Rusya’nın Enerji Politikaları Açısından Boru Hatları Güzergahlarının Önemi ve Dış Politikalarına Etkisi

The Importance of Russia's Energy Policy In Terms of the Pipeline Route and Its Impact on Foreign Policies

Faig ALİYEV*

Öz

Rusya Federasyonu çok zengin enerji kaynaklarına sahip olmaktadır. Enerji kaynaklarının pazarlanması ve ihraç edilmesi için Rusya boru hatları projelerini kullanmaktadır. Avrupa ve diğer bölgelerin enerji ihtiyacını karşılayan Rusya Federasyonu bu konumunu dış politika aracı olarak istifade etmekte ve stratejik noktalarda faydalanmaktadır. Rusya'nın enerji politikalarında önemli bir etken olan boru hatları projeleri Rus dış politikasının oluşturulmasında birincil derecede rol oynamaktadır. Rusya'nın boru hatları projelerini ne kadar doğru yönlendirdiğini makalede vurgulamağa çalışacağım.

Anahtar Kelimeler: Rusya Enerji Politikaları, Boru Hatları , Petrol, Doğalgaz, Rus Dış Politikası.

Abstract

The Russian Federation is very rich in energy resources. Russian pipelines for the export of energy resources projects, marketing and uses.The position which meets the energy needs of Europe and other regions of the Russian Federation as a foreign policy tool has been used at strategic points benefit. Pipeline projects in Russia's energy policy is an important factor which plays a primary role in the creation of the Russian foreign policy. In the article that I will try to explain how Russia's pipelines projects directed towards.

Keywords: Russian energy policies, Pipelines, Oil, Natural Gas, Russian Foreign Policy.

1. Giriş

Enerji politikaları günümüzde uluslararası ilişkilerde ''high-politics'' anlamında kullanılan yüksek politika deyimi ile beraber kullanılmaktadır. Bu makalede, Rusya'nın enerji politikalarının oluşumunda boru hatları güzergahlarının önemi ve dış politikaya yansımalarını inceleyeceğiz. Enerji politikaları, Rusya'nın güvenlik stratejilerinin oluşumunda ve dış politika doktrinlerinde başlıca safhalarda yer almaktadır. Bir başka deyimle, enerji politikaları Rus dış politikasının yüreğini oluşturmaktadır. Değişen dünya düzeninde enerji sahibi olan ülkelerin bunu kendi dış politikalarına yansıtmasında Rusya birincil rol oynamaktadır. Rusya enerji politikalarının uygulanmasında ve boru hatları güzergahlarının geçişinde bazen stratejik önem verdiği ülkelerle bile sorunlar yaşamıştır. Buna Beyaz Rusya, Ukrayna, Azerbaycan ve diğer devletleri göstermek mümkündür. Lazım geldikte ise düşman gibi benimsediği devleti enerji politikaları yüzünden dost kabul görmektedir. Rusya dünyanın ispatlanmış doğalgaz rezervlerini üreten en büyük ülke konumundadır. Petrol ihracatcısı olarakta yedinci yerde bulunmaktadır. Bu zengin enerji potensiyelini Rusya, dış politikasında kullanarak kendi isteklerini uluslararası toplumlarda kabul ettirmektedir.

Faig ALİYEV, Saren- Ulusla ve Uluslararası Güvenlik Stratejileri Yüksek Lisans Programı.

PAGE \* MERGEFORMAT 15

Stratejik değerde büyük bir enerji sektörüne sahip olan Rusya'nın reel GSYİH'sı, 2007'de %7.7, 2008'de ise %8,1 oranında artış göstererek ekonomi, Putin'in devlet başkanlığını yürüttüğü yıllarda istikrarlı bir büyüme gerçekleştirmiştir.

Rusya, sahip olduğu petrol ve doğal gaz rezervlerinin kendisine sunduğu gücü, dış politikasında stratejik araç olarak kullanmaktadır. Bugün itibarile ülkenin, AB petrol ve doğal gaz talebi başta olmak üzere, dünya enerji talebi artmasına rağmen anlaşmalarla belirlenmiş taahhütlerini yerine getirebildiği görülmektedir. Ancak son dönemdeki olaylara bakıldığında görmek mümkündür ki enerji fiyatlarının düşmesi, Ukrayna, Suriye krizleri Rusya'nın büyümesine etki gösterecektir.

2. Rusya'nın Enerji Politikaları

Rusya Federasyonu, Soğuk Savaş sonucu olarak dağılan Sovyetler Birliği'nin ardıcılı olarak kurulmuştur. Kurulan yeni Federasyon'da ilk yıllarda batı yanlısı yönetim tarzı hükm sürmekteydi. 1999 yılına kadar Rusya Federasyonu dış politikasını dünyaya iyi ve hoş görünme havası içerisinde geçirmiştir ve yönde politikalar izlemiştir. 31 Aralık 1999'da Rusya Federasyonu ilk başkanı Boris Yeltsin'in istifasından sonra başkan seçilen Vladimir Putin izlenen politikaların değiştirilmesinde büyük rol üstlenmiştir. Soğuk Savaş dönemi ve sonrasında Rusya'nın dış politikası güvenlik çerçevesinde şekillenmiştir. 1 Rusya'nın Ulusal Güvenlik Doktrini ve Dış Politika Doktrini'ni onaylamasından sonra Rus dış politikası, güvenlik yaklaşımından ekonomik temelli yaklaşıma geçiş yapmış ve bu sırada enerjiyi kullanmaya başlamıştır.

Enerji kaynaklarının, daha çok petrol ve doğal gazın devlete ait olması ve devletin bu alanların halkın çıkarları için işletmesi anlayışı ile hareket eden Rusya hükümeti, Putin'in iktidara gelmesiyle, devletin enerji sektörü üzerindeki etkisini artırmaya çalışmıştır. Böyle bir politika hayata geçirilmesinin önemli stratejik ve ekonomik sebepleri mevcuttur. Bunun en başlıcası Rusya'nın sahip olduğu enerji kaynaklarıdır.2

2.1. Rusya'nın Enerji Potensiyelinin Görünümü

Rusya doğal gaz üreticisi olarak dünyanın en büyük ülkesi konumunda bulunmaktadır. Rusya'nın doğal gaz rezervleri dünya ispatlanmış doğal gaz rezervlerinin %23,4'ü olan 43,3 trilyon m3 olarak birinci sırada yer almaktadır. Rusya Federasyonu 10,8 milyar ton ispatlanmış petrol rezervi ile dünyada yedinci sırada yer almaktadır. Rusya'da kömürü de önemli miktarda üretmektedir. Rusya ekonomisinde petrol ve doğal gaz gelirleri, federal bütçe gelirlerinin %50'den fazlasını oluşturmakta ve 2013 yılında bu bütçe geliri toplam ihracatın %68'ini oluşturmuştur.3

Rusya ve Avrupa enerji bakımından birbirine bağlıdır. 2014 yılı verilerine göre Avrupa, petrol ve doğal gaz arz kaynağı olarak Rusya'ya bağımlıdır ve bu bağımlılık %30'i geçmektedir. Rusya da sırası ile petrol ve doğal gaz ihracat gelirlerinin oluşturulması için bir pazar olarak Avrupa'ya bağımlıdır.

1 Pami Aalto, David Dusseault and Markku Kivinen, '' Russia's energy relations in Europe and the Far East: towards a social structurationist approach to energy policy formation'', Journal of International Relations and Development, 17,Number:1, Macmillan Publishhers Ltd, 2014, pp.9.2 Nick Mikhailov, '' Russian oil pipelines set for expansion'', Oil and Gas Journal, 100, 12, Mart 25 2002, Proquest Research Library, pp.64.3 U.S. Energy Information Administration, http://www.eia.gov/beta/international/analysis.cfm?iso=RUS, Erişime Açık ( 05.04.2016)

PAGE \* MERGEFORMAT 15

2014 yılında Rus doğal gaz ve petrol ihracatının %70 ve %90 oranında bir rakamı Avrupa'ya gitmiştir.4 Rusya nükleer kapasitesi açısından dünyanın en büyük dördüncü ülkesidir. 2015 yılı itibarile yapım aşamasında olan dokuz nükleer reaktör bulunmaktadır ve bu dünyada Çin'den sonra ikinci ülke demektir.5

Rusya'nın 2012 yılı itibarile enerji tüketimi Tablo 1'de açıklanmıştır. %51 doğal gaz, %22 petrol, %18 kömür, %9 yenilenebilir enerji ve diğerlerini oluşturmaktadır.

2008 dünya bühranı sonrası ve Ukrayna krizi döneminde Rusya'nın enerji politikalarında bir nevi düşüş yaşanmıştır. Yaptırımlar ve düşen petrol fiyatları Rusya'ya giren dış yatırımlar azalmış, özellikle Arktik deniz ve kaya projeleri ve projelerin finansmanı zor hale gelmiştir. 2014 yılında ABD, Ukrayna kriziyle bağlı Rusya hükümetinin eylemleri ve politikaları karşısında sıkı yaptırımlar uygulamıştır.6 ABD yatırımları özellikle 4 Rus şirketini hedef almıştır: Novatek, Rosneft, Gazprom Neft ve Transneft. Bazı konularda farklı olmakla Avrupa Birliği de Rusya'ya uygulanan yaptırımları destekledi.

3. Rusya'nın Petrol Durumu

Rusya'nın petrol kaynakları esas olarak Batı Sibirya ve Ural-Volga bölgelerinden hasil edilmektedir. Bununla birlikte Doğu Sibirya, Rusya'nın Uzak Doğu'su ve Kuzey Kutbu'nda üretim artmaktadır. Petrol ve Gaz dergisine göre, Rusya'nın kanıtlanmış petrol rezervleri 2015 Ocak ayı itibarıyla 80 milyon varildir. 7 Rusya'nın petrol rezervlerinin çoğu Batı Sibirya'da yer almaktadır. Ural Dağları ve Orta Sibirya Platosu arasında, Ural-Volga bölgesinden Hazar Denize kadar olan büyük arazini kapsamaktadır.

4 BP Statistical Review of World Energy 2015, http://www.bp.com/en/global/corporate/about-bp/energy-economics/statistical-review-of-world-energy/statistical-review-downloads.html, (Erişime Açık: 07.04.2016)5 International Atomic Energy Association, http://www.iaea.org/PRIS/WorldStatistics/UnderConstructionReactorsByCountry.aspx, ( Erişime Açık: 07.04.2016)6 U.S. Department of State, http://www.state.gov/e/eb/tfs/spi/ukrainerussia/, ( Erişime Açık:08.04.2016)7 Oil and Gas Journal, '' Worldwide Look at Reserves and Production'', 2014, pp.32.

PAGE \* MERGEFORMAT 15

Batı Sibirya

Batı Sibirya bölgesi Rusya'nın ana petrol üretiminin %60'nin fazlasını oluşturmaktadır. Bu bölge sıvı üretimi yaklaşık 6.4milyon b/d'yi kapsamaktadır. Batı Sibirya'da büyük ve en eski alanlardan biri 1969'dan beri petrol üreticisi olan Samatlor alanıdır. Bölgedeki diğer büyük petrol yatakları Priobskoe, Prirazlomnoe, Mamontovskoe ve Malobalykskoe'dir. Son dönemlerde petrol üretiminde düşüş yaşansada Batı Sibirya üretim potensiyeli Rusya için hala önemlidir.8

Ural-VolgaUral-Volga bölgesi 1970'lere kadar Sovyetler Birliği'nin en büyük üretim bölgesi olmuştur. Bu tarihten sonra Batı Sibirya bölgesi ilk sıraya yükselmiştir. Ural-Volga bölgesi, Rusya'nınn toplam üretiminin yaklaşık %22'ni oluşturmaktadır. 1948'de keşfedilen Romashkinskoye bölgenin en büyük petrol havzasıdır. Bu havza Tatneft tarafından işletilmiş ve 2013 yılında yaklaşık 300.000 b/d petrol üretilmiştir.9

Doğu SibiryaDoğu Sibirya bölgesi, Rusya'da devam eden petrol üretiminin artırılması çalışmalarında merkezi bölge konumunda yer almaktadır. Doğu Sibirya potensiyel petrolünün dünya pazarına çıkması Aralık 2009'da Doğu Sibirya-Pasifik Okyanusu boru hattının açılması ile mümkün hale gelmiştir.10 Doğu Sibirya'da devlet petrol şirketi olan Rosneft arama faaliyetleri yürütmektedir. Vankorskoye bölgesi petrol ve doğal gaz alanında Rusya'nın büyümesi için ciddi katkılarda bulunmuştur. Vankor, Kuzey Kutup Dairesi'nin kuzeyinde, 25 yılda Rusya'nın en büyük petrol keşifi sayılmaktadır. 2013 yılında 420.000 b/d üretilmiştir.11

Yamal Yarımadası ve Kuzey Kutup DairesiBu bölge içerisinde yer alan Yamal-Nenets Özerk bölgesi, çoğunlukla doğal gaz üretimi merkezi olarak bilinmektedir. Bu bölge ham petrol geliştirme bölgesi olarak yenidir. Bu bölgede inşaatı yapılan Purpe-Samotlor boru hattı vardır. Ancak bu bölgedeki kaynakların ulaştırılması, ulaştırma altyapı kısıtlamaları ile karşı karşıya kalarak zorlaşmıştır.12 Kutup projelerinin geliştirilmesi amacı ile iki büyük proje- Barents Denizi'nde Shtokman projesi ve Yamal Yarımadası'nda Bovanenko projesinin yapılması öngörülmüştür. Ancak, bir çok sorunların yaşanması, zaman, maliyet çerçeveleri ve kaynakları bu iki projenin gerçekleştirilmesini uzatmıştır.13Arild Moe, yazdığı bir makalede, Shtokman ve Yamal projelerinin hangisinin gerçekleştirileceği ve bu yönde petrol sektörü içinde yer alan farklı gruplar arasında bir savaş olduğunu vurgulamıştır. Batı Sibirya Lobisinin bastırmasıyla Yamal projesi önem kazanmış ve bu

8 Eugene, Khartukov; Ellen, Starostina, '' Russia's new pipelines will debottleneck exports, production'', Oil and Gas Journal, 101, 38, 2003, pp. 65-69.9 Tatneft, Oil and Gas Production, http://www.tatneft.ru/production-activity/exploration-and-production/oil-fields-development-oil-and-gas-production/?lang=en, Erişim Tarihi: 10.04.201610 Goose P,''Siberian Nights: The East Siberia- Pacific Ocean Oil Pipeline'', http://www.theoildrum.com/node/2311, Erişime Açık: 10.04.2016.11 Rostneft, http://www.rosneft.com/Upstream/ProductionAndDevelopment/eastern_siberia/vankorneft/, Erişime Açık: 11.04.2016.12 Indra Overland, '' Russia's Arctic energy policy'', International Journal, Autumn 2010, pp. 872-873.13 Indra Overland, Ibid, pp. 872.

PAGE \* MERGEFORMAT 15

projede batılı şirketlerin iştirak etemesi mümkünsüz hale gelmiştir.14 Yamal Yarımadasındaki muhtemel ispatlanmış gaz rezervleri 16 trilyon metreküp ve 22 trilyon metreküp arasında değişmektedir.15

Shtokman alanı 1988 yılında keşf edilmiştir. Alanda tahmini 3.8 trilyon metreküp gaz, 31 milyon tonu içeren yoğunlaşma madde bulunmaktadır. Shtokman havzası, Barents Denizi'nin Rusya sınırları içerisinde ve Kola Yarımadasının 500 kilometre kuzeyinde bulunmaktadır.16

Kuzey KafkasyaKuzey Kafkasya bölgesi Rusya'nın enerji politikalarının oluşmasında önemli bir öneme sahiptir. Kuzey Hazar Havzasının olgun kıyı alanı içermesi ve Rusya sınırları içerisinde bulunması Rusya için büyük kazanç getirmektedir. Lukoil şirketi son yıllarda aktif olarak Kuzey Hazar havzasında yeni alanların keşfine çalışmış ve bunun sonucu %35 oranında tüketimi arttırmıştır. 2010 yılında Lukoil şirketi, 2013 yılında 27.000 b/d üretilen Yuri Korchagin alanını başlatmıştır.17 Bölgedeki diğer keşifler Khvalynskoye ve Rakushechnoye alanlarıdır.

Sakhalin AdasıSakhalin Adası Rusya'nın Doğu kıyısında bulunmaktadır. Sakhalin adası deniz alanı, uluslararası şirketler tarafından önemli bir yatırım merkezine çevirilmiş, petrol ve doğal gaz alanlarına bir dizi ev sahipliği yapmaktadır. Sakhalin kaynakları 1990'ların ortalarında imzalanan iki Üretim-Paylaşım Anlaşmaları (PSA) çerçevesinde geliştirilmektedir. Sakhalin-1 PSA'nın %30 hissesini elinde tutan ExxonMobil tarafından işletilmektedir.18 Sakhalin-1 PSA, üç petrol ve gaz alanlarını kapsamaktadır: Chayvo, Oduptu, Arkutun-Dagi. Bu sahalarda üretim sırasıyla, 2005'de Chayvo, 2010-Odupto, 2015'de Arkutun-Dagi'de başlamıştır.19 Sakhalin-2 PSA iki büyük alanları, Piltun-Astokhskoye petrol sahası ve Lunskoye gaz alanını kapsamaktadır. Adanın Kuzey Konsorsiyumu petrol ihracat terminali ve LNG sıvılaştırma ve ihracat terminalinin bulunduğu adanın güney ucunda çalışan iki petrol ve gaz boru hatlarını içermektedir. Sakhalin-2 konsorsiyum üyeleri arasında %50'den çok paya sahip olan Gazprom, %27.5 Shell, %12.5 Mitsui ve %10'le Mitsubishi oluşturmaktadır.20

4. Rusya'nın Doğal Gaz Durumu

14 Ibid, pp.873, Bakınız: Arild Moe, “Sjtokman-beslutningen: Forklaringer og implikasjoner,” Nordisk østforum 20, no. 4 (2006): 389–403.15 Gazprom, 3 December 2008, http://old.gazprom.ru, Erişim Tarihi: 10.04.2016. 16 Indra Overland, Ibid, pp. 874.17 Lukoil, http://www.lukoil.com/static_6_5id_256_.html, Erişim Tarihi: 11.04.2016.18 Exxon Neftegas Limited, http://www.sakhalin-1.com/Sakhalin/Russia-English/Upstream/about_consortium.aspx, Erişim Tarihi: 11.04.2016.19 Exxon Neftegas Limited, Press Release, http://www.sakhalin-1.com/Sakhalin/Russia-English/Upstream/Files/Arkutun-Dagi_startup2015_ENG.pdf, Erişim Tarihi: 12.04.2016.20Shell, http://www.shell.com/global/aboutshell/major-projects-2/sakhalin/overview.html, Erişim Tarihi: 12.04.2016.

PAGE \* MERGEFORMAT 15

Rusya dünyanın en büyük doğal gaz rezervlerine sahip olan ülkedir. Aynı zamanda Rusya dünyada üretici ülke olarak ikinci sırada bulunmaktadır. Rusya'nın devlet şirketi olan Gazprom ülkenin doğal gaz sektörüne hakim olmaktadır. Petrol ve Gaz dergisine göre, Rusya 1.688 trilyon feet küp (Tcf) ile dünyanın en büyük doğal gaz rezervlerine sahip ülke durumundadır.21 Rusya'nın rezervleri dünya toplam kanıtlanmış rezervlerin yaklaşık dörtte birini oluşturmaktadır. Bu rezervlerin çoğu Batı Sibirya'da bulunan- Yamburg, Urengoy ve Medvezhye'dir. Devlet şirketi olan Gazprom, Rusya'nın doğal gaz sektörüne hakim konumdadır ve 2013 yılında Rusya'nın toplam doğalgaz üretiminin %73'ünü kendi elinde toplamıştır. Doğal gaz sektörüne hakim konumunda olan diğer şirketlerden petrol şirketi Lukoil ve Novatek'i göstermek olar. Rusya Doğal Gaz ihracatının neredeyse %90'ı Avrupa'daki müşterileri için boru hattı üzerinden teslim etmektedir. Almanya, Türkiye, İtalya, Belarus, Ukrayna ve Polonya Rusya'dan doğalgaz bağımlısı olarak kalmaktadırlar. Geriye kalan doğalgaz ise Asya ülkelerine ihrac olunmaktadır.22 Rusya'nın sahip olduğu doğalgaz rezervlerinin %16.1'i Yamal Yarımadası ve Shtokman Adasında, %9.3'ü ise Doğu Sibirya'da bulunmaktadır. Dünyanın en büyük doğalgaz alanlarından sekiz tanesi Rusya sınırları içerisinde bulunmaktadır. Bu alanlardan Urengoy, Yamburg, Orenburg, Shtokman, Zapolyarnoye, Kharasevey, Bovanenko, Medvezh'ye Rusya'nın en büyük doğalgaz alanları olarak bilinmektedir. Gazprom şirketi Yamal Yarımadası'nda bulunan doğalgaz alanlarına büyük yatırımlar yapmaktadır.Ülkenin mevcut üretim verileri dikkate alındığında 80 yıl yetecek kadar doğalgaz kaynağına sahip olduğu tesbit edilmiştir.23

5. Rusya'nın Boru Hatları ve Boru Hatları PolitikalarıRus Dış Politikasının oluşumunda Putin sonrası dönemin büyük önemi vardır. Soğuk Savaş sonrası dönemde Rusya Federasyonu'nun dış politikası ''güvenlik'' bağlamında yürütülmüş, ancak Putin başkan olduktan sonra dış politika yöntemleri ''enerji'' boyutuna kaymıştır. Putin döneminde diplomasi olanakları enerji konuları üzerine yüklenmiştir. Putin ve Rus siyasal eliti enerji diplomasisini boru hatlarıyla ve bu hatların üzerine inşa ettiği enerji politikaları ile yürütmeye çalışmıştır. Bu sebeple Rusya'nın doğalgaz ve petrol boru hatları önemli bir konu haline gelmiştir. Rusya, boru hatları politikaları ile hem AB'ye daha fazla enerji ikmali sağlamayı, hem boru hatlarıyla Ukrayna, Beyaz Rusya ve Polonya'yı enerji oyununda egale etmeyi, hem de Uzakdoğu boru hatları vasıtasıyla Japonya ve Çin'in enerji politikalarında rol oynamağı amaçlamaktadır.Rusya'nın kendi sınırları içinde veya sınırlarına yakın olan bölgelerdeki enerji hatlarının güvenliği devlet politikası olarak çok önem arz etmektedir. Rusya, enerji alanlarını elinde tutarak bunu gelecek zaman diliminde kendi dış politikası lehine kullanmayı düşünmektedir. Bu hususda da kendi enerji politikalarını belirlemektedir. Rusya, kendi topraklarından geçmeyen her hansı bir enerji boru hattının işleyişine her zaman mane olmaktadır. Kendi topraklarından geçmeyen boru hattı diğer bir bağımsız ülkenin Avrupa ticaretine atılmasına ve Rusya'nın bölgede enerji gücünün zayıflamasına yol aça bilmektedir. Bu yüzden Rusya

21 Oil and Gas Journal, '' Worldwide Look at Reserves and Production'', December 1, 2014. 22 BP Statistical Review of World Energy 2015, http://www.bp.com/en/global/corporate/about-bp/energy-economics/statistical-review-of-world-energy/statistical-review-downloads.html, Erişim Tarihi: 12.04.2016.23 Peter Davies, '' BP Quentifying Energy BP Statistical Review of World Energy'', London, BP, 2006, pp. 21-23.

PAGE \* MERGEFORMAT 15

nasıl olursa olsun kendi sınırlarından geçmeyen boru hatlarının yapımına karşı çıkmış ve projeleri engellemeye çalışmıştır. Bunu Baku-Tiflis-Ceyhan'da görmek mümkün olmuştur.24 Rusya'nın dış politikasında enerji faktörünü kullanması ve uluslararası toplumu bu faktöre inandırması, Rusya'nın boru hatları ve bu hatlara yönelik politikalarının kalitesini ve Rusya'nın bu hatlara verdiği önemi göstermektedir. Enerji boru hatları Rusya'ya her zaman jeopolitik üstünlük sağlamaktadır. Rusya'nın sahip olduğu boru hatlarının çoğu Sovyet döneminden kaldığından, bu boru hatlarının onarılması Rusya'nı zor durumda bırakmıştır. Çünki bu iş çok maliyetli bir süreçtir. Eski boru hatlarının onarılması yerine Rusya, yeni boru hatlarının yapılmasına istekli gözükmüştür. Boru hatlarında önemli olan etken sürekli bir enerji pazarı yaratmak ve bu süreçten gelir elde etmektir. Bunun için Rusya petrol ve doğalgaz alanında yeni projeler tasarlamayı ve yeni boru hatları oluşturmayı düşünmektedir. Rusya boru hattı politikaları sayesinde kendi dış politikasını çeşitli bölgelere yaymış ve belirli düzeyde büyük diplomatik başarılar kazanmıştır. Kuzey Akım Projesiyle Almanya'yı, Güney Akım Projesiyle İtalya'yı, Mavi Akım Projesiyle ise Türkiye'yi bir enerji pazarı haline getirmiş ve bunu kendi dış politikasında bir güç aracı olarak kullanmıştır. Bütün bu argümanlar Rusya'nın boru hatlarına yönelik çalışmalarının ve amaçlarının göstergesi haline gelmiştir. Bununla ilgili olarak aşağıda Rusya'nın boru hatları iki altbaşlık olarak incelenecek; petrol ve doğalgaz boru hatları konu başlıkları olarak ele alınacaktır.

5.1. Rusya'nın ham Petrol Boru Hatları Rusya geniş iç dağıtım ve ihracat boru hattına sahiptir. Rusya'nın ihracat boru hattının tamamına Transneft şirketi sahip olmaktadır. İstisna olarak Hazar Boru Hattı Konsersuyumu'nu göstermek olar.25

Rusya'nın hali hazırda birkaç boru hattı ve aynı sayıda petrol boru hattı projesi bulunmaktadır. Rusya bu petrol boru hatları ile birçok ülkeye petrol sevkiyatı gerçekleştirmekte ve ekonomik ilişkilerini yürütmektedir. Bu da Rusya'nın enerji politikalarında enerji gelirlerinin artmasını sağlamıştır. Rusya'nın en önemli petrol boru hattı ve projeleri aşağıdakilerdir: 1. Druzhba Petrol Boru Hattı 2. Baltık Boru Hattı Sistemi I-II 3. Karadeniz Boru Hatları 4. Burgaz-Dedeağaç, Pan Avrupa, Samsun-Ceyhan Petrol Boru Hattı 5. Doğu Sibirya- Pasifik Okyanusu Petrol Boru Hattı

1. Druzhba Petrol Boru HattıAB-Rusya enerji alanındaki önemli petrol boru hatlarından biridir. Çevirisi Dostluk Boru Hattı anlamını veren Druzhba, Transneft şirketine ait en uzun petrol boru hattıdır. Tahmini 5.327 km'lik mesafede olan boru hattı Rusya'nın güneyindeki Samara'dan başlayarak Batı Sibirya, Ural ve Hazar Havzası Petrollerini geçiş ülkeleri aracılığıyla Almanya'ya ulaştırmaktadır. Yıllık yaklaşık olarak 60 milyon ton petrol taşıma kapasitesiyle Rusya'nın AB'ye petrol taşıyan en büyük petrol boru hattı

24 Rasul Gouliev, Petrol ve Politika, Çev: Fatma Feran, Ar Matbaacılık, İstanbul, 1997, s. 113-121.25 Nefte Compass, '' Transneft Seeks to Offset Upstream Delays'', 2015, p.5.

PAGE \* MERGEFORMAT 15

konumundadır.26 Boru hattı Beyaz Rusya'nın batısından başlayarak Kuzey ve Güney Druzhba olmak üzere iki kola ayrılmaktadır. Kuzey Druzhba Beyaz Rusya üzerinden Polonya'ya, oradan ise Almanya'ya petrol taşımaktadır. Güney Druzhba ise Ukrayna üzerinden Slovakya ve Çek Cumhuriyeti'ne, bir hat ise Rusya'nın batısından ayrılarak Ukrayna'nın Odessa limanına ulaşmaktadır.

Şekil: 2 Druzhba Boru Hattı Haritası

Kaynak: http://eurodialogue.eu/ Druzhba Pipeline Map.

2. Baltık Boru Hattı Sistemi I-IIBaltık Boru Hattı Rusya'nın Transneft şirketi tarafından işletilmektedir. Rusya, Baltık Boru Hatları sistemi ile Timan-Pechora, Batı Sibirya ve Volga-Ural sahalarındaki petrol ile Kazakistan'dan ithal edilen petrölü, Finlandiya'nın doğusunda yer alan Primorks Petrol Terminali'ne taşımaktadır. 2001 yılında tamamlanan Boru Hatları sistemi, yılda 12 milyon ton petrol taşıma kapasitesine sahiptir.27 Rusya, Baltık Boru Hatları Sistemi ile Kuzey Avrupa ve Kuzey Amerika piyasalarına girişte Baltık ülkelerini baypas ederek geçiş ülkelerine olan bağımlılığını azaltmıştır. 2007 yılında Rus yönetimi, Baltık Boru Hatları Sistemi'ni genişletme kararı almıştır. Baltık Boru Hatları Sistemi-2 olarak adlandırılan yeni hattın uzunluğu 1.170 km'dir. İlk etapta yıllık 30 milyon ton petrol taşıma kapasitesine sahip olacağı gözlenilmektedir. 28 Bu boru hattı da Transneft şirketina aitdir.

26 San Giovanni Bosco, ''The Druzhba Pipeline'', PECOB's Energy Policy Studies-Energy Infrastructures, pp.2.27 Vladimir Socor, '' Russia Completing Baltic Pipeline System Construction, Reducing Druzhba Pipeline Flow'', Eurasia Daily Monitor Volume: 9 Issue: 39, 2012.28 Information on the project '' The Baltic pipeline system-2'', www.velesstroy.com., Erişim Tarihi: 12.04.2016.

PAGE \* MERGEFORMAT 15

Şekil: 3 Baltık Boru Hattı Sistemi I

Kaynak: http://www.ecifpa.ru/content.asp?pn=268&lang=en

Rusya, Baltik Boru Hatları Sistemi-II ile Avrupa Birliği'ne yaptığı petrol ihracatının önemli kısmının taşındığı Druzba Petrol Boru Hattı'nın dışında yeni bir güzergah oluşturarak hem Beyaz Rusya'ya olan güzergah bağımlılığını azaltmış, hem de bu sistemin içindeki Primorks Petrol Terminali'ni daha stratejik konuma getirmiştir.

Şekil: 4 Baltık Boru Hattı Sistemi-II

Kaynak: http://www.velesstroy.com/product_info.php?products_id=19

PAGE \* MERGEFORMAT 15

3. Karadeniz Petrol Boru HatlarıRusya sınırlarından geçerek Karadeniz kıyılarına gelen petrol boru hatları, Rusya için hususi önem arz etmektedir. Bakü-Novorossiysk Petrol Boru Hattı, Hazar Boru Hattı Konsersiyumu ve bu hatlara birleşerek Karadenize bağlanan bir çok boru hattı vardır. Bakü-Novorossiysk Petrol Boru Hattı, Kuzey Erken Petrol Boru Hattı olarak da bilinmektedir. 1.330 km olan hat Bakü yakınlarındaki Sangaçal Terminali'nden Rusya'nın Karadeniz'deki terminali Novorossiysk'e petrol taşımaktadır. Boru hattının, Azerbaycan'da olan bölümünü SOCAR, Rus topraklarındaki bölümünü ise Transneft işletmektedir. Karadeniz'e petrol taşıyan boru hatlarından biri de Hazar Boru Hattı Konsorsiyumu'dur. 2001 yılında faaliyete geçen Konsorsiyum Kazakistan ağırlıklı Hazar petrolüyle Rus petrolünü taşımaktadır. Rusya'nın petrol boru hatlarının sahipi olan Transneft'in tek başına sahip olmadığı tek boru hattı projesi sayılmaktadır. 1.510 km uzunluğundaki hat, yıllık yaklaşık 32 milyon ton petrol taşımaktadır.29

4. Doğu Sibirya- Pasifik Okyanusu Petrol Boru HattıRusya Devlet Başkanı Vladimir Putin'in 2006 yılında Pekin'e yaptığı ziyaret sırasında Rosneft ile Gazprom, Çin Milli Petrol Kuruluşu ile boru hatları ve enerji politikalarına dair bir sıra anlaşmalar imzaladılar. Bu proje iki aşamadan oluşmaktadır. Rusya için projenin esas amacı, enerji alanında Asya-Pasifik bölgelerinde etkin enerji politikası yürütmektir. Projenin ilk basamağı yıllık 220.5 milyon varil ham petrol kapasitesine sahip 2.757 km'lik kısmının inşa edilmesi öngörülmüştür. Proje, Doğu Sibirya'nın Irkutsk bölgesindeki Taishet'i, Amur bölgesindeki Skovorodina'ya bağlayacaktır. İkinci olarak Skovorodina'dan Pasifik Okyanusuna kadar 2.100 km'lik uzunluğu kapsamaktadır. Projenin toplam maliyeti 12.5 milyar dolar olarak belirlenmiştir. Bu projenin ilk kısmı Aralık 2009'da tamamlanmıştır. Projenin tamamı ise 2012 yılında tamamlanmıştır.30

Şekil: 5 Doğu Sibirya-Pasifik Okyanusu Petrol Boru Hattı

29Chevron, Caspian Pipeline Consortium Base Operations and Expansion Project, Kazakhstan, 2011. 30 Stephen Blank, '' Russia's Energy Deals with East Asia: Who Wİns?'', Thediplomat.com, 2013.

PAGE \* MERGEFORMAT 15

Kaynak: Transneft.ru

5.2. Rusya'nın Doğalgaz Boru Hatları ve Politikaları Rusya'nın doğalgaz boru hatları esas olarak aşağıdakilerdir: 1. Kuzey Akım Doğal Gaz Boru Hattı 2. Yamal Avrupa I-II Doğal Gaz Boru Hatları 3. Güney Akım Gaz Boru Hattı 4. Altai Doğal Gaz Boru Hattı 5. Brotherhoods, Northern Lights

1. Kuzey Akım Doğal Gaz Boru HattıKuzey Akım Doğal Gaz Boru Hattı, Rusya tarafından önerilmiş olan aynı zamanda Avrupa'ya gönderilen gazın geçiş ülkeleri yoluyla değil, yani hem Belarus'u hem de Ukrayna'nı baypas edecek olan projelerden biridir. Kuzey Akım Projesi, Rusya'nın Finlandiya Körfezi'ndeki Vyborg şehrinden Almanya'nın Greifswald şehrine doğal gaz taşımak amacıyla planlanmıştır. Projenin yapılmasıyla ilgili bir sıra sorunların yaşanmasından sonra Rusya, Finlandiya, İsveç ve Danimarka deniz sularından geçerek Almanya'ya ulaşacak şekilde gözden geçirilerek yapılmıştır. Kuzey Akım Projesi'nin inşa süreci, 15 Ocak 2010'da Vyborg'daki Portovaya Kompresör İstasyonu'nun inşaatıyla başlamıştır.31

Kuzey Akım Projesi, Nord Stream AG şirketi tarafından yürütülmektedir. Bu proje Rusya ve Almanya arasında enerji ilişkilerinden daha çok stratejik tereftaşlık gibi görülmektedir. Nord Stream AG şirketinin şefi eski Almanya Başbakanı olmuştur. Bu da iki ülke arasındaki ilişkilerin yükseldiğini ve bu ilişkilerin enerji boyutunun dış politikaya yansıdığını görmekteyiz.

Şekil: 6 Kuzey Akım Doğal Gaz Boru Hattı Projesi

31 Pami Aalto, Ibdt, pp.13-14.

PAGE \* MERGEFORMAT 15

Kaynak: www.nord-stream.com

2. Yamal-Avrupa II Doğal Gaz Boru Hattı ProjesiBu proje, 2005 yılında çalışmaya başlayan Yamal-Avrupa Doğal Gaz Boru Hattı'na paralel olarak inşa edilmesi planlanan bir hattır. Projeye göre, doğalgaz Batı Sibirya sahasından çıkarılarak Belarus üzerinden Polonya'ya, oradan da Almanya'ya ulaştırılacaktır. Ancak bu projeni olumsuz yönde etkileyen bir kaç neden vardır. Bu nedenlerin başlıcası geçiş ülkeleri ve Gazprom arasında yaşanmakta ve projeni olumsuz yönden etkilemektedir.

3. Güney Akım Doğal Gaz Boru Hattı ProjesiBu proje, Rusya tarafından önerilen bir projedir. Bu projeyle Rusya ve Hazar kaynaklı doğalgaz, Karadeniz'in altından geçerek Bulgaristan'ın Varna limanına ulaşacaktır. Hattın Karadeniz'deki bölümü tahmini 900 km'dir. Bulgaristan'a ulaşan doğalgaz iki ayrıca hat güzergahı ile Yunanistan'dan geçerek İtalya'ya, diğeri ise Sırbistan, Macaristan'dan geçerek Avusturya'ya ulaşacaktır.32

4. Altai Doğal Gaz Boru Hattı ProjesiBoru Hattı Projesi tamamlandığında 2.800 km uzunluğunda olan bu hat, Rusya'nın Batı Sibirya doğal gazını Çin'in kuzeybatısına taşımak amacıyla planlanmıştır. İki aşamadan oluşan projenin ilk aşamasının 2015 yılında tamamlanması ve yılda 30 milyar m3 doğal gaz taşıması planlanmaktadır. İki ülke arasındaki son ekonomik durumdan dolayı projenin zamanı uzamaktadır. Bu proje tamamlandığı taktirde Rusya için önemli ve hızlı büyüyen alternatif piyasa olacak ve gelecekte daha da genişleyerek diğer ülkelere de doğal gaz ihraç edilmesinin önü açılacaktır.33

Şekil: 7 Altai Doğal Gaz Boru Hattı Projesi

32 Gazprom.ru, 2010, South Stream, article27150.33 http://www.gazprom.com/about/production/projects/pipelines/altai, Erişim Tarihi: 12.04.2016.

PAGE \* MERGEFORMAT 15

Kaynak: http://www.gazprom.com/about/production/projects/pipelines/altai

Sonuç Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra onun devamcısı yerine geçen Rusya Federasyonu ilk dönemler dış politika konseptini ''güvenlik'' kavramı üzerinde yoğunlaşmıştır. Brejnev döneminin ''yumuşak ve savunmacı'' politikaları kendi yerini yeni yüzyılda başka bir boyuta çevirmişti. RF'nu başkanı olan Vladimir Putin, Rusya'nı yeniden güçlendirmek için başka bir yöne; enerji politikalarına yönlendirmiştir. Kendisi de enerji konusunda uzman olan yeni başkan enerji politikalarının yükseltilmesi ve bu ağırlığın dış politika aracı olarak kullanılmasında çokta geç kalmadı. Zengin doğalgaz ve petrol kaynaklarına sahip olan Rusya Federasyonu, enerji kaynaklarına ihtiyaç duyan Avrupa devletlerini bu minvalla her zaman masada sınadı ve dış politikasını bu güçlü yönü ile zenginleştirdi. Rusya'nın enerji politikalarında boru hatları projeleri önemli yerde durmaktadır. Nitekim çokyönlü boru hatlarına sahip olmayan bir devlet enerji ihracatını yüksek düzeyde gerçekleştiremez. Rusya, Sovyetlerin mirascısı olarak eskiden kalma boru hatlarına sahipdi. Ama Uzak Doğu'dan Kuzey Amerika'ya kadar olan geniş coğrafi alanda enerji politikaları hayata geçirmek eski boru hatları ile mümkünsüz haldeydi. Bu yüzden yeni dünyaya bakış stratejilerinde Rusya'nın karşısında duran önemli konu sınırları içerisinden geçen veya yakın çevresindeki enerji ihracatını kendisi izni olmadan başka bir devletin yapmasını engellemektir. Bunun sonucu olarak Rusya, dış politikasını bu yönde belirlemiş ve başarılı bir şekilde ilerletmiştir. Sonuç olarak Rusya'nın enerji politikaları ve boru hatları güzergahlarının faaliyeti paralel şekilde sürdürülmektedir. Her hansı bir devletle dış politika sorunu olduğunda enerji politikaları devreye girmekte ve boru hatt güzergahları iptal edilmektedir. Bunu son dönemlerki krizlerde de görmek mümkündür. Ukrayna olayları ve Türkiye ile yaşanan uçak krizi sonucu Rusya bu faaliyetleri görmek

PAGE \* MERGEFORMAT 15

mümkündür. Bununlada çok açık söylemek gerekiyor ki Rusya'nın dış politikasında enerji güvenliği ve boru hatları projeleri çok önemli yere sahiptir.

Kaynakça:Pami Aalto, David Dusseault and Markku Kivinen, '' Russia's energy relations in Europe and the Far East: towards a social structurationist approach to energy policy formation'', Journal of International Relations and Development, 17,Number:1, Macmillan Publishhers Ltd, 2014Nick Mikhailov, '' Russian oil pipelines set for expansion'', Oil and Gas Journal, 100, 12, Mart 25 2002, Proquest Research LibraryU.S.EnergyInformationAdministration, http://www.eia.gov/beta/international/analysis.cfm?iso=RUS, Erişime Açık ( 05.04.2016)Eugene, Khartukov; Ellen, Starostina, '' Russia's new pipelines will debottleneck exports, production'', Oil and Gas Journal, 101, 38, 2003Indra Overland, '' Russia's Arctic energy policy'', International Journal, Autumn 2010.Oil and Gas Journal, '' Worldwide Look at Reserves and Production'', December 1, 2014.Peter Davies, '' BP Quentifying Energy BP Statistical Review of World Energy'', London, BP, 2006.Rasul Gouliev, Petrol ve Politika, Çev: Fatma Feran, Ar Matbaacılık, İstanbul, 1997.Nefte Compass, '' Transneft Seeks to Offset Upstream Delays'', 2015.San Giovanni Bosco, ''The Druzhba Pipeline'', PECOB's Energy Policy Studies-Energy Infrastructures.Vladimir Socor, '' Russia Completing Baltic Pipeline System Construction, Reducing Druzhba Pipeline Flow'', Eurasia Daily Monitor Volume: 9 Issue: 39.Stephen Blank, '' Russia's Energy Deals with East Asia: Who Wİns?'', Thediplomat.com, 2013.BP Statistical Review of World Energy 2015, http://www.bp.com/en/global/corporate/about-bp/energy-economics/statistical-review-of-world-energy/statistical-review-downloads.html, (Erişime Açık: 07.04.2016)InternationalAtomicEnergyAssociation,http://www.iaea.org/PRIS/WorldStatistics/UnderConstructionReactorsByCountry.aspx, ( Erişime Açık: 07.04.2016)U.S. Department of State, http://www.state.gov/e/eb/tfs/spi/ukrainerussia/, ( Erişime Açık:08.04.2016)Oil and Gas Journal, '' Worldwide Look at Reserves and Production'', 2014Tatneft, Oil and Gas Production, http://www.tatneft.ru/production-activity/exploration-and-production/oil-fields-development-oil-and-gas-production/?lang=en, Erişim Tarihi: 10.04.2016Goose P,''Siberian Nights: The East Siberia- Pacific Ocean Oil Pipeline'', http://www.theoildrum.com/node/2311, Erişime Açık: 10.04.2016.

PAGE \* MERGEFORMAT 15

Rostneft, http://www.rosneft.com/Upstream/ProductionAndDevelopment/eastern_siberia/vankorneft/, Erişime Açık: 11.04.2016.Gazprom, 3 December 2008, http://old.gazprom.ru, Erişim Tarihi: 10.04.2016

Lukoil, http://www.lukoil.com/static_6_5id_256_.html, Erişim Tarihi: 11.04.2016.

Exxon Neftegas Limited, http://www.sakhalin-1.com/Sakhalin/Russia-English/Upstream/about_consortium.aspx, Erişim Tarihi: 11.04.2016. Exxon Neftegas Limited, Press Release, http://www.sakhalin-1.com/Sakhalin/Russia-English/Upstream/Files/Arkutun-Dagi_startup2015_ENG.pdf, Erişim Tarihi: 12.04.2016.Shell,http://www.shell.com/global/aboutshell/major-projects-2/sakhalin/overview.html, Erişim Tarihi: 12.04.2016.BP Statistical Review of World Energy 2015, http://www.bp.com/en/global/corporate/about-bp/energy-economics/statistical-review-of-world-energy/statistical-review-downloads.html, Erişim Tarihi: 12.04.2016.Information on the project '' The Baltic pipeline system-2'', www.velesstroy.com., Erişim Tarihi: 12.04.2016.Chevron, Caspian Pipeline Consortium Base Operations and Expansion Project, Kazakhstan, 2011.http://www.gazprom.com/about/production/projects/pipelines/altai, Erişim Tarihi: 12.04.2016.

PAGE \* MERGEFORMAT 15