճա կա տա մար-տի ու ղե կիցն է, որ միշտ էլ վա րել են մի մյանց դեմ իմ ներ քին՝ հուն-

266

K.

Ka

liK

. K

ali

amíg csak időm engedi. Megkísértett a tett, amit azelőtt, az akkorban még, oly borzongatón barbárnak és távolinak tartottam – és most már megértettem, ez a vívódás annak a belső harcnak a kísérője, amit saját magyar és örmény részem vívott egymással mindig is. Mert egész gyerekkoromat végigkísérte a köztesség kínzó érzése: magyarnak talán ijesztőn erőteljes vagyok, örménynek talán túl fakó – mondhatni folyton átjárok egyik nemzeti karakterológiából a másikba, egyszerre vagyok mi és ők, mindkét oldalon. Apám hirtelen távozásával közelebb húzódott hozzám az a részben még távolinak tudott világ, megmagyarázhatatlan rohamossággal vált rokonommá, fi véremmé Tumanian fi a, aki magával merte vinni halott apja szívét. Mióta átkerültem a másik időszámításba, és már nem lehetséges pusztán a szépségről meg végeérhetetlen lakomákról örömódát zengeni, nem lehetséges pusztán a felemelő, monumentális élményekről írni, amelyek által Örményországot próbálom bekebelezni, amellyel sokszorosítom magamban a haza–élményt, a meglévő, eredeti erdélyi szülőföldem és anyanyelvem diktálta, választott magyar hazám mellé, most már nem csak az örmény tájról, de az örmény emberről is méltán tudnék írni, annak vad tetterejéről és derűs bátorságáról, mi megszabja életútját. Talán most már jobban értem a népet, melyből egykor őseim is vétettek, oly sok évszázaddal ezelőtt; és ahogy időm telik, több–kevesebb sikerrel gyarapítom magamban a belső hazát.

267

Կ. Կ

ա լի

Կ. Կ

ա լի

գար և հայ կե սե րը: Ման կու թյանս ամ բողջ ըն թաց քում ի նձ ու ղեկ ցել է եր կատ վա ծու թյան տան ջա լից զգա ցու մը: Որ պես հուն գար նույ նիսկ վա խե նա լու չափ զո րեղ եմ, որ պես հայ՝ մի գու ցե չա փա զանց նվազ. կա րե լի է ա սել, որ շա րու նակ ան ցնում եմ մի ազ գային բնու թագ րից մյու սին՝ մի ա ժա մա նակ « մենք» եմ և «ն րանք»: Հորս ան սպա սե լի հե-ռա նալն ի նձ ա վե լի մո տեց րեց այս՝ մաս նա կի ո րեն դեռ հե ռու գի տակց-վող աշ խար հը: Ան բա ցատ րե լի սրըն թա ցու թյամբ հա րա զա տա ցավ այն. եղ բայրս դար ձավ Թու մա նյա նի որ դին, ով հա մար ձակ վել էր հե տը վերց նել մա հա ցած հոր սիր տը։ Այն ժա մա նա կից սկ սյալ, ե րբ ես փո-խադր վե ցի այլ թվար կու թյուն, այլևս հնա րա վոր չէ պար զա պես գե ղեց-կու թյան ու ան վեր ջա նա լի խն ջույք նե րի ձոն հն չեց նել, մի այն բարձր, վեհ ապ րում նե րի մա սին գրել, ո րոնց մի ջո ցով փոր ձում եմ խժ ռել Հա-յաս տա նը, ո րոն ցով բազ մա պատ կում եմ իմ մեջ հայ րե նի քի զգա ցու մը:

Հա րա զատ ու ծա նոթ տրան սիլ վա նյան հայ րե նի քիս ու մայ րե նի լեզ վի թե լադ րած, ը նտ րած հուն գա րա կան հայ րե նի քիս կող քին ար դեն ոչ մի այն հայոց բնաշ խար հի, այլև հայ մար դու մա սին եմ ես կա րո-ղա նա լու ար ժա նի ձևով գրել: Այն վայ րի ե ռան դի և զվարթ քա ջու թյան մա սին, ո րը սահ մա նում է նրա կե նաց ճա նա պար հը: Մի գու ցե հի մա ա վե լի լավ եմ հաս կա նում այն ժո ղովր դին, ո րից մի ժա մա նակ իմ նախ-նի ներն էլ են սե րել այն քա՜ն եր կար դա րեր ա ռաջ, և որ քան լրա նում է իմ ժա մա նա կը, ա վելի կամ պա կաս հա ջո ղու թյամբ ես ա ճեց նում եմ իմ մեջ ներ քին հայ րե նիքս։

Հուն գա րե րե նից թարգ մա նեց Վահ րամ Մար տի րո սյա նը

Herbert Maurer

Հեր բերտ Մաու րեր

Austria Ավստ րի ա

Austrian poet, prosaist, translator and journalist. Author of 11 books published in Austria and Germany. Participant of “Backmann Prize” and the prize winner of “Rheingau.” He works at Austrian radio station and television. Herbert performed with his lectures on literature in Germany, Italy, Israel and Armenia. Presented his lecture entitled “Sayat Nova: the Art of Translation” in Austria and Armenia. Herbert Maurer is the editor and translator of two anthologies of Armenian Literature into German.

Ավստ րի ա ցի բա նաս տեղծ, ար ձա կա գիր, թարգ մա նիչ և լրագ-րող: Ա վստ րի ա յում և Գեր մա նի ա յում հրա տա րակ ված 11 գր քի հե ղի նակ: «Bachmann» մր ցա նա կա բաշ խու թյան մաս նա կից և «Rheingau»–ի մր ցա նա կա կիր: Աշ խա տում է ա վստ րի ա կան ռա դի-ո յում և հե ռուս տա տե սու թյու նում: Գրա կա նու թյան մա սին դա սա-խո սու թյուն նե րով հան դես է ե կել Գեր մա նի ա յում, Ի տա լի ա յում, Իս րայե լում և Հա յաս տա նում: Ա վս տրի ա յում և Հա յաս տա նում ներ կա յաց րել է « Սա յաթ–Նո վա. թարգ մա նու թյան ար վես տը» դա-սա խո սու թյու նը: Հայ գրա կա նու թյան գեր մա նե րեն թարգ մա նու-թյուն նե րի եր կու ան թո լո գի ա նե րի խմ բա գիրն ու թարգ մա նիչն է:

270

H.

Ma

ure

rH

. M

au

rer

HISTORY – DAMALS UND DA

Gewidmet Hovhannes Toumanian, dem armenischen Nationaldichter. Nur sein Herz ist an seinem Geburtsort bestattet.

Dedicated to Hovhannes Toumanian, Armenian National Poet. Only his heart is buried on his birth place.

i am the one without heart i am only heart but where is my brain ? just eat it... and read

fl ughafen yerevan 1988 – fl ughafen yerevan 2012jede landung, auch die dreiundzwanzigste, ist eine zeitreise, das hoff-

nungslose chaos in der zeit des erdbebens und die hoffnung, etwas tun zu können, ist auch nach 25 jahren gegenwärtig, ich hätte gern distanz, habe sie aber nicht, die momente der ratiosigkeit von damals sind immer noch da und das abenteuer, wunderbaren menschen zu begegnen ebenso literatur bedeutet distanz, die frische luft des weißen blatts papier, mit ei-ner Schreibmaschine, die ihre eigene sprache spricht und nach den besten ölen und tinten riecht, auch 2012 war ich wieder im jahr 1988, ebenso mit meiner schreibmaschine im gepäck wie damals, distanz bedeutet, sätze ins frische weiß zu schreiben, das gelingt mir schwer, wenn ich in dieses, „mein“ armenien reise, das wohlorganisiert österreichische, die konzentra-tion auf den ersten satz in der früh, all die kunstgriffe der abstraktion, all die einbildungen der bildung und die träume von der guten grammatik ver-

271

Հ. Մ

աու ր

եր

Հ. Մ

աու

րեր

ՊԱՏ ՄՈՒԹՅՈՒՆ` ԱՅՆ ԺԱ ՄԱ ՆԱԿ ԵՎ ՀԻ ՄԱ

Ն վիր վում է հայ ազ գային բա նաս տեղծ Հով հան նես Թու մա ն-յա նին

Ծնն դա վայ րում թաղ ված է նրա սիր տը մի այն

Ես մեկն եմ ա ռանց սր տի, Ես մի այն սիրտ եմ, Իսկ ո ՞ւր է ու ղե ղը.Ա հա՛, կե րե՛ք այն… ու կար դա ցե՛ք:

Օ դա կա յան, Եր ևան, 1988 – օ դա կա յան, Եր ևան, 2012:Յու րա քան չյուր ժա մա նում, նաև այս՝ 23–ր դը, ժա մա նա կի շր ջապ-

տույտ է: Ի նչ պես 25 տա րի ա ռաջ՝ ե րկ րա շար ժի օ րե րին, այն պես էլ այ-սօր՝ ան հույս քաոս ու ի նչ–որ բան ա նե լու հույս: Ա վե լի հա ճե լի կլի ներ, ե թե հե ռա վո րու թյուն զգայի, բայց չկա նման բան. նույն ան հու սու թյան պա հերն այն ժա մա նակ և այ սօր և… հրա շա լի մարդ կանց կր կին հան-դի պե լու բա րե բախ տու թյուն:

Գ րա կա նու թյուն աս վա ծը հե ռա վո րու թյուն է նշա նա կում. սպի տակ է ջի թարմ օդ ու գրա մե քե նա, ո րն իր ու րույն լե զուն ու նի և լա վա գույն յու ղե րի ու թա նաք նե րի բույ րը: 2012–ին ես կր կին հայտն վե ցի 1988–ի մեջ. ճամպ-րու կիս մեջ գրա մե քե նա՝ ի նչ պես այն ժա մա նակ…, հե ռա վո րու թյուն, ա սել է թե՝ թարմ սպի տակ է ջի վրա գրել նա խա դա սու թյուն ներ, ի նչն ի նձ դժ վա րու թյամբ է տր վում, ե րբ գա լիս եմ «իմ» այս Հա յաս տա նը…: Լավ կազ մա կերպ ված ա մեն ա վստ րի ա կա նը՝ ա ռա վո տյան ժա մե րի կենտ րո-նա ցումն ա ռա ջին նա խա դա սու թյան վրա, վե րա ցարկ ման բո լոր հնարք-նե րը, եր ևա կա յու թյան հո րին վածք նե րը, լավ քե րա կա նու թյան ե րազ նե րը, ա մենն ան հե տա նում է, ե րբ կր կին ըն կեր նե րիս հետ եմ և նրանց հետ մի-

272

H.

Ma

ure

rH

. M

au

rer

schwinden, wenn all die freunde wieder da sind, mit ihnen die fragen, das konkrete, das unbedingte und unmittelbare, der alltag, der augenblicklich zu meinem alltag wird, der klang einer sprache, die ich lieben gelernt habe, sehr lange lieben gelernt habe, die gerüche – die grausamkeit der großstadt einerseits und die frische der berge und täler andererseits, die klänge von alten motoren und singenden kindern, von rasselnden radios und frischen vögeln in den Weingärten, von quietschenden bussen und lachenden Wein-bauern, die stille verlassener kirchen einerseits und die laute hitze der dis-kussionen in den kaffeehäusern. deshalb kann ich nicht allein vor meinem weißen blatt papier geschichten über armenien schreiben, denn da sind die sorgen der freunde, da ist die not auf dem land, da ist die angst vor der zu-kunft, da ist die hoffnung auf ein „irgendetwas“, das nicht greifbar ist und wie ein heller schatten in дer luft schwebt, aber es gibt die sprаche, die mir nah und vertraut ist aber längst nicht nah und vertraut genug, da sind ein paar Wendungen im sprechen, die ich sonst nirgendwo in dieser feinheit gehört habe, da ist das alphabet, das sich so kunstvoll, tatsächlich tanzen lässt, jeder buchstabe eine fi gur, ein bewegung zwischen mann und frau und kind. all das, diese faszination und diese unsicherheit, diese nähe und distanz, dieser schwebezustand – einerseits fl üchtling, andererseits teil der familie, all das hat sich nicht geändert, so stehe ich – mit meiner Schreib-maschine in der hand, im jahre 2012 auf dem fl ughafen in yerevan so wie im jahre 1988.

DIE SEELE DER SPRACHE – THE SOUL OF LANGAUGE

Jede Sprache hat ihre eigenen, sehr intimen Redensarten. Zarte Spu-ren, hin zum Charakter und zur Seele der Sprache. They are traces to the character, to the soul of a language. Hier einige Beispiele. Jeder auf der Straße, jeder Taxifahrer, jeder armenische Freund in Yerevan benutzt diese Redewendung ständig. Hören wir, spüren wir, schmecken wir die Seele der Sprache.

Klouche hartugel – den Kopf bügeln

Vorzustellen wäre ein gut gebügelter Kopf, am besten der eigene. Ge-bügelt von einer allzu hohen und lauten Stimme mit Worten, die schwerer wiegen und fester sind als ein menschliches Hirn, zumindest das eigene.

Es ist der Metallgehalt der Stimme, aber dann auch noch die Hitze, die

273

Հ. Մ

աու ր

եր

Հ. Մ

աու

րեր

ա սին՝ ի րենց խն դիր նե րի՝ կոնկ րետ, ան վե րա պահ, ո ւղ ղա կի, ա ռօ րյա, որ նույն պա հին իմ ա ռօ րյան է դառ նում: Լեզ վի հն չյուն նե րը՝ ան չափ սի րե-լի, որ եր կար, շատ եր կար եմ սի րել…. հո տե րը՝ մե գա պո լի սի գար շա հո-տու թյուն՝ մի կող մից, մյուս կող մից՝ լեռ նե րի ու դաշ տե րի թար մու թյուն. ձայ նե րը՝ հին շար ժիչ նե րի և եր գող ե րե խա նե րի, ա ղմ կոտ ռա դի ո նե րի և խա ղո ղի այ գի նե րում վա ղոր դյան թռ չուն նե րի, դղր դա ցող ավ տո բուս նե-րի և ծի ծա ղող խա ղո ղա գործ շի նա կա նի, լք ված ե կե ղե ցի նե րի լռու թյուն և ա ղմ կոտ տաք բա նա վե ճեր սր ճա րան նե րում…:

Հ նա րա վոր չէ ա ռանձ նա նալ, սպի տակ թղ թի ա ռջև նս տել ու պատ-մու թյուն ներ գրել Հա յաս տա նի մա սին, քա նի որ աչ քիս ա ռաջ են ըն կեր-նե րիս հոգ սե րը, գյու ղի կա րիք նե րը, ա պա գայի հան դեպ տագ նա պը, հույսն «ինչ–որ բա նի», ի նչն ան շո շա փե լի է ու լու սա վոր ստ վե րի պես կախ ված է օ դում, բայց կա լե զուն, ո րը մոտ է ի նձ ու հա րա զատ, բայց և բա վա կան ժա մա նակ է, ի նչ զգում եմ, որ բա վա րար չա փով մոտ ու հա րա զատ չէ. խոս քի մեջ կան դարձ վածք ներ, ար տա հայ տու թյուն ներ, ո րոնք ե զա կի են ի րենց նր բու թյամբ, ո րոնց նմա նը ես այլ որ ևէ տե ղում չեմ լսել…: Կա այ բու բե նը, ո րն ամ բող ջո վին ար վեստ է, պա րի հրա վեր, յու րա քան չյուր տա ռը՝ մի ֆի գուր, շուրջ պար բռ նած այր, կին, ե րե խա…:

Այս ա մե նը, այս կա խար դանքն ու ա նո րո շու թյու նը, այս մտեր մու-թյունն ու հե ռա վո րու թյու նը, այս ե րե րուն վի ճա կը՝ մի կող մից օ տար, մյուս կող մից՝ ըն տա նի քի ան դամ, այս ա մե նը չի փոխ վել, ու ես ա հա կանգ նած ե մ՝ ձեռ քիս իմ գրա մե քե նան, 2012–ին Եր ևա նի օ դա կա յա-նում, ճիշտ այն պես, ի նչ պես 1988–ի ն…:

ԼԵԶ ՎԻ ՀՈ ԳԻՆ – THE SOUL OF LANGUAGE

Յու րա քան չյուր լե զու ու նի յու րա հա տուկ, մի այն ի րեն բնո րոշ դարձ-վածք ներ: Նր բին հետ քեր դե պի լեզ վի բնա վո րու թյունն ու հո գին տա-նող. they are traces to the character, to the soul of a language: Ա հա մի քա նի օ րի նակ ներ, որ մշ տա պես օգ տա գոր ծում է ա մեն մարդ փո ղո-ցում, յու րա քան չյուր տաք սու վա րորդ ու յու րա քան չյուր ըն կեր–բա րե-կամ Եր ևա նում: Ե կե՛ք լսենք, զգանք, ճա շա կենք լեզ վի այդ հո գին:

Գ լուխ ար դու կել

Պատ կե րաց նում ե նք թերևս մի լավ ար դու կած գլուխ, ա մե նից լավ է՝ սե փա կա նը: Ար դու կած ա մե նա բարձր ձայ նով աս ված բա ռե րով, ո րոնք ա վե լի կոշտ ու ծանր են, քան մարդ կային ու ղե ղը՝ ա ռն վազն սե փա կա նը:

Դա ձայ նում բո վան դակ ված մե տաղն է, բայց հե տո նաև այ րող տա-

274

H.

Ma

ure

rH

. M

au

rer

die Hitze meines Kopfes selbst im höchsten Fieber übersteigt. Ganz zu schweigen vom Dampf, der gekochten Luft, die um die Ohren bläst. Beim Hören dieser Stimme spüre ich, wie der Kopf tatsächlich langsam fl acher wird, sich über den Tisch ausbreitet.

Das Gesicht verliert seine Formen, Konturen und Falten verschwinden im Dampf, die Augen werden groß und fl ach und dünn und glänzend wie zwei Frühstücksteller.

Der Tisch ist eine gute Unterlage, weich auf den Wangen, auf der Stirn, mit dem Geruch von Tee und Salz von gestern – und immer noch der Holz-geruch aus einem fernen Wald.

Die Stimme fährt heiß und hart durch die Haare und über die Ohren, der Tisch scheint immer fl acher, immer friedlicher und stiller zu werden.

Schließlich ist der Kopf so dünn und durchsichtig wie ein Leintuch, gut über den Tisch gebreitet, von einem Ende zum anderen – gut und frisch und heiß gebügelt.

Dann ist es gut, wenn dieser Kopf, mit Haarmuster und Ohrenornament, mit weit auseinander geschwungenen Lippenkonturen, mit Augenbrauen, da – und dorthin gebügelt, mit einer Nase irgendwo, mit den Wangen hie und da (ganz gut rasiert, noch vor dem Bügeln) – für das Abendessen auf den Tisch gebreitet wird.

Tsavt danem – Ich nehm Dir Deinen Schmerz

Wer wen sieht und mag, der sagt das, manchmal ziemlich oft, manchmal auch in jedem zweiten Satz. So sind die Worte schon so leicht, dass selbst ein Schmerz, der nicht da ist, gar nicht leichter sein könnte. Tsavt danem sagt man öfter, als es Schwalben in der Luft gibt – hoch über den Bäumen in einem Yerevaner Abendgarten, und das können doch sehr viele sein.

Andererseits beginnt man dann gern seine Schmerzen zu suchen.Die fl üchtigen, hinter dem Ohr, die hinterlistigen in der Magengegend,die noch jung und frisch sind wie die Schwalbenküken, doch einmal soschwarz und scharf werden können wie die Schwalbenfedern.Dann fl iegt auch, mitten im Reden, dieses „Tsavt danem“, wie einSchwalbenschatten über die Haut, man spürt den Flügelschlag in denOhren, wenn auch der, der das sagt, davon gar nichts merkt.Denn es kommt ihm von Kindheit einfach so über die Lippen.Es fl iegt genauso leicht von der Zunge wie die Schwalben.

275

Հ. Մ

աու ր

եր

Հ. Մ

աու

րեր

քու թյուն է, բարձ րա կե տի հասց ված իմ տա քա ցած գլ խի ջեր մու թյու նը: Էլ չեմ ա սում գո լոր շու մա սին, ե ռա ցող օ դի, որ շչում է ա կանջ նե րի շուրջ:

Այդ ձայ նը լսե լիս զգում եմ, թե ի նչ պես է գլուխս աս տի ճա նա բար ի րա պես տա քա նում ու փռ վում սե ղա նով մեկ:

Դեմ քը կորց նում է իր ձևե րը, գո լոր շու մեջ ան հե տա նում են եզ րա-գծերն ու ծալ քե րը, աչ քե րը մե ծա նում են, տա փա կում ու բա րա կում՝-փայ լե լով նա խա ճա շի եր կու ափ սե նե րի նման:

Սե ղա նը լավ տակ դիր է, փա փուկ՝ այ տե րի, ճա կա տի հա մար, ե րեկ-վա թեյի ու ա ղի հո տով ո ւ… դեռևս պահ պան ված հե ռա վոր ան տա ռի փայ տի բույ րով:

Ձայ նը՝ տաք ու կոշտ, մտ նում է մա զե րի մեջ, ան ցնում ա կանջ նե րի վրայով, սե ղա նը գնա լով է՛լ ա վե լի է տա քա նում, դառ նում շատ ա վե լի խա ղաղ ու լուռ:

Ի վեր ջո այդ գլու խը բա րակ ու թա փան ցիկ սա վա նի պես ար դեն փռված է սե ղա նի վրա՝ լավ, թարմ ու տաք–տաք ծայ րե ծայր ար դուկ ված:

Հե տո լավ է, ե թե ա մեն կող մից ար դուկ ված այդ գլու խը՝ իր սանր-ված քով, ա կանջ նե րի դր վա գով, ի րա րից հե ռա ցած ու ռու ցիկ շր թունք-նե րի եզ րագ ծե րով, հոն քե րով, ի նչ –որ տեղ նաև քի թը նե րա ռյալ, աջ ու ձախ այ տե րով (մինչև ար դուկ վե լը, ի հար կե, մի լավ սափր ված), ը նթ-րի քի հա մար փռ ված սե ղա նի վրա լի նի:

Ցավդ տա նեմ

Այս բա ռերն ա սում են, ե րբ մե կին տես նում ու հա վա նում են, ա սում են բա վա կան հա ճախ, եր բեմն ա մեն ե րկ րորդ նա խա դա սու թյան մեջ, այն պես որ բա ռերն այս ա վե լի թեթև են, քան ան ցած–գ նա ցած ցա վը կա րող է լի նել: « Ցավդ տա նեմ» շատ ա վե լի շատ է աս վում, քան ծի ծեռ-նակ կա օ դում՝ ծա ռերն ի վեր թռ չող, պատ կեր, որ շա տե րը տե սած կլի-նեն գի շե րային եր ևա նյան այ գի նե րում:

Մյուս կող մից՝ հե տո հա ճույ քով սկ սում են սե փա կան ցա վե րը փորփ-րել՝ ա կան ջի հետև գցած, խո րա մանկ, ո րո վայ նի շր ջա նում, ու թեև դրանք դեռ թեր հաս են, թարմ, ի նչ պես ծի ծեռ նա կի ճնճ ղուկ նե րը, բայց մի օր կա րող են նույն ծի ծեռ նա կի փե տուր նե րի նման սր վել, սևա նալ:

Հե տո խոս քի մեջ աս ված այդ « ցավդ տա նեմ»–ը ծի ծեռ նա կի ստ վե-րի նման հայտն վում է մաշ կիդ վրա, ա կանջ նե րումդ զգում ես փե տուր-նե րի հար վա ծը, բայց այդ բա ռերն ա սո ղը դա բո լո րո վին չի նկա տում, քա նի որ ման կուց ի վեր դրանք նրա շուր թե րին ե ն՝ ծի ծեռ նա կի պես լեզ վից թռած թեթև բա ռեր:

Եվ մի այն ե րբ այդ իմի ջիայ լոց աս վա ծը հա տուկ շեշ տադր վում է

276

H.

Ma

ure

rH

. M

au

rer

Nur dann, wenn das Nebenhergesagte betont wird, mit Nachdruck in derStimme, vielleicht noch von einer Umarmung begleitet, dann wird ausder leichten Konversation bald eine schwere Operation, die sowohl

schmerzhaft als auch heilsam sein kann, aber immer ernst bleibt. Manch-mal fallen dann auch die Vögel vom Himmel und es wird still, oder aber, bei gelungener Operation, ist dann der Lärm so groß, dass dem Gelächter nicht mehr auszuweichen ist. Und das Lachen ist ein wohltuender Schmerz, wenn er einem irgendwann auch wieder genommen wird, wie im Flug.

Oudem kes – ich esse dich

Brot allein ist oftmals nicht genug, vor allem zum Frühstück. Auch wenn das Brot nicht trocken ist. Vor allem Lawasch, das armenische Fla-denbrot ist, warm von der frischen Holzkohle, hat noch ein wenig Wald-feuchtigkeit, zumindest im Geschmack. So sagt man zu denen, die man in der Früh sieht, beim ersten Wiedersehen nach der Nacht, mit einem Stück Paradeiser im Mund, einer Gurke zwischen den Fingern und dem Dampf des heißen Tees im Bart – oudem kes – ich esse dich, und zwar nicht nur dann, wenn die Schminke gut aufgetragen ist oder die kaukasischen Wil-derlederhandschuhe verführerisch glänzen. Mit oudem kes ändern sich in jedem Fall die Geschmäcker des Tages. Es liegt nicht nur ein Haar auf der Zunge, gefärbt oder ungefärbt, sondern auch der Duft frischer Nieren oder auch das Aroma einer beinahe jungfräulichen Raucherlunge, in feine Scheiben geschnitten und auf Karabacher Mandarinen serviert.

Nicht nur das eigene Rasierwasser steigt in die Nase, sondern der Ge-ruch eines fein gegrillten Lendenstückes, auf dem seltenen Aerofl ot –Bord-porzellan liebevoll serviert. Sowohl die Haarlocken, als auch die frischen Nieren, aber auch die Lungenfi let oder Lendenstück lassen sich unschwer in ein Fladenbrot rollen, als Jause für zwischendurch, um auch unter tags das „oudem kes“ nicht zu verlernen, so kommt zur Waldfeuchtigkeit der Lawasch ein wenig menschliche Hitze hinzu. Auch der Taxifahrer könnte etwas Ähnliches sagen, wenn das Trinkgeld gut ist oder die Zigarettenmar-ke die richtige, natürlich auch der Freund und Verleger, der allerdings, so wie viele andere ein umgänglicher Mensch (ob er nun David heißt oder Phokys oder Tantalos oder einfach Ashot), seit der Früh schon einige ande-re gegessen haben wird.

277

Հ. Մ

աու ր

եր

Հ. Մ

աու

րեր

ձայ նի մեջ՝ թերևս ու ղեկց վե լով նաև գր կա խառ նու թյամբ, թեթև զրույ-ցը վե րա ճում է ծանր վի րա հա տու թյան, որ կա րող է ի նչ պես ցա վոտ լի-նել, այն պես էլ բու ժիչ՝ չկորց նե լով եր բեք իր լր ջու թյու նը:

Եր բեմն նաև թռ չուն ներն են ե րկն քից վայր ը նկ նում, ու լռու թյուն է տի րում, բայց հա ջող վի րա հա տու թյան դեպ քում կա րող է նաև այն պի-սի մեծ աղ մուկ բարձ րա նալ, որ ծի ծաղդ չես կա րո ղա նա զս պել: Ի սկ ծի ծա ղը բա րե բեր ցավ է, ու ե րբ այն ե րբ ևէ որ ևէ մե կից վերց նում ես, կար ծես թռիչ քի մեջ ես հայտն վում:

Ու տեմ քեզ

Հա ճախ մի այն հա ցը չի բա վա րա րում հատ կա պես նա խա ճա շին: Ե թե ան գամ հա ցը չոր չէ: Հատ կա պես լա վա շը՝ հայ կա կան այդ բա րակ հա ցաբ լի թը՝ քա րա ծու խի իր տա քու թյամբ, ո րն ու նի նաև թեթ ևա կի ան տա ռային խո նա վու թյուն առն վազն հա մի մեջ:

Այդ պես դի մում են լույ սը բաց վե լուն պես՝ գի շեր վա նից հե տո ա ռա-ջին ի սկ հան դիպ ման պա հին, բե րա նում՝ պո մի դո րի մի կտոր, մատ նե րի ա րան քում՝ վա րունգ, ու տաք թեյի գո լոր շին՝ մո րու քի շուրջ…, ու տեմ քեզ, և ու տում են քեզ ոչ մի այն, ե րբ շրթ ներ կը լավ է քս ված, կամ էլ ե րբ գայ-թակ ղիչ կեր պով փայլփ լում են ան մշակ կով կա սյան կաշ վե ձեռ նոց նե րը…

Ինչ ևէ, «ու տեմ քեզ»–ը ա մեն դեպ քում փո խում է օր վա համն ու հո տը: Լեզ վիդ վրա կա ոչ մի այն մազ՝ ներ կած կամ չներ կած, այլև թարմ

թո քի բույ րը կամ էլ ղա րա բա ղյան ման դա րին նե րի վրա մա տու ցած, բա րակ շեր տե րով կտ րա տած կու սա կան թո քի բույ րը…:

Ք թիդ մեջ է բարձ րա նում սե փա կան օ ծա նե լի քիդ հո տով սափ րա ջու-րը, ի նչ պես նաև իր տե սա կի մեջ ե զա կի, «Աե րոֆ լո տում» ճե նա պա կու վրա սի րով մա տուց ված, թեթ ևա կի տա պա կած ֆի լե ի կտոր նե րի հո տը:

Թարմ թո քը, տա պա կած ֆի լեն մա զի խո պո պիկ նե րի հետ մի ա սին հեշ տու թյամբ փա թաթ վում են հա ցաբ լի թի մեջ՝ որ պես նա խա ճա շիկ, որ պես զի օր վա ըն թաց քում հետ չվարժ վես «ու տեմ քեզ»–ից:

Այս պես լա վա շի ան տա ռային խո նա վու թյու նը հա մեմ վում է փոքր–ի նչ մարդ կային ջեր մու թյամբ:

Ն ման բան քեզ կա րող է ա սել նաև տաք սու վա րոր դը, ե թե թե յավ ճա-րը նրան բա վա րա րի, կամ սի գա րե տը ճիշտ մար կայի լի նի, բնա կան է նաև ըն կերդ կամ հրա տա րա կի չը, ով, ի նչ պես և շատ ու րիշ նե րը, պար զա-պես սի րա լիր մարդ է (ա նու նը՝ Դա վիթ կամ Պո ղոս կամ Տան տա ղոս կամ պար զա պես Ա շոտ), ո րն ա ռա վո տից ար դեն մի քա նի սին կե րել–պր ծել է:

278

H.

Ma

ure

rH

. M

au

rer

Mernem kes – ich sterb für dichGeankit mernem – ich sterb für dein Leben

Das klingt schöner als Applaus und ist auch nicht so fl üchtig. Stille statt Lärm, fröhliches Verbluten statt Bravo im Gesicht. Verklärung im blassen Gesicht, zum letzten Mal glänzende Augen, schön kalt prickelnder Todes-schweiß auf der Stirn.

Mernem kes wird aber immer öfter auch euphorisch artikuliert, als wür-de man sich in die Wurstmaschine so wie andere in den Swimmingpool springen, einer Badeente gleich, als läge man singend auf dem Rost zwi-schen Grillfl eisch und saftig aufgeplatzten Tomaten, so als spränge man vom rostigen Balkon auf die gut befahrene und schön beleuchtete Yere-vaner Kreuzung mit all den Autos, die nicht bremsen, nie und nimmer; so als schösse man sich in den Himmel, um von weit oben immer und ewig zu winken, so als zerplatzte man wie einer der Geburtstagsluftballone am Grab des Heiligen Mesrob.

Zum wem „mernem kes“ gesagt wird, und auch das geschieht nicht selten, der muss keine Beileid wünschen und ist irgendwelchen Hinterblie-benen nicht verpfl ichtet, auch sie wären imstande, von einem Moment auf den anderen dasselbe zu sagen.

Außerdem kann das angekündigte Sterben ziemlich lange dauern, man wird noch viele Wurst essen (vielleicht aus denen gemacht, die viel früher ihr „mernem kes“ auf den Lippen hatten) überdauert gemein-sam so manchen Grillabend, überlebt, mitten im Sterben, so manchen Sprung auf die Kreuzung und zählt sehr viele Raketen und Luftballons miteinander.

... tchan

Ein Wort, das es nicht alleine gibt, und das doch überall und nirgends sozusagen in der Luft schwebt.

Es lebt nur wie ein Echo, oder eine Art Licht, oder wie frischer Wind, um ein anderes Wort herum. Aus dem vierschrötigen „eghbair“ (Bruder), der brüllend Würfel spielt, gern sein Waffe putzte, wenn er eine hätte, noch lieber sein Messer polierte, wenn er eines hätte, aus diesem „eghbair“, der ungern einen Satz zu Ende spricht und einen auch nicht an sehn will, wird mit „eghbair–tchan“ ein zartes seelenvolles Wesen, ein Engel der Zunei-

279

Հ. Մ

աու ր

եր

Հ. Մ

աու

րեր

Մեռ նեմ քեզ

Սա ա վե լի լավ է հն չում, քան ծա փա հա րու թյու նը, ա նաղ մուկ է և ոչ ան ցո ղիկ:

Աղ մու կի փո խա րեն՝ լռու թյուն, բրա վոյի փո խա րեն՝ ար նա քամ խա-ղաղ դեմք: Գու նատ դեմ քի վրա՝ պայ ծա ռա ցում, աչ քե րին՝ վեր ջին փայ լը, ճա կա տին՝ մահ վան քր տին քի իս կա կան սա ռը կա թիլ ներ:

« Մեռ նեմ քեզ»–ը աս վում է շատ հա ճախ մի տե սակ էյ ֆո րի այի մեջ, ու կար ծես մսա ղա ցի մեջ գց վում են բա ռե րը, ճիշտ այն պես, ի նչ պես ո մանք բա դե րի պես ջրա վա զան են նետ վում, կար ծես եր գե լով պառ կում են եր կա-թե ձո ղե րի վրա տա պակ վող մսի և պայ թած հյու թեղ պո մի դոր նե րի միջև, կար ծես պատշ գամ բի ժան գոտ ճա ղե րի վրայով ցատ կում ու փռ վում են բա նուկ ու լավ լու սա վոր ված եր ևա նյան խաչ մե րու կի վրա՝ եր բեք և ոչ մի դեպ քում չար գե լա կող մե քե նա նե րի կող քին, կար ծես թռ չում են եր կինք, որ պես զի հե ռու վերև նե րից մե կընդ միշտ հրա ժեշ տի նշան տան, կար ծես պայ թում են ճիշտ այն պես, ի նչ պես պայ թեց Ծնն դյան օր վա օ դա պա-րիկ նե րից մե կը սբ Մես րո պի շիր մա քա րի մո տա կայ քում:

Այն մար դը, ո ւմ ո ւղղ վում է (ի դեպ՝ շատ հա ճախ կրկն վող) այդ « մեռ-նեմ քեզ»–ը, ցա վակ ցու թյուն հայտ նե լու կա րիք չու նի, նա ոչ մի պար տա-վո րու թյուն չու նի կեն դա նի մնա ցած նե րից որ ևէ մե կի հան դեպ, քա նի որ վեր ջին ներս յու րա քան չյուր պահ կա րող են նույն բանն ա սել ու րիշ նե րին:

Ի դեպ՝ այդ հայ տա րար ված մա հը կա րող է բա վա կան եր կար տևել, դեռ շատ հաց ու պա նիր պի տի ու տես (կամ թերևս կե րած պի տի լի-նես մինչև այդ « մեռ նեմ քեզ»–ը համ տե սե լը), շատ ու շատ եր կա րու ձիգ ու տաք–տաք ե րե կո ներ պի տի վե րապ րես, կի սով չափ մեռ նես, ճիշտ այն պես, ի նչ պես խաչ մե րու կի վրա թռիչ քի պա հին հր թիռ ներ և օ դա-պա րիկ ներ հաշ վե լիս է լի նում:

… Ջան

Մի բառ, որ ա ռան ձին գո յու թյուն չու նի, բայց և ա մե նուր է ու ոչ մի տեղ, այս պես ա սած՝ թևա ծում է օ դի մեջ: Այն ապ րում է մեկ այլ բա ռով պա րուր-ված՝ որ պես ար ձա գանք կամ յու րա տե սակ լույս կամ թարմ քա մի:

«Ախ պեր»–ը, ո րն իր քա ռա կի դմփդմ փո ցով, փն չոց–մռն չո ցով զառ է նե տում ու թե զենք ու նե նար, հա ճույ քով կշող շո ղաց ներ այն, ի սկ ա վե-լի հա ճույ քով դա նակ կփայ լեց ներ, թե ու նե նար այն, այդ նույն «ախ-պեր»–ը «ախ պեր ջան»–ով դառ նում է մի նուրբ, հո գե թով է ակ, հա մակ-րանք շար ժող հրեշ տակ, հե ռա վոր ու … ան չափ մտե րիմ բա րե կամ:

Սար սա փե լի մո րա քույ րը, ով իր յոթ նա պա տիկ կե րակ րա ցան կով

280

H.

Ma

ure

rH

. M

au

rer

gung, ein entfernter Verwandter, so nah. Aus der grausamen Tante, die den unschuldigen Gast mit einem siebengängigen Menue endgültig vernich-ten will, deren Wille so stark ist, dass auch der Vegetarier eine Portion Schweinsbraten in sich hinein zu würgen hat, jene Tante, die dem zartes-ten Mineralwassertrinker mit ihrem Maulbeerschnaps das lebenslängliche Fürchten (?) lehrt, aus dieser Tante wird durch „...tchan“ so etwas wie ein Schmetterling, der dem Gast die feinsten Küchendüfte zufächelt.

Sie löst mit einem einzigen Blick jedes Verdauungsproblem, alle Hirne werden wieder klar. Der Nichtschwimmer wird zum Olympioniken, der An-alphabet zum Astronauten, der faule Sack zum tollen Hengst und vieles mehr. Doch so grobschlächtig müssen die Verwandlungen gar nicht sein, die sich durch „...tchan“ herbeiführen lassen, man spürt es schon am eigenen Leib. Da wird die eigene Hand vom Händedruck des anderen nicht mehr erwürgt, da werden auch die Zigaretten echter, die man hie und da geschenkt bekommt.

Es lässt sich besser atmen, vor allem dann, wenn der Smog in Yerevan die Augen trübe macht. Dann lässt sich mit „...tchan“ auch das Unbelebte beleben: Der Kühlschrank beginnt zu schnurren, wenn man ihn mit einem „...tchan“ beehrt, der Herd errötet und die Tinte in der Feder wird men-schenwarm.

DIE GESTALT DER SPRACHE – THE SHAPE OF LANGUAGE

Jede Sprache ist wie ein menschliches Wesen. Mit einer charakteristi-schen Art und Eigentümlichkeit, sich in den Straßen zu bewegen, im Bett, beim Tanzen oder im Wasser. Mit einer typischen Art, auf einem Pferd zu sitzen oder in einem alten „Wolga“ oder auch im Parlament. Schneller oder langsamer, voller Gedanken, inspiriert, traurig oder voller Energie, aber auch lachend über sich selbst. Jede Sprache streckt und dehnt sich in der Früh auf eine andere Art, benimmt sich unter der Dusche auf eigene Art und ist eigentümlich im Kämmen des Haars, im Rasieren des Bartes, oder – bei einer weiblichen Sprache – im Bemalen der Lippen. Manche Sprachen sind sehr aktiv, andere bevorzugen Essen und Trinken, wieder andere stehen wie betrunkene Soldaten in der Landschaft. Sprachen reden manchmal auch gerne, hie und da, in Kirchen, im Kino, andere wiederum ziehen e vor, zu schweigen, oder zu fl üstern, von Mund zu Ohr. Sie schme-cken so, wie sie klingen, sie klingen so, wie sie sich bewegen, sie bewegen sich so, wie sie denken, sie denken so, wie sie singen – unter der Dusche. Jede Sprache schläft auch in der ihr eigenen Art, nackt oder im Pijama,

281

Հ. Մ

աու ր

եր

Հ. Մ

աու

րեր

ան մեղ հյու րին ու զում է վերջ նա կա նա պես ո չն չաց նել, և ո ւմ ցան կու-թյունն այն քան զո րեղ է, որ նույ նիսկ ե րդ վյալ բու սա կերն ի րեն մա տու-ցած մի բա ժին խո զի մի սը խեղդ վե լով կուլ կտա, այն մո րա քույրն, ով նր բա գույն գա րեջ րի քիմք ու նե ցող մե կին իր թթի օ ղի ով կվար ժեց նի կեն սա տու ո գե լից մր գե րին, այդ նույն մո րա քույ րը մի « ջան»–ով վե-րած վում է թի թե ռի, ո րն իր նր բա գույն խո հա նո ցային ա նու շա հո տե րով զո վաց նում է հյու րին:

Նա մի հա յաց քով լու ծում է մար սո ղու թյան բո լոր խն դիր նե րը, ուղե-ղի բջիջ նե րը կր կին պայ ծա ռա նում են: Լո ղալ չի մա ցո ղը դառ նում է օ լիմ պի ա կան չեմ պի ոն, ան գրա գե տը՝ ա ստ ղա գետ, ծույլ ա րա րա ծը՝ խենթ ու խե լառ քու ռակ և այս պես շա րու նակ:

Բայց այս փո խա կեր պում նե րը բնավ չեն կա տար վում այդ քան հեշտ ու հան գիստ՝ մի հար վա ծով: Դու այդ « ջան»–ը զգում ես քո ամ բողջ մարմ նով, սե փա կան ձեռքդ այլևս չի ճնշ վում մեկ ու րի շի ձեռք սեղ մու-մից, այս տե ղից ու այն տե ղից քեզ մեկ նած սի գա րետ նե րը այլևս ա վե լի շո շա փե լի են դառ նում:

Սկ սում ես ա վե լի ա զատ շն չել, հատ կա պես ե րբ եր ևա նյան հեղ ձուկ օ դից շն չա հեղձ ես լի նում: Ան շունչ ա ռար կա ներն էլ են կեն դա նա նում: Թե մի « ջան» պարգ ևես սառ նա րա նին, այն կսկ սի հա ճե լի զնգզն գալ, սա լ-օջա խը կկարմ րի, ի սկ գր չիդ թա նա քը մարդ կային ջեր մու թյամբ կլց վի…

ԼԵԶ ՎԻ ԿԵՐ ՊԱ ՐԱՆ ՔԸ – THE SHAPE OF LANGUAGE

Յու րա քան չյուր լե զու մարդ ա րա րա ծի նման է՝ մի այն ի րեն հա տուկ շար ժուձ ևով փո ղո ցում, ան կող նում, պա րե լիս կամ ջրի մեջ, իր նս տե լու յու րա հա տուկ ձևով ՝ լի նի դա ձի, մի հին « Վոլ գա» կամ, թերևս, պառ-լա մեն տում հա մե մա տա բար ա րա գա շարժ կամ դան դա ղա քայլ, խո-հուն, ո գե շունչ, տխուր կամ ե ռան դով լի… կամ էլ ի նքն իր վրա ծի ծա-ղող: Յու րա քան չյուր լե զու իր ձևով է հո րան ջում, ձգ վում ու վեր կե նում ա ռա վո տյան, յու րա հա տուկ ձևով է պա հում ի րեն ցն ցու ղի տակ, սանր-վե լիս, սափր վե լիս, ի սկ կա նանց լե զու նե րի դեպ քում՝ շրթ ներկ քսե լիս:

Կան ակ տիվ լե զու ներ, կան նաև այն պի սիք, որ նա խընտ րում են կե րու խու մը, կան նաև դաշ տա վայ րում հար բած զին վոր նե րի նման կանգ նած–մ նա ցած նե րը: Լե զու ներ կան, որ եր բեմն հա ճույ քով ճա ռում են այս տեղ ու այն տեղ՝ ե կե ղե ցի նե րում, կի նո յում, և կր կին կան այն-պի սիք, որ նախընտ րում են լռել կամ ա կան ջին շշն ջալ: Լե զու նե րը բու-րում են այն պես, ի նչ պես շարժ վում են, այն պես, ի նչ պես մտա ծում են ցն ցու ղի տակ: Յու րա քան չյուր լե զու նաև իր յու րա հա տուկ քնե լու ձևն ու նի՝ մերկ կամ գի շե րա նո ցով, մեկ կամ եր կու բար ձով, ձեռ քը ոտ քե րի

282

H.

Ma

ure

rH

. M

au

rer

mit einem oder zwei Polstern, mit einer Hand zwischen den Beinen, auf dem Rücken liegend oder eingerollt wie ein kleines Kind, allein oder mit einer anderen Sprache zusammen, oder mit zweien, im Falle einer menage a trois. Dann hat jede Sprache auch verschiedene Träume, untertags und in der Nacht, zwischen Konsonanten und Vokalen. Die eigentümliche Ge-stalt, den Charakter der armenischen Sprache zu spüren, wahrzunehmen, und zu beschreiben, dazu sind wir da, das ist unsere Mission.

DIE STEINE, DAS OBST UND DIE SPRÄCHE

Natur und grammatik. im armenischen bildet sich das eine im anderen ab. geographie und sprache gehen eine seltsame Symbiose ein. hier die land-schaft mit steinen und felsen, eine architektur, in der kirchen konstruiert wer-den – seit jahrtausenden, in aller stille, mit stiller passion –wie berge, in die man hineingeht, um zu schweigen oder zu singen, ein kind taufen zu lassen, dort die spräche mit einer landschaft der konsonaten, die vielfältig ist wie die farben der steine, unterschiedlicher härte, verschiedenster farbe, hier die landschaft mir inseln blühender natur, gut umsorgt von den menschen sie – wie selbstverständlich – eine sprache sprechen, die kaum jemand beherscht, in der nur die heimisch sind, die lange schon ihre natur, ihre weinstöcke, ihre maulbeerbäume, im wahrsten sinn des Wortes umarmt haben, denn alles, was wächst und blüht und früchte bringt, das sind, für mich, den liebhaber, den geliebten der grammatik, den liebhaber derer, die armenisch sprachen, die vokale wer eine maulbeere ist, der isst einen vokal, wer auf der steinbank sitzt oder eine kirche, einen berg nicht nur sieht, sondern spürt, oder spürt einen konsonanten, in all seinen nuancen, mit al den feinheiten, die uns das armenische alphabet anbietet, das obst ist der klang, der stein ist die klarheit, die wir brauchen, um in aller not das gleichgewicht nicht zu verlieren, nur so lassen sich verse sprechen und lieder singen, die eine balance zwischen klarheit, hoffnung und verzweifl ung bewahren, so wie wir, so wie ich, diese sprache im kopf und im herzen haben.

283

Հ. Մ

աու ր

եր

Հ. Մ

աու

րեր

ա րան քում, մեջ քի վրա պառ կած կամ փոքր ե րե խայի պես կծի կի նման բա րուր ված, մե նակ կամ մեկ ու րիշ լեզ վի հետ մի ա սին կամ ե րե քով՝ ménage a troi–ի դեպ քում:

Յու րա քան չյուր լե զու իր ե րազ ներն ու նի նաև ցե րեկ վա ու գի շեր վա, բա ղա ձայն նե րի ու ձայ նա վոր նե րի միջև: Հայե րե նի այդ յու րա հա տուկ կեր պա րան քը զգա լու, ըն կա լե լու ու նկա րագ րե լու հա մար ե նք մենք այս տեղ. դա է մեր ա ռա քե լութ յու նը:

ՔԱ ՐԵ ՐԸ, ՄԻՐԳՆ ՈՒ ԼԵ ԶՈՒՆ

Բ նու թյուն ու քե րա կա նու թյուն…, հայե րե նում մե կը մյու սի հայե լումն է, աշ խար հագ րու թյունն ու լե զուն յու րօ րի նակ հա մա կե ցու թյան մեջ են: Ա հա լանդ շաֆ տը՝ քա րոտ, ժայ ռա պատ. յու րօ րի նակ ճար տա րա պե-տու թյուն, ո րի ներ սում ե կե ղե ցի ներ են հո րին վում հա զա րա մյակ ներ շա րու նակ, լի ա կա տար լռու թյան մեջ, լուռ կր քով՝ լեռ նե րի պես, ո ւր կա րե լի է մտ նել լռե լու կամ եր գե լու կամ էլ ե րե խա մկր տե լու հա մար…

Եվ ա հա լե զուն՝ լանդ շաֆտ բա ղա ձայ ննե րի, նույն քան բազ մա շերտ, որ քան քա րե րի գույ նը՝ բազ մա տե սակ, ա մե նա տար բեր կարծ րու թյան: Ծաղ կա զարդ բնու թյան կղ զյակ ներ՝ մարդ կանց կող մից լավ խնամ ված, և մարդ կային խոսք ու լե զու, ո րը գրե թե հնա րա վոր չէ յու րաց նել: Այն մոտ ու հա րա զատ է մի այն նրանց, ով քեր վա ղուց ի վեր գր կա խառն վել են ի րենց բնու թյան, ի րենց խա ղո ղի վա զե րի, թթի ծա ռե րի հետ, ի սկ ի նձ հա մար, որ սի րե ցյալն եմ քե րա կա նու թյան, սի րե ցյա լը բո լոր հայե րեն խո սող նե րի և այն ա մե նի, ի նչն ա ճում է, ծաղ կում ու պտ ղա բե րում, ձայ-նա վոր է: Ով թութ է ու տում, նա մի ձայ նա վոր է ու տում, ի սկ ով նստած է քա րե նս տա րա նին, կամ ով ե կե ղե ցին ու լե ռը ոչ մի այն դի տում է, այլև զգում, նա մի բա ղա ձայն է շո շա փում՝ բո լոր ե րանգ նե րով ու նր բու թյուն-նե րով, որ մա տու ցում է մեզ հայե րե նի այ բու բե նը: Միր գը հն չյուն է, քա-րը՝ պար զու թյուն, ո րի կա րի քը մենք ու նենք հոգ սի ու կա րի քի մեջ հա-վա սա րակշ ռու թյու նը չկորց նե լու հա մար: Մի այն պար զու թյան, հույ սի ու հու սա հա տու թյան միջև հա վա սա րակշ ռու թյու նը պա հե լով՝ կա րե լի է բա նաս տեղ ծու թյուն նե րով խո սել, եր գեր եր գել. դա մեզ է հար կա վոր, նաև ի նձ, որ կրում է այս լե զուն իր գլ խում ու սր տում:

Գեր մա նե րե նից թարգ մա նեց Ռ� զան Մար գ� նին

Lily Michaelides

Լի լի Մի խաե լի դիս

Cyprus Կիպ րոս

A poet from Cyprus. She has published four collections of poetry: “The Alchemy of Time” (2001), “Shapes and Roads in Relief…” (2003), “Remembrance of a Dawn” (2004 - bilingual edition), “Innuendos” (2007) and the prose: “The city needs no recommendation” (2011). Her poems have been published in newspapers and literary magazines in Cyprus and abroad. She is a co-founder of “Ideogramma” NGO which is realizing literary projects.

Կիպ րոս ցի բա նաս տեղ ծու հի: 4 ժո ղո վա ծու նե րի` « Ժա մա նա կի ալ քի մի ա» (2001 թ.), «Ուր վագ ծերն ու ճա նա պարհ նե րը հանգս-տու թյան մեջ…» (2003 թ.), «Ի հի շա տակ ար շա լույ սի» (2004 թ.,), «Զր պար տու թյուն ներ» (2007 թ.), և ար ձակ` « Քա ղա քը խոր հուրդ-նե րի կա րիք չու նի» (2011 թ.) գր քի հե ղի նակ է: Նրա բա նաս տեղ-ծու թյուն նե րը հրա տա րակ վել են կիպ րա կան և ար տա սահ մա ն-յան գրա կան մա մու լում: Գրա կան նա խագ ծեր ի րա կա նաց նող «Ideogramma» կազ մա կեր պու թյան հա մա հիմ նա դիր է:

286

L.

Mic

ha

elid

esL

. M

ich

ael

ides

ARMENIA: EIGHT DAYS – EIGHT MOMENTS IN TIME

LITERARY ARK FESTIVAL 2012 – YEREVAN  

The Festival was the entire country – the barren stone mountains, the lush green forests, the villages, the valleys, the canyons – the people, their angst, their joy, their quests, the deposition of their fate.

The Festival was the panhuman logos. It was the link and the mutual need to survive in a spiritually free world. It was the ferment for creation, the coal to be kept in the embers and yield a new sparkle, a new fl ame of love for Armenia.

TO MY ARMENIAN COTRAVELLERS OF THE ARK

Conquerors invaded into our lands What our peoples have lived through, grew deep rootspushing hard against our memory

You talk of your land, that was forced to shrinkWe talk of our land, that has been torn in two

You build monuments, commemorate and remember “I won’t forget” is what we live by

The fl ame will burn eternally on the hill of genocide Just like the unquenchable fl ame of return that we keep inside Fate has allotted us a path that rends the heart

287

Լ. Մ

ի խ

աե

լի դիս

Լ. Մ

ի խ

աե

լի դիս

ՀԱ ՅԱՍ ՏԱՆ. Թ ՕՐ, Թ Ա ԿՆ ԹԱՐԹ ԺԱՄԱՆԱԿ Մ

Գ ՐԱ ԿԱՆ ՏԱ ՊԱՆ 2012 ՓԱ ՌԱ ՏՈՆ–Ե ՐԵ ՎԱՆ

Ողջ եր կիրն էր փա ռա տոն. ան բեր րի, քա րե լեռ նե րը, փար թամ կա-նաչ ան տառ նե րը, գյու ղե րը, հո վիտ նե րը, կիր ճե րը, մար դիկ, նրանց տագ նա պը, նրանց ու րա խու թյու նը, նրանց փնտր տու քը, ճա կա տագ րի նրանց վկա յու թյու նը:

Փա ռա տո նը հա մա մարդ կային խոսք էր: Հոգ ևոր ա ռու մով ա զատ ե րկ րում գո յատ ևե լու կապն ու փո խա դարձ կա րիքն էր: Դա ստեղծ ման խմո րիչն էր, ան թեղ մոխ րի մեջ պահ վե լիք և նոր կայծ տվող ա ծու խը, Հա յաս տա նի հան դեպ սի րո նոր կրա կը:

ՏԱ ՊԱ ՆԻ ԻՄ ՀԱՅ ՈՒ ՂԵ ԿԻՑ ՆԵ ՐԻՆ

Ն վա ճող նե րը ներ խու ժե ցին մեր հո ղեր, Ին չե րի մի ջով ան ցան մեր ժո ղո վուրդ նե րը, խո ր ար մատ ներ ձգե ցին՝ Ծան րո րեն ճն շե լով մեր հի շո ղու թյան վրա.

Դուք խո սում եք ձեր հո ղից, ո րն ստիպ ված նա հան ջել է, Մենք խո սում ե նք մեր հո ղից, ո րը եր կու մա սի է բա ժան վել,

Դուք հու շար ձան ներ եք կա ռու ցում, տա րե դարձ եք նշում և հի շում ե ք՝«Ես չեմ մո ռա նա»–ն այն է, ին չով մենք ա ռաջ նորդ վում ե նք.

Հու րը հա վերժ կվառ վի ցե ղաս պա նու թյան բլ րին Ճիշտ վե րա դար ձի ան շեջ կրա կի պես, ո րը մեր ներ սում ե նք պա հում, Ճա կա տա գի րը մեզ ու ղի է տվել, ո րը ծվա տում է սիր տը.

288

L.

Mic

ha

elid

esL

. M

ich

ael

ides

You always turn your gaze to the westto your own mountain, Ararat,a crown on the head of YerevanWe always turn our gaze to the north to our own mountain, Pentadaktylos, a crown on the head of Nicosia

Where should I begin this journey? What is the road that leads to Yerevan, Dilijan, to the Goshavank Monastery, the Geghard Ayrivank, Gyumri, Vanadzor, to Lake Sevan? On what point exactly should I stand to get a clear view of Ararat?

My journey began long before my airplane landed in Yerevan.I followed on the footsteps of Philip Marsden, searching for the route of

the Armenians’ fate through centuries past.It was late October when I arrived at Yerevan, and autumn was leaving

brush strokes on the city hills, its broad avenues and parks. But in Dilijan, the colours, unruly, evaded autumn and went on to envelop the archipelago of the mountains.

Ι

It has not one, but many faces, perhaps under my nose, that are not even visible at first glance. It is not easy to describe Yerevan in just a few words. Any attempt to describe it, leads to sacrilege. I must be careful. This place, inhabited since ancient times, is sacred. I cross the parks and the squares with the musical fountains. During the evenings, the shadows of the colorful projections through the jets in the swan lake, create pagan shapes on the walls of the building of Democracy Square. Almost all the facades of the new buildings have the colors of tofu, a pink porous volcanic rock, “marble from our mountains” the locals say. An ancient city, whose contemporary construction storm has swept its historic core. I walk along the wide avenues. Beside me, the breaths of hundreds of people. I will have to unfold the secrets of their language looking at the manuscripts of Madenataran, to sharpen my thinking in the sharp lyrics of Sevak Barouir “let there be light”, to sit in the twilight of the churches under their domes that are filled with music and requests, to turn my gaze to the west, waiting with dedication to see clearly the entire mountain, sit above the head of the city like a crown.

289

Լ. Մ

ի խ

աե

լի դիս

Լ. Մ

ի խ

աե

լի դիս

Դուք միշտ ձեր հա յացքն ո ւղ ղում եք դե պի ա րև մուտք՝ Ձեր սե փա կան լե ռա նը՝ Ա րա րա տին՝Եր ևա նի գլ խին դր ված թա գին, Մենք միշտ մեր հա յացքն ո ւղ ղում ե նք դե պի հյու սիս՝ Մեր սե փա կան լե ռա նը՝ Պեն տա դակ տի լո սին՝ Նի կո սի այի գլ խի թա գին:

Որ տե ղի՞ց սկ սեմ այս ճամ փոր դու թյու նը: Ո ՞րն է այն ճա նա պար հը, ո րը տա նում է դե պի Եր ևան, Դի լի ջան, Գո շա վանք, Գե ղարդ՝ Այ րի-վանք, Գյում րի, Վա նա ձոր, Սևա նա լիճ: Հատ կա պես ո ՞ր կե տում պի տի կանգ նեմ, որ պես զի ա վե լի հս տակ տես նեմ Ա րա րա տը: Ճա նա պար-հոր դու թյունս սկս վեց իմ օ դա նա վի՝ Եր ևա նում վայ րէջք կա տա րե լուց դեռ շատ ա ռաջ: Ես գնա ցի Ֆի լիպ Մարս դե նի հետ քե րով՝ ան ցած դա-րե րի մի ջով փնտ րե լով հայե րի ճա կա տագ րի ու ղին:

Ուշ հոկ տեմ բերն էր, ե րբ ժա մա նե ցի Եր ևան, և ա շու նը վրձ նա հար-ված ներ էր թող նում քա ղա քի բլուր նե րի, դրա ըն դար ձակ պո ղո տա նե րի և զբո սայ գի նե րի վրա: Սա կայն Դի լի ջա նում գույ նե րն ան սանձ խույս են տվել աշ նա նից ու շա րու նա կել են պա րու րել լեռ նե րի կղ զի ա խում բը:

I

Այն ոչ թե մեկ, այլ բա զում դեմ քեր ու նի, գու ցե՝ հենց քթիս տակ, ո րոնք ա ռա ջին հա յաց քից տե սա նե լի չեն: Հեշտ չէ Եր ևա նը մի քա նի բա ռով նկա րագ րել: Նկա րագ րե լու ցան կա ցած փորձ հան գեց նում է սր բապղ-ծու թյան: Պետք է զգույշ լի նեմ: Այս վայ րը, ո րը բնա կեց ված է հին ժա-մա նակ նե րից, սուրբ է: Ես ան ցնում եմ զբո սայ գի նե րով և ե րաժշ տա կան շատր վան նե րով հրա պա րակ նե րով: Ե րե կո յան Կա րա պի լճում գույնզ-գույն պրոյեկ ցի ա նե րի շի թե րի ստ վեր ներն Ա զա տու թյան հրա պա րա-կի շեն քի պա տե րին ստեղ ծում են հե թա նո սա կան ո ւր վա պատ կեր ներ: Նոր շեն քե րի գրե թե բո լոր ճա կատ ներն ու նեն վար դա գույն, ծա կոտ կեն, հրաբ խային լեռ նա տե սա կի՝ տու ֆի գույ նե րը, կամ ի նչ պես տե ղա ցի ներն են ա սում՝ « մեր լեռ նե րի մար մա րի»: Հին քա ղաք, ո րի ժա մա նա կա կից շի նա րա րու թյան փո թո րի կը սր բել է պատ մա կան է ու թյու նը: Քայ լում եմ լայն պո ղո տա նե րի եր կայն քով: Կող քիս հա րյու րա վոր մարդ կանց շունչն է: Ես պետք է բա ցա հայ տեմ նրանց լեզ վի գաղտ նիք նե րը՝ նայե լով Մա-տե նա դա րա նի ձե ռագ րե րը, սրեմ իմ մտո րում նե րը Պա րույր Սևա կի «Ե ղի ցի լույս» բա նաս տեղ ծու թյամբ, նս տեմ ե կե ղե ցի նե րի մթն շա ղում, նրանց գմ բեթ նե րի ներ քո, ո րոնք լի են ե րաժշ տու թյամբ և խնդ րանք նե-րով, հա յացքս շր ջեմ դե պի ա րև մուտք՝ նվի րու մով սպա սե լով, որ պար-զո րոշ տես նեմ ո ղջ լե ռը՝ թա գի պես քա ղա քի գլ խին դր ված:

290

L.

Mic

ha

elid

esL

. M

ich

ael

ides

Hrazdan divides Yerevan with a canyon. It used to be picturesque years ago but now buildings have sprouted on its banks. The sheds at bus stops have the shape of a fi sh. The sculptured statues have something despotic in their appearance.

That morning I met David and his group. They open up to me when I start talking to them, but I soon realize that the loss of their country was a loss of life. The stories from the mythology of the mountains and the fairy tales of Toumanian, unite their generations for years, helping them survive and walk into the future, because the language outlives them and they want to preserve it. That’s why they say the heart of Armenia beats in Mandenataran, because that’s where the Armenian language is preserved.

ΙΙ

I met him at Democracy Square. Fine rain drizzled since morning like dust. “I’ll be dressed in black” he told me on the phone. At the open–air café of the Marriott Hotel some guests were having breakfast. I didn’t want to eat, I only wanted to walk, smell the city, feel its early pulses. Walking along Amiryan street we crossed to Mesrop Mashtots Avenue which leads uphill to the Madenataran, the ‘‘Depository of Manuscripts”. We climbed the steps. The huge wooden door opened and let us into the heart of Armenia. I embraced its beats, its pride but also its affl iction. Every manuscript was open, akin to scented fl ower petals. Their breaths rested on my breast. Their link to the generations that have passed through the centuries was tangible, just as their interaction with people today. More than 20.000 manuscripts of invaluable historical and spiritual value are kept here, dating from the 5th to the 18th century. The oldest among them are crafted on stone, wood and animal skin; the more recent are elaborately adorned, bound with precious metals and stones. With slow steps I walked through the halls, leaning for hours over the exhibits.

Sarkis Hamalbashian wandered around glass showcases like a silhouette from the past who was there to enlighten: “These manuscripts are special to us, not only because they recount the global evolution of the human spirit, but also because they represent the specifi c symbols of our birth. Most

291

Լ. Մ

ի խ

աե

լի դիս

Լ. Մ

ի խ

աե

լի դիս

Հ րազ դա նը Եր ևա նը բա ժա նում է կիր ճով: Տա րի ներ ա ռաջ այն գե-ղա տե սիլ էր, սա կայն հի մա այն տեղ շեն քեր են բուս նել: Կան գառ նե րի ծած կե րը ձկան ձև ու նեն: Քան դակ ված ար ձան ներն ի նչ–որ բռ նա կա-լա կան բան ու նեն ի րենց տես քում:

Այդ ա ռա վոտ ես հան դի պե ցի Դա վի թին ու իր խմ բին: Նրանք ի նձ հետ ան կեղ ծա նում են, ե րբ սկ սում եմ խո սել հետ նե րը, սա կայն շու տով գի տակ ցում եմ, որ նրանց ե րկ րի կո րուս տը կյան քի կո րուստ էր: Լեռ-նե րի ա ռաս պե լա բա նու թյունն ու Թու մա նյա նի հե քի աթ նե րը տա րի ներ շա րու նակ մի ա վո րում են նրանց սե րունդ նե րը՝ օգ նե լով նրանց գո յատ-ևել և քայ լել դե պի ա պա գա, ո րով հետև լե զուն նրան ցից եր կար է ապ-րում, և նրանք ցան կա նում են պահ պա նել այն: Ա հա թե ին չու են ա սում, որ Հա յաս տա նի սիր տը Մա տե նա դա րա նում է բա բա խում, ո րով հետև հենց այդ տեղ է ամ փոփ ված հայոց լե զուն:

II

Ես նրան հան դի պե ցի Ա զա տու թյան հրա պա րա կում: Ա ռա վո տից փո-շու պես բա րակ ան ձրև էր մա ղում: «Ես սև հա գուս տով կլի նեմ»,— հե ռա-խո սով ա սաց նա: «Մա րի ոթ» հյու րա նո ցի բա ցօ թյա սր ճա րա նում ո րոշ հյու րեր նա խա ճա շում է ին: Չցան կա ցա ու տել, պար զա պես ցան կա ցա քայ լել, զգալ քա ղա քի բույ րը, նրա վաղ զար կե րա կը: Քայ լե լով Ա մի րյան փո ղո ցով՝ մենք հա տե ցինք Մես րոպ Մաշ տոցի պո ղո տան, ո րը տա նում է դե պի վեր՝ Մա տե նա դա րան՝ « Ձե ռագ րա պա հո ցը»: Բարձ րա ցանք աս տի ճան նե րով: Վիթ խա րի փայտե դու ռը բաց վեց ու մեզ ներս թո ղեց Հա յաս տա նի սր տի մեջ: Ես գր կե ցի բա բա խյուն նե րը, հպար տու թյու նը, բայց նաև տրտ մու թյու նը: Յու րա քան չյուր ձե ռա գիր բաց է ր՝ հո տա վետ ծաղ կի թեր թիկ նե րի նման: Դրանց շուն չը մնաց կրծ քիս վրա: Դրանց կապն այն սե րունդ նե րի հետ, ո րոնք դա րե րի մի ջով է ին ան ցել, շո շա-փե լի էր, ճիշտ ի նչ պես նրանց փո խազ դե ցու թյունն այ սօր վա մարդ կանց հետ: Այս տեղ պահ վում են ան գնա հա տե լի պատ մա կան և հոգ ևոր ար-ժե քի ա վե լի քան 20 000 ձե ռագ րեր՝ թվագր ված 5–ր դից մինչև 18–րդ դար: Դրան ցից ա մե նահ նե րը քա րի, փայ տի կամ կեն դա նու կաշ վի վրա են գր ված: Ա վե լի նո րե րը ման րակր կիտ զար դար ված ե ն՝ կապ ված թան-կար ժեք մե տաղ նե րով և քա րե րով: Դան դա ղա քայլ ես ան ցա սրահ նե-րով՝ ժա մեր շա րու նակ հակ վե լով ցու ցան մուշ նե րի վրա:

Սար գիս Հա մալ բա շյա նը շր ջում էր ա պա կե ցու ցա փեղ կե րի շուրջ, ա սես ան ցյա լի ո ւր վա պատ կեր լի ներ, ով ե կել էր լու սա վո րե լու. «Այս ձե-ռագ րերն ա ռանձ նա հա տուկ են մեզ հա մար, ոչ մի այն ո րով հետև շա րադ-րում են մարդ կային ո գու հա մընդ հա նուր է վո լ յու ցի ան, այլ նաև ո րով հետև ներ կա յաց նում են մեր ծնն դյան ու րույն խորհր դան շան նե րը: Դրանց մեծ

292

L.

Mic

ha

elid

esL

. M

ich

ael

ides

are written in our national alphabet, invented in the 5th century by monk Mesrop Mashtots…”Medieval manuscripts infi ltrated my head, books of history, philosophy, medicine, literature, art, cosmography, maps and numerous mixed up dates as the taxi drove us to his studio.

ΙΙΙ

The bus stopped at a fl at place beside the draft hunts of the vendors. We climbed the hill. The Sevanavank monastery looked deserted and dozens of khatchkars were placed one next to the other, abandoned in God’s mercy. I sat on the stone border at the edge of the hill and I looked away. The Sevan lake spreads like an enormous rotunda with the hills surrounding it like cloisters and the sky as its dome. The air brought its breath on my face. Everything was in the place destined for them. Streets squeezed amidst the trees, the quiet scenery at the end of autumn, the destiny of the people that live in this part of the lake. The morning whispered verses in the Armenian poplars, the plane trees, the green hills, playing among them, ending in the sharp domes of the monastery. There was something mystical in the hills that spread around the lake and faded in the mist of the horizon. For Maxim Gorki “the lake was a part of the sky that was inserted between the mountains”. Its waters unmovable and transparent, had a washed out metallic blue color. The people that live here for years, have a special bond to the lake and the authentic objects around them. Once, their life was like a fi sh in land. Now they are free to breathe, free to fi sh the “fi ne ishkhan”, boosting their dignity.

I surrender to the aura of the place, I feel anxious, I want to learn, listening the people themselves and not the tourist and historic guides. The camera lens interrupts my contemplation… A picture taken from above, focuses on the depth of the frozen waters. “I want to dive into the waters, to feel the pebbles grind beneath my feet, to feel the bites of the fi sh, to moist my thought even for just a while”, I am thinking, but, “What is the use of experience, when the result is a nightmare?”

ΙV

The house/museum which was not afforded time to live stands tall and silent, high up on a slope of Hrazdan. Inside it, the past cohabits

293

Լ. Մ

ի խ

աե

լի դիս

Լ. Մ

ի խ

աե

լի դիս

մա սը գր ված է մեր ազ գային այ բու բե նով՝ հո րին ված 5–րդ դա րում վա-նա կան Մես րոպ Մաշ տո ցի կող մից…»: Ե րբ տաք սին մեզ տա նում էր նրա ստու դի ա՝ միջ նա դա րյան ձե ռագ րե րը ներ խու ժե ցին միտքս. պատ մու-թյան, փի լի սո փա յու թյան, բժշ կու թյան, գրա կա նու թյան, ար վես տի, տի ե-զե րագ րու թյան գր քեր, քար տեզ ներ և բազ մա թիվ խա ռը տա րեթ վեր:

III

Ավ տո բու սը կանգ նեց մի հարթ վայ րում՝ ա ռևտ րա կան նե րի սե ղա-նիկ նե րի մոտ: Բարձ րա ցանք բլու րը: Սևա նա վանքն ա մայի տեսք ու ներ. տաս նյակ խաչ քա րեր դր ված է ին կողք կող քի՝ Ա ստ ծո գթասր տու թյա-նը թողն ված: Նս տե ցի բլ րի ծայ րին՝ քա րե եզ րա կին, և նայե ցի հե ռուն: Սևա նա լի ճը ձգ վում է որ պես մի հս կա յա կան ռո տոն դա՝ այն շր ջա պա-տող կա մա րա կապ բլուր նե րով և որ պես գա գաթ ծա ռայող ե րկն քով: Օ դի շուն չը խփեց դեմ քիս: Ա մեն բան իր հա մար նա խա տես ված վայ րում էր: Փո ղոց նե րը սեղմ վել է ին ծա ռե րի, աշ նան վեր ջի խա ղաղ տե սա րա-նի, լճի այս հատ վա ծում ապ րող մարդ կանց ճա կա տագ րի ա րան քում: Ա ռա վո տը բա նաս տեղ ծու թյուն ներ էր շշն ջում հայ կա կան բար դի նե րին, սո սի նե րին, կա նաչ բլուր նե րին՝ խա ղա լով դրանց միջև և ա վարտ վե լով վան քի սուր գմ բեթ նե րին: Ի նչ–որ ա ռեղծ վա ծային մի բան կար բլուր նե-րում, ո րոնք տա րած վում են լճի շուրջ և ան հե տա նում հո րի զո նի մա ռա-խու ղում: Մաք սիմ Գոր կու հա մար՝ «Ս ևա նը կար ծես կա պույտ ե րկն քի մի կտոր լի նի, ո րն ի ջել է ե րկ րի վրա, լեռ նե րի միջև»: Դրա ան շարժ և թա-փան ցիկ ջրե րը գու նատ մե տա ղյա կա պույտ են: Մար դիկ, ով քեր տա րի-ներ շա րու նակ ապ րում են այս տեղ, յու րա հա տուկ կապ վա ծու թյուն ու նեն լճին ու դրա շր ջա կայ քի ի րե րին: Ժա մա նա կին նրանց կյան քը ցա մա քի ձկան պես էր: Հի մա ա զատ կա րող են շն չել, ա զատ որ սալ «նր բա համ իշ խա նը»՝ բարձ րաց նե լով ի րենց ար ժա նա պատ վու թյու նը:

Ես հանձն վում եմ այս վայ րի մթ նո լոր տին: Հուզ ված եմ, ու զում եմ ա վե լին սո վո րել՝ լսե լով հենց մարդ կանց, այլ ոչ զբո սաշր ջու թյան կամ պատ մու թյան ու ղեկ ցորդ նե րին: Տե սախ ցի կի օբյեկ տիվն ը նդ հա տում է իմ դի տար կու մը… Վեր ևից ար ված լու սան կա րը կենտ րո նա նում է սա-ռած ջրե րի խո րու թյան վրա: « Ցան կա նում եմ սուզ վել ջրի մեջ՝ ոտ քե-րիս տակ խճի փշ րո ցը, ձկ նե րի հպում նե րը զգա լու հա մար, մտո րում-ներս թե կուզ մի պա հով թր ջե լու հա մար»,– մտա ծում եմ ես, սա կայն «Ո՞րն է փոր ձի օ գու տը, ե թե ար դյուն քը մղ ձա վանջ է»:

IV

Տուն–թան գա րա նը, ո րին ժա մա նակ չի տր վել ապ րելու, կանգ նած է բարձր և լուռ, վեր խո յա ցած Հրազ դա նի լան ջին: Ներ սում ան ցյա լը գո յակ ցում է ներ կայի հետ: Ներ սը հա կադր վում է դր սի մի ջա վայ րին,

294

L.

Mic

ha

elid

esL

. M

ich

ael

ides

with the present. The elegance of its interior contrasts the setting outside where the remnants of the oppressing past can be felt – yet not as a burden that breaks, but as an inspiration which empowers such creators as Sergei Parajanov had been.

At the entrance his breath welcomes us, profound and panting He wanted to rush to guide us amidst his restive dreamsHe undresses in front of our eyesStorms inside us We can feel him incising our chest Enslaving our soulParajanov is unpredictableHe fashions images, writes stories, movies with symbolsPaintings with shoddy materials We are entangled in his netsBecome part of his worksThe birds on his hatMinuscule particles of dust along his horizon…

On the round table, nuts, Armenian cognac and raki made from berries; and around it sat writers, directors, simple human solitudes, Lian, Rouxandra, David, Christina, Ani. Sergei Solovyov relates how he had spent twelve years fi lming Anna Karenina; Irakly Kvirikadze talks about his relation with Parajanov and the collage projects he presented to him three times: “I used to keep them in a showcase in my house which wasn’t closed and my children took them, dismantled them and started playing with them. Now we cry over their loss…”

A glass of raki to our health like Holy Communion and one in the memory of Sergei Parajanov; closing the vespers on that twenty sixth day of October in the year two thousand and twelve.

V

I chose to stand in front of it. I look at it straight in the eyes. It hangs on the wall all by itself, its only reward the wonder in the gazes of an unknown audience. I search for its secrets. The colour red has been spilled profusely smearing the landscape. The glasses were misty; so was the horizon. Yet I

295

Լ. Մ

ի խ

աե

լի դիս

Լ. Մ

ի խ

աե

լի դիս

որ տեղ կա րե լի է զգալ ճն շող ան ցյա լի մնա ցուկ նե րը, սա կայն ոչ որ-պես բեռ, ո րը կոտ րում է, այլ որ պես ներշն չանք, ո րն օգ նում է այն պի սի ստեղ ծա գոր ծող նե րի, ի նչ պի սին Սեր գեյ Փա րա ջա նովն էր:

Մուտ քի մոտ նրա շունչն է մեզ ող ջու նում խո ր և հևա ցող. Նա ցան կա ցավ սլա նալ՝ մեզ ա ռաջ նոր դե լով իր ան հան գիստ

ե րազ նե րի մի ջով, Նա մեր կա նում է մեր աչ քի ա ռջև, Փո թոր կում է մեր մեջ. Կա րող ե նք զգալ, թե ի նչ պես է կտ րում մեր կրծ քա վան դա կը,Ստր կաց նում մեր ո գին. Փա րա ջա նովն ան կան խա տե սե լի է, Նա ստեղ ծում է պատ կեր ներ, գրում պատ մու թյուն ներ, ֆիլ մեր՝

խորհր դա նի շե րով,Ն կար ներ՝ ցած րո րակ նյու թե րով. Մենք խճճ վում ե նք նրա ցան ցում, Դառ նում ե նք նրա գոր ծե րի մի մա սը,Ն րա գլ խար կի վրայի թռ չուն նե րը, Հո րի զո նի եր կայն քով ցր ված փո շու մանր մաս նիկ նե րը…:

Կ լոր սե ղա նին ըն կույզ է, հայ կա կան կո նյակ և լիկյոր՝ պատ րաստ-ված հա տապ տուղ նե րից. սե ղա նի շուրջ նս տել են գրող ներ, ռե ժի սոր-ներ, հա սա րակ մարդ կային մե նու թյուն ներ, Լի ա նը, Ռուք սանդ րան, Դա վի թը, Քրիս տի նան, Ա նին: Սեր գեյ Սո լովյո վը պատ մում է, թե ի նչ-պես է տաս ներ կու տա րի ան ցկաց րել «Ան նա Կա րե նի նան» նկա րե լով. Ի րակ լի Կվի րի կա ձեն խո սում է իր և Փա րա ջա նո վի հա րա բե րու թյուն-նե րի և կո լա ժի այն նա խագ ծե րի մա սին, ո րոնք ե րեք ան գամ նրան է ներ կա յաց րել. «Ես դրանք պա հում է ի իմ տա նը՝ ցու ցա փեղ կի հետևում, ո րը չէր փակ վում. ե րե խա ներս վերց րել են, քան դել են և սկ սել են խա-ղալ դրան ցով: Հի մա մենք սգում ե նք դրանց կո րուս տը…»:

Մեկ բա ժակ լիկյո րով մեր կե նա ցը, ի նչ պես Սուրբ Հա ղոր դու թյան ժա մա նակ, մեկն է լ՝ Սեր գեյ Փա րա ջա նո վի հի շա տա կի հա մար. փա-կում ե նք եր կու հա զար տաս ներ կու թվա կա նի հոկ տեմ բե րի քսան վե ցի ե րե կո յան ժա մեր գու թյու նը:

V

Նա խընտ րե ցի կանգ նել նկա րի ա ռջև: Նա յում եմ ու ղիղ աչ քե րին: Իր հա մար կախ ված է պա տից. մի ակ փոխ հա տու ցումն ան հայտ հան դի սա-տե սի հա յացք նե րի զար մանքն է: Ես փնտ րում եմ դրա գաղտ նիք նե րը: Կար միր գույնն ա ռա տո րեն թափ վել է՝ կեղ տո տե լով լանդ շաֆ տը: Ա պա-

296

L.

Mic

ha

elid

esL

. M

ich

ael

ides

could see through the open shutters, clothes hanging on a line like screens, dried leaves on the earth below and a nameless narrow street leading I don’t know where. The wind was silent. A misty story inside every human silhouette. Yet the concept of Mher Chatinian, the painter, was clear. What I can see is what was released by his brush in order to join my senses and my pen. The obedience of my words is simply the extension of his disobedient hands.

Painting at the Museum of Modern ArtVanadzor, October 2012

VI

Birds fl y circularly around the height of the dome. Their fl uttering accompanies the psalms of the aerial voice of Gohar, making the fl ames of the candles uneasy. We stand in the twilight. A hint of light falls through the tall plain windows. The thick walls have turned black from the fl ames of the candles and their smell is wet and intense, in contrast to the soft voice of Davit who explains to us the symbols of the monastery. “Geghard means the “lance” or the spear that charted the side of Christ when he was crucifi ed. Ayrivank means “the monastery of the cave”. The Geghard Ayrivank is rooted among high rocky mountains in natural caves and claims “the true spear”…The monk St Gregory has carved the most ancient church of the monastery. He went inside the huge rock starting from the dome and he continued for years until he completed its inside, to open the entrance and get out….Two of the caves–churches were rebuilt in 1263, along with the tomb of the Proshian Princes family. Their coat of arms is carved on the hill: two chained lions and an eagle with half open wings, and in his nails there is a calf. The lions symbolize strength and the eagle symbolizes protection….” The curves of the Armenian handwriting unite us with the serenity of the monastery.

I stepped out on the stone–paved yard. The large rock that fell during a wedding ceremony is stuck on earth. I fondle the surface with my hands, to feel its power, the weight of its years, its recklessness to fall hopelessly among the people but also its thoughtfulness not to injure anyone. Next door, on the wall of the main church, the khatchkar, the ancient crossed rock; green vegetation emerging from its slits. This glorifying rock looks

297

Լ. Մ

ի խ

աե

լի դիս

Լ. Մ

ի խ

աե

լի դիս

կի ներն ա ղոտ է ին, հո րի զո նը՝ նույն պես: Սա կայն բաց փեղ կե րից դեռևս կա րո ղա նում է ի տես նել պա րա նին էկ րան նե րի պես կախ ված շո րե րը, ներք ևում՝ հո ղին, չո րա ցած տերև նե րը, և ա նա նուն, նեղ, չգի տեմ, թե ո ւր տա նող փո ղո ցը: Քա մին լուռ էր: Մշու շա պատ պատ մու թյուն յու րա քան չ-յուր մարդ կային ո ւր վա պատ կե րում: Մհեր Չա տի նյա նի գա ղա փա րը, սա-կայն, հս տակ էր: Այն, ի նչ տես նում եմ, նրա վրձ նի տա կից դուրս ե կածն է՝ իմ զգա յա րան նե րին ու գր չին մի ա նա լու նպա տա կով: Իմ բա ռե րի հնա-զան դու թյու նը պար զա պես նրա ան հնա զանդ ձեռ քե րի տա րա ծումն է:

Ժա մա նա կա կից ար վես տի թան գա րա նի նկար Վա նա ձոր, հոկ տեմ բեր, 2012

VI

Թռ չուն նե րը շր ջա նաձև պտտ վում են գմ բե թի բար ձուն քին: Նրանց ճախ րանքն ու ղեկ ցում են Գո հա րի ե թե րային ձայ նի սաղ մոս նե րը՝ մո-մե րի կրակն ան հան գիստ դարձ նե լով: Կանգ նած ե նք մթն շա ղում: Լույ սի մի ակ նարկ է ը նկ նում բարձր, հարթ պա տու հան նե րից: Հաստ պա տե րը սևա ցել են մո մե րի կրակ նե րից, դրանք խո նավ և ին տեն սիվ բույր ու նեն՝ ի տար բե րու թյուն Դավ թի փա փուկ ձայ նի, ով մեզ բա ցատ րում է վան քի խորհր դա նի շե րը: « Գե ղարդ նշա նա կում է նի զակ կամ տեգ, ո րը խր վել է Քրիս տո սի կո ղը, ե րբ նա խաչ վել է: Այ րի վանք նշա նա կում է «ան ձա վի վանք»: Այ րի վան քը ար մա տա ցած է բարձր, ժայ ռոտ լեռ նե րի միջև՝ բնա-կան ան ձավ նե րի մեջ, և պա հան ջում է «ի րա կան տե գը…»: Վա նա կան սուրբ Գրի գո րը փո րել է վան քի ա մե նա հին ե կե ղե ցին: Նա մտել է վիթ-խա րի ժայ ռի մեջ՝ սկ սե լով գա գա թից, ու տա րի նե րի ըն թաց քում շա րու-նա կել է՝ ա վար տին հասց նե լով ներ սը, որ պես զի մուտք բա ցի և դուրս գա…: Ան ձավ–ե կե ղե ցի նե րից եր կու սը վե րա կա ռուց վել են 1263–ի ն՝ Պռո շյան իշ խա նա կան տոհ մի գե րեզ ման նե րի հետ մեկ տեղ: Նրանց զի-նան շա նը փո րագր ված է բլ րի վրա. եր կու շղ թայ ված ա ռյուծ և կի սա բաց թևե րով ար ծիվ՝ մա գիլ նե րում հորթ պա հած: Ա ռյուծ նե րը խորհր դան շում են ու ժը, ի սկ ար ծի վը՝ պաշտ պա նու թյու նը…: Հայ կա կան ձե ռագ րի կո-րու թյուն նե րը մեզ մի ա վո րում են վան քի խա ղա ղու թյան հետ:

Ես դուրս ե կա քա րե րով սա լարկ ված բակ: Մեծ ժայ ռակ տո րը, ո րն ըն կել է հար սա նե կան ա րա րո ղու թյան ըն թաց քում, խր վել է հո ղի մեջ: Ձեռ քե րով շո յում եմ մա կե րե սը՝ քա րի ու ժը, տա րի նե րի կշի ռը, ան հու-սո րեն մարդ կանց մեջ ը նկ նե լու ան խո հե մու թյու նը, նաև ոչ ո քի չվ նա-սե լու հո գա տա րու թյու նը զգա լու հա մար: Կող քին՝ հիմ նա կան ե կե ղե-ցու պա տին, խաչ քար է՝ հին խա չաձև ժայռ. կա նաչ բու սա կա նու թյու նը դուրս է ե կել դրա ճեղ քե րից: Այս փա ռա բա նող ժայ ռը հեռ վից հա մա-

298

L.

Mic

ha

elid

esL

. M

ich

ael

ides

symmetrical from a distance, but when I approach it it’s not. The sense of proportion prevails to keep us on the way of the world, as the Medieval Armenians would say.

I found myself following the human stream into the sodden paths that lead to the caves. The requests were hung by the hundreds on the trees, giving the sense of a celebration. From up there the mountains seemed possessed by their own vitality. I elicit one last look, before the withdrawal of the light. The landscape is not at all coincidental. There is a contemplative silence among the hilltops, the steep ridges and the grassy plains. Only the wind swipes the high mountains and crosses freely through the buildings of the monastery, carrying with him the divine presence…

I descended the stone stairs one by one, carrying with me all the things I have seen and heard. Heavy load. Diffi cult to classify among the living images imprinted upon my eyes during these last few days. The echo of the mountains covered my thoughts; even the call of the people behind the stalls, that are standing outside the monastery, spreading their goods. Stacks of sweet sujukh, sour lavash, bread with khachapuri cheese, the plain puri, walnuts, dry berries, local drinks, all homemade.

The way back has a sense of an ending, just like the ending of the monks who carved the rocks. Above us a dark sky and down below the low lights of a neighboring village, like stains.

VII

An uncanny power ran through the forests of Dilijan and traveled with us on the way home to Yerevan. The colours that wrapped the mountains were fl uid, reminiscent of waves on the move. The twilight still allowed me to observe the hills passing by the bus window. But bit by bit the landscape changes, trees become sparse and the slopes seem strewn with countless tombs; like ancient amphitheaters, with tiers and landings, corridors made from stone steps, elaborate railings, bushes, tombstones, free birds and wild fl owers. Each tombstone is bound to bear carved names, dates, ages, wishes for souls to rest. But from a distance, these dag mountains seem anonymous and mute.

The cemeteries spread from the foot of the road to the high mountain peaks. Never before have I seen cemeteries on vertical hills and I am certain that climbing is not at all easy; not to mention preparing a tomb,

299

Լ. Մ

ի խ

աե

լի դիս

Լ. Մ

ի խ

աե

լի դիս

չափ տեսք ու նի, սա կայն ե րբ մո տե նում ե մ, այդ պես չէ: Հա մա մաս նու-թյան զգա ցու մը գե րակշ ռում է՝ մեզ աշ խար հի ճա նա պար հին պա հե լու հա մար, ի նչ պես կա սե ին միջ նա դա րի հայե րը:

Ես հայտն վե ցի մարդ կանց հո սան քի մեջ, ո րը շարժ վում էր ան ձավ-ներ տա նող խո նավ ա րա հետ նե րով: Ծա ռե րին հա րյուր նե րով կախ ված է ին խնդ րանք նե րը, ո րոնք տո նա կա տա րու թյան զգա ցում է ին հա ղոր-դում: Վեր ևից լեռ նե րը թվում է ին ի րենց ի սկ կեն սու նա կու թյամբ հա-մակ ված: Ես վեր ջին հա յացքն եմ ձգում՝ մինչև լույ սի նա հան ջը: Տե-ղան քը բա ցար ձա կա պես պա տա հա կան չէ: Բլուր նե րի գա գաթ նե րի, զա ռի թափ լեռ նաշղ թա նե րի և խո տա ծածկ հար թա վայ րե րի միջև հայե-ցո ղա կան լռու թյուն է տի րում: Մի այն քա մին է հար վա ծում բարձր լեռ-նե րին ու ա զա տո րեն ան ցնում է վան քի շի նու թյուն նե րի մի ջով՝ իր հետ տա նե լով ա ստ վա ծային ներ կա յու թյու նը…

Մեկ առ մեկ ի ջա քա րե աս տի ճան նե րով՝ ի նձ հետ տա նե լով այն ա մենն, ի նչ տե սել ու լսել է ի: Ծանր բեռ: Դժ վար է դա սա կար գել այս վեր ջին մի քա նի օ րե րի ըն թաց քում աչ քե րիս դրոշմ ված կեն դա-նի պատ կեր նե րը: Լեռ նե րի ար ձա գան քը գրա վեց մտ քերս. նույ նիսկ ի րենց տա ղա վար նե րի հետ ևում կանգ նած մարդ կանց, ով քեր վան քի տա րած քից դուրս են կանգ նած և փռել են ի րենց ապ րանք նե րը: Քաղցր սու ջու խի կույ տեր, թթու լա վաշ, պան րով հա ցեր, տա փակ պու րի, ըն-կույզ, չոր հա տապ տուղ ներ, տե ղա կան ըմ պե լիք ներ՝ բո լո րը տնա կան: Վե րա դարձն ա վար տի զգա ցում է հա ղոր դում, ճիշտ ի նչ պես ժայ ռե րը փո րած վա նա կան նե րի ա վար տը: Մեր վեր ևում խա վար եր կինքն է, ի սկ ներք ևում՝ հար ևան գյու ղի ցածր լույ սե րը՝ բծե րի պես:

VII

Խորհր դա վոր ո ւժ ան ցավ Դի լի ջա նի ան տառ նե րով և մինչև Եր ևան ու ղեկ ցեց մեզ: Լեռ նե րը պա րու րած գույ նե րը հե ղուկ է ին, շարժ վող ա լիք-ներ է ին հի շեց նում: Մթն շա ղը դեռ ի նձ թույլ էր տա լիս դի տել ավ տո բու սի պա տու հա նից ան ցնող բլուր նե րը: Սա կայն քիչ–քիչ տե ղան քը փոխ վում է, ծա ռե րը նոս րա նում են և լան ջե րին ա սես ան հա մար շի րիմ ներ շաղ տված լի նեն. հին ամ ֆի թատ րոն նե րի պես՝ թա տե րա հար կե րով և սանդ-ղա հար թակ նե րով, քա րե աս տի ճան նե րով սարք ված մի ջանցք նե րով, խնամ քով մշակ ված ճա ղա շար քե րով, թփե րով, տա պա նա քա րե րով, ա զատ թռ չուն նե րով և վայ րի ծա ղիկ նե րով: Յու րա քան չյուր տա պա նա-քար պար տա վոր է ու նե նալ փո րագր ված ա նուն ներ, տա րեթ վեր, տա-րիք ներ, հո գին խա ղա ղու թյամբ հանգ չե լու ցան կու թյուն ներ: Սա կայն հեռ վից այս լեռ ներն ա նա նուն և համր են թվում:

300

L.

Mic

ha

elid

esL

. M

ich

ael

ides

transposing the deceased, their kin following in procession to reach the right landing, crossing the tombs on their left or right until they reach the dug out where the burial will take place and there bid the last farewell to their loved one. The compact underlay of the mountains is covered by light earth that swaths souls in their thousands.

Numerous questions emerge. Whence do they begin and where do they end? Is there any predesigned plan or is one tomb dug out next to the other and when the mountain is fi lled across its entire width, stone steps lead to the section above?

But whether or not there is a specifi c design, all these tombs amidst the sea of mountains enclosed within a dramatic, terrifying past. Crossing through their wilderness, I had the feeling that the souls in this place, tormented though they may be, can rest in peace, far away from human passions and intrigues.

VIII

The fi nal supper. Final but not the last. In an underground tavern with traditional music, singing and dancing. A surrealist admixture of races, chromosomes, vivid fl ushed faces perfectly complementing the light that descended from the ceiling. A feast of foods, drinks, laughs and languages. Faces with rather dissimilar features, yet sharing logos, the appui of writing, of poetry, of quest... sharing the vibration pulses which connect the threads of thought. The drinks were fl owing as did the disposition of our souls and bodies. After one week in ancient and modern edifi ces, forested canyons and villages, mountains embracing herds of cows, crossing through different eras across the country, this underground tavern in the centre of Yerevan is nothing less than an inebriating relaxing rite…

Translated into English by Despina Pirketti. Paragraphs I, III and VI were translated by Maria Charilaou.

301

Լ. Մ

ի խ

աե

լի դիս

Լ. Մ

ի խ

աե

լի դիս

Գե րեզ մա նոց նե րը ձգ վում են ճա նա պար հի ներք ևից մինչև բարձր լեռ նե րի գա գաթ ներ: Նախ կի նում եր բեք չէ ի տե սել գե րեզ ման ներ ո ւղ-ղա հա յաց բլուր նե րի վրա, և ես վս տահ եմ, որ մագլ ցե լը բո լո րո վին էլ հեշտ չէ. էլ չա սած՝ շի րիմ պատ րաս տե լը, հան գու ցյա լին տե ղա փո խե-լը, ազ գա կան նե րը, ով քեր գնում են թա փո րով՝ ճիշտ վայ րին հաս նե լու նպա տա կով, ան ցնե լով ի րենց աջ ու ձախ կող մե րի շի րիմ նե րը, մինչև հաս նեն փո սին, որ տեղ պետք է հու ղար կա վո րու թյու նը տե ղի ու նե նա, ու այն տեղ վեր ջին հրա ժեշ տը տան ի րենց սի րե լի ին: Լեռ նե րի կուռ հիմ քը ծածկ ված է թեթև հո ղով, ո րը հա զար նե րով փա թա թում է հո գի նե րը:

Բազ մա թիվ հար ցեր են ծա գում: Որ տե ղի՞ց են դրանք սկ սվում, որ-տե՞ղ են ա վարտ վում: Ի նչ–որ մշակ ված ծրա գիր կա՞, թե՞ մի շի րի մը փոր-ված է մյու սի կող քին, ու ե րբ լեռն իր ո ղջ լայն քով լեփ–լե ցուն է, քա րե աս տի ճան նե րը տա նում են դե պի վե րին հատ ված:

Սա կայն յու րա հա տուկ նա խա գիծ լի նի, թե ոչ, բո լոր այս շի րիմ նե րը լեռ-նե րի ծո վի կենտ րո նում ե ն՝ ներ փակ ված դրա մա տիկ, սար սա փե լի ան ցյա-լի մեջ: Ա նց նե լով դրանց բազ մու թյան մի ջով՝ այն պի սի զգա ցում ապ րե ցի, ա սես այս վայ րի հո գի նե րը, ե թե տանջ ված էլ լի նեն, կա րող են հանգ չել խա ղա ղու թյամբ, մարդ կային կր քե րից և խար դա վանք նե րից հե ռու:

VIII

Եզ րա փա կիչ ը նթ րի քը: Եզ րա փա կի չը, բայց ոչ վեր ջի նը: Ստոր-գետ նյա պան դո կում՝ ա վան դա կան ե րաժշ տու թյամբ, ե րգ ու պա րով: Ռա սա նե րի, քրո մո սոմ նե րի, ա ռաս տա ղից իջ նող լույ սը հի ա նա լի ո րեն լրաց նող վառ, շիկ նած դեմ քե րի սյուր ռե ա լիս տա կան խառ նուրդ: Ու-տեստ նե րի, խմիչք նե րի, ծի ծա ղի և լե զու նե րի խն ջույք: Մի ան գա մայն տար բեր դի մագ ծե րով դեմ քեր, բայց և այն պես, խոս քը, գրու թյան, պոե զի այի, փնտր տու քի նե ցու կը կի սող… կի սե լով թր թի ռի տրո փյուն-նե րը, ո րոնք մի աց նում են մտ քի թե լե րը: Խմիչ քը հո սում էր, ի նչ պես և մեր հո գի նե րի և մար մին նե րի տրա մադ րու թյու նը: Մեկ շա բաթ ան-ցկաց նե լով հին ու նոր շեն քե րում, ան տա ռա ծածկ կիր ճե րում և գյու ղե-րում, կո վե րի նա խի րը գր կող լեռ նե րում, ե րկ րով մեկ ան ցնե լով տար-բեր ժա մա նա կաշր ջան նե րով՝ Եր ևա նի կենտ րո նի այս ստոր գետ նյա պան դո կը ա վե լին չէ, քան հար բեց նող, հանգս տաց նող ծես…

Անգ լե րեն թարգ մա ն� թյ� նը՝ Դես փինգ Պիր կե տի ի:

I, III և VI հատ ված նե րը թարգ մա նել է Մա րի ա Չա րի լա� ն: Անգ լե րե նից թարգ մա նեց Սի րա ն� շ Ե սա յա նը

Claudio Pozzani

Կ լաու դի ո Պոց ցա նի

Italy Ի տա լի ա

Italian poet, prosaist and visual artist. Participant of the most important literary festivals in Latin America and Asia, author of poetic performances. Since 1994 he cooperates with cultural CVT and is the director of several poetry festivals, including Genoa Poetry Festival and “Poésir” (Cultural Association in Paris). His Poems have been translated into more than 10 languages and appeared in the most important anthologies and magazines of international contemporary poetry. His latest work is an album of poetry and music titled «La Marcia dell’ombra», which has received great attention and a lot of positive feedbacks.

Ի տա լա ցի բա նաս տեղծ, ար ձա կա գիր և վի զո ւալ ար վես տա գետ է: Լա տի նա կան Ա մե րի կայի և Ա սի այի գրա կան նշա նա կա լի փա-ռա տոն նե րի մաս նա կից, պո ետիկ ներ կա յա ցում նե րի բե մադ րիչ: 1994 թ. հա մա գոր ծակ ցում է մշա կու թային CVT–ի հետ և բա նաս-տեղ ծա կան մի քա նի, այդ թվում` Ջե նո վայի պոե զի այի և փա րի-զյան «Poésir» փա ռա տոն նե րի ղե կա վարն է: Կլաու դի ո Պոց ցա նի ի բա նաս տեղ ծու թյուն նե րը թարգ ման վել են ա վե լի քան 10 լե զու-նե րով և հրա տա րակ վել ժա մա նա կա կից գրա կա նու թյան մի ջազ-գային ա մե նա հայտ նի ան թո լո գի ա նե րում և ամ սագ րե րում: Նրա վեր ջին աշ խա տան քը պոե զի այի և ե րաժշ տու թյան ձայ նաս կա վա-ռակն է` «La Marcia dell’ombra» խո րագ րով, ո րն ար ժա նա ցել է մեծ ու շադ րու թյան ու դրա կան ար ձա գանք նե րի:

304

C.

Poz

za

ni

C.

Poz

za

ni

ARMENIA BLUES

Come i tuoi monaci che raschiavano la rocciaper darsi rifugiocome le tue pietre che custodiscono i segretidell’alcova della luna e del sole come i tuoi monastery che sorreggono il cielo e discutono col vento come i tuoi lavash che avvolgono la tua storia come un mare sottile e caldocosì, Armenia, vorrei che fosse il mondo attorno a me,questo mondoche mi vede ospite non invitato, questo mondo che non sa più godere, questo mondo che non sa respirare lo spazio né mangiare il tempo,questo mondo laido che scompare quando inizio a sognarti al di là del sonno al di là del suono al di là di ciò che sono.

305

Կ. Պ

ոց

ցա

նի

Կ. Պ

ոց

ցա

նի

ՀԱՅԱՍ ՏԱՆ ԲԼՅ Զ

Ինչ պես քո վա նա հայ րե րը, որ ժայռն է ին քե րում, որ թաքն վեն, ինչ պես քո քա րե րը, որ պա հակ է ին կանգ նել գաղտ նիք նե րինխ ցե րի, լուս նի և ար ևի, ինչ պես քո վան քե րը, որ ե րկինքն են պա հում և բա նա վի ճում քա մու հետ, ինչ պես քո լա վաշ նե րը, որ կազմն են դար ձել քո պատ մու թյան, ինչ պես ծան ծաղ ու տա քուկ մի ծով, այս պես, Հա յաս տա՛ն, կու զե ի, որ աշ խարհն իմ շուր ջը լի ներ, այս աշ խար հը, որն ի նձ ըն դու նում է որ պես ան կոչ մի հյուր, այս աշ խար հը, ո րն այլևս ըմ բոշխ նել չգի տի, այս աշ խար հը, որ տա րա ծու թյու նը շն չել չգի տի, ոչ էլ ճա շա կել ժա մա նա կը, այս աշ խար հը տգեղ, որ ան հե տա նում է, երբ սկ սում եմ ե րա զել քո մա սին. ե րա զից ան դին, հն չյու նից ան դին, ան դին այն տե ղից, ո ւր ես եմ:

Ի տա լե րե նից թարգ մա նեց Ս� րեն Ե նո քյա նը

Igor Sid

Ի գոր Սիդ

Russia/ Ukraine

Ռու սաս տան/Ուկրաինա

Prosaist, poet, translator. Organizer of many international cultural, literary projects, among which are the “Crimea geopoetic club” in Moscow, Russia, “Bosporus Forum of Modern Culture” in Crimea, Ukraine (1996 and 2009), as well as the Festival of African Culture. He is the editor–in–chief of an internet portal Africana.ru dedicated to African cultural programs. Igor Sid also works on video–poetry genre, is the initiator of the first Geopoetical Anthology (Russia, 2012), as well as the author of the first video anthology of Russian poetry. Igor is a member of Russian PEN Club.

Ար ձա կա գիր, բա նաս տեղծ, թարգ մա նիչ: Ռու սաս տա նում և Ո ւկ-րաի նա յում բազ մա թիվ մի ջազ գային մշա կու թային–գ րա կան նա-խագ ծեր է ի րա կա նաց րել, ո րոնց թվում են` Մոսկ վա յում` «Ղ րի մի գե ո պոե տիկ ա կում բը», Ղրի մում` « Ժա մա նա կա կից մշա կույ թի բոս ֆո րյան ֆո րու մը», ա ռա ջին և ե րկ րորդ մի ջազ գային գե ո պոե-տիկ կոն ֆե րանս նե րը (1996 թ. և 2009 թ.), աֆ րի կյան մշա կույ-թի փա ռա տո նը: Ի գոր Սի դը աֆ րի կյան մշա կու թային ծրագ րե րի Africana.ru ին տեր նե տային պոր տա լի գլ խա վոր խմ բա գիրն է: Աշ խա տում է նաև վի դե ո բա նաս տեղ ծու թյան ժան րում: Գե ո պոե-տիկ ա ռա ջին ան թո լո գի այի (Մոսկ վա, 2012 թ.) նա խա ձեռ նողն է և ռու սա կան պոե զի այի ա ռա ջին վի դե ոան թո լո գի ա նե րի հե ղի նա կը: Ռու սա կան «PEN» ա կում բի ան դամ է:

308

I. S

idI.

Sid

ОСТРОВ АРМЕНИЯГеопоэтика аскезы

Геопоэтика

Первое чувство при первом визите в Армению два года назад, на Форум переводчиков и издателей – болевой шок. Казалось бы – переизбыток солнца, загадочные, плавные фрактальные структуры холмов и горных цепей, галактические контуры Арарата, ангельски прекрасные женские лица и чертовски интеллектуальные мужские, разноцветье трав и древесных крон. Но на фоне этого – паническое тиканье в висках: Страна без моря!.. Первая мысль, схватившись за голову: «Боже! Как они с этим живут?..»

Травма

Страдает ведь прежде всего экономика, страна почти обречена на бедность: нет морской торговли, нет морского транзита, нет морского туризма. Но последнее имеет и психологическое измерение: отсутствует душеспасительная морская эстетика и духоподъёмная морская экзотика...

Нет коралловых рифов – кроме, быть может, неузнаваемых, миллионолетними тектоническими процессами вознесённых на плоскогорье, древнейших рифовых отложений. Нет пальм, поскольку климат континентальный, и они не выдерживают здешних зим. Нет флота, кроме разве что катеров на горном

309

Ի. Ս

իդ

Ի. Ս

իդ

ՀԱ ՅԱՍ ՏԱՆ ԿՂ ԶԻ Աս կե տու թյան գե ո պոե տի կան

Գե ո պոե տի կա

Եր կու տա րի ա ռաջ թարգ մա նիչ նե րի և հրա տա րա կիչ նե րի հա մա-ժո ղո վին մաս նակ ցե լու հա մար Հա յաս տան կա տա րած ա ռա ջին այ-ցիցս ստա ցած ա ռա ջին զգա ցու մը ցա վային շոկն էր: Թվում է ր՝ ար ևի գե րա ռա տու թյու նից է, սա րե րի ու լեռ նաշղ թա նե րի ա ռեղծ վա ծային, կտրտ ված կա ռուց ված քից, Ա րա րա տի գա լակ տի կա կան ո ւր վագ ծե-րից, կա նանց գե ղե ցիկ, հրեշ տա կա կերպ ու տղա մարդ կանց սա տա-նա յա կան ին տե լեկ տի կնի քը կրող դեմ քե րից, ե րփ նե րանգ խո տե րից ու ծա ռե րի սա ղարթ նե րից: Բայց դրա հա մա պատ կե րին՝ քուն քե րիս խփող տագ նա պա լի տկտ կո ցից: Եր կիր՝ ա ռանց ծո վի... Գլուխս մտած ա ռա ջին միտքն էր. « Տե՛ր Ա ստ ված: Ո ՞նց են նրանք ապ րում...»:

Ցն ցում

Ախր ա մե նից ա ռաջ տու ժում է տն տե սու թյու նը, եր կի րը հա մա րյա թե դա տա պարտ ված է աղ քա տու թյան. ծո վային ա ռև տուր չկա, ծո-վային տա րան ցում չկա, ծո վային զբո սաշր ջու թյուն չկա: Սա կայն վեր-ջի նը նաև հո գե բա նա կան չա փում ու նի. բա ցա կա յում են հո գեփր կիչ ծո վային գե ղա գի տու թյու նը և ոգ ևո րող ծո վային էկ զո տի կան...

Մար ջա նե խու թեր չկան, բա ցի, թերևս, ան ճա նա չե լի, մի լի ոն տա-րե կան տեկ տո նիկ գոր ծըն թաց նե րի շնոր հիվ սա րա հարթ բարձ րա ցած հնա գույն խու թային նստ վածք նե րից: Չկան ար մա վե նի ներ, քա նի որ կլի ման մայր ցա մա քային է, և նրանք չեն դի մա նում այս տե ղի ձմեռ նե-րին: Չկա նա վա տոր միղ, բա ցի, թերևս, նա վակ նե րից՝ լեռ նային Սևա-

310

I. S

idI.

Sid

озере Севан да водных велосипедов на лесном озере под Дилижаном.

Это, конечно, сугубо личное. Старый моряк и, вроде бы, путешественник, в свои 47 умудрился впервые оказаться в государстве с исключительно сухопутными границами. И сразу впал в непривычную депрессию, помешавшую полноценному восприятию страны с первого захода.

Травма, однако, больше говорит не о стране посещения, а о странностях посетившего. Если раньше никогда не бывал в чисто материковых государствах – значит, сам подбирал такие маршруты. Ни Монголии, ни Венгрии, ни Боливии, ни Мали... Значит, просто подсознательно боялся этой травмы. И что это за путешественник, который всегда выбирает самый комфортный и безболезненный путь?

Прожект

Для того и нужны путешествия, чтобы больше узнавать о себе самом... И всё же в этом ощущении было что–то объективное. Когда решился поделиться им – сейчас, во второй приезд – с местными, отзыв был сочувственный и меланхолический. Обаятельный молодой литератор Армен О. произнёс следующее:

«Да, это проблема. Здесь многие так считают. Мы так и говорим: мы, армяне, потому и такие несчастные, что у нас нет моря!»

Несчастных лиц в Армении за два путешествия встретить не удалось. Но писатели умеют – и учат уметь – читать между строк, им всегда хочется верить.

Первая ответная эмоция: украсть для Армении море! Прорыть подземный ход хотя бы к Каспийскому, а ещё лучше к Чёрному или Средиземному. Пропустить, как было принято у фантастов (а ещё у брежневских прожектёров), нитку морепровода под поверхностью соседних стран. Перекачать сюда хотя бы пару заливов и лиманов. Превратить часть государственной границы в эффектное скальное побережье, в гроты, фьорды и пляжи. Или по–другому (если море не идёт к нам, то мы идём к нему!): поднять территорию на домкраты, как перемещают старинные здания и

311

Ի. Ս

իդ

Ի. Ս

իդ

նա լճում, ու մեկ է լ ջրային հե ծա նիվ նե րից՝ Դի լի ջա նի մեր ձա կա ան-տա ռային լճա կում:

Սա, ի հար կե, խիստ ան ձնա կան է: Հին նա վազն ու, այս պես ա սած, ճա նա պար հորդն իր կյան քի 47 տա րի նե րի ըն թաց քում հա ջո ղաց րել է ա ռա ջին ան գամ հայտն վել բա ցա ռա պես ցա մա քային սահ ման ներ ունե ցող ե րկ րում: Ու մի ան գա մից ըն կել է ան սո վոր ը նկ ճախ տի մեջ, ինչը խան գա րում է ա ռա ջին հա յաց քից այդ եր կի րը լի ար ժեք ըն կա լե լուն:

Այս ցն ցու մը, սա կայն, ա վե լի շատ խո սում է ոչ թե այ ցե լած ե րկ րի, այլ այ ցե լո ւի տա րօ րի նա կու թյուն նե րի մա սին: Ե թե նախ կի նում եր բեք չես ե ղել մի այն ցա մա քային ե րկր նե րում, նշա նա կում է՝ ի նքդ ես ը նտ-րել նման եր թու ղի ներ: Ո ՛չ Մոն ղո լի ա, ո ՛չ Հուն գա րի ա, ո ՛չ Բո լի վի ա, ո ՛չ Մա լի… Նշա նա կում է՝ են թա գի տակ ցո րեն վա խե ցել ես այդ ցն ցու մից: Եվ ի ՞նչ ճա նա պար հորդ ես, ե թե միշտ ը նտ րել ես ա մե նա հար մա րա վետ ու ոչ ցա վոտ ճա նա պարհ նե րը:

Նա խա գիծ

Ճամ փոր դու թյուն նե րը հենց նրա հա մար էլ պետք են, որ ա վե լի լավ ճա նա չես ի նքդ քեզ… Այ նո ւա մե նայ նիվ, այդ զգա ցո ղու թյան մեջ ի նչ–որ ա ռար կա յա կան՝ օբյեկ տիվ բան կար: Ե րբ հա մար ձակ վե ցի տե ղա-ցի նե րի հետ կի սել այդ զգա ցո ղու թյու նը հի մա՝ ե րկ րորդ այ ցե լու թյան ժա մա նակ, ար ձա գան քը ցա վակ ցա կան ու մե լա մաղ ձոտ էր: Հա մակ-րե լի ե րի տա սարդ գրող Ար մեն Օ–ն ա սաց հետ ևյա լը.

«Այո՛, խն դիր կա: Այս տեղ շա տերն են այդ պես կար ծում: Մենք այդ-պես էլ ա սում ե նք. մենք՝ հայերս, հենց դրա հա մար էլ այս քան դժ բախտ ե նք, ո րով հետև ծով չու նենք»:

Եր կու ո ւղ ևո րու թյուն նե րի ըն թաց քում դժ բախտ դեմ քեր Հա յաս տա-նում տես նել չհա ջող վեց: Բայց գրող նե րը կա րո ղա նում են և սո վո րեց-նում են կա րո ղա նալ կար դալ տո ղա տա կե րը: Միշտ ու զում ես հա վա-տալ նրանց:

Ա ռա ջին պա տաս խան զգա ցումն է ր՝ Հա յաս տա նի հա մար ծով գո-ղա նալ: Ստոր գետ նյա ան ցք փո րել թե կուզ դե պի Կաս պից, բայց ա վե-լի լավ է՝ Սև կամ Մի ջերկ րա կան ծով: Հար ևան ե րկր նե րի տա կով ան-ցկաց նել, ի նչ պես ֆան տաստ գրող ներն է ին սո վո րա բար ա նում (ու նաև բրեժն ևյան նա խագ ծող նե րը), ծո վային հա ղոր դա լա րե րի գիծ: Այս տեղ մղել թե կուզ մի եր կու ծո վա ծոց ու ծո վա խորշ: Պե տա կան սահ մա նի մի մա սը վե րա ծել ժայ ռոտ ու տպա վո րիչ ա ռափ նյա կի՝ ա ռա գաս տա-նա վե րով ու լո ղա փե րով: Կամ՝ մի ու րիշ ձևով (ե թե ծո վը չի գա լիս մեզ մոտ, մենք կգ նանք նրա մոտ). ամ բար ձիչ նե րի վրա տա րածք բար ձել,

312

I. S

idI.

Sid

мосты, отвезти по передвижным рельсам на тёплое индоокеанское мелководье, на любимые банки Маскаренского плато. Был бы прекрасный, открытый всему миру остров Армения... Геопоэтика позволяет опровергать и отменять не только геополитику, но и саму Географию. Правда, при этом может сама превращаться во что–то другое, как в данном случае в талассопоэтику.

Первая здравая кураторская мысль: вывозить, на какое–то время, хотя бы местных поэтов (у прозаиков и художников, теоретически, иногда бывают собственные деньги) на ми-ровые побережья. Ещё не проект, но уже почти концепция. Сразу представил себе боевую спецгруппу армянских поэтов–аквалангистов, пробирающихся к Майами–бич из глубины, через заросли морских анемонов и морской капусты.

Аскеза

Но ведь никакой катастрофы, возразят мне, в отсутствии морских границ нет и быть не должно. Более того, материковость страны может быть преднамеренной, концептуальной, сохра-няться и воспроизводиться в менталитете её жителей и выход-цев из неё. Аборигены Скифии считали мореходов–эллинов сумасшедшими и смеялись над их любовью к Талассе. Почему страна, не имевшая моря, должна по ней тосковать?..

Сухопутная Бельгия в эпоху колониализма завоёвывала в Африке, согласно каким–то своим предпочтениям, не окраины материка, а именно сердцевину. Проекцией имперской Бельгии на Чёрном континенте стало – в метафизическом плане – Сердце Тьмы, а в физическом – большое Конго, явно по случайности сохранившее крошечный, тесный выход к Атлантике.

Но у Армении–то, как раз, на самом деле прежде было море! И даже два, если не три – те самые Каспийское, Чёрное, Средиземное. Незадолго до Рождения Христова завоеватель Тигран Великий расширил страну, добыл для неё выходы к бассейну Мирового океана – на полтысячи с лишним лет. А после распада Великой Армении долго сохранялась, под именем Киликии, её средиземноморская часть. Отсюда эта память и эта тоска, эта фантомная боль.

313

Ի. Ս

իդ

Ի. Ս

իդ

ի նչ պես տե ղա փո խում են հի նա վուրց շեն քերն ու կա մուրջ նե րը, շար-ժա կան ռել սե րով քշել դե պի Հնդ կա կան օվ կի ա նո սի ծան ծա ղուտ նե-րը, դե պի Մաս կա րենս կու ստորջ րյա սա րա հար թի սի րե լի խրուտ նե րը: Կս տաց վեր գե ղա տե սիլ, ո ղջ աշ խար հի ա ռջև բաց Հա յաս տան կղ զի… Գե ո պոե տի կան թույլ է տա լիս ժխ տել և մեր ժել ոչ մի այն աշ խար հա քա-ղա քա կա նու թյու նը, այլև հենց աշ խար հագ րու թյու նը: Ճիշտ է, կա րող է այդ ըն թաց քում վե րած վել մի ի նչ–որ ու րիշ բա նի, ի նչ պես այս դեպ-քում՝ թա լա սա պոե տի կայի (ծո վա պոե տի կայի):

Ա ռա ջին բա նա կան հո վա նա վոր չա կան միտքն է ր՝ թե կուզ մի այն տե ղա ցի պոետ նե րին ո րոշ ժա մա նա կով դուրս բե րել հա մաշ խար-հային ա ռափ նյակ ներ (ար ձա կա գիր ներն ու նկա րիչ նե րը, տե սա կա-նո րեն, եր բեմն սե փա կան մի ջոց ներն են ու նե նում): Դեռ նա խա գիծ չէ, բայց ար դեն հա մա րյա կոն ցեպ ցի ա է: Մի ան գա մից պատ կե րաց րի հայ պոետ–ջ րա սու զորդ նե րի մար տա կան հա տուկ խում բը, ո րը ծո վի խոր-քե րից, ծո վային ծափ կոտ րուկ նե րի ու ծո վա կա ղամբ նե րի մի ջով դուրս է գա լիս Մա յա մի–բի չում:

Աս կե տու թյուն

Բայց, ա խր, ոչ մի ա ղե տա լի բան չկա ու չի կա րող լի նել ծո վային սահ ման չու նե նա լու մեջ՝ կա ռար կեն ի նձ: Ա վե լին՝ ե րկ րի ցա մա քայ-նու թյու նը կա րող է մի տում նա վոր լի նել, սկզ բուն քային՝ պահ պան վել և բազ մա նալ նրա բնա կիչ նե րի և այն տեղ ծն ված նե րի մտա ծո ղու թյան սահ ման նե րում: Սկյու թի այի բնիկ նե րը ծո վագ նաց–հել լեն նե րին խե-լա գար ներ է ին հա մա րում և ծի ծա ղում է ին Թա լա սի հան դեպ նրանց ու նե ցած սի րո վրա: Ին չո՞ւ պետք է ծով չու նե ցող եր կի րը կա րո տի ծո վը:

Ցա մա քային Բել գի ան գա ղու թա րա րու թյան դա րաշր ջա նում Աֆ րի-կա յում նվա ճում ներ էր ա րել՝ իր ի նչ–որ նա խա սի րու թյուն նե րից ել նե-լով, ոչ թե մայր ցա մա քի ծայ րա մա սե րը, այլ հենց մի ջու կը: Սև մայր-ցա մա քում կայ սե րա կան Բել գի այի պրոյեկ ցի ան մե տա ֆի զի կա կան պլա նում Խա վա րի Սիրտն էր, ի սկ ֆի զի կա կան ա ռու մով՝ մեծ Կոն գոն, ո րն ակ ներ ևո րեն, զուտ պա տա հա բար է պահ պա նել ան նշան ու նեղ լիկ ել քը դե պի Ատ լան տի կա:

Բայց Հա յաս տանն, ա խր, իս կա պես էլ նախ կի նում ծով է ու նե ցել: Ու նույ նիսկ եր կու սը, ե թե ոչ ե րե քը՝ հենց նույն Կաս պի ցը, Սևը, Մի-ջերկ րա կա նը: Քրիս տո սի ծնն դից ոչ շատ ա ռաջ աշ խար հա կալ Տիգ-րան Մեծն ըն դար ձա կել է եր կի րը, նրա հա մար նվա ճել ել քեր դե պի Հա մաշ խար հային օվ կի ա նոս ա վե լի քան կես հա զա րա մյա կով: Ի սկ Մեծ Հայ քի բա ժա նու մից հե տո Կի լի կի ա ան վամբ պահ պան վել է նրա

314

I. S

idI.

Sid

Мне кажется, что отсутствие реваншистских амбиций по возвращению своих давних приморских земель – разновидность аскезы, подлинного самоограничения. Полузаметное, равномерное страдание без моря, если таковое страдание действительно имеет место – формирует, воспитывает определённым образом национальный дух. Аскеза становится залогом внутренней силы. Армянин, оказавшись в диаспоре, демонстрирует зачастую если не повышенную энергию, то повышенную выживаемость и жизненную прочность. Я стал усматривать признаки этой плодотворной аскезы в разных особенностях мира маленькой армянской метрополии.

Храмы и алфавит

Второй мой визит в Армению был связан с проектом «Литературный Ковчег». Двадцать с лишним писателей из 17 стран Евразии путешествуют полмесяца по армянской части безбрежного Армянского нагорья, ежедневно посещая новые церкви, монастыри и музеи. Я сейчас не о том, что настоящий, идеальный фестиваль должен быть максимально приближён к экспедиции, и отпускать своих участников на родину полупарализованными от зашкаливающих восторгов и информационной перегрузки, выжатыми, как лимон. Я о том, что армянское христианство в своём классическом виде демонстрирует всё ту же аскезу. Эти полуторатысячелетние храмы, лишённые каких–либо украшений, с голыми каменными стенами и потолками, иногда просто вырубленные в цельной скале, олицетворяют собой беспримесную духовность, не замутнённую декоративными излишествами и роскошью. Если хотя бы метафорически верно старое детское сравнение храма со звездолётом или космопортом, то можно предположить, что золото и всё прочее утяжеляет корабль, мешает ему взлететь…

А ещё – армянский алфавит. Четверть века назад, в первой своей научной командировке, я работал месяц на побережье Абхазии и в течение однодневной поездки в Тбилиси, за какими–то подписями и печатями, выучил грузинский алфавит. Разгадка молниенос ности, возможно, в делах сердечных: про

315

Ի. Ս

իդ

Ի. Ս

իդ

մի ջերկ րա ծո վ յան հատ վա ծը: Այս տե ղից է լ՝ այդ հի շո ղու թյունն ու կա-րո տը, այդ եր ևա կա յա կան ցա վը:

Ինձ թվում է, որ ի րենց վա ղե մի ծո վափ նյա հո ղե րը վե րա դարձ-նե լու ռևան շիս տա կան հա վակ նու թյուն նե րի բա ցա կա յու թյու նը աս-կե տու թյան, իս կա կան ի նքն ասահ մա նա փակ ման տա րա տե սակ է: Կի սով չափ նկա տե լի, հան դարտ տա ռա պանքն ա ռանց ծո վի, ե թե այդ պի սի տա ռա պանք ի րոք կա, ո րո շա կի ո րեն ձևա վո րում է, դաս-տի ա րա կում ազ գային ո գին: Աս կե տու թյու նը դառ նում է ներ քին ու ժի գրա վա կա նը: Հայը, ով հայտն վել է սփյուռ քում, հա ճախ դրս ևո րում է ե թե ոչ ա նա սե լի ե ռանդ, ա պա ը նդ գծ ված տո կու նու թյուն ու կեն սու-նա կու թյուն: Ես սկ սե ցի աշ խար հի զա նա զան յու րա հատ կու թյուն նե-րում նշ մա րել փոք րիկ հայ կա կան մետ րո պո լի այի այդ ար գա սա բեր աս կե տու թյան տար րե րը:

Տա ճար ներ և այ բու բեն

Իմ ե րկ րորդ այ ցե լու թյու նը Հա յաս տան կապ ված էր «Գ րա կան տա պան» նա խագ ծի հետ: Եվ րա սի այի 17 ե րկր նե րից ա վե լի քան 20 գրող կես ա միս ճամ փոր դում են Հայ կա կան բարձ րա վան դա կի հայ-կա կան հատ վա ծի ա փա զուրկ մա սում՝ ա մեն օր այ ցե լե լով նոր ե կե-ղե ցի ներ, վան քեր ու թան գա րան ներ: Ես հի մա նկա տի չու նեմ այն, որ իս կա կան, կա տա րյալ փա ռա տո նը պետք է ա ռա վե լա գույնս մո տեց վի գի տար շա վի և իր մաս նա կից նե րին ի րենց հայ րե նիք նե րը հետ ու ղար-կի հոր դա ցող հի աց մուն քից ու տե ղե կատ վա կան գեր բեռն վա ծու թյու-նից կի սա կաթ վա ծա հար, կիտրոնի պես քա մած վի ճա կում: Ես նկա տի ու նեմ այն, որ հայ կա կան քրիս տո նե ու թյու նը իր դա սա կան տես քով ցու ցադ րում է հենց նույն աս կե տու թյու նը: Այդ մե կու կես հա զա րա մյա տա ճար նե րը՝ որ ևէ պա ճու ճան քից զուրկ, քա րե մերկ պա տե րով ու ա ռաս տաղ նե րով, եր բեմն ո ւղ ղա կի ժայ ռի մեջ փոր ված, դե կո րա տիվ ա վե լոր դու թյուն նե րից ու պեր ճան քից զերծ՝ ան խառն ո գու մարմ նա-ցումն են: Ե թե, թե կուզ այ լա բա նո րեն, ճիշտ է տա ճա րի հին, ման կա-կան հա մե մա տու թյու նը ա ստ ղագ նա ցի կամ տի ե զե րա կա յա նի հետ, ա պա կա րե լի է են թադ րել, որ ոս կին ու մնա ցած բա նե րը կծան րաց նեն նա վը, կխան գա րեն նրա թռիչ քը…

Ու մեկ է լ՝ հայոց այ բու բե նը: Քա ռորդ դար ա ռաջ՝ իմ ա ռա ջին գի-տա կան գոր ծուղ ման ժա մա նակ, ես մեկ ա միս աշ խա տե ցի Աբ խա զի-այի ա ռափ նյա կում և ի նչ–որ ստո րագ րու թյուն նե րի ու կնիք նե րի հա-մար մեկ օ րով այ ցե լե լով Թբի լի սի՝ սո վո րե ցի վրաց այ բու բե նը: Կայ-ծակ նային ա րա գու թյան գաղտ նի քը, հնա րա վոր է, սի րային պատ մու-

316

I. S

idI.

Sid

азбуку меня консультировала юная тбилисская певица Ната, которую необходимо было сразить своими якобы уникальными способностями. Подобных лингвистических блицкригов больше не повторялось, во всяком случае, алфавит армянский мне так до сих пор и не дался.

Как заметил полвека назад Андрей Битов, эти буквы – словно каменные. Они так похожи на клинопись, – слегка сглаженную наклоном руки резчика в сторону первого в истории курсива. Но главное, что поразило меня сейчас (долго же до меня доходило!) – это армянского алфавита труднодоступность. Буквы, подаренные Месропом Маштоцем своему народу, гораздо сильнее похожи между собой, чем буквы других созданных им алфавитов, албанского и грузинского. Они рябят и сливаются в глазах непосвящённого, со всей очевидностью показывая, что смысл текста по–настоящему зашифрован. Различение литер требует дополнительных усилий. В других культурах, во всяком случае, в современных, ничего похожего нет.

Я спрашивал армян об этом. Никто не согласился со мной. «Ничего страшного, – говорят. – Мы с детства это различаем и читаем…» Но законно предположить, что человек, в раннем возрасте преодолевший этот психологический барьер, а потом всю жизнь усиленно концентрирующий внимание для восприятия информации, получает некоторую дополнительную интеллектуальную закалку, приподнимающую его над теми, кому читать на своих языках легко и вольготно.

Вплотную к недосягаемому

В Библии Армения возникает, в том числе, под именем страны Арарат. Первый покоритель библейской высоты капитан Ной – национальный герой армянской мифологии и, пожалуй даже, официальной истории. Гора Арарат изображена на государственном гербе Армении. Но для граждан Армении посещение даже подножья своей геральдической горы сильно затруднено. Гора Арарат уже достаточно давно расположена в другом государстве.

У украинского писателя Юрия Андруховича есть эссе

317

Ի. Ս

իդ

Ի. Ս

իդ

թյունն էր. այ բու բե նի հար ցով ի նձ խոր հուրդ ներ էր տա լիս թբի լիս ցի ե րի տա սարդ ե րգ չու հի Նա տան, ո րին պետք էր ապ շեց նել իմ ի բր ե զա-կի ըն դու նա կու թյուն նե րով: Նման լեզ վա բա նա կան բլիցկ րիգ ներ այլևս տե ղի չու նե ցան, հա մե նայն դեպս, հայոց այ բու բե նը մինչև հի մա էլ չեմ կա րո ղա ցել յու րաց նել:

Ինչ պես կես դար ա ռաջ նկա տել է Ա նդ րեյ Բի տո վը, այդ տա ռե րը կար ծես քա րից լի նեն: Նրանք այն քան նման են սե պագ րե րի՝ թեթևա-կի հղկ ված՝ փո րագ րո ղի ձեռ քի թե քու թյամբ՝ դե պի պատ մու թյան ա ռա ջին շե ղա գի րը: Բայց գլ խա վո րը, ի նչ ի նձ ցն ցեց այս ան գամ (հա-մա թե դժ վար տեղ հա սավ), հայ կա կան այ բու բե նի դժ վա րա մատ չե լի-ու թյունն էր: Տա ռե րը, որ Մես րոպ Մաշ տո ցը նվի րել է իր ժո ղովր դին, շատ ա վե լի նման են ի րար, քան նրա ստեղ ծած մյուս՝ աղ վա նա կան ու վրա ցա կան այ բու բեն նե րի տա ռե րը: Այդ տա ռե րը շաղ վում ու մի ա-խառն վում են ան ծա նո թի աչ քե րում՝ ակ ներ ևա բար ցույց տա լով, որ տեքս տի ի մաստն իս կա պես գաղտ նագր ված է: Տա ռե րի տար բե րա կու-մը լրա ցու ցիչ ջան քեր է պա հան ջում: Այլ մշա կույթ նե րում, հա մե նայն դեպս, ժա մա նա կա կից ոչ մի նման բան չկա:

Ես հայե րին հարց րել եմ այդ մա սին: Ոչ ոք չի հա մա ձայ նել ի նձ հետ. « Սար սա փե լի ո չինչ էլ չկա,— ա սում են,— մենք ման կուց դրանք տար բե րա կում ե նք ու կար դում…»: Սա կայն օ րի նա չափ է են թադ րել, որ մար դը, ով վաղ հա սա կում հաղ թա հա րում է այդ հո գե բա նա կան պատ նե շը, ի սկ հե տո էլ ո ղջ կյան քում ամ բողջ թա փով ու շադ րու թյու-նը կենտ րո նաց նում տե ղե կատ վու թյան ըն կալ ման ո ւղ ղու թյամբ, ի նչ–որ լրա ցու ցիչ մտա վոր տո կու նու թյուն է ձեռք բե րում, ին չը նրան վեր է բարձ րաց նում նրանց հա մե մատ, ո ւմ հա մար ի րենց մայ րե նի լեզ վով կար դա լը հեշտ ու հան գիստ բան է:

Ան հա սա նե լին կիպ կպած

Աստ վա ծաշն չում Հա յաս տա նը հան դես է գա լիս նաև Ա րա րա տի եր-կիր ա նու նով: Բիբ լի ա կան սա րի ա ռա ջին նվա ճո ղը՝ Նոյ նա վա պե տը, հայ կա կան ա ռաս պե լա բա նու թյան ու, թերևս, նույ նիսկ պաշ տո նա կան պատ մու թյան ազ գային հե րոս նե րից է: Ա րա րատ լե ռը պատ կեր ված է Հա յաս տա նի պե տա կան զի նան շա նին: Բայց Հա յաս տա նի քա ղա քա-ցի նե րի հա մար չա փա զանց դժ վար է հաս նել ի րենց սր բա զան լե ռան նույ նիսկ ստո րո տին: Ա րա րատ լեռն ար դեն բա վա կան վա ղուց այլ պե-տու թյան տա րած քում է:

Ուկ րաի նա ցի գրող Յու րի Ա նդ րու խո վի չը բո լո րո վին այլ բա նե րի մա սին մի էս սե ու նի՝«Ան հա սա նե լի ին կիպ կպած» ո գե շունչ վեր-

318

I. S

idI.

Sid

совсем о других вещах, с суггестивным заглавием «Вплотную к недосягаемому». Словосочетание, предельно точно выражающее взаимоотношение армян и армянской национальной горы.

Существует догадка, что именно величественный, космичес-кий гигант Арарат впервые породил у людей образ и идею недосягаемого и непостижимого Бога. Однако поскольку Арарат состоит из двух раздельных вулканических пиков, основой он мог послужить скорее для дуалистических культов. Но актуальный спор о том, какая из вершин, более высокая и гладкая, или более низкая и острая, соответствуют мужскому, а какая женскому Богу, можно оставить теологам и культурологам.

А вот в том, что Арарат стал для армян труднодостижимым, видится большой религиозный и философский смысл. Для жителей других стран это туристический и альпинистский объект, Гора Ноя, Гора Боли или просто Кривая Гора. Для жителей Армении это их главная и священная гора, которая им не принадлежит. Почти предельная, совершенная в своей многозначности аскеза.

319

Ի. Ս

իդ

Ի. Ս

իդ

նագ րով: Բա ռա կա պակ ցու թյուն, ո րը մի ան գա մայն ճշգ րիտ է ար-տա հայ տում հայե րի և հայ կա կան ազ գային լե ռան փոխ հա րա բե-րու թյուն նե րը:

Են թադր վում է, որ հենց վե հա շուք, տի ե զե րա կան հս կա Ա րա-րատն է ա ռա ջին ան գամ մարդ կանց մեջ ծնել ան հա սա նե լի ու ա նի-մա նա լի Ա ստ ծո կեր պարն ու գա ղա փա րը: Սա կայն քա նի որ Ա րա-րա տը եր կու հրաբ խային գա գաթ ու նի, այն կա րող է հիմք դառ նալ դո ւա լիս տա կան պաշ տա մունք նե րի հա մար: Ի սկ այն ար դի ա կան վե ճը, թե գա գաթ նե րից ո րն է հա մա պա տաս խա նում տղա մարդ Ա ստ ծուն՝ ա վե լի բարձրն ու հա՞ր թը, թե՞ ա վե լի ցածրն ու սրա գա գա-թը, և ո րը` Ա ստ վա ծու հուն, կա րե լի է թող նել ա ստ վա ծա բան նե րին ու մշա կու թա բան նե րին:

Մինչ դեռ այն, որ Ա րա րա տը հայե րի հա մար դժ վա րա մատ չե լի է դար ձել, կրո նա կան և փի լի սո փա յա կան մեծ ի մաստ ու նի: Այլ ե րկրնե-րի բնա կիչ նե րի հա մար դա զբո սաշր ջու թյան ու լեռ նագ նա ցու թյան օբյեկտ է՝ Նոյի Լեռ, Ցա վի Սար կամ պար զա պես՝ Ծուռ Սար: Հա յաս-տա նի բնա կիչ նե րի հա մար այն գլ խա վոր ու սր բա զան սարն է, ո րն ի րենց չի պատ կա նում: Գրե թե ծայ րա հեղ, իր բազ մի մաս տու թյամբ կա-տա րյալ աս կե տու թյուն:

Ռ� սե րե նից թարգ մա նեց Սե դա Մես րո պյա նը

Mira Tuci

Մի րա Տու ցի

Albnania Ալ բա նի ա

Albanian writer, journalist and translator. She is the author of cultural articles and essays. Now she is working on “A Night Dream in a Gallery of Art” book. . Mira Tuci was the first to translate into Albanian the author from Nigeria Wole Soyinka, Nobel in literature. She also translated poetry from the Italian poets Giovanni Miniello and Claudio Pozzani.

Ալ բա նա ցի գրող, լրագ րող, թարգ ման չու հի: Մշա կու թա բա նա կան հոդ ված նե րի, էս սե նե րի, ակ նարկ նե րի հե ղի նակ է: Այժմ աշ խա-տում է « Գի շե րային ե րազ պատ կե րաս րա հում» գր քի վրա: Մի-րա Տու ցին ալ բա ներեն է թարգ մա նել գրա կա նու թյան Նո բե լ յան մրցա նա կա կիր նի գե րա ցի Վո լե Սոյին կայի, ի տա լա ցի բա նաս-տեղծ ներ Ջ ո վան նի Մի նի ել լոյի և Կլաու դի ո Պո ցցա նի ի ստեղ ծա-գոր ծու թյուն նե րը:

322

M.

Tu

ciM

. T

uci

Mira – Poetry – Literary Ark 2012 – From Tirana to Yerevan

1. ARKA E NOES

Arka e Noes s’u zbraz as kur ylberi shkëlqej mbi detererat pushuan e deti ra në gjumë.Ajo s’u zbraz, as kur pëllumbi i bardhe kaloi para saje nëpër dyert e ngushta brofën të pasionuarit me i prekë gjitha ngjyrat e shkëlqimit përnjëherë.

Ajo lufton e dehun me stuhinë shiun e jetës që bie pa pushime lan serish tonin Ararat...

Qysh atëherë kur njerëzit e dehun i pushtoj dëshira me u kacavjerrë nëpër ngjyrat e ylberit,më beso, paqja s’u shtri mbi neas kur pëllumbi u shfaq qiellit blukur ty të kapi dëshira me u deh në buzët e afshme,me vdekë aty e me ruejtë çastin e dehjes për përjetësi.

Prapë ra nata, prapë ylberi u zhduk në orbitën e errësirës, si i panjohuri pas një kodre të madhe.E terri pushtoj sytë e tanë, ashtu siç u pushtue Eva nga dëshira për mollën e ndaluar në Pemën e Dijes, o Zot, u humb shija për frytin e jetësqyshkurse arka lufton me stuhinë?

2. NGJYRAT E SHEGËS

Mbuluar në tunikë të kuqe Që mbledh të pafundmet ngjyra të një shegeUlur mbi të lashtat rrënoja të gurta Ajo dëgjon Poetin Tek rrëfen mbi engjëj dhe shenjtër…

323

Մ. Տու ց

իՄ

. Տու

ցի

Մի րա–Պոե զի ա–Գ րա կան տա պան 2012–Տի րա նայից Եր ևան

1. ՆՈ ՅԱՆ ՏԱ ՊԱՆ

Նոյի Տա պա նը չդա տարկ վեց, ե րբ ծի ա ծա նը շո ղաց ծո վի վրա, քա մի նե րը դա դա րե ցին, ու ծո վը գնաց քնե լու: Տա պա նը չդա տարկ վեց նաև, ե րբ ա ռա ջին ա ղավ նին ան ցավ ա ռջ ևով,և փոք րիկ դռ նե րից հոր դ) մ է կիր քը՝ մի ան գա մից դիպ չե լով փայ լող գույ նե րին: Այն հար բած կռ վում է փո թոր կի հետ,և կյան քի ան ձր ևը, ո րը կր կին թափ վ) մ է՝ լ վա նա լով մե ր Ա րա րա տը… Այն ժա մա նա կից, ե րբ հար բած մարդ կանց հա մա կեց ծի ա ծա նի գ) յ-նե րով մագլ ցե լ) ցան կ) թյ) նը, հա վա տա ցեք ի նձ, խա ղա ղ) թյ) նը չհա մա կեց մե զ. նույ նիսկ ե րբ ա ղավ նին հայտն վեց կա պույտ ե րկն քում, երբ քեզ հա մա կեց այր վող շ) ր թե րով հար բե լ) և այն տեղ մե ռ նե լ) ցան կ) թյ) նը՝ պար զա պես այդ թան կար ժեք ա կն թար թը հա վեր ժաց նե լ) հա մար:

Նո րից գի շեր ե կավ, ծի ա ծանն ան հե տա ցավ խա վա րի ) ղեծ ր) մ, ինչ պես օ տա րա կա նը մե ծ բլ րի հետ և) մ: Խա վա րը պա տեց մե ր աչ քե րը, ի նչ պես որ Ե վային պա տել էր Ի մաս-տ) թյան Ծա ռից ար գել ված խն ձո րը քա ղե լ) ցան կ) թյ) նը, օ՜հ, Ա ստ ված, մի ՞ թե կյան քի պտ ղի հա մը կորս վեց այն պա հից, ի նչ Տա պա նը պայ քա ր) մ էր փո թոր կի դեմ:

2. Ն ՌԱՆ ԳՈՒՅ ՆԵ ՐԸ

Կար մի ր պա րե գո տը հա գին՝ Հա վա ք) մ է նռան ան թիվ գ) յ նե րը,Նս տած հին ա վե րակ նե րի վրա՝Լ ս) մ է Բա նաս տեղ ծին Եվ հրեշ տակ նե րի ) սր բե րի մա սին նրա խոս տո վա ն) թյ) ն նե րը…

324

M.

Tu

ciM

. T

uci

Hyjnitë kanë reshtur Kureshtarë për pëshpërimat e poetëve…Befas poetët nuk kanë më fjalë Kukullat e Parajanov Janë ngjitur në skenë E luajnë teatrin E jetëve të konsumuara në kokrrizat e një shege….

Sy të akullt Me kapele të cuditshme Vizatojnë portretet e foshnjave Që u zhytën në detin e purpurtë. C’mund ta trondisë Më tepër një Poet Se jehona shekullore e ulërimës Që vjen nga ky det?

(kushtuar fëmijëve të Genocidit Armen)

3. MANASTIRI I GEGARDIT

E bardhe ngrihesh Mbi shkemb Si relike e kohes pa kohe…Kur Zotat vertiteshin ne lume.Ata profetizuan diten Kur njeriu do lindte pa zemer E per dashurine nuk do kish strehe…Nga shkembi i larte Permes rrjedhes se lumit,zotat u arratisen ne det,e lane pas vec shpresen se nje dite dielli do te kthehejne ate kep…

23 Tetor 2012

325

Մ. Տու ց

իՄ

. Տու

ցի

Աստ ված կանգ ա ռավ՝ Հե տաքրքր ված բա նաս տեղ ծի շշ) կ նե րով, Գառ ն) ան կյ) ն նե ր) մ… Հան կարծ բա նաս տեղծ ներն ա զա տու թյուն են տա լիս բա ռե րին, Փա րա ջա նո վի տիկ նիկ նե րը Մագլ ցում են բեմ, Խա ղում են կա տա կեր գու թյունՆ ռան հա տի կի մեջ սպառ ված կյան քի մա սին…

Սառն աչ քեր Տա րօ րի նակ գլ խարկ նե րի վրաՆ կա ր) մ է ե րե խայի դի ման կար,Ով սուզ վում է մուգ կար միր ծո վը: Ի՞նչն է ) նակ ա վե լի ցն ցելու Բա նաս տեղ ծին, Քան այն ճի չի ար ձա գանք նե րը, Ո րոնք այդ ծո վից են գա լիս:

(ն վիր վում է Հայոց ցե ղաս պա նու թյունից փրկված ե րե խա նե րին)

3. ԳԵ ՂԱՐ ԴԻ ՎԱՆՔ

Խո յա ն) մ ես սպի տակ Ժայ ռին՝ Որ պես ժա մա նա կի մնա ցուկ ա ռանց ժա մա նա կի, երբ Ա ստ ված նե րը ձգ վ) մ է ին գե տի մե ջ:Ն րանք գ) շա կե ցին օ րը, երբ ա ռանց սր տի մարդ կծն վի ,Եվ սի րո հա մար ա պաս տան չի լի նի… Ա մե նա բարձր ժայ ռից Հո սող գե տի մի ջով: Աստ ված նե րը փա խան ծով՝ Հետ և) մ թող նե լով լոկ հ) յ սը… մի օր Ար ևը կվե րա դառ նա այդ ժայ ռի վրա:

326

M.

Tu

ciM

. T

uci

4. GURI LOTUES

Jam një gur E jeta plluskon rreth meje…Fytyra pa dritë Dhe maska që mbartin iluzionin e lumturisë.

Mbetem gur i palëvizshëm Spektator i një komedi e Që luhet në amshim Skenë ku aktorët shkelin Bëhet shpirt im.

Thuhet që gurët Nuk kanë gojë as veshë, Sa të marrë…Edhe një nuancë a kokrrizë e tij Mund t’ua cojë zemrën peshë…E ju mbeteni Aktorë pa zë Jeni vec një maskë Që veten gënjen Dhe lumturinë përndjek…

327

Մ. Տու ց

իՄ

. Տու

ցի

4. ԼԱ ՑՈՂ ՔԱՐ

Ես քար եմ. Կյան քը լո ղում է շ) րջս… Դեմ քեր ա ռանց լույ սե րի Եվ դի մակ ներ, ո րոնք եր ջան կու թյան պատ րանք են կրում: Ես դեռևս ան շարժ քար եմ մնում, Հան դի սա տես մի կա տա կեր գու թյան, Ո րը խա ղում են հա վերժ: Հո գիս դար ձել է Բեմ, որ տեղ դե րա սան ներն են քայ լ) մ: Ա ս) մ ե ն՝ քա րե րը Ո՛չ ա կանջ ) նեն, ո՛չ բե րան… Ինչ պի սի՜ Խեն թ) թյ) ն… Ն) յ նիսկ մի նր բե րանգ կամ դրա հա տի կը Կա րող է մե ծաց նել ձեր սր տե րը… Եվ դուք մնում ե ք Համր դե րա սան ներ, Պար զա պես դի մակ ,ով մո լո ր) թյան մե ջ է գց) մ ի րեն եր ջան կ) թյ) ն փնտ րե լիս:

Անգ լե րե նից թարգ մա նեց Սիրան� շ Եսայանը

Volodymyr Yeshkilev

Վոլոդիմիր Եշկիլև

Ukraine Ուկ րաի նա

Ukranian prosaist, poet, essayist. Author of many novels: “The Expert,” “The Emperor of the Flood,” “Escape of the Master Pinzely,” etc, his story collection – “The Byzantine Picture” and one poetry collection “Irreproachable you.” Yeshkilev’s novels and essays have been translated into Russian, Polish, German and Serbo–Croatian languages. He is the prize winner of the International Literary Portal.

Ուկ րաի նա ցի ար ձա կա գիր, բա նաս տեղծ, էս սե իստ: Հե ղի նակ է մի շարք վե պե րի՝ « Գի տա կը», «Ջր հե ղե ղի կայս րը», « Վար պետ Պին զե լի փա խուս տը», «Աստ վա ծու հին և խորհր դա կա նը» և այլն, պատմ վածք նե րի ժո ղո վա ծու նե րի` « Բյու զան դա կան պատ կե րը» և «Ան թե րի դու»–ն, և մեկ բա նաս տեղ ծա կան ժո ղո վա ծո ւի: Վո լո-դի միր Եշ կիլ ևի վե պերն ու էս սե նե րը թարգ ման վել են ռու սե րեն, լե հե րեն, գեր մա նե րեն և սեր բա խոր վա թե րեն: 2010 թ. գրա կան մի ջա գային պոր տա լի մր ցա նա կա կիր է:

330

V.

Yes

hki

lev

V.

Yes

hki

lev

АРМЯНСКОЕ ВРЕМЯ

В сдержанных формах армянских храмов благодать пребывает рядом с незримыми энергиями памяти. Кажется, древнейший монотеизм Древнего Востока отверг здесь византийскую пышность и остался при своей изначальной строгости. Пышность приличествует триумфам. А древняя печаль просит ясного графического пространства, тихо отстранённого от цветистости и кустистости коринфских капителей.

Церковь Святого Саркиса в Ереване не просто стоит. Она господствует. Даже теперь, теснимая суетными, многооконными прямоугольниками жилых строений, она господствует над пространством, над ложем Раздана меж «Киликией» и возвы-шением Эриванской крепости, над проспектом Маштоца и над мостом Ахтанак. Её могучие арочные ниши, подобно облачённым в броню плечам, зримо раздвигают городской ландшафт. И не только ландшафт. Она господствует вне времени. В неё входишь, как во врата иного мира. Во врата особой вселенной, где история воина–христианина, жившего в четвёртом веке и восставшего против безбожного императора, всего лишь одна из многих печальных и строгих историй. И, возможно, не самая древняя.

Я вхожу под своды храма с настроением туриста, но они, эти потемневшие от дымов и молений своды, быстро стирают суетные мысли. Под громадами потемневшего камня накопилось слишком много скорбной памяти. И туристы здесь не очень то и уместны. Здесь надо быть или сопричастным сокровищу памяти или же

331

Վ. Ե

շկիլև

Վ. Ե

շկիլև

ՀԱՅ ԿԱ ԿԱՆ ԺԱ ՄԱ ՆԱԿ

Հայ կա կան տա ճար նե րի զուսպ ձևե րում ե րա նու թյան կող քին հի-շո ղու թյան ան տե սա նե լի լից քեր կան: Թվում է՝ Հին Ար ևել քի հնա-գույն մի աստ վա ծու թյունն այս տեղ մեր ժել է բյու զան դա կան ճո խու-թյունն ու հա վա տա րիմ մնա ցել իր նախ նա կան խս տա կե ցու թյա նը: Ճո խու թյու նը վայել է հաղ թա նակ նե րին: Ի սկ հի նա վուրց թա խի ծը պարզ գրա ֆի կա կան տա րածք է պա հան ջում, ո րը մեղ մո րեն հե ռա-նում–մե կու սա նում է կորն թո սյան խո յակ նե րի փար թա մու թյու նից ու թփա կա լու թյու նից:

Սուրբ Սարգ սի ե կե ղե ցին Եր ևա նում կանգ նած չէ սոսկ: Այն հառ-նում է: Նույ նիսկ հի մա, ծվա րած ե ռու զե ռով լի, բազ մա պա տու հան ո ւղ-ղան կյուն բնա կե լի կա ռույց նե րի մեջ՝ նա տի րում է տա րած քին, Հրազ-դա նի ձո րա կին՝ « Կի լի կի այի» և Է րի վա նյան ամ րո ցի միջև, Մաշ տո ցի պո ղո տային և Հաղ թա նա կի կամր ջին: Նրա հզոր, կա մա րա կապ ո րմ-նա խոր շե րը զրա հա պատ ու սե րի նման տե սա նե լի ո րեն տե ղա շար ժում են քա ղա քի լանդ շաֆ տը: Նա տի րում է ժա մա նա կից դուրս: Այն տեղ մտ նում ե ս, կար ծես այլ աշ խար հի դար պաս նե րից ես ներս ան ցնում: Մի յու րա հա տուկ աշ խար հի դար պաս նե րից, որ տեղ չոր րորդ դա րում ապ րած և ա նաստ ված կայ սեր դեմ ա պս տամ բած ռազ միկ ք րիս տո-նյայի պատ մու թյունն ըն դա մե նը մեկն է բա զում տխուր ու խս տա բա րո պատ մու թյուն նե րից: Եվ հնա րա վոր է՝ ոչ ա մե նա հի նը:

Ես տա ճա րի կա մար նե րի տակ եմ մտ նում զբո սաշր ջի կի տրա մադ-րու թյամբ, բայց դրանք՝ ծխից ու ա ղոթք նե րից սևա ցած այդ կա մար նե-րը, ա րագ ջն ջում են ճղ ճիմ մտ քե րը: Սևա ցած քա րի հս կա յա կան զանգ-վա ծի տակ չա փա զանց շատ թախ ծա լի հի շո ղու թյուն ներ են կիտ վել: Եվ զբո սաշր ջիկ ներն այս տեղ այն քան էլ տե ղին չեն: Այս տեղ պետք է լի նել կա՛մ հի շո ղու թյան գան ձի մի մաս նի կը, կա՛մ էլ շու տա փույթ դուրս գալ

332

V.

Yes

hki

lev

V.

Yes

hki

lev

быстрее выйти на паперть и разглядывать (фотографировать, рисовать, вдыхать глазами) сиреневую громаду Арарата.

Я остаюсь под обтесанными глыбами базальта и туфа. Я окунаю воображение в медленный поток иного времени. Метавремени. Один из древних поэтов назвал этот поток «золотым хронодромом». Мне не нравится прилагательное «золотой». В первом касании это слово отсвечивает тупиковым блеском монет, колец, кулонов и только во втором начинает сиять глубинами старой смальты. В моих ощущениях иное время сопрягается с потемневшим лампадным серебром или чёрной сталью горных клинков. Хотя, возможно, для этого храма «золото» означает тот таинственный и священный «истинный абрикосовый» цвет, который упоминается в древнейших армянских сказаниях. Цвет, выбранный Арзухатун для алтарного занавеса монастыря Гошаванк. Прямого потомка этого легендарного цвета мы теперь видим на государственном флаге республики.

Астрофизики говорят, что невидимая глазам и приборам «тёмная материя» преобладает в нашей вселенной. Что её в четыре раза больше, чем известной нам «светлой» материи. Что–то подсказывает мне: так и со временем. Тёмного (в смысле неощутимости и непознаности, а не в смысле цвета) метавремени во вселенной больше, намного больше, чем привычной необратимой последовательности событий, именуемой «линейным» или обыденным временем. И его, это тёмное (и «вечно возвращающееся», как определил Ницше) время, можно почувствовать. Сложно, но можно. Мне хочется верить, что в тот октябрьский вечер в церкви Святого Саркиса для меня открыли портал в метавремя.

Потому что я ощутил запредельное. И оно останется со мной и во мне до конца дней моих.

Мне открылось, что тёмная форма времени может быть очень разной. Может быть украинской, русской, китайской, индийской, египетской. Она способна принимать в себя знаки, звуки и цвета племён и народов. В церкви Святого Саркиса течёт армянское время. Скорость его течения определилась много тысячелетий назад, в те века, когда на месте теперешнего Хор Вирапа стояло

333

Վ. Ե

շկիլև

Վ. Ե

շկիլև

գա վիթ ու դի տել (լու սան կա րել, նկա րել, աչ քե րով կուլ տալ) Ա րա րա տի մա նու շա կա գույն զանգ վա ծը:

Ես մնում եմ բա զալ տի ու տու ֆի հղկ ված բե կոր նե րի ներ քո: Ես եր-ևա կա յու թյունս սու զում եմ այլ ժա մա նա կի հան դարտ հոս քի մեջ: Մե-տա ժա մա նա կի: Հին պոետ նե րից մե կը այդ հոսքն ան վա նել է «ոս կե ժա մա կա յան»: Ի նձ դուր չի գա լիս «ոս կե» ա ծա կա նը: Ա ռա ջին ի սկ շփու-մից այդ բա ռը փայ լում է դրամ նե րի, մա տա նի նե րի, վզ նոց նե րի բութ փայ լով, և մի այն ե րկ րոր դից հե տո է սկ սում շո ղալ հին սմալ տայի խո-րի մաս տու թյամբ: Իմ պատ կե րա ցում նե րում այլ ժա մա նա կը զու գորդ-վում է լամ պե րի մգա ցած ար ծա թի կամ լեռ նա գա գաթ նե րի սև պող պա-տի հետ: Թեև, հնա րա վոր է, այս տա ճա րի հա մար «ոս կին» նշա նա կում է այն ա ռեղծ վա ծային ու սր բա զան «իս կա կան ծի րա նա գույ նը», ո րը հի շա տակ վում է հնա գույն հայ կա կան հե քի աթ նե րում: Ար զու խա թու նի ը նտ րած գույ նը Գո շա վան քի խո րա նի վա րա գույ րի հա մար: Այդ ա ռաս-պե լա կան գույ նի ան մի ջա կան ժա ռան գին մենք հի մա տես նում ե նք հան րա պե տու թյան պե տա կան դրո շի վրա:

Աստ ղա ֆի զի կոս ներն ա սում են, որ աչ քի և սար քե րի հա մար ան տե-սա նե լի «սև նյու թը» գե րակշ ռում է մեր տի ե զեր քում: Որ այն քա ռա կի ա վե լի է մեզ հայտ նի « բաց գույ նի» նյու թից: Ի նչ–որ բան ի նձ հու շում է՝ այդ պես է նաև ժա մա նա կի դեպ քում: Սև մե տա ժա մա նա կը (ան շո-շա փե լի ու թյան և ան ճա նա չե լի ու թյան ի մաս տով, այլ ոչ թե գույ նի) մեր տի ե զեր քում ա վե լի շատ է, շատ ա վե լի շատ, քան սո վո րա կան՝ ի րա-դար ձու թյուն նե րի հեր թա գա յու թյան ան շր ջե լի ու թյու նը, որ ան վա նում են «գ ծային» կամ ա ռօ րե ա կան ժա մա նակ: Եվ այն՝ այդ սև (ու « միշտ վե րա դար ձող», ի նչ պես Նից շեն է բնու թագ րել) ժա մա նա կը կա րե լի է զգալ: Բարդ է, բայց հնա րա վոր է: Ու զում եմ հա վա տալ, որ այն հոկ-տեմ բե րյան ե րե կոն Սուրբ Սարգ սի ե կե ղե ցում իմ ա ռջև բա ցեց մե տա-ժա մա նա կի դար պաս նե րը:

Ո րով հետև ես զգա ցի ան դր սահ մա նայի նը: Եվ այն կմ նա ի նձ հետ և իմ մեջ մինչև կյան քիս վեր ջը:

Ես բա ցա հայ տե ցի, որ ժա մա նա կի գորշ ձևը կա րող է շատ բազ-մա զան լի նել: Այն կա րող է լի նել ո ւկ րաի նա կան, ռու սա կան, չի նա կան, հնդ կա կան, ե գիպ տա կան: Այն ու նակ է իր մեջ ըն դու նելու ցե ղե րի ու ժո ղո վուրդ նե րի նշան նե րը, հն չյուն ներն ու գույ նե րը: Սուրբ Սարգ սի ե կե ղե ցում հայ կա կան ժա մա նակն է հո սում: Նրա ըն թաց քի ա րա գու-թյու նը սահ ման վել է շատ հա զա րա մյակ ներ ա ռաջ՝ այն դա րե րում, ե րբ այժ մյան Խոր Վի րա պի տե ղում Ա նա հիտ ա ստ վա ծու հու սր բա տե ղին էր, ի սկ նրա շուրջ ա ղմ կում է ին մայ րա քա ղաք Ար տա շա տի փո ղոց ներն ու հրա պա րակ նե րը:

334

V.

Yes

hki

lev

V.

Yes

hki

lev

святилище богини Анаит, а вокруг него шумели улицы и площади стольного Арташата.

В разные эпохи армянское время пытались ускорить или замедлить. Его поток направляли в русла имперских времён, ставили на его пути плотины истреблений, окружали горячими кольцами войн. Древних богов заменили Христос и апостолы, древних царей – политики эпохи глобализации. Но армянское время продолжало размерено и неуклонно течь в грядущее. Оно вбирало в себя подвиги армянских просветителей и героев, труды армянских поэтов и строителей, песни и любовь, слова и образы. Оно хранит память о Ноевом ковчеге и Тигране Великом, о Месропе Маштоце и Торосе Рослине, об Ованесе Туманяне и Католикосе Вазгене Первом.

Ключ к тайне армянского времени спрятан в глубинах истории. Отблески ключа видятся мне в именах и названиях. Звартноц – Храм Бдящих Сил. Это предельно армянский образ. Бдящие Силы живут в потоках армянского времени. Забытые и проклятые языческие боги не оставили свой народ и стерегут благодатную долину с трёх вершин Священного треугольника – с Арагаца, Аждаака и Арарата. В пещерах Гарни и в недрах Гегамского хребта всё ещё живы недремлющие древнейшие духи – свидетели рождения армянского времени, свидетели его источника и его тайны.

За горами живут иные народы. Их время течёт иначе. Чьё то быстрее, чьё то замерло и заснуло. Всегда найдутся люди, которые скажут, что чужое время интереснее, что в чужом времени удобнее жить. Мир теперь разомкнут, открыт и принуждён экономикой к общению. Потоки времён смешиваются, мутнеют, становятся горячее. Возникают часовые водовороты, в которых тонут смыслы и захлёбывается память. Таков дух эпохи. «И это пройдёт», – говорила древняя мудрость Востока. Главное, что бы основное русло армянского времени оставалось чистым и с правильно укреплёнными берегами. Чтобы новые смыслы новых эпох приходили к вечным водам с добрыми намерениями.

Не следует бояться нового. Не надо опасаться, что влюблённые армянские девушки и юноши забудут Святого Саркиса ради

335

Վ. Ե

շկիլև

Վ. Ե

շկիլև

Տար բեր դա րաշր ջան նե րում հայ կա կան ժա մա նա կի հոս քը փոր-ձել են ա րա գաց նել կամ դան դա ղեց նել: Նրա ըն թացքն ո ւղ ղել են դե-պի կայ սե րա կան ժա մա նակ նե րի հուն, նրա ճա նա պար հին կոր ծա-նում նե րի պատ նեշ ներ են կա ռու ցել, շր ջա պա տել են պա տե րազմ նե րի թեժ օ ղակ նե րով: Հին ա ստ ված նե րին փո խա րի նել են Քրիս տոսն ու ա ռա քյալ նե րը, հին ար քա նե րին՝ գլո բա լի զա ցի այի դա րաշր ջա նի քա-ղա քա կան գոր ծիչ նե րը: Բայց հայ կա կան ժա մա նա կը շա րու նա կել է հան դարտ և ան շեղ հո սել դե պի ա պա գան: Այն իր մեջ է կու տա կել հայ լու սա վո րիչ նե րի ու հե րոս նե րի սխ րանք նե րը, հայ բա նաս տեղծ նե րի ու շի նա րար նե րի գոր ծե րը, եր գերն ու սե րը, բա ռերն ու կեր պար նե րը: Նա հի շո ղու թյուն ներ է պահ պա նում Նո յան տա պա նի ու Տիգ րան Մե-ծի, Մես րոպ Մաշ տո ցի ու Թո րոս Ռոս լի նի, Հով հան նես Թու մա նյա նի և Վազ գեն Ա ռա ջին Կա թո ղի կո սի մա սին:

Հայ կա կան ժա մա նա կի գաղտ նի քի բա նա լին պահ ված է պատ մու-թյան խոր քե րում: Այդ բա նա լու ցո լանք նե րը ես տես նում եմ ա նուն նե րի ու ան վա նում նե րի մեջ: Զվարթ նոց՝ Ար թուն Ու ժե րի Տա ճար: Սա ծայ րաս-տի ճան հայ կա կան կեր պար է: Ար թուն Ու ժերն ապ րում են հայ կա կան ժա մա նա կի հո սանք նե րում: Մո ռաց ված և ա նիծ ված հե թա նո սա կան ա ստ ված նե րը չեն լքել ի րենց ժո ղովր դին և հս կում են բա րե բեր դաշ տա-վայ րը Սր բա զան ե ռան կյու նու ե րեք գա գաթ նե րից՝ Ա րա գա ծի, Աժ դա-հա կի և Ա րա րա տի: Գառ նու քա րան ձավ նե րում և Գե ղա մա լեռ նաշղ թա-յում դեռ ապ րում են չնն ջող հի նա վուրց ո գի նե րը՝ հայ կա կան ժա մա նա-կի ծնն դյան վկա նե րը, նրա սկզբ նաղ բյու րի ու նրա գաղտ նի քի վկա նե րը:

Սա րե րից այն կողմ ու րիշ ժո ղո վուրդ ներ են ապ րում: Նրանց ժա մա-նակն այլ կերպ է հո սում: Մե կի նը՝ ա վե լի ա րագ, մե կի նը՝ նվա ղած ու քուն մտած: Միշտ էլ կգտն վեն մար դիկ, ով քեր կա սեն, թե ու րի շի ժա մա նակն ա վե լի հե տաքր քիր է, թե ու րի շի ժա մա նա կում ա վե լի հար մար է ապ րել: Աշ խարհն այժմ բաց է, և տն տե սու թյու նը ստի պում է հա ղոր դակց վել: Ժա մա նա կի հոս քե րը խառն վում են, պղ տոր վում, դառ նում ա վե լի տաք: Ժա մային ջրապ տույտ ներ են գո յա նում, ո րոնց մեջ են սուզ վում ի մաստ-նե րը, և շն չա հեղձ է լի նում հի շո ղու թյու նը: Այդ պի սին է դա րի ո գին: « Դա էլ կանց նի», –ա սում է ար ևե լ յան հին ի մաստ նու թյու նը: Կար ևորն այն է, որ հայ կա կան ժա մա նա կի հիմ նա կան հու նը մնա մա քուր և միշտ ա մուր ա փեր ու նե նա: Որ պես զի նոր դա րաշր ջան նե րի նոր ի մաստ նե րը հա-վեր ժա կան ջրե րին խառն վեն բա րի մտադ րու թյուն նե րով:

Պետք չէ վա խե նալ նոր բա նից: Պետք չէ զգու շա նալ, թե սի րա հար-ված հայ աղ ջիկ ներն ու պա տա նի նե րը կմո ռա նան Սուրբ Սարգ սին հա նուն Սուրբ Վա լեն տի նի: Հայ կա կան ան ծայ րա ծիր ժա մա նա կում տեղ կգտն վի բո լոր սր բե րի և բո լոր բա րի ու ժե րի հա մար: Եվ պետք չէ

336

V.

Yes

hki

lev

V.

Yes

hki

lev

Святого Валентина. В необъятном армянском времени найдётся место для всех святых и всех добрых сил. И не надо ускорять возвращение древних богов. Они вернуться в своё время и это время тоже будет армянским.

Кто возвестит их возвращение?Может быть литература? Может быть поэзия?Романтическая традиция Абендланда (Закатной земли,

Европы) утверждает, что поэзия – акушерка нации. Что именно поэты в каждую из эпох вновь и вновь находят опорное настроение (Grundstimmung) для расчистки русла национального времени. Для возрождения этноса из небытия, пробуждения его от вековой спячки. Когда среди шума городов смолкают древние «песни народной колыбели», опорное настроение поэтов таинственным образом подключается к метавремени (и к пребывающей в нём охранительной Силе) и выравнивает судьбу народа.

Для этого обращаются к тому, что мистики называют Присутствием. Как писал Гёльдерлин:

«Мы, друг мой, прийти опоздали. Как и когда то проходит / В иных мирах иная эра Богов / Вместилище нежное наше их времени вместить не способно / Только в священный особенный миг Бога примет в себя человек».

Тайна эманации Присутствия, как говорят философы, усложнена именно нашим теперешним обыденным временем – несовершенным временем искалеченных смыслов, когда Боги–демиурги былых времён фатально отчуждены от нас. Говорят, что ныне люди уже не способны услышать зов Богов, не способны помочь огненноглазому Ваагну–драконоборцу отгонять от благодатной долины и покоя армянского времени хтонических змеев. Только настоящие поэты способны преодолеть стены отчуждения и вступить в битву на стороне богов.

Поэты способны черпать из древнейших потоков и возрождать родовые смыслы на новых витках исторической спирали, в новых, неожиданных и непредсказуемых формах. Они не хранители реки национального времени, они, скорее, водоносы на её берегах. Из пепла поэзии возрождается феникс этноса. Это, пожалуй, единственная нелитературная проблема в истории, решаемая

337

Վ. Ե

շկիլև

Վ. Ե

շկիլև

ա րա գաց նել հին ա ստ ված նե րի վե րա դար ձը: Նրանք կվե րա դառ նան ի րենց ժա մա նա կին, և այդ ժա մա նա կը նույն պես հայ կա կան կլի նի:

Ո՞վ կա վե տի նրանց վե րա դար ձը: Գու ցե գրա կա նու թյո՞ւ նը: Գու ցե պոեզի ա՞ն: Ա բենդ լան դի (Ա րև մուտ քի, Եվ րո պայի) ռո ման տիկ ա վան դու թյու նը

պն դում է, թե պոե զի ան ազ գի ման կա բարձն է: Թե հենց պոետ ներն են յու րա քան չյուր դա րաշր ջա նում նո րից ու նո րից գտ նում տրա մադ-րու թյան հե նա սյու նե րը (Grundstimmung)՝ ազ գային ժա մա նա կի հու-նը մաք րե լու հա մար: Էթ նո սին չգո յու թյու նից վե րած նե լու, դա րա վոր քնից ա րթ նաց նե լու հա մար: Ե րբ քա ղաք նե րի աղ մու կի մեջ խլա նում են « ժո ղովր դա կան օ րո րո ցայի նի» հին եր գե րը, պոետ նե րի նե ցու կային տրա մադ րու թյու նը հա նե լու կային ձևով մի ա նում է մե տա ժա մա նա կին (և այն տեղ գտն վող պաշտ պա նա կան Ու ժին) և շտ կում է ժո ղովր դի ճա-կա տա գի րը:

Դ րա հա մար էլ դի մում են նրան, ին չին միս տիկ ներն ան վա նում են Ներ կա յու թյուն: Ի նչ պես գրել է Հյոլ դեր լի նը.

« Մեր գա լը, բա րե կա՛մս, ու շա ցել է: Ի նչ պես և ե րբ է այն ան ցնում/ Տար բեր աշ խարհ նե րում Ա ստ ված նե րի տար բեր դա րաշր ջան ներ են/Ն րանց ժա մա նա կի քն քուշ ա նո թի մեջ մենք չենք տե ղա վոր վի/ Մի այն յու րա հա տուկ սր բա զան մի պա հի մար դը կա րող է ըն դու նել Ա ստ ծուն»:

Ներ կա յու թյան ճա ռագ ման գաղտ նի քը, ի նչ պես ա սում են փի լի-սո փա նե րը, բար դա նում է հենց մեր այժ մյան ա ռօ րե ա կան ժա մա նա-կով, բա ցա ռիկ ի մաստ նե րի ան կա տար ժա մա նա կով, ե րբ սպի տակ ժա մա նակ նե րի ա րա րիչ Ա ստ ված նե րը ճա կա տագ րո րեն օ տար ված են մեզ նից: Ա սում են, թե հի մա մար դիկ ար դեն ըն դու նակ չեն լսե լու Ա ստ ված նե րի կան չը, ըն դու նակ չեն օգ նե լու հրա չյա Վա հագն վի շա-պա քա ղին՝ հայ կա կան ժա մա նա կի բա րե բեր հար թա վայ րից ու ան-դոր րից քշե լու խթո նյան վի շապ նե րին: Մի այն իս կա կան պոետ նե րը կա րող են հաղ թա հա րել օ տա րաց ման պա տե րը և մար տի բռն վել ա ստ ված նե րի կող մում:

Պոետ ներն ըն դու նակ են հի նա վուրց հոս քե րից քա ղելու և պատ մա-կան պա րույ րի նոր ո լորք նե րի վրա վե րած նելու տոհ մա կան ի մաստ-նե րը նոր, ան սպա սե լի ու ան կան խա տե սե լի ձևե րով: Նրանք ազ գային ժա մա նա կի գե տի պա հա պան նե րը չեն, նրանք, ա վե լի շուտ, ջր կիր-ներ են նրա ա փին: Պոե զի այի մոխ րից հառ նում է էթ նո սի փյու նի կը: Դա, թերևս, պատ մու թյան մի ակ ոչ գրա կան խն դիրն է: Ե րբ փյու նի կը վե րածն վում է, նրան չեն ճա նա չում նրանք, ով քեր սո վոր են ա վան-դու թյա նը վե րա բեր վել ի նչ պես հար մա րա վետ բազ մո ցի: Նրանք հին պա հա րան նե րից հա նում են դեղ նած ու բոր բո սա կա լած փո րագ րան-

338

V.

Yes

hki

lev

V.

Yes

hki

lev

инструментами литературы. Когда феникс возрождается, его не узнают те, кто привык ощущать традицию, как к удобный диван. Они достают из старых шкафов пожелтевшие и заплесневелые гравюры и сравнивают возрождённого феникса с его древними изображениями.

«Это не он! Это не он!» – кричат люди диванной традиции. – «Это не наше!»

Они не понимают, что живая традиция – битва, а не блуждания вдоль сонных витрин музеев. Иногда в этой битве не звенит сталь, а шуршат страницы и щёлкают клавиши компьютеров. Но смерть в этой битве не менее жестока, чем под вражеским клинком.

Так – не мечом, а стилосом – боролись средневековые переписчики книг. В страшном 1348 году, среди нашествий, чумы и голода, писец Отминского монастыря Нерсес не отрывался от книжных трудов. Не о себе думал он, а о незаконченной книге. Боль его рвения дошла до нас. На полях своего творения Нерсес написал: «Узрев вокруг себя бесчисленные мёртвые тела, превращался я в затравленного зверя, едва преодолевая страх перед смертью – вдруг не успею завершить книгу».

Любое время безжалостно к нам, смертным. Раннехристианские мудрецы, глубже всех понявшие это свойство времени, глубоко вчитались в строки пятой главы Послания апостола Павла к Солунянам: «А про время и сроки нет нужды вам писать, братья. Сами ведь знаете, что день Господний придёт, как тать ночной». Тут тайна тёмного времени выступает во вселенской, холодной, отчуждённой от наших желаний и молений ипостаси. Встреча с ней – столкновение человеческого с нечеловеческим – всегда была, есть и будет роковой, ужасающей и внезапной. И тут национальное время ничем не поможет тому, кто окажется перед лицом Времени Предвечного. Он, как и все смертные от начала времён, взойдёт на ледяной мост судьбы и канет в смерть, как и все до него и после него.

И ни скалы Анаит близ Еризы, ни священные камни Звартноца не заплачут о нём.

339

Վ. Ե

շկիլև

Վ. Ե

շկիլև

կար նե րը և վե րածն ված փյու նի կը հա մե մա տում նրա հին պատ կեր նե-րի հետ:

« Սա ի ՛ն քը չէ: Սա ի ՛ն քը չէ»,— բա ցա կան չում են բազ մո ցային ա վան-դույ թի մար դիկ:— « Սա մե՛ րը չէ»:

Ն րանք չեն հաս կա նում, որ կեն դա նի ա վան դույ թը ճա կա տա մարտ է, այլ ոչ թե դե գե րում թան գա րան նե րի քնած ցու ցա փեղ կե րի եր կայն-քով: Եր բեմն այդ ճա կա տա մար տում պող պա տը չի զրն գում, այլ է ջերն են շշն ջում, և հա մա կար գիչ նե րի ստեղ նա շարն է կտկ տում: Սա կայն մահն այդ ճա կա տա մար տում պա կաս դա ժան չէ, քան թշ նա մու շեղ բից:

Այդ պես՝ ոչ թե սրով, այլ ստի լո սով են մարտն չել միջ նա դա րյան գրիչ նե րը: Սոս կա լի 1348 թ.՝ ար շա վանք նե րի, ժան տախ տի ու սո վի մեջ, Տև րի կյան վան քի գրիչ Ներ սե սը չէր դա դա րեց նում իր գոր ծը: Իր մա սին չէր մտա ծում նա, այլ ա նա վարտ գր քի մա սին: Նրա ջան քե րի ցա վը հա սել է մեզ: Իր ստեղ ծա գոր ծու թյան լու սանցք նե րում նա գրել է. « Շուրջս ան թիվ–ան հա մար մա հա ցած մար մին նե րին ի տես՝ վե րած վել եմ ես հա լա ծյալ գա զա նի, որ հա զիվ է հաղ թա հա րում մահ վան սար սա-փը՝ հան կարծ ու չկա րո ղա նամ ա վար տել գիր քը»:

Ցան կա ցած ժա մա նակ ա նո ղոք է մեր՝ մահ կա նա ցու նե րիս հան դեպ: Վաղքրիս տո նե ա կան ի մաս տուն նե րը, ո րոնք ա մե նայն խո րու թյամբ է ին հաս կա նում ժա մա նա կի այդ յու րա հատ կու թյու նը, խո րու թյամբ յու-րաց րել է ին Պո ղոս ա ռա քյա լի « Թուղթ առ Թե սա ղո նի կե ցիս»–ի հին-գե րորդ գլ խի տո ղե րը. « Բայց այն ժա մե րի եւ ժա մա նակ նե րի հա մար, եղ բարք, պէտք չու նինք գրել ձեզ: Ո րով հե տեւ դուք ի նք ներդ հաս տատ գի տ էք, թէ Տի րոջ օ րը ի նչ պէս գի շե րո ւայ գող՝ այն պէս կհաս նէ»: Այս-տեղ մութ ժա մա նա կի գաղտ նիքն է ի հայտ գա լիս տի ե զեր քում՝ սա ռը, մեր ցան կու թյուն նե րից ու եր րոր դու թյան ա ղերս նե րից օ տա րա ցած: Նրա հետ հան դի պու մը՝ մարդ կայի նի ու ան մարդ կայի նի բա խու մը, միշտ ե ղել է, կա և կլի նի ճա կա տագ րա կան, սոս կա լի և ա նակն կալ: Եվ այդ տեղ ազ գային ժա մա նա կը ո չն չով չի օգ նի նրան, ով կհայտն-վի մշտն ջե նա կան Ժա մա նա կի ա ռջև: Նա, ի նչ պես և բո լոր մահ կա նա-ցու նե րը՝ ժա մա նակ նե րի սկզ բից ի վեր, կբարձ րա նա ճա կա տագ րի սառ ցե կամր ջի վրա և կսուզ վի մահ վան մեջ, ի նչ պես և բո լո րը՝ ի րե նից ա ռաջ ու հե տո:

Եվ ո ՛չ Ա նա հի տի ժայ ռե րը Ե րի զայի մոտ, ո ՛չ Զվարթ նո ցի սր բա զան քա րե րը չեն սգա նրա հա մար:

Ռ� սե րե նից թարգ մա նեց Սե դա Մես րո պյա նը

Filip Van Zandycke

Ֆիլիպ Վան Զանդայկ

Belgium Բել գի ա

Belgian poet, journalist, curator–artist. In his works Filip always aims at creating unique art works combining them with images and phrases. Since 2006 he is the artistic director of social–cultural organization HoedGekruid vzw. In cooperation with Erasmus theatrical organization Filip initiated and presented a play entitled “A Window upon the World.” He is the author of diverse slogagas1 and dichthahas2 which he disseminated in Belgium.

Բել գի ա ցի գրող, լրագ րող, հա մադ րող ար վես տա գետ: Աշ խա տել և աշ խա տում է խոս քի ու պատ կեր նե րի հա մադ րու թյամբ ար վես տի յու րա հա տուկ գոր ծե րի ստեղծ ման ո ւղ ղու թյամբ: 2006 թ. սկ սած՝ HoedGekruid vzw հա սա րա կա կան, մշա կու թային կազ մա կեր-պու թյան գե ղար վես տա կան ղե կա վարն է: Erasmus թա տե րա կան կազ մա կեր պու թյան հետ նա խա ձեռ նել և բե մադ րել է «Աշ խար հին նայող պա տու հան» ներ կա յա ցու մը: Հե ղի նակ է տար բեր slogaga1–նե րի և dichthaha2–նե րի, ո րոնք տա րա ծել է Բրյու սե լում:

1 “Slogaga” word is a copyrighted neologism. It consists of words slogan and gaga (joyful, crazy, in love). The author wrote down slogagas on papers and fixed them to the shop windows of libraries, restaurants and other places.

2 A copyrighted neologism. It consists of ditch (close as well as deditch, which means poem) and haha (smile,laughter). Author has also organized a Poetry Festival entitled “Dichthaha.”

1 «Slogaga» բա ռը հե ղի նա կային նո րա բա ն) թյ) ն է: Կազմ ված է slogan (կար գա խոս) և gaga () րախ, խենթ, նաև սի րա հար ված) բա ռե րից: Հե ղի նա կը գրել էր slogaga-ներ թղ-թե րի վրա և փակց րել գրա դա րան նե րի, ռես տո րան նե րի և այլ վայ րե րի ց) ցա փեղ կե րին:

2 Հե ղի նա կային նո րա բա ն) թյ) ն: Կազմ ված է dicht (մոտ, ի նչ պես նաև dedicht` բա-նաս տեղ ծ) թյ) ն) և haha (ժ պիտ, ծի ծա ղի ձայն): Հե ղի նա կը կազ մա կեր պել էր նաև «Dichthaha» խո րագ րով բա նաս տեղ ծա կան փա ռա տոն:

342

F. V

an

Za

ndy

cke

F. V

an

Za

ndy

cke

Very short story written on October 20th, 2012, in Dilijan (Armenia)Story for the children at the ‘thematic chain’ workshopin Hovh. Tumanyan’s House–Museum on October 21st, 2012.by Filip Van Zandycke (living and working in Brussels, Belgium)

Dedicated to the children of Tumanyan’s village.

THE CHILDREN’S BOO–MAN

This is how this story begins.A long long time ago, there were no children in this world. Long before

parents existed, long before the wind would blow, long long time before the so–called “NO CHILDREN YEAR”, a scarry boo–man lived on earth.

All over the world, this frightening boo–man would go and catch the children. At the beginning, no one noticed.

Very strange indeed, that not even the teachers noticed that the children were missing.

In the end, there was not a single child, yes, whether you believe it or not, there was not one single child left. Not in Belgium, not in Baghdad, not in Belarus, not in Belfast, not in Bethlehem, not in Beijing, not in Berlin, not in Bogota, not in Bolivia, not in Bologna, nowhere on this planet was there a child to be found.

The boo–man looked very ugly with his big big belly, his 39 eyes

343

Ֆ. Վ

ան

Զա

նդա

յկՖ

. Վ

ան

Զա

նդա

յկ

Շատ կարճ պատ մու թյուն ̀գր ված 2012 թ. հոկ տեմ բե րի 20–ին Դի լի ջա նում: Պատ մու թյու նը 2012 թ. հոկ տեմ բե րի 21–ին ըն թերց վել է Դսե ղի Հովհ. Թու մա նյա նի տուն–թան գա րա նում « Թե մա տիկ շղ թա» սե-մի նա րի մաս նա կից ե րե խա նե րի հա մար:

Ն վիր վում է Թու մա նյա նի գյու ղի ե րե խա նե րին

Ե ՐԵ ԽԱ ՆԵ ՐԻ ԲՈ ԲՈՆ

Ա հա թե ի նչ պես է սկ սում այս պատ մու թյու նը. « ժու կով–ժա մա նա-կով այս աշ խար հում ե րե խա ներ չկային: Ծնող նե րի գո յու թյու նից շատ ա ռաջ, քա մու շն չից շատ ա ռաջ, «Ա ՌԱՆՑ Ե ՐԵ ԽԱ ՆԵ ՐԻ ՏԱՐ ՎԱ-ՆԻՑ» շա՜տ–շատ ա ռաջ Ե րկ րի վրա ապ րում էր սար սա փազ դու բո բոն:

Սար սա փե լի բո բոն ման էր գա լիս աշ խար հով մեկ ու բռ նում էր ե րե-խա նե րին: Սկզ բում ոչ ոք չէր նկա տում: Ի րա կա նում շատ տա րօ րի նակ է, որ նույ նիսկ ու սու ցիչ նե րը չէ ին նկա տում, որ ե րե խա նե րը բա ցա կա-յում են:

Վեր ջում նույ նիսկ մեկ ե րե խա չմ նաց. այո՛, ու զում եք հա վա տա ցեք, ու զում եք ոչ, ան գամ մեկ ե րե խա չէր մնա ցել: Ո՛չ Բել գի ա յում, ո՛չ Բաղ-դա դում, ո՛չ Բե լա ռու սում, ո՛չ Բել ֆաս տում, ո՛չ Բեթ ղե հե մում, ո՛չ Պե կի-նում1, ո՛չ Բեռ լի նում, ո՛չ Բո գո տա յում, ո՛չ Բո լի վի ա յում, ո՛չ Բո լո նի ա յում. այս մո լո րա կում ոչ մի տեղ գեթ մի ե րե խա հնա րա վոր չէր գտ նել:

Բո բոն շատ տգեղ է ր՝ հս կա յա կան փո րով, 39 աչ քե րով ու 26

1 Բ նագ ր) մ Պե կի նը հիշ վ) մ է ան վան ան գլե րեն տար բե րա կով՝ Beijing, ո րով ստեղծ-վում է հա մահն չու նու թյուն մյուս քա ղաք նե րի և ե րկր նե րի ա նուն նե րի հետ:

344

F. V

an

Za

ndy

cke

F. V

an

Za

ndy

cke

and his 26 ears. Even though him having so many eyes, he wasn’t seeing anything. Yes, the boo–man was completely blind. How he was ever able to look for children, no one knows. Even though the boo–man having 26 ears, he was completely deaf. How he was ever able to hear the children, no one knows. His nose? His noose looked like a curley chimney. Smoke would come out of it when he burnt his hair. Yes, sometimes he would set fi re to the hair sticking out of his nose. But still, he was not able to breath.

As a matter of fact, this frightening boo–man looked like a creepy big brown beast. And as we all know, a beast can not talk. So, all you would here the boo–man say was: BBBBBBBBB.

Whenever the children were playing at the playground, or running around in the streets, or enjoying themselves on the beach, the boo–man would catch them and take them away. When the world’s children were sleeping in their bed: the boo–man would be there, and without waking them up, let them disappear. Where too? How? Nobody knows.

So, on the whole planet earth, there was not one child left. On the whole planet? No, there was one little country where the boo–man never went to. In this little country the children always remained, kept on living a children’s life, existing and playing happily, eating yammie yoghurt, ... and so much more.

The name of this country you are asking me? HAYASTAN it is called.Every morning, for breakfast, the boo–man ate 39 beefburgers and

would drink 26 cups of beetlenut–tea.Every day at lunchtime he would eat 39 plates of Belgian Beef stew and

would drink 26 bowls of beetle–soup.For dinner he always took 39 Beluga caviar with beans dishes and 26

mugs of Bengali tiger–coffee.In between all those meals, he would very often consume some bees.

And in he evening before he would go to sleep, a lot of bubbling burps could be heard.

Of course, as you all know, this is not true story. Do not believe anything of it. It’s just a fairy tale, another imaginary story.

Why? Because the boo–man does not exist at all. He has never ever lived and will never ever exist. So there’s nothing to be afraid of.

The only thing that you will remember from now on, or at least something that all of you will never forget, is that in my alphabet there is a letter called B.

345

Ֆ. Վ

ան

Զա

նդա

յկՖ

. Վ

ան

Զա

նդա

յկ

ա կանջ նե րով: Թեև այդ քան շատ աչ քեր ու ներ` ո չինչ չէր տես նում: Այո՛, բո բոն մի ան գա մայն կույր էր: Թե ի նչ պես էր կա րո ղա նում ե րե խա նե-րին փնտ րել, ոչ ո քի հայտ նի չէ: Չնա յած բո բոն 26 ա կանջ ու ներ, նա կա տա րյալ խուլ էր: Թե ի նչ պես էր կա րո ղա նում ե րե խա նե րին լսել, ոչ ո քի հայտ նի չէ: Քի՞ թը: Նրա քի թը կեռ ծխ նե լույ զի էր նման: Ե րբ այ-րում էր քթի մա զե րը, ծուխ էր դուրս գա լիս: Այո՛, եր բեմն այ րում էր քթից դուրս ցց ված մա զե րը: Բայց միև նույնն է, չէր կա րո ղա նում շն չել:

Փաս տո րեն, այս սար սա փազ դու բո բոն նման էր մեծ, շա գա նա կա-գույն գա զա նի: Եվ ի նչ պես բո լո րիս է հայտ նի, գա զա նը չի կա րող խո-սել: Այն պես որ կա րե լի էր լսել, թե նա ի նչ պես է ա սում՝ ԲԸ ԲԸ ԲԸ ԲԸ-ԲԸ ԲԸ ԲԸ ԲԸ ԲԸ:

Երբ ե րե խա նե րը խա ղահ րա պա րա կում խա ղում է ին կամ վազվ զում է ին փո ղոց նե րում կամ էլ զվար ճա նում է ին լո ղա փին, բո բոն նրանց բռնում էր ու տա նում: Ե րբ աշ խար հի ե րե խա նե րը քնած է ին ի րենց ան-կո ղին նե րում, բո բոն հայտն վում էր նրանց կող քին ու ա ռանց ա րթ նաց-նե լու ան հե տաց նում նրանց: Ո՞ ւր: Ի նչ պե՞ս: Ոչ ո քի հայտ նի չէր:

Այս պես ամ բողջ Եր կիր մո լո րա կի վրա գեթ մի ե րե խա չէր մնա ցել: Ամ բողջ մո լո րա կի՞: Ո՛չ, մի փոք րիկ եր կիր կար, որ տեղ բո բոն եր բեք չէր ե ղել: Այս փոք րիկ ե րկ րում ե րե խա նե րը միշտ ծն վել են, շա րու նա կել են ե րե խա նե րի կյան քով ապ րել, խա ղալ` ու րախ, զվարթ, ու տել հա մեղ յոգուրտ ներ … ու շատ այլ նման բա ներ:

Հարց նում եք այդ ե րկ րի ա նու՞ նը: Կոչ վում է ՀԱՅԱՍ ՏԱՆ:Ա մեն ա ռա վոտ նա խա ճա շին բո բոն ու տում էր բիֆշ տեք սով 39 բլիթ,

խմում էր 26 գա վաթ բզե զա թեյ, ա մեն օր լան չին ու տում էր 39 ափ սե բել գի ա կան շո գե խա շած տա վա րի միս, 26 ափ սե բզե զա պուր: Ճա շին միշտ ու տում էր 39 թա ռափ նե րի խա վի ար լո բու կե րա կուր նե րի հետ ու խմում էր բեն գա լ յան վագ րի 26 գա վաթ սուրճ: Այս բո լոր ու տեստ նե-րի ա րան քում հա ճախ մի քա նի մե ղու էր ճա շա կում: Ի սկ ե րե կո յան` քնե լուց ա ռաջ, լս վում է ին պղպ ջա կա վոր բխկբխ կոց նե րի ձայ ներ: Ի հար կե, ի նչ պես բո լո րիդ էլ հայտ նի է, սա ի րա կան պատ մու թյուն չէ: Այս պատ մու թյան ոչ մի բա ռին մի՛ հա վա տա ցեք: Սա պար զա պես հե-քի աթ է, հո րին վածք:

Ին չու՞: Ո րով հետև բո բոն բնավ էլ գո յու թյուն չու նի: Նա ե րբ ևէ չի ապ րել ու եր բեք, եր բեք գո յու թյուն չի ու նե նա: Այն պես որ վա խե նա լու բան չկա:

Մի ակ բա նը, որ այ սու հետ կհի շեք կամ ա ռն վազն մի բան, որ բո լորդ եր բեք չեք մո ռա նա այն է, որ իմ այ բու բե նում Բ տա ռը կա:

Այս շատ գե ղե ցիկ տառն իմ այ բու բե նի հենց սկզ բում է՝ ե րկ րորդ պատ վա վոր դիր քում: Ու րեմն այս պա հից մի՛ մտա հոգ վեք և ու րա՛խ կա-

346

F. V

an

Za

ndy

cke

F. V

an

Za

ndy

cke

This very beautiful letter is right at the beginning of my alphabet. It is the second letter of the alphabet.

So, from now, don’t worry, be happy. Because all that children should really do is tо laugh a lot. Be joyfull and play until the cows come home. Have fun as much as fl ying pigs do. Because, yes, that is true: pigs can fl y!

But that is another cup of tea, a different tale. It is the story of the letter P and not B.

To tell you this story, I shall come back in the “YEAR OF THE FLYING PIGS”. All you have to do in the meantime, is look at the moon. And I am very confi dent that, one day you will see a fl ying pig passing at moonlight.

Yes, I am really sure that you will, and that you all will fi nd it very beautiful.

A short story by Filip Van Zandycke, written in October–November 2012,upon demand and suggestion by Ruxandra Cesereanu,during the Literary Ark festival 2012 in Armenia

“ THE WAYWARD WOE* –MAN / THE WAYWARD WOO** –MAN’’

(A worldwide–woman–story as an alternation for and an unconventional reference to “the children’s boo–man story.

A nonsensical unintelligible adult’s tale, owlishly written by a rising symbol of wisdom. )

There was an old man with a beard,Who said, “It is just as I feared –Two owls and a hen,Four larks and a wren,Have all built their nests in my beard! “ (from Edward Lear’s ‘Book of Nonsense’)

We had a whale of a time. We held our voice on a wheedling tone. We silently waited for whatever would happen. We wondered who would walk away and who would stay. What was it we wanted from this wacky wayward woe–man? We had no idea whether the wind of her weird mind

347

Ֆ. Վ

ան

Զա

նդա

յկՖ

. Վ

ան

Զա

նդա

յկ

ցեք: Ո րով հետև այն ա մենն, ի նչ ե րե խա ներն իս կա պես պի տի ա նեն, շատ ծի ծա ղելն է: Դե ու րեմն ու րա՛խ ե ղեք ու խա ղա ցե՛ք, մինչև կո վե-րը վե րա դառ նան տուն: Այն քան զվար ճա ցեք, որ քան թռ չող խո զերն են զվար ճա նում: Ո րով հետև, այո՛, դա ճշ մա րիտ է, խո զե րը կա րող են թռ չել: Բայց սա մեկ այլ գա վաթ թեյ է, այլ պատ մու թյուն: Սա Խ տա ռի պատ մու թյունն է, այլ ոչ Բ–ի նը:

Այդ պատ մու թյունն ա նե լու հա մար ես պետք է վե րա դառ նամ, ե րբ «ԹՌ ՉՈՂ ԽՈ ԶԵ ՐԻ ՏԱ ՐԻ» լի նի: Ի սկ դուք մինչ այդ պետք է լուս նին նայեք: Ու ես մի ան գա մայն վս տահ եմ, որ մի օր լուս նի լույ սի ներ քո թռ չող խոզ կտես նեք: Այո´, ես իս կա պես վս տահ եմ, որ դուք այդ տե-սա րա նը շատ գե ղե ցիկ կհա մա րեք:

Կարճ պատ մու թյուն՝ գր ված 2012 թ. հոկ տեմ բեր–նոյեմ բեր ա միս նե րին՝ Ռուք սանդ րա Չե սե րա նո ւի խնդ րան քով և ա ռա ջար կու թյամբ, 2012 թ. Հա յաս տա նում կա յա ցած «Գ րա կան տա պան» փա ռա տո նի ըն թաց քում:

«Ք ՄԱ ՀԱՃ2 WOE3 –MAN /Ք ՄԱ ՀԱՃ WOO4–MAN»

Կա նանց հա մաշ խար հային պատ մու թյուն՝ որ պես «ե րե խա նե-րի բո բոյի պատ մու թյան» շա րու նա կու թյուն և ան սո վոր հղում: Մե-ծա հա սակ նե րի ա նի մաստ, ա նըն թեռ նե լի պատ մու թյուն՝ գր ված բվային կեր պով, ի մաս տու թյան հառ նող խորհր դա նի շի կող մից:

Կար ճեր մա կա մո րուս մի ծե րու նի,Ով ա սաց. « Վախս, ա հա, ի կա տար.Եր կու բու և մեն մի հավ, Չորս ար տույտ, ցա խա սա րեկ, Բույն շի նե ցին մո րու քիս վրա»: (Էդ վարդ Լի րի «Ան հե թե թու թյան Գր քից»)

2 Քմա հաճ, ի նք նա հաճ, կա մա կոր, ի րա սա ծի- wayward (ա նգլ.): Ա նգ լե րեն բա ռը կար ևոր է woe-ի և woo-ի հետ հա մահն չյ ն թյ ն ստեղ ծե լ հա մար (ծան. խմբ.):

3 Woe-վիշտ, դժ բախ տ թյ ն, woes- դժ բախ տ թյ ն ներ, փոր ձանք ներ, խն դիր ներ, woe betide- վա´յ քեզ/ ձեզ, woe is me!-վա՜յ ի նձ, woe begone- դժ բախտ, մտա հոգ, ը նկճ-ված (ծան. հեղ. և թարգմ.):

4 Woo-to woo-ձգ տել ձեռք բե րել, ձգ տել (հարս տ թյան, փառ քի և այլն), to woo- սի-րա տա ծել, հե տամ տել, ձգ տել մե կի սե րը շա հե լ , մե կի ձեռ քը խնդ րել (ծան. հեղ. և թարգմ.):

348

F. V

an

Za

ndy

cke

F. V

an

Za

ndy

cke

would lead us astray. What was it we wanted from this woo–man? Not to be withdrawn from her? Her whispering words of wisdom to us? Her womanhood, her wildness? Her to become our whimsical wife?

We had a whale of a time. Losing it.We: the wailing wannabe wankers within this story?This is a story of the ‘non–booing’, men trying to get grip on the woo–

man, literally wanting to waltz off with her. No one warned us though, of her being a warrior and a wastrel.

This is who we are:Oscar is a wild wimp. He thinks of a woman as of no importance. Oscar

considers it important being earnest. He is not such a great fan of her. He has no plans for toasting his whisky upon a shotgun wedding. He does not want to touch her. Only observing her sharply and thereafter approaching her with witty lines: “Life is good, life is earnest, if it gets too cold, turn up the furnace”.

Billy is wilder than Oscar. Highly versatile and always creating suspense. Sometimes he would like her to be hot. Occasionally, he wilfully wiles away the time, giving her the willies.

Will, son of Frank, is full of witty humour. Frank, as a father, wants to go to the zoo with her and his son. Edmund, Will’s son, a youngster, literally criticizes the woe–men. Simultaneously, he studies her movements and tries to get her symbolized within his writing; One day he wants to take her to the castle of his friend Axel.

Leonard is a virgin, always behaves like a whining wolf, fi erce and on the hunt. In a very modern way he develops his streaming consciousness, withholding his thoughts for her. He dreams of going on a voyage, to the lighthouse. His mind drowns him into a ceremony that Oscar doesn’t fancy: a marriage а la mode, living a well–painted immortal life with her. He’s a womaniser using wishy–washy colours creating his daily wonderland.

Winnie is a wino: drinking, peeing and pooing. But as wise as a rising owl at present. Wee–wee!

Ludwig, the witty philosopher, works on theory about the language of the woo–man. He pictures her as an unconventional babe in the wood, a woeman who is in a diffi cult situation but does not have the experience to deal with it. Quite often he changes his idea about her: thinking that walking her out is a daily routine. He’s opposed to Leonard’s wonderland. Ludwig’s pantomime is to invent his own play, to compose his own music,

349

Ֆ. Վ

ան

Զա

նդա

յկՖ

. Վ

ան

Զա

նդա

յկ

Հի ա նա լի ժա մա նակ ան ցկաց րինք: Մեր ձայ նը շո ղո քորթ հն չե րան-գով պա հե ցինք: Լուռ սպա սե ցինք, թե ի նչ կպա տա հի: Հե տաքր քիր է ր՝ ո ՞վ կհե ռա նա և ո ՞վ կմ նա: Ի ՞նչ է ինք ու զում այս տա րօ րի նակ, քմա-հաճ woe*–կ նո ջից: Գա ղա փար չու նե ի՞նք ա րդյոք, որ նրա տա րօրի նակ մտքի քա մին մեզ կմո լո րեց նի: Ի ՞նչ է ինք ու զում այս կա մա կոր կնո ջից5: Որ պա հի մեզ, չհե ռա նա՞նք: Մեզ շշու կով աս ված ի մաս տու թյան նրա խոս քե՞ րը: Նրա կա նա ցի ու թյու՞ նը, նրա վայ րի ու թյու՞ նը: Նրա՞ն, որ դառ-նա մեր ար տա ռոց կի՞ նը:

Հի ա նա լի ժա մա նակ ան ցկաց րինք: Կորց նե լով այն: Մենք. այս պատ մու թյան շր ջա նակ նե րում կա՞ն սրի կա նե րի ոռ նա-

ցող ե րկր պա գու ներ: Սա « ծաղ րի ոչ ար ժա նի» պատ մու թյուն է տղա-մարդ կանց, ով քեր փոր ձում են ճան կել կա մա կոր կնո ջը, վալս պա րել նրա հետ: Եվ ոչ ոք մեզ չէր զգու շաց րել, որ նա ռազ միկ է և վատ նող:

Ա հա թե մենք ով ե նք.Օս կա րը վայ րի փա լաս է: Նա կնոջ մա սին մտա ծում է որ պես մի

ան կար ևոր բա նի: Օս կա րը կար ևոր է հա մա րում լր ջու թյու նը: Նա կա նանց այն քան էլ մեծ ե րկր պա գու չէ: Նա մտա դիր չէ հար կադր ված ա մուս նու թյան ժա մա նակ իր վիս կի ով կե նաց ա սելու: Նա չի ու զում դիպ չել կնո ջը: Մի այն շեշ տա կի նայել նրան, ի սկ հե տո մո տե նալ սրա միտ խոս քե րով. « Կյան քը լավն է, կյանքն ան կեղծ է, թե ցր տի` օ ջա խը մեծ է»:

Բի լին Օս կա րից ա վե լի վայ րի է: Շատ բազ մա կող մա նի է և միշտ լար վա ծու թյուն է ստեղ ծում: Եր բեմն ցան կա նում է, որ կի նը կրա կոտ լի նի: Եր բեմն նա մի տում նա վոր լավ ժա մա նակ է ան ցկաց նում՝ նրան նյար դային ցն ցում ներ պատ ճա ռե լով:

Ո ւի լը՝ Ֆրեն կի որ դին, սրա միտ հու մո րիստ է: Ֆրեն կը՝ որ պես հայր, ցան կա նում է կնոջ ու որ դու հետ գնալ գա զա նա նոց: Էդ մուն դը՝ Ո ւի լի որ դին՝ փոք րի կը, ո ւղ ղա կի քն նա դա տում woe–կ նո ջից: Մի ա ժա մա նակ նա ու սում նա սի րում է վեր ջի նիս շար ժում ներն ու փոր ձում է նրան ան-մա հաց նել իր գրառ ման մի ջո ցով. մի օր ու զում է նրան տա նել իր ըն կեր Աք սե լի դղյա կը:

5 Woman-գ րա վիչ և հրա պ) րիչ, գե ղե ցիկ և շփո թեց նող, հմայիչ և հո գա տար, ցան կա լի և նր բա գեղ, պեր ճա շ) ք և հա վեր ժա կան, պտ ղա բեր և պայ քա րով ձեռք բեր ված, նա-զա նի և թո վիչ, հե րոս և հիպ նո սող, մտեր մի կ և մտա ցա ծին, թան կար ժեք և կեն ս) րախ, խիստ և բա րի, տար փանք և կյանք, խորհր դա վոր և կա խար դա կան, մե րկ և մո տիկ, ան հաղ թա հա րե լի և ակ նա ռ) , դ) րե կան և հան դարտ, հար մար և ե րե ր) ն, վա նող և հանգս տաց նող, զգա յա ց) նց և հ) սա լի, ե զա կի և հա մընդ հա ն) ր, թրթ ռ) ն և հո ժա րա-կամ, հա մաշ խար հային և ի մաս տ) ն, XL և X քրո մո սոմ, ե րի տա սարդ և հա մե ղ, խենթ… հատ կա պես Հա յաս տա ն) մ (ծան. հեղ.):

350

F. V

an

Za

ndy

cke

F. V

an

Za

ndy

cke

to design his own dancing and get her into his clowning. Resting himself on the fairytale of the owl who can’t say boo to a goose: oehoe!

William is worth his words. In his natural world he creates a prelude. An introduction to her being a universal spirit, reshaping her into a work of art. He is a fi ne romanticist living around the lake of immortality. Hitherto, day by day, he goes out picking Daffodils, and fl owers them into a poem. His way to fi llip her memory. He worships her and feeds her worms. The World Health organization does not know of that fact.

Noah, the world wide web–star, speaks to her in a fl ood of different languages. He goes sailing on his sentences, as if his tongue reaches from Wyoming to Washington and furthermore to Wall Street. It’s his Walhalla, the way of keeping his head above the water. Upon his wreck he writes a new story for her, thus breaking the fl uid and giving birth to new meanings. ‘Wunderkindern’ do that.

She, the wonky wayward woo–man.As wicked as she was, she never cared. She was not able to express

her feelings to any of them. Only putting her thoughts and feelings into watchwords, letters, symbols, using not one syllable.

She was an adult though, a very feminine grown–up, human among us. And as the rumour went, a woman of easy virtue. Call her a wordy rapping hooded eyed one, a woman of the world, a lady with a yes for this and a no for that, oui oui – si si, that was who she was, non non, not the other woman.

Although we waved to her, as one does for instance to a waiter when ordering a Waldorf salad and wodka, she didn’t worry about us. We were too weak for her.

And above all, she found her wardrobe to be more important than us.Whatever we were wearing, we were not suitable.Once, before we got acquainted, she was bitten by a weasel, a

wolverine as a matter of fact. Because of this gnaw, her arms were embraced by scars. She covered her body with a well–worn old coat. Only the knuckles of her fi ngers could be seen, when she was scratching her elbow. Way to comfort her wounds. Her waist was wasted too. To deal with her own unspeakable habits, she would sometimes whack her legs. Wham, another sudden whippy blow on her bottom. Whoosh, a whip on her hip. Whoopee, ..... she never stopped, until asking herself loud en clear: whodunnit?

351

Ֆ. Վ

ան

Զա

նդա

յկՖ

. Վ

ան

Զա

նդա

յկ

Լե ո նար դը կույս է, ի րեն միշտ պա հում է ոռ նա ցող գայ լի պես՝ կա-տա ղի և որ սի ե լած: Նա ե րա զում է ճամ փոր դել դե պի փա րո սը: Նա մտո վի խո րա սուզ վում է մի ա րա րո ղու թյան մեջ, ո րն Օս կա րը չի պատ-կե րաց նում. մո դայիկ ա մուս նու թյուն, լավ քո ղարկ ված, հա վերժ կյանք նրա հետ մի ա սին: Նա կնա մոլ է, օգ տա գոր ծում է դա լուկ գույ ներ իր ա մե նօ րյա հրաշք նե րի աշ խարհն ստեղ ծե լիս: Ո ւի նին հար բե ցող է. խմում է, մի զում է ու կեղ տո տում: Այժմ, սա կայն, նույն քան ի մաս տուն է, որ քան մե ծա ցող բուն: Չի շիկ:

Լյուդ վի գը՝ սրա միտ փի լի սո փան, աշ խա տում է կա մա կոր կնոջ լեզ վի տե սու թյան վրա: Նրան պատ կե րում է ան տա ռում՝ որ պես ար տա սո վոր սի րու նիկ, woo–կին, ով դժ վա րին կա ցու թյան մեջ է, սա կայն դրա նից գլուխ հա նե լու փորձ չու նի: Նա բա վա կան հա ճախ է փո խում իր վե րա բեր մուն քը կնոջ նկատ մամբ. մտա ծում է, որ նրա հետ զբոս նելն ա մե նօ րյա գործ է: Նա ը նդ դի մա նում է Լե ո նար դի հրաշք նե րի աշ խար հին: Լյուդ վի գի մն ջա խա ղը սե փա կան ներ կա-յա ցու մը հո րի նե լու, սե փա կան ե րաժշ տու թյունն ստեղ ծե լու, սե փա-կան պա րը մշա կե լու ու նրան իր մի մո սու թյան մեջ ներգ րա վե լու հա մար է: Մնում է բվի հե քի ա թում, ո րը մի բառ ան գամ չի կա րող ա սել սա գին. ո ւա՜:

Ո ւի լի ամն ար ժա նի է իր խոս քե րին: Իր բնա կան աշ խար հում նա նա խեր գանք է ստեղ ծում: Նրան ներ կա յա նա լը կար ծես հա մընդ հա-նուր ո գի է ստեղ ծում, ո րը նրան վե րա փո խում է ար վես տի գոր ծի: Նա կար գին ռո ման տիկ է, ով ապ րում է ան մա հու թյան լճի մո տա կայ քում: Ցայ սօր նա ա մեն օր գնում է բաց դեղ նա գույն նար գիզ ներ քա ղե լու և դրան ցով զար դա րում է բա նաս տեղ ծու թյու նը: Դա նրա հի շո ղու թյու նը խթա նե լու իր մի ջոցն է: Ո ւի լ յա մը ե րկր պա գում է նրան և սնում է նրա որ դե րին: Հա մաշ խար հային ա ռող ջա պա հա կան կազ մա կեր պու թյանն այդ փաստն ան հայտ է:

Նոյը՝ հա մաշ խար հային հա մա ցան ցի ա ստ ղը, նրա հետ խո սում է տար բեր լե զու նե րի ջր հե ղե ղում: Նա շա րու նա կում է նա վար կել իր նա խա դա սու թյուն նե րով, ա սես լե զուն հաս նում է Վայո մին գից Վա-շինգ տոն ու ան դին՝ մինչև Ո ւոլ Սթ րիթ: Դա նրա Վալ հալ լան է, գլու-խը ջրից վեր պա հե լու իր ձևը: Իր նա վա բե կու թյան ժա մա նակ նրա հա մար նոր պատ մու թյուն է գրում: Այս պի սով ճեղ քե լով հե ղուկն ու նոր ի մաստ ներ ծնունդ տա լով: «Հ րա շա մա նուկ ներն» են այդ պես ա նում:

Նա՝ թույլ, քմա հաճ, կա մա կոր woo–կի նը:

352

F. V

an

Za

ndy

cke

F. V

an

Za

ndy

cke

Afterwards licking her own wounds and singing the soul of her own body language. Alive and kicking, polishing her virtues, harmonizing the blues of her warm welcoming heart. She was fed with us. Perhaps even with herself, with her well–rounded, well–built corpse. She was, indeed, well–aware of her own weight.

Our departure would not be a great loss to her. Our heaviness weighted too light. We the wrong side of her scale. She tiptoed around us, hiding her ankles in white Wellington boots. She got us black as a moon without light, a black starless night. We disbelieved that pigs might fl y. We gave each other a pick–a–back ride away from her.

One day, she decided to have a Warsaw Pact with all men around her. Nothing less and nothing more. Now she would make a westward journey. Perhaps she would fi nally fi ll us up with enthusiasm. Perhaps, one day, she would end up at the Winward Island in the Caribbean Sea, or perhaps waggle to Wagga Wagga in new South Wales, Australia. In the end she most probably would end up in Wetteren or Wichelen, two of those small conservative towns in East–Flanders, Belgium.

But on the go, she always declared: “for men/ may come/ and woo–man/ may go As Dracula shall some/ as Ruxandra also.The woo–man, she remained a lioness. A queen of the universe. A

global wizard, beating and defeating them all.As she had conquered them all, once upon a time down in Waterloo.

Notes and explaining the stories title (added by the author)wayward:

~ not easily controlled or guided; childishly headstrong or capricious; childishly selfwilled or perverse, freakish

woe*–man:~ a woe: great sorrow or distress, affl iction, bitter grief~ woes: things that cause sorrow or distress~ woe betide: there will be trouble for somebody~ woe is me!: how unhappy I am, alas!~ woe begone: looking unhappy

353

Ֆ. Վ

ան

Զա

նդա

յկՖ

. Վ

ան

Զա

նդա

յկ

Չար լի նե լով՝ նա միշտ ան հոգ է ե ղել: Նա ի վի ճա կի չի ե ղել իր զգաց մունք նե րի մա սին պատ մելու որ ևէ մե կին: Մի այն իր մտ քերն ու զգաց մունք նե րը դրել է գաղտ նա բա ռե րի, տա ռե րի, խորհր դան շան նե-րի մեջ՝ ա ռանց գեթ մեկ վանկ օգ տա գոր ծե լու:

Այ նո ւա մե նայ նիվ, նա հա սուն էր, շատ կա նա ցի մե ծա հա սակ, մարդ՝ մեր մեջ: Եվ ի նչ պես տա րած ված ա սե կո սեն էր վկա յում` թեթ ևա բա րո կին: Կո չեք նրան շա տա խոս, թխկթխ կան, կի սա խուփ աչ քե րով, աշ-խար հի կին, սրան՝ այո, նրան՝ ոչ ա սող կին, oui oui – si si, ա հա թե նա ով էր, non non, ոչ թե այն մյուս կի նը:

Չ նա յած մենք նրան ձեռ քով ա րե ցինք, ի նչ պես, օ րի նակ, ե րբ մարդ մա տու ցո ղին է ա նում « Վալ դորֆ» աղ ցան և օ ղի պատ վի րե լիս, սա կայն նա մեզ բա նի տեղ չդ րեց: Մենք նրա հա մար շատ թույլ է ինք:

Բա ցի այդ, նա իր զգես տա պա հա րա նը մեզ նից կար ևոր հա մա րեց: Ի նչ էլ հագ նե ինք, մենք չէ ինք պատ շա ճի:

Մի ան գամ՝ մեր ծա նո թու թյու նից ա ռաջ, նրան ա քիս էր կծել, ի րա-կա նում՝ կուղխ: Այդ կծո ցի պատ ճա ռով նրա ձեռ քե րը պատ ված է ին սպին ե րով: Նա իր մար մի նը ծած կել էր մաշ ված, հին բաճ կո նով: Մի-այն նրա մատ ներն է ին եր ևում, ե րբ քո րում էր ար մուն կը` ցա վե րը փա-րա տե լու հա մար: Նրա մար մինն էլ էր հյուծ վել: Վատ սո վորո թյուն նե րի դեմ պայ քա րե լու հա մար նա եր բեմն ու ժեղ հար վա ծում էր իր ոտ քե րին: Դը՛մփ, մեկ այլ ան սպա սե լի ճկուն օդ հե տույ քից: Սու լոց, ու հար ված ա զդ րին: Այոոո՜… նա կանգ չա ռավ, մինչև որ ի նքն ի րեն բարձ րա ձայն ու հս տակ չհարց րեց` ո ՞վ ա րեց դա:

Հե տո լի զեց սե փա կան վեր քերն ու եր գեց իր սե փա կան մարմ նի ո գու եր գը: Ո ղջ–ա ռողջ, փայ լեց նե լով իր ա ռա քի նու թյուն նե րը, ներ-դաշ նա կե լով իր ջերմ, բա րե հաճ սր տի տրտ մու թյու նը: Նա մեզ նից զզվել էր: Հա վա նա բար նույ նիսկ ի նքն ի րե նից, իր կլո րիկ, բա րեձև մարմ նից: Ի րա կա նում նա լավ գի տեր իր քա շը:

Մեր մեկ նու մը նրա հա մար մեծ կո րուստ չէր լի նի: Մեր քա շը չա-փա զանց թեթև էր: Մենք նրա կշեռ քի հա կա ռակ նժա րին է ինք: Նա ոտ քե րի ծայ րե րով պտտ վում էր մեր շուր ջը՝ կո ճե րը թաքց նե լով սպի տակ, ռե տի նե ճտ քա կո շիկ նե րում: Նա մեզ սևաց րեց, ի նչ պես լու սինն ա ռանց լույ սի սև ա նաստղ գի շե րում: Մենք չհա վա տա-ցինք, որ խո զե րը կա րող են թռ չել: Մենք, մի մյանց ու սե րին ցատ-կե լով, հե ռա ցանք նրա նից:

Մի օր նա ո րո շեց Վար շա վայի պայ մա նա գիր կն քել իր շր ջա-պա տի բո լոր տղա մարդ կանց հետ: Ոչ ա վել, ոչ պա կաս: Այն ժամ նա

354

F. V

an

Za

ndy

cke

F. V

an

Za

ndy

cke

woo**–man:~ to woo: try to obtain the support of (sb) – try to achieve or

obtain, to pursue, seek to win (fame or fortune)~ to woo: (dated) try to persuade (a woman) to marry one; to

court

a woman: (note by the author)

~ attractive and appealing, beautiful and bewildering, charming and caring, desirable and delicate, elegant and eternal, fertile and fought for, graceful and glamorous, hero and hypnotising, intimate and imaginary, jewel and jolly, keen and kind, lust and life, mystifying and magical, naked and near, overwhelming and outstanding, pleasing and peaceful, qualifi ed and quivering, repellent and restful, surplus and sensational, tactful and trusted, unique and universal, vibrating and voluntary, worldwide and wise, XL and X chromosome, young and yammie, zen and zany, ............especially. in Armenia!

355

Ֆ. Վ

ան

Զա

նդա

յկՖ

. Վ

ան

Զա

նդա

յկ

սկ սեց ա րևմ տա մետ ճամ փոր դու թյուն ա նել: Գու ցե վեր ջա պես մեզ էլ խան դա վա ռու թյամբ հա մա կի: Գու ցե մի օր հայտն վի Կա րի բյան ծո վի Վին վարդ կղ զում կամ գու ցե օ րոր վի Ա վստ րա լի ա յում, Հա-րա վային Ո ւել սի Վա գա Վա գա յում: Ի վեր ջո, ա մե նայն հա վա նա-կա նու թյամբ, կհայտն վի Վե տեր նում կամ Վիչ լե նում, Բել գի ա յում՝ ար ևե լ յան Ֆլանդ րի այի այդ եր կու փոք րիկ պահ պա նո ղա կան քա-ղաք նե րում:

Սա կայն շատ զբաղ ված լի նե լով՝ նա միշտ հայ տա րա րել է. «տ ղա մար դիկ/ կա րող են գալ/ք մա հաճ կա նայք`/գ նալ, Ինչ պես Դրա կու լան կա նի /և Ռուք սանդ րան՝ նույն պես»:

Ք մա հաճ լի նե լով ՝ նա էգ ա ռյուծ մնաց: Տի ե զեր քի թա գու հին: Հա-մընդ հա նուր հրա շա գործ՝ բո լո րին ծե ծող և հաղ թող: Ի նչ պես որ բո լո-րին պար տու թյան մատ նեց, մեկ ան գամ՝ Վա թեռ լոո յում:

Անգ լե րե նից թարգ մա նեց Սի րա ն� շ Ե սա յա նը

C O N T E N T

Introduction 8

Diary 12

Grigory Arosev, Russia

Yerevan, I Love You 44

Maira Asare, Latvia

Foto uz Erevānas Fona 70

Vasil Bagiu, Romania

Un Vis Secret 82

Johan de Boose, Belgium

Laat Mij je Pijn Dragen 88

Vladas Braziunas, Lithuania

Armėnija: Biografemos 108

Ruxandra Cesereaunu, Romania

Taxiul Armenian 128

Victoriya Chembarceva, Moldova

Письма с ковчега 138

Krassimir Damianov, Bulgaria

Why the Sauerkraut Barrel

Should Be Drained 190

Kristin Dimitrova, Bulgaria

Armenia, An Eight–Day Glimpse Of

What I Thought I Knew 198

Serge van Duijnhoven, Holland

Zelfportret Zonder Ik 230

Copycat 232

Met Behoud Van Huis 232

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո ՒՆ

Մուտք 9

Օրագիր 13

Գրիգորի Արոսև, Ռուսաստան

Yerevan, I Love You 45

Մաի րա Ա սա րե, Լատ վի ա

Լ� սան կար Ե րևա նի ֆո նին 71

Վա սի լե Բա գի ու, Ռու մի նի ա

Գաղտ նի մի ե րազ 83

Յո հան դը Բոու զե, Բել գի ա

Ցավդ տա նեմ 89

Վ լա դաս Բրա զի ու նաս, Լիտվա

Հա յաս տան՝ բի ոգ րա ֆեմ ներ 109

Ռուք սանդ րա Չե սե րի ա նու, Ռու մի նի ա

Հայ կա կան տաք սին 129

Վիկ տո րի ա Չեմ բար ցևա, Մոլ դո վա

Նա մակ ներ տա պա նից 139

Կ րա սի միր Դա մի ա նով, Բուլ ղա րի ա

Թե ին չու պետք է չո րաց վեր

թթու կա ղամ բի տա կա ռը 191

Ք րիս տին Դի միտ րո վա, Բուլ ղա րի ա

Հա յաս տան. Ո ւթ նօ րյա հա յացք

թվա ցյալ ծանոթ բա նե րին 199

Սերժ վան Դայնհովեն, Հոլանդիա

Ինքնադիմանկար առանց ես–ի 231

Ընդօրինակող 233

Տունը պահպանվում է 233

Oktoberinsomnia 234

Verbeten De Credo’s 236

Zweer Af De Prietpraat 238

Geert van Istendael, Holland

Vijf Haikoes 242

Kinga Kali, Hungary

Felfalni Arméniát 246

Herbert Maurer, Austria

History – Damals Und Da 270

Lily Michaelides, Cyprus

Armenia: Eight Days – Eight Moments

In Time 286

Claudio Pozzani, Italy

Armenia blues 304

Igor Sid, Russia/ Ukraine

Остров Армения 308

Mira Tuci, Albnania

Arka E Noes 322

Ngjyrat E Shegës 322

Manastiri I Gegardit 324

Guri Lotues 326

Volodymyr Yeshkilev, Ukraine

Армянское время 330

Filip Van Zandycke, Belgium

The children’s boo–man 342

“ The wayward woe* –man / the wayward woo** –man’’ 346

Հոկտեմբերյան անքնություն 235

Զսպվել են կարգախոսները 237

Ուրացի´ր ճռճռան ֆրազները 239

Խե երտ վան Իս տեն դել, Հո լան դի ա

Հինգ հայ կ� ներ 243

Կին գա Կա լի, Հուն գա րի ա

Կ լա նել Հա յաս տա նը 247

Հեր բերտ Մաու րեր, Ավստ րի ա

Պատ մություն` այն ժա մա նակ և հի մա 271

Լի լի Մի խաե լի դիս, Կիպ րոս

Հա յաս տան. � թ օր, � թ ա կն թարթ

ժամանակ� մ 287

Կ լաու դի ո Պոց ցա նի, Ի տա լի ա

Հայաս տան բլ յ� զ 305

Ի գոր Սիդ, Ռու սաս տան/Ուկրաինա

Հա յաս տան կղ զի 309

Մի րա Տու ցի, Ալ բա նի ա

Նո յան տա պան 323

Ն ռան գույ նե րը 323

Գե ղար դի վանք 325

Լա ցող քար 327

Վոլոդիմիր Եշկիլև, Ուկ րաի նա

Հայ կա կան ժա մա նակ 331

Ֆիլիպ Վան Զանդայկ, Բել գի ա

Ե րե խա նե րի բո բոն 343

«Ք մա հաճ woe –man /ք մա հաճ woo–man» 347

Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն Ը Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Է Հ Յ Ո Ւ Ր Ը Ն Կ Ա Լ Ո Ւ Մ

A R M E N I A H O S T S L I T E R A T U R E

Project leader

Hasmik Poghosyan

Consultant

David Muradyan

Project coordinators

Nerses Ter–Vardanyan

David Matevossian

Editor

Hayk Hambardzumyan

Cover by

Ara Baghdasaryan

Նախագծի ղեկավար`

Հասմի կ Պողոսյան

Խորհրդատ� `

Դավիթ Մ� րադյան

Նախագծի համակարգողներ`

Ներսես Տեր–Վարդանյան

Դավիթ Մաթևոսյան

Խմբագիր`

Հայկ Համբարձ� մյան

Շապիկը`

Արա Բաղդասարյանի

Տպագր) թյ) նը՝ օֆսեթ: Չափսը՝ 70x100 1/16: Թ) ղթը՝ օֆսեթ: Ծավալը՝ 22,5 տպ. մամուլ: Տպաքանակը՝ 1000:

Տպագրվել է «Զանգակ–97» ՍՊԸ–ի տպարան) մ