“บ้านฮอลันดา”...

“บานฮอลนดา” จากสงคมเมองทาอยธยา ส ศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด

Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of

Netherlands and Thailand Relationships

ก�าพล จ�าปาพนธKampol Champapan

บทท

8

วารสารรมพฤกษ มหาวทยาลยเกรก 166 ปท 33 ฉบบท 2 พฤษภาคม - สงหาคม 2558

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 167 166

บทท 8

1 ปรบปรงแกไขจากบางสวนของรายงานการวจยเรอง “ประวตความเปนมาและความส�าคญของ “บานฮอลนดา” จงหวดพระนครศรอยธยา” กองทนวจยมหาวทยาลยราชภฏพระนครศรอยธยา ประจ�าป พ.ศ. 25572 อาจารยประจ�า สาขาวชาประวตศาสตร คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยราชภฏพระนครศรอยธยา

“บานฮอลนดา” จากสงคมเมองทาอยธยา ส ศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด 1

Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of

Netherlands and Thailand Relationships

ก�าพล จ�าปาพนธ 2

Kampol Champapan

บทคดยอ การวจยนมวตถประสงคเพอศกษาประวตความเปนมาและความส�าคญของ

“บานฮอลนดา” อนเปนแหลงโบราณสถานส�าคญทตงอยทต�าบลสวนพล อ�าเภอพระนครศรอยธยา จงหวดพระนครศรอยธยา พบวาพนทบานฮอลนดาเดมเปนทตงสถานการคาของบรษทอนเดยตะวนออกของฮอลนดา (VOC) บรษทการคาขามชาตในครสตศตวรรษท 17-18 ทมบทบาทส�าคญตอการคาของอยธยาและการเกดสภาพสงคมหลากหลายแบบนานาชาต ชาวฮอลนดาไดเขามาตดตอท�าการคาและสรางสมพนธไมตรกบกรงศรอยธยา ตงแตรชกาลสมเดจพระนเรศวร ตอมาในสมยสมเดจพระเจาปราสาททองชาวฮอลนดามความดความชอบจากการชวยเหลอสมเดจพระเจาปราสาททองท�าสงครามกบปตตานและกมพชา จงไดรบพระราชทานทดนตอบแทน

8บทท

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 167167

บทท 8

กลมพอคาฮอลนดาไดสรางสถานการคารปแบบอาคารถาวรมนคงขนในทดนดงกลาว บงชวาบรษท VOC มองการคากบอยธยาเปนการคาระยะยาว ค�าส�าคญ : ชาวดตช บานฮอลนดา บรษทอนเดยตะวนออกของดตช

AbstractThis research aims to study historical background and

significance of “Baan Hollanda” (Dutch Village). Dutch VOC (Vereenigde Oost-indische Compagnie), or East India Company, was built in the area of Baan Hollanda, where its archeological site is located at SuanPlu Sub-district, PhraNakorn Sri Ayuddhaya Province. Dutch VOC was the multinational company during the 17th to the 18th Century which played a vital role in trading and the establishment of multinational society in Ayutthaya. Dutch merchants first arrived in Ayutthaya for trading and establishing partnership with the kingdom since the reign of King Naresuan. The Dutch also supported King Prasatthong in the battle against Pattani and Cambodia Kingdoms. They thus received a plot of land in return, and got permission from the king to establish their first trading in the capital Ayutthaya. Their huge brick building indicated their vision of long term trading with the kingdom. Key words : Dutch ; Baan Hollanda ; The Dutch East India Company

or Vereenigde Oost-Indische Compagnie, VOC

ความส�าคญของปญหาตงแตในครสตศตวรรษท 16-17 ภายหลงจากการคาของเอเชยตะวนออกเฉยงใต

กบจนไดถงจดอมตว กไดมชาตตะวนตกเดนทางเขามาตดตอสมพนธกบกรงศรอยธยา ไดแก โปรตเกส ฝรงเศส องกฤษ สเปน เดนมารก อตาล กรก เยอรมน และฮอลนดา เปดการคาเสนทางใหมขนมา โดยโปรตเกสเปนชาตตะวนตกชาตแรกทเขามาใน สมยสมเดจพระรามาธบดท 2 เมอป พ.ศ.2054/ค.ศ.1511 และไดท�าสนธสญญาการคากบกรงศรอยธยาใน พ.ศ.2059/ค.ศ.1516 นบเปนสนธสญญาฉบบแรกทสยามได

วารสารรมพฤกษ มหาวทยาลยเกรก 168 ปท 33 ฉบบท 2 พฤษภาคม - สงหาคม 2558

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 169 168

บทท 8

ท�ากบชาตตะวนตก ตอมาไดมการเดนทางเขามาของชาตตะวนตกอยางตอเนอง ตงแตปลายครสต

ศตวรรษท 15 เปนตนมา ในจ�านวนนฮอลนดาเปนชาตทโดดเดนในเรองการคาและเทคโนโลย โดยไดด�าเนนการคาในรปแบบบรษทขามชาต ทเรยกในภาษาองกฤษวา “The Dutch East India Company” (บรษทอนเดยตะวนออกของดตช) ภาษาดตชเรยกวา “Vereenigde Oost-Indische Compagnie” เรยกยอวา “VOC” (หรอวโอซ)

VOC นบเปนบรษทการคาทมขนาดใหญโตกวางขวางทสดในยคนน รฐบาลฮอลนดาไดใหอ�านาจแก VOC ในฐานะตวแทนของรฐบาล สามารถท�าการคา สรางปอมปราการ สรางสถานการคา มกองทพในบงคบบญชาการ การแตงตง ผวาการ การท�าสนธสญญากบตางประเทศ จนถงมอ�านาจในการประกาศสงคราม ในดนแดนตะวนออก ครอบคลมตงแตบรเวณแหลมก ดโฮป เอเชยใต เอเชย ตะวนออกเฉยงใต จนถงญปน โดยมเมองทาปตตาเวยเปนศนยกลางของ VOC ในเอเชย ตะวนออกเฉยงใต

ในราชอาณาจกรอยธยาครสตศตวรรษท 17-18 บรษท VOC ถอไดวาเปนคคารายใหญทเปนชาตตะวนตก ไดสทธผกขาดการคาขายสนคาประเภทหนงสตว ไดซอขาว เครองเทศ ดบก อญมณ และสนคาอนๆ อกมากมายทเปนสนคาพนเมองของอยธยา และสนคาทอยธยาไดมาจากทอน เพอน�ามาขายตอใหกบตางชาต โดยฮอลนดาไดน�าผาพมพลาย เครองเคลอบ จากอนเดย เงนจากญปน อาวธปนไฟจากตะวนตก

ภายหลงจากโปรตเกสเสอมอ�านาจลง เนองจากพายแพสงครามตอสเปน และถกผนวกเขาเปนสวนหนงของสเปน ชาวโปรตเกสในเอเชยตะวนออกเฉยงใตทไมกลบประเทศภายหลงสงครามยต ไดเขามาเปนสวนหนงของรฐพนเมอง โดยเขามาเปนขนนางช�านาญการ ทหารรบจาง บาทหลวงเผยแผศาสนา และพอคา ถงครสตศตวรรษท 17 “ฮอลนดา” (Hollanda) หรอ “ดตช” (Dutch) (ในประเทศเนเธอรแลนดปจจบน) กเปนชาตตะวนตกทเขามามบทบาทแทนทโปรตเกส โดยฮอลนดาไดเดนทางเขามาตดตอกบอยธยาครงแรก เมอป พ.ศ.2147/ค.ศ.1604 และไดรบพระราชทานทดนจากสมเดจพระเจาปราสาททองใหตงสถานการคาของฮอลนดาขนในกรงศรอยธยา เมอ พ.ศ.2177/ค.ศ.1634

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 169169

บทท 8

บรเวณทตงสถานการคาของฮอลนดามชอเรยกอกอยางวา “หมบานฮอลนดา” หรอ “บานฮอลนดา” มเนอทกวา 8 ไร ตงอยรมฝงตะวนออกของแมน�าเจาพระยา ในเขตต�าบลคลองสวนพล อ�าเภอพระนครศรอยธยา จงหวดพระนครศรอยธยาในปจจบน หางจากพนทเกาะเมองพระนครศรอยธยาไปทางทศใตเพยง 2 กโลเมตร ตรงกลางระหวางหมบานญป นทางใตลงไป กบทตงสถานการคาขององกฤษใน อดต (ปจจบนเปนอซอมแซมและตอเรอ) ทางทศเหนอ และถดจากนนขนไปกเปน วดพนญเชง บรเวณดงกลาวเรยกวา “ปากน�าแมเบย” และ “ยานคลองสวนพล”

ดวยเหตทดตชหรอฮอลนดาไดเขามามบทบาทตอการคาของสยามสมยอยธยาอยางมาก นบเปนชาตยโรปทมประวตศาสตรความสมพนธอนดกบสยามมาอยางยาวนาน แตการศกษาวจยทเกยวของยงมอยจ�ากด อกทงสวนหนงยงอยในโลกวชาการภาษาองกฤษ จงท�าใหการเผยแพรองคความรในประเดนเรองทเกยวของยงเปนไปอยางจ�ากดและเปนเรองเฉพาะอยางมาก จากปญหาขางตนจงน�ามาสการวจยน

วตถประสงคของการวจย1. เพอวเคราะหอธบายลกษณะความสมพนธระหวางไทยกบฮอลนดาในสมย

อยธยาถงปจจบน 2. เพอใหเกดความรความเขาใจประวตความเปนมาและความส�าคญของบาน

ฮอลนดา

ขอบเขตของการวจย ในแงเวลา การวจยนจะมงศกษาบทบาทของชาวฮอลนดาในสมยกรงศรอยธยา

จนถงการกอตงบานฮอลนดา ตงแตครสตศตวรรษท 17 ถงปจจบน ในแงพนท การวจยนจะมงศกษาอาณาบรเวณทเคยเปนทตงสถานการคาบรษท VOC ของฮอลนดาในกรงศรอยธยา คอ บานฮอลนดา ต�าบลคลองสวนพล อ�าเภอพระนครศรอยธยา จงหวดพระนครศรอยธยา รมถนนสายอยธยา-บางปะอน และรมฝงตะวนออกของแมน�าเจาพระยา ทางทศใตของพนทเกาะเมองพระนครศรอยธยา อนเปนเขตราชธานเดมของราชอาณาจกรสยามสมยกลางครสตศตวรรษท 14 จนถงปลายครสตศตวรรษ ท 18

วารสารรมพฤกษ มหาวทยาลยเกรก 170 ปท 33 ฉบบท 2 พฤษภาคม - สงหาคม 2558

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 171 170

บทท 8

ระเบยบวธทใชในการวจย การวจยนจะด�าเนนการโดยใชวธการทางประวตศาสตร (Historical

Methodology) รวบรวมขอมลหลกฐานจากแหลงตาง ๆ มาประมวลขอเทจจรงขนมา พรอมกบการวพากษขอมลหลกฐานตาง ๆ ทไดมานนใหเปนระบบ และวธการประวตศาสตรบอกเลา (Oral History Method) สมภาษณบคคลส�าคญทเกยวของกบการกอตงบานฮอลนดาและผทมบทบาทส�าคญตอการจรรโลงความสมพนธระหวางไทยกบฮอลนดา โดยขอมลทไดมา จะน�ามาอภปรายสรปผลและเขยนพรรณนา เชงวเคราะห (Analysis Define) น�าเสนอในรายงานวจยเปนล�าดบตอไป

ประโยชนทคาดวาจะไดรบ 1. การพฒนาองคความรทมตอยคสมยกรงศรอยธยาในมตความสมพนธกบ

ฮอลนดา2. ผอานและผทมโอกาสไดใชประโยชนจากงานวจยนไดมความรความเขาใจ

ตอความส�าคญและบทบาทของชาวฮอลนดาทมสงคมไทยทงในอดตและปจจบน จรรโลงความสมพนธอนดระหวางประเทศไทยกบประเทศเนเธอรแลนด ทงในระดบชาตและทองถน

ผลการวจย การเขามาของชาวฮอลนดาในเอเชยตะวนออกเฉยงใตฮอลนดาหรอชาวดตช (Dutch) นบเปนชาตตะวนตกทตดตอกบสยามกบ

เอเชยตะวนออกเฉยงใต มาอยางตอเนองยาวนาน “ฮอลนดา” (Hallanda) หรอ “ฮอลแลนด” (Holland) เปนชอเกาของประเทศเนเธอรแลนด ชาวสยามในสมย กรงศรอยธยายงนยมใชอกค�าวา “วลนดา” ส�าหรบเรยกคนทมาจากประเทศเนเธอรแลนด หรอ “ชาวดตช” ค�าวา “วลนดา” เปนค�ามาจากภาษามลายวา “ออรง เบอลนดา” หมายถง ชาวดตชในชวา และทอน ๆ ในหมเกาะอนเดยตะวนออก (อนโดนเซยในปจจบน)

ค�าวา “เบอลนดา” ยงอาจมาจากค�าภาษาโปรตเกสวา “ออลนดา” (ฮอลแลนด) เพราะโปรตเกสเปนชาตตะวนตกชาตแรกทเขามาตดตอกบกรงศรอยธยา และภาษาโปรตเกสกใชเปนภาษามาตรฐานหลกในการตดตอกบชาวยโรปตลอดสมยอยธยา

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 171171

บทท 8

(ก�าพล จ�าปาพนธ, 2556 : 28)ครสตศตวรรษท 16 ผานพนไป พรอมกบการเสอมอ�านาจทางทะเลและการ

ลมสลายของจกรวรรดของโปรตเกส เปดทางใหกบการขนสอ�านาจของชาวยโรปอกชาตหนง คอ เนเธอรแลนด หรอฮอลนดาทคอย ๆ ผงาดขนในครสตศตวรรษท 17 จนกลายเปนชาตมหาอ�านาจทางทะเลแทนทโปรตเกส ประสบการณความเสอมถอยในชวงทาย ๆ ของจกรวรรดโปรตเกส คงเปนบทเรยนอยางส�าคญหนงใหกบฮอลนดา ฮอลนดาจงเลกยงเกยวกบชาวพนเมองในเอเชยตะวนออกเฉยงใต โดยเปดเผยและเปนทางการกแตเฉพาะกจการอนเกยวเนองกบการคาเปนหลก

สวนศาสนาและอดมการณทางสงคมการเมองแบบเสรนยม (Liberalism) ไมจดเปนวตถประสงคทเปนทางการ แมวาฮอลนดาจะยงสนบสนนการเผยแผครสตศาสนา ใหการคมครองและปกปองชาวครสต แตการเผยแผไปยงชนพนเมองกมไดรบการรบรองจากผน�าฮอลนดาในตะวนออกไกลเทาไร สวนอดมการณทางสงคมการเมองยงแลวใหญ เพราะถกผลกใหเปนเรองเจตจ�านงในระดบปจเจกบคคลเทานน ทงนเพอตดปญหาความยงยากซบซอนทงหลายทอาจเกดขนตามมา จากการเขาไปยงเกยวกบจารตความคดของเอเชยตะวนออกเฉยงใต อนจะสงผลท�าใหการคาชะงกหรอเสอมถอยลงได

หลงโปรตเกสคนพบเสนทางเดนเรอและประสบความส�าเรจทางการคาและ แผขยายอทธพลในครสตศตวรรษท 15-16 ชาตยโรปอน ๆ ตางจบตาดและศกษาบทเรยนประสบการณของโปรตเกส เพอมาปรบใชในบานเมองของตน หนงในชาตยโรปเหลานน มเนเธอรแลนดหรอฮอลนดารวมอยดวย ในครสตศตวรรษท 17 กลาวไดวาฮอลนดาเปนผสบทอดความเปนชาตมหาอ�านาจทางการคาของยโรปในเอเชยตะวนออกเฉยงใต แทนทโปรตเกสในครสตศตวรรษท 16 (ลกขณา เบญจนรตน, 2542 : 237-238)

ขณะเดยวกนชาวฮอลนดาจ�านวนมาก กสงสมประสบการณทางการคาและการเดนเรอ จากทเคยรวมท�างานในเรอโปรตเกส จนมความรเรองลมมรสมและเปนผครอบครองแผนทการเดนทางของโปรตเกส หลงจากโปรตเกสถกสเปนยดครอง ฮอลนดากกลายเปนผรบมรดกทางการคาและการเดนเรอสบตอจากโปรตเกส ใชเสนทางของโปรตเกสและเรอทมประสทธภาพมากกวา เพราะเปนยคทมการพฒนาเทคนควธการตอเรอมากขนกวายคของโปรตเกสพอสมควร ฮอลนดาเดนทางมาเอเชยตะวนออก

วารสารรมพฤกษ มหาวทยาลยเกรก 172 ปท 33 ฉบบท 2 พฤษภาคม - สงหาคม 2558

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 173 172

บทท 8

เฉยงใตไมเพยงแตเพอหาสนคาเครองเทศและตลาดส�าหรบสงสนคาจากมหาสมทรอนเดยเทานน

ส�าหรบชาวฮอลนดาแลวมความเหนวาทก ๆ ตารางนวของดนแดนในเอเชยตะวนออกเฉยงใตนน จะท�าใหฮอลนดาสามารถสรางอ�านาจตอรองขนในยโรป ท�าใหฮอลนดามชยชนะเหนอสเปนทงทางการคาและการเมอง สรางประเทศของตนใหเปนเอกราชและเปนปกแผนในยโรป ฮอลนดาจงพยายามเขาควบคมหมเกาะในเอเชยตะวนออกเฉยงใตและดนแดนเกาทโปรตเกสเคยมอทธพล (ศวพร ชยประสทธกล, 2525 : 96)

นครบนทม (Bantam) ทตงอยในหมเกาะอนโดนเซย นบเปนเมองทาเอเชย ตะวนออกเฉยงใตแรกๆ ทฮอลนดาใหส�าคญและไดตงสถานการคาแหงแรกของฮอลนดาขนทนน ในป ค.ศ.1596 ฮอลนดาไดรบการตอนรบอยางดจากผปกครองพนเมองในอนโดนเซย และพอคาโปรตเกสทเขามากอนหนาและยงหลงเหลอบารมอยในยานนน จากบนทม ฮอลนดาไดท�าการคาและขยายอทธพลไปยงจารกาตา (Jarcata) เกาะมาทรา (มทราส) และบาหล เพอน�าสนคาเครองเทศสงกลบไปขายยงยโรปและทอนๆ ทงฮอลนดายงไดน�าสนคาจากจน อนเดย เปอรเซย และภาคพนทวปของเอเชยตะวนออกเฉยงใต มาขายใหคนพนเมองในหมเกาะทางตอนใตของภมภาค ในเวลาไมนานหลงจากนนฮอลนดากสามารถตงศนยกลางของการคาฮอลนดาในเอเชยตะวนออกเฉยงใตขนทจารกาตาไดส�าเรจ แลวเปลยนชอเมอง ดงกลาวเปน “ปตตาเวย” (Battavia)

การเขามาของชาวฮอลนดาในราชอาณาจกรอยธยา จากเกาะชวาและสมาตรา VOC ไดขยายเครอขายการคาของตนขนมายง

ดนแดนแหลมมลาย ซงมปตตานเปนศนยกลางส�าคญแหงหนงของการคาพนเมองอยในตอนนน นายจาคอบ ฟาน เนค (Jacob van Neck) พอคาของ VOC ไดเดนทางมาทปตตาน เมอป พ.ศ.2144/ค.ศ.1601 พบวาปตตานเปนชมทางการคาของแหลมมลายมพอคาโปรตเกส ญปน จน อนเดย และเปอรเซย เดนทางมาคาขายทน ปตอมา (พ.ศ.2145/ค.ศ.1602) อนเปนปเดยวกบทฮอลนดาตงบรษท VOC ขนทเนเธอรแลนด ฮอลนดากไดตงสถานการคาขนทปตตานอกแหงหนง มนายแดเนยล ฟาน เดอ เลค (Daniel van der Leck) ไดรบแตงตงเปนผอ�านวยการสถานการคา (เสาวลกษณ

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 173173

บทท 8

กชานนท, 2548 : 5) และมวบรน ฟาน วอรวค (Wybrand van Warwick) เปนแมทพเรอ ท�าหนาทคมครองพอคาฮอลนดาตามเสนทางการคายานทะเลอาวไทย

ตอมาในป พ.ศ.2147/ค.ศ.1604 ผแทนของบรษท VOC ไดเดนทางเขามาอยธยาในรชสมยสมเดจพระนเรศวร โดยไดอาศยขอมลจากพอคาปตตาน ทราบมาวาอยธยามสนคาจากเมองจน มาขายตามตลาดในพระนคร เชนเดยวกบปตตาน บรษท VOC จงไดสงแลมเบรต จาคอบซ เฮอน(Lambert Jacobsz Heijn) และคอรเนลส สเปคซ (Cornelis Specx) มายงกรงศรอยธยา เพอเขาเฝาสมเดจพระนเรศวรและส�ารวจตลาดตลอดจนสภาพการคาขายสนคาตางๆ ในอยธยา โดยเฉพาะความคาดหวงทจะอาศยเรอส�าเภาหลวงของสยามในการเดนทางไปคาขายกบจน ราชส�านกอยธยาในรชกาลสมเดจพระนเรศวรไดใหการตอนรบคณะทตชดนเปนอยางด แตกมไดอนญาตใหอาศยเรอส�าเภาหลวงไปเมองจนพรอมดวยชาวสยาม (ธรวต ณ ปอมเพชร, 2547 : 140)

แมจะไมเปนทพอใจนก ทไมสามารถตดตอกบจนผานทางสยามแตนบเปนจงหวะทเหมาะสมส�าหรบฮอลนดาเพราะชวงปแรก ๆ ทเขามานน เปนชวงหลงอยธยาท�าสงครามกบพมาและเขมรมายาวนานนบ 40 ป เผชญภาวะขาวยากหมากแพง การคาซบเซาทงภายในและภายนอกราชอาณาจกร อยธยาตองการท�าการคาเพอฟนฟบานเมอง แตการคาของโปรตเกสและสเปนในภมภาคกลบก�าลงเผชญความเสอมถอย สวนกบจนนนทจรงฮอลนดาพยายามทจะตดตอกบจนโดยตรงมาตงแตป พ.ศ.2144/ค.ศ.1601 กอนกอตงบรษท VOC ไมนาน แตถกทางการจนปฏเสธ จนยนยนตามกฎหมายเดมทอนญาตใหชาตตะวนตกมาตดตอกบจนไดเพยงเมองทากวางตงเทานน ไมไดไปถงเมองหลวงของจน (อนงคณา มานตพสฐกล, 2545 : 38-39) ขณะเดยวกนความพยายามทจะขออาศยเรอส�าเภาหลวงของอยธยา ทมก�าหนดเดนทางไปจมกองเมองจนตามธรรมเนยม กไดรบการปฏเสธเพราะอยธยาเกรงวาอาจจะท�าใหจนขนเคองจนไมอนญาตใหท�าการคาบรรณาการกบจนไดอก

แตสงทผแทนบรษท VOC ไดพบทอยธยา กมผลท�าใหบรษทตดสนใจเขามาตดตอท�าการคาและตงโรงสนคา (factorij) ในอยธยาเมอป พ.ศ.2151/ค.ศ.1608 ในรชกาลสมเดจพระเอกาทศรถ อนทจรงบรษท VOC ทปตตาเวยตองการซอขาวจากสยามมาไดระยะหนงแลว แตยงมไดเปดสมพนธไมตรเลยยงไมไดมาตดตอขอซอ สนคาท VOC สนใจเปนพเศษส�าหรบการคาทอยธยากคอสนคาประเภทของปา ไดแก ไมฝาง (ท�าสยอมผา) ไมกฤษณา (ไมหอม) หนงกวาง งาชาง เปนตน นอกจากนยงม

วารสารรมพฤกษ มหาวทยาลยเกรก 174 ปท 33 ฉบบท 2 พฤษภาคม - สงหาคม 2558

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 175 174

บทท 8

การรบซอหนงปลากระเบนและแรดบก เพอน�าไปขายตอใหกบเมองทาตาง ๆ ทงในเอเชยตะวนออกเฉยงใตและในยโรปดวย ขณะเดยวกนสงท VOC น�าเขามาขายใหกบชาวอยธยากมอยหลากหลาย ไดแก แรเงน เงนตรายโรป ผาพมพกบวาดลวดลายจากอนเดย อาวธปนไฟ ปนใหญ เปนตน (ธรวต ณ ปอมเพชร, 2547 : 141)

บรษท VOC มส�านกงานหรอสถานการคาและโรงสนคาอยในกรงศรอยธยาตงแต พ.ศ.2151/ค.ศ.1608 จนถง พ.ศ.2308/ค.ศ.1765 รวมเปนระยะเวลาทอยในกรงศรอยธยา 157 ป สาเหตทตองเลกกจการและเดนทางออกนอกสยามในป พ.ศ.2308/ค.ศ.1765 กเพราะพมามอญไดยกทพมาลอมกรงศรอยธยาแลว จน VOC ไมสามารถท�าการคาและอยอาศยไดตอ สถานการคาของฮอลนดาประจ�ากรงศรอยธยา หรอ “บานฮอลนดา” กเปนอกสถานททไดรบผลกระทบจากสงครามคราวเสยกรงฯ พ.ศ.2310 “บานฮอลนดา” ตงอยในทดนทไดรบพระราชทานจากสมเดจพระเจาปราสาททอง เมอป พ.ศ.2177/ค.ศ.1634 เปนบ�าเหนจตอบแทนหลงจากทฮอลนดาไดชวยอยธยาในรชกาลของพระองคท�าสงครามกบปตตาน (ธรวต ณ ปอมเพชร, 2547 : 142)

ความสมพนธระหวางราชส�านกอยธยากบบานฮอลนดา โดยปกตจะเปนไปอยางสงบเรยบรอย เพราะตางกไดรบผลประโยชนจากการคาของกนและกน ความส�าเรจทางการคาของฮอลนดาในอยธยานนสวนใหญกโดยการมสวนรวมของอยธยาดวย จากการทฮอลนดามภาพลกษณเปนพอคาทเขามาคาขายอยางแทจรง กท�าให ราชส�านกไววางใจและคนในชมชนบานฮอลนดากเปนกลมคนทไดรบการดแลคมครองจากทางการเปนอยางด ราชส�านกสามารถขายสนคาผกขาดใหแกฮอลนดา เชน ไมฝาง และงาชาง (ฮอลนดาเรยก “ฟนชาง”) ฝาย VOC กสามารถซอสนคาตางๆ จากสยามน�าไปขายยงประเทศอนๆ (ธรวต ณ ปอมเพชร, 2547 : 142) ความสมพนธตอราชส�านกสยามนบวาเรมตนดวยด ดงปรากฏขอความในเอกสาร “บนทกเรองสมพนธไมตรระหวางประเทศไทยกบนานาประเทศในศตวรรษท 17 เลม 1” (The Records of Relation Between Siam and Foreign Countries in 17th Century Vol.1) ดงน :

“ชาวดทชจะขยายททไดปลกอาคารไวแลวออกไป และชาวองกฤษจะสรางสะพานได ในขณะเดยวกนพวกนไดขอพระราชทานพระบรมราชานญาตซอทดนจากเจาของ ซงพระบาทสมเดจพระเจาอยหวกทรงยนยอมยกให

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 175175

บทท 8

พระเจากรงสยามไดเสดจไปในขบวนพยหยาตราทางชลมารค ชาวดทชไดตามเสดจดวยอยางสมพระเกยรต ซงเปนทพอพระราชหฤทยเปนอยางยง จงไดโปรดพระราชทานใหมหาดเลกอญเชญเครองราชปโภคมาพระราชทานแกชาวดทช และชมเชยชาวดทชวาเปนพวกทมความจงรกภกดตอพระองคเปนอยางด มร.ลคส ไดขนเสลยงทออกญาพระคลงจดมาใหออกไปดวย แตนยวาไมไดตามเสดจพระราชด�าเนน.” (ไพโรจน เกษแมนกจ, 2512 : 18-19)

เสนทางการคาทส�าคญทสดในยานนของ VOC ในชวงตดตอกบสยามชวงครสตศตวรรษท 17 ไดแก เสนทางปตตาเวย-อยธยา-นางาซาก (นคอสาเหตทนายแพทยแกมปเฟอร และคณะ เมอเดนทางไปเจรญสมพนธไมตรกบญปน ตองผานมาทอยธยากอนเดนทางตอเพอไปยงนางาซาก) ในเสนทางนปตตาเวยนอกจากเปนจดเรมตนแลว ยงเปนศนยกลางใหญของ VOC และฮอลนดาในเอเชยตะวนออกเฉยงใต จดหมาย เหตการณเดนทางของโตเม ปเรส (The Suma Oriental of Tome Pires) ไดกลาวถงเมองทาในราชอาณาจกรสยาม สภาพของการคาในอยธยา ทมคนจนเปนพอคาตางชาตมากทสด กอนทหลายอยางจะเปลยนแปลงไปภายหลงจากทชาตตะวนตกเขามามบทบาท เชนทวา :

“อาณาจกรสยามมเมองทาอย 3 แหง ทางดานทตดกบพะโค และมเมองทาอกหลายแหง ทางดานทตดกบปะหงและจมปา เมองทาเหลาน เปนของราชอาณาจกรสยามและยอมรบอ�านาจของพระเจากรงสยาม ราชอาณาจกรสยามมอาณาเขตกวางขวาง และอดมสมบรณมาก มประชากรและเมองมากมาย มเจาครองนครหลายคน และมพอคาชาวตางชาตจ�านวนมาก ชาวตางประเทศสวนใหญนนเปนชาวจน เหตทเปนเชนนเพราะวา สยามไดตดตอคาขายกบจนเปนอนมาก” (โตเม ปเรส, 2528 : 1)

สวนสาเหตทฮอลนดาเขามามบทบาททางการคาแทนทโปรตเกสและประสบความส�าเรจมากกวาชาตตะวนตกอน ๆ เคยท�าไวกอนหนานน บนทกการเดนทางของไคสแบรท เฮค (Gijsbert Heeck) ชาวฮอลนดาทเขามากรงศรอยธยาในป พ.ศ.2198/ค.ศ.1655 (รชกาลสมเดจพระเจาปราสาททอง) แสดงความเหนตอเรองนไววา มสาเหตปจจยสองประการดวยกน คอ หนง โปรตเกสลดความส�าคญลงเนองจากถกรวมเขากบสเปนในชวงเวลานน และ สอง ชาวฮอลนดาเขามาเพอมงการคาขาย มการตงส�านกงานและโรงสนคาทอยธยาดวย ราชส�านกสยามจงเหนวาฮอลนดาเปนพวกทมความช�านาญในเรองการคาและการตอเรอ ราชส�านกไดวาจางลกเรอชาวฮอลนดา

วารสารรมพฤกษ มหาวทยาลยเกรก 176 ปท 33 ฉบบท 2 พฤษภาคม - สงหาคม 2558

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 177 176

บทท 8

ใหตอเรอแบบฮอลนดาใหดวย (Terwiel, 2008 : 147)

เครอขายการคานานาชาตอยธยา-จน-ญปน-ฮอลนดาตลาด และสนคาภายในภมภาค

เปนททราบกนอยแลววา การจะเขาใจสงคมนานาชาตในครสตศตวรรษท 16-18 จ�าเปนตองเขาใจสภาพการคาของโลกในภาพรวม ผคนหลากหลายชาตพนธนนเดนทางขามน�าขามทะเล ดวยเหตปจจยจากการคาทขยายตวจากระดบภมภาคสระดบสากล กรงศรอยธยามใชรฐโบราณโดดเดยวไมรจกคนจากมมอนของโลกวาเปนอยางไร หากแตมการตดตอกนโดยตรงโดยมผลประโยชนทางการคาเปนเครองชน�า กรงศรอยธยามการตดตอสรางความสมพนธทางการทตกบประเทศตาง ๆ ไดแก โปรตเกส เปอรเซย อนเดย จน ญปน รวกว เกาหล องกฤษ ฝรงเศส สเปน ฮอลนดา และกลมรฐพนเมองในเอเชยตะวนออกเฉยงใตดวยกน

เหตนเมองหลวงทเปนเมองทาคาขาย จงเปนทรวมของชนหลากหลายชาตพนธมาพบปะแลกเปลยนสนคากนตามเอกสาร “ค�าใหการขนหลวงวดประดทรงธรรม : เอกสารจากหอหลวง” มขอความกลาวถงสภาพการคานานาชาตในพระนครศรอยธยาไวหลายแหง ทหนงระบวา

“ครนถงระดลมส�าเภาพดเขามาในกรง เปนมรสมเทศกาลพวกลกคาพานชส�าเภาจนแลลกคาแขกสลป ลกคาฝรงก�าปน ลกคาแขกกศราช และพวกลกคาแขกสรดแขกชวามาลายแขกเทศฝรงเศส ฝรงโลสงโปรตเกศวลนดาอศปนยอนองกฤษ แลฝรงด�าฝรงเมองลงกนแขกเกาะ เปนพอคาพานชคมสลปก�าปนแลนเขามาทอดสมออยทายค ขนสนคาขนมาไวบนตกหางในก�าแพงพระนครกรงศรอยทธยา ตามทของตนซอแลเชาตางๆ กน เปดรานหางตกขายของตามเพศตามภาษา” (ศลปากร, 2534 : 5-6)

ขณะทตามบนทกเกาแกของชาตตะวนตก เฟอรเนา เมนเดส ปนโต (Fernao Mendes Pinto) นกแสวงโชคชาวโปรตเกสทเดนทางมาสยามในครสตศตวรรษท 16 กไดบนทกวาอยธยาเปน “ดนแดนทอดมไปดวยอาหาร” (ศลปากร, 2528 : 36) และยงตงขอสงเกตเกยวกบสภาพของเมองนวา “มลกษณะเหมอนเวนส เนองจากผคนสญจรโดยทางน�ามากกวาทางบก ขาพเจาไดยนหลายคนพดวา ทนมเรอกวา 20,000 ล�า ทงขนาดเลกและขนาดใหญ” (ศลปากร, 2528 : 76)

สภาพดงกลาวเปนลกษณะทางกายภาพของกรงศรอยธยาเรอยมา จนถงครสต

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 177177

บทท 8

ศตวรรษท 17 เอกสารบนทกการเดนทางของอาลกษณในคณะราชทตเปอรเซยทเดนทางเขามากรงศรอยธยา เรยกชอพระนครแหงนวา “ชะฮร นาว” (Shahr Nav) แปลวา “เมองทเตมไปดวยเรอเพราะมคลองมาก” (อบรอฮม, 2545 : 7) คลองมความส�าคญตอกรงศรอยธยาในฐานะเมองทาคาขายอยางยง การขดคลองเปนภารกจอยางหนงของราชส�านก เพอใชประโยชนเปนเสนทางคมนาคมตดตอกบแมน�าสายหลกอยางแมน�าปาสก แมน�าลพบร แมน�าเจาพระยา แมน�านอย เปนตน โดยมแมน�าเจาพระยาเปนเสนทางออกสทะเลอกตอหนง ขนาดความกวางและลกของแมน�าเจาพระยากมผลตอความเปนเมองทาโดยตรง เพราะท�าใหส�าเภาหรอเรอเดนทะเล สามารถแลนมาจอดเทยบทาไดถงชานพระนคร

การคาบรรณาการกบจน เปนรปแบบการคาเกาแกดงเดมของสยามทมกบตางประเทศ การคาประเภทนท�าใหจนด�ารงสถานะเปน “เจาพอ” ของบานเมองตางๆ ในเอเชยตะวนออกเฉยงใต ในขณะเดยวกนกท�าใหมชมชนชาวจนอพยพเขามาตงถนฐานและอยอาศยในเขตเมองพระนครศรอยธยา ตงแตกอนสถาปนา กรงศรอยธยาในรชกาลสมเดจพระรามาธบดท 1 การเขามาของชาวตะวนตกในระยะแรกมไดมผลเปลยนแปลงวถการคาของเอเชยตะวนออกเฉยงใตมากนก เพราะพอคาชาตตะวนตกในชวงแรกเรม เนนเขามาเปนสวนหนงของการคาทมอยเดมในเอเชย ตะวนออกเฉยงใต เพมตวละครหนาใหมในวถการคาเดมทเคยเปนมา

เมอชาวจนเขามาอยอาศยกนเปนเวลาหลายชวคน กไดกลายเปนชาวตางประเทศรนแรก ๆ ทถกนบรวมเขาเปนสวนหนงของสงคมอยธยา กระทงสามารถเขาไปมบทบาทในระบบการปกครองของราชอาณาจกรอยธยา หนาทของพวกเขาตอสงคมกแตกตางกนออกไป พวกเขาไมจ�าเปนตองผกขาดกบหนาททางการพาณชยและการเดนเรอเทานน ขนนางไทยเชอสายจนบางคนด�ารงต�าแหนงเสนาบด เชน ออญายมราช เสนาบดผรบผดชอบเมองพระนครศรอยธยาและการศาลในรชกาลสมเดจพระเพทราชา (พ.ศ.2231-2246) (ธรวต ณ ปอมเพชร, 2533 : 104-105)

ขอไดเปรยบของชาวจนนอกจากถกเกบภาษในอตราทนอยกวาชาวตะวนตกแลว ยงไดแก การไมถกสกเลขเขาสงกดกรมกองตาง ๆ ของระบบมลนาย แมแตในยคทถกนบรวมเปนสวนหนงของสงคมสยามแลวกตาม ชาวจนจงสามารถธ�ารง อตลกษณความเปนพอคาได ในขณะทกลมอน ๆ ทแมจะเคยเขามาดวยการคาเชนกน แตมชะตากรรมในเรองนตางออกไป เชน คนมอญ พมา ไทใหญ ลาว เขมร

วารสารรมพฤกษ มหาวทยาลยเกรก 178 ปท 33 ฉบบท 2 พฤษภาคม - สงหาคม 2558

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 179 178

บทท 8

แขกตาน (มสลมปตตาน) ยวน (หรอ โยน หรอ โยนก) เปนตน เนองจากสภาพสงคมทตองการก�าลงคนเพอเปนแรงงานทสามารถถกเรยกใชได

ทนทวงท ทางการจงจ�าเปนตองตรงผคนไวใหอยแตในเขตพระนคร ขณะเดยวกนความจ�าเปนทจะตองไดสนคาจากหวเมอง กท�าใหชนชนน�ามองบทบาทชาวจนทเขามาโดยไมมหลกแหลงท�ามาหากนแนนอน ชอบเดนทางซอขายสนคาไปทวราชอาณาจกร วาจะสามารถตอบสนองความตองการในจดนได จงเกดกระบวนการกดกนคนจนออกไปจากระบบมลนาย แตตองท�าหนาทเดนทางไปซอสนคาจากหวเมองเขามายง กรงศร (อยธยา) ขณะเดยวกนกใหน�าสนคาจากอยธยาไปขายยงหวเมอง พดงาย ๆ คอท�าหนาทเปนพอคาคนกลางระหวางเมองหลวงกบหวเมองนนเอง

สนคาทอยธยาสงไปขายยงตางประเทศ สวนใหญไดมาจาก “สวย” ทหวเมอง มหนาทตองสงมาใหกบราชธาน หรอไดจากเครองราชบรรณาการทเมองประเทศราช สงมาถวายแดพระเจาแผนดนกรงศรอยธยา ซมอง เดอ ลาลแบร ราชทตฝรงเศสทเขามาสยามในป พ.ศ.2230/ค.ศ.1687 ไดบนทกวา พระเจาแผนดนกรงศรอยธยาทรงเปน “พอคาใหญ” ในทามกลางเหลาพอคาเลกพอคานอยทงหลายในราชอาณาจกรของพระองค (พลบพลง คงชนะ, 2533 : 38) ถงแมวาสวยสนคาเปนของส�าคญ แตกลบไมคอยมหลกฐานระบแนชดวามปรมาณและจ�านวนทแนนอนอยางไร ทงนคงเพราะอ�านาจของอยธยาทมตอหวเมองตาง ๆ มการผกผนเปลยนไปตามแตละรชกาล เอกสารส�าคญ เชน “ค�าใหการขนหลวงวดประดทรงธรรม” ซงเปรยบเทยบขอมลทไดจากเอกสารตางชาต พบวาสามารถจ�าแนกสวยสนคาตามดนแดนทสงเขามาใหกบกรงศรอยธยา มรายการดงตอไปน :

หวเมองเหนอ ไดแก ไมเนอแขง ไมฝาง ไมกฤษณา น�าออย ทองแดง เหลก และของปานานาชนด อาทเชน หนงสตว งาชาง นอแรด เปนตน

หวเมองปกษใต ไดแก เครองเทศ พรกไทย ดบก ทองค�า น�าตาลโตนด รงนก อาหารทะเล เกลอ เสอลนไต เปนตน

หวเมองชายทะเลตะวนออก ไดแก เครองเทศ กระวาน พรกไทย และอญมณ เปนตน

หวเมองแถบทราบสงโคราชและพระตะบอง ไดแก ของปาชนดตาง ๆ ไหม ฝาย ดบก เปนตน

หวเมองตะวนตก ไดแก ดบก เครองเทศ พรกไทย เปนตน

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 179179

บทท 8

หวเมองในลมแมน�าเจาพระยาตอนลาง ไดแก ขาว ปลา กานพล พชผก ผลไมตาง ๆ เปนตน (พลบพลง คงชนะ, 2533 : 39-40)

“สวย” ทไดจากหวเมองจะถกมาจดเกบพกไวทเมองหลวง กอนทางการสงไปขายใหกบพอคาตางชาต ทมชมชนตงอยในเขตพระนคร หรอไมกพอคาตางชาตนนสงคนออกไปตามตลาดตาง ๆ ทกระจายอยทวไปในพระนครทงภายในก�าแพงพระนครและรอบนอก ทบานฮอลนดา ยานคลองสวนพลและปากน�าแมเบย ดานหลงบรเวณตดกบถนนสายอยธยา-บางปะอนในปจจบน กเปนทตงของตลาด เรยกวา “ตลาดบานฮอลนดา” สนคาส�าคญทอยธยาสงออกไดก�าไรงาม ไดแก เครองเทศ ขาว ชาง เปนตน สวนสนคาน�าเขาจากตางประเทศ ทเขามาหมนเวยนและคาขายอยในตลาดของกรงศรอยธยา มรายการดงตอไปน :

สนคาน�าเขาจากจน-ญปน ไดแก เครองเคลอบ ไหม ใบชา ผาแพรชนดตาง ๆ ดาบซามไร ทองแดงแทง เงนเหรยญ ลบแล พด อาหารแหง กระดาษ ของหมกดอง สรา ซอว เปนตน

สนคาน�าเขาจากอนเดย-เปอรเซย ไดแก ผาชนดตาง ๆ น�ากหลาบ เครองหอม พรม ฝน มา แมว เปนตน

สนคาน�าเขาจากสมาตรา ชวา และมลาย ทตงอยแถบเอเชยตะวนออกเฉยงใตตอนลาง ไดแก เครองเทศ การบร กานพล ขผง เบญจกาน มา ทาสชายหญง เปนตน

สนคาน�าเขาจากยโรป ไดแก ผาชนดตาง ๆ เครองแกว สรา อาวธปน และสงของเบดเตลด เชน อาหาร เครองมอชาง และเครองเหลก เปนตน (พลบพลง คงชนะ, 2533 : 40-41)

ผลพวงจากการเขามาของสนคาทงจากหวเมองและตางประเทศ ท�าใหอยธยากลายเปนตลาดกลางทมระบบสงผาน (Transit System) สนคาจากภมภาคหนงไปยงอกภมภาคหนง นอกจากนยงท�าใหตลาดและทาเทยบเรอของอยธยามสนคาหลากหลาย (Diversification of trade) ซงเปนแรงจงใจใหกบการเดนทางเขามาของพอคาตางชาต

จนเปนตลาดใหญของการคานานาชาต แตการเดนทางไปจนกเตมไปดวยความยากล�าบาก อกทงขนบธรรมเนยมประเพณทเครงครดกบชาวตางชาตของจน กมผลท�าใหชาตตะวนตกแสวงหาชองทางอน ทจะไดสนคาจากจน เมอชนชนน�าของ กรงศรอยธยาและเมองทาตาง ๆ ในเอเชยตะวนออกเฉยงใต ทราบถงความตองการ

วารสารรมพฤกษ มหาวทยาลยเกรก 180 ปท 33 ฉบบท 2 พฤษภาคม - สงหาคม 2558

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 181 180

บทท 8

นของชาตตะวนตก อยธยาและเมองทาเหลานจงรบหนาทเปนคนกลางหรอตวแทนการคา น�าสนคาจากจนมาขายตอใหกบชาตตะวนตก

สนคาจนทชาตตะวนตกตองการ ไดแก ผาไหม ใบชา เครองเคลอบ นอกจากนยงมสนคาประเภทอนอก เชน ดาบ ทองแดงแทง เหรยญเงนจากญปน ผา น�ากหลาบ เครองหอม พรม และฝน จากอนเดยและเปอรเซย สนคาทส�าคญทสดทชาตตะวนตกตองการ ไดแก เครองเทศ จากหมเกาะสมาตรา ชวา มลาย เปนตน (อนงคณา มานตพสฐกล, 2545 : 17) ครนเมอญปนประกาศนโยบายปดประเทศ อนญาตให ชาวจนกบฮอลนดาเทานนทสามารถตดตอคาขายกบญปนได ฮอลนดาทไดสทธพเศษนจงรบหนาทเปนคนกลางหรอตวแทนการคาระหวางเมองทาในเอเชยตะวนออก เฉยงใตกบญปน

ฮอลนดาถอไดวาเปนพอคาชาตตะวนตกทมบทบาทโดดเดนมากทสดใน กรงศรอยธยาชวงครสตศตวรรษท 17-18 ฮอลนดาใชอยธยาเปนสถานกลางส�าหรบจดหาสนคาประเภทของปา ซงเปนทตองการของตลาด โดยจะน�าสนคาประเภทเงน ทองแดง เหลก กระสน อาวธ ผาชนดตาง ๆ เครองแกว สนคาประเภทฟมเฟอย เขามาแลกกบหนงกวาง ไมฝาง ไมกฤษณา หนงปลากระเบน ดนประสว คราม หมาก ตะกว ดบก กระวาน ขผง ไปขายยงตลาดญปน ฮอลนดาไดก�าไรอยางมาก จากการน�าสนคาจากอยธยาไปยงญปนโดยเฉพาะหนงกวาง ซงเปนสนคาราคาถกในอยธยาแตมราคาแพงในญปน (วรพร ภพงศพนธ, 2542 : 11)

ในชวงเดยวกนนนฮอลนดายงเปดตลาดการคาใหมขนทเกาะไตหวน เมอป พ.ศ.2177/ค.ศ.1634 โดยจดสงไมฝาง ตะกว ชาง (ทฝกจนเชอง) งาชาง หมาก ไปขายใหกบจนทตลาดไตหวน สวนทตลาดอนเดย ฮอลนดาสงงาชาง ดบก ไมกฤษณา ไปขาย ทตลาดยโรป น�าก�ายาน คราม พรกไทย น�าตาล ไปจ�าหนาย ขณะเดยวกนอยธยากเปนแหลงอาหารทส�าคญของสถานการคาของฮอลนดาทตงอยตามเมองทาตาง ๆ ทงทปตตาเวย มะละกา ไตหวน ญปน โดยเฉพาะขาว อาหารแหง (ทสามารถเปนเสบยงในการเดนทาง) ยาและเวชภณฑตาง ๆ นอกจากสนคาบรโภคแลว ยงมสนคาอปโภค ไดแก น�ามนมะพราว ไมทอน ขผง ฯลฯ ทใชในสถานการคาตาง ๆ เปนตน (วรพร ภพงศพนธ, 2542 : 11)

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 181181

บทท 8

วถชวตความเปนอยของชาวฮอลนดาในอยธยาจากงานศกษาของ ดร.ภาวรรณ เรองศลป (Pawan Ruangsil) ไดสรปวา

ชมชนบานฮอลนดาประกอบดวยประชากร 3 กลมหลก คอ 1. ชาวฮอลนดาและ ชาวยโรปทเปนพนกงานของบรษท VOC รวมทงชาวยโรปทงฮอลนดาและไมใชฮอลนดาทมาอาศยอยในเขตหมบานของฮอลนดา คนเหลานมกมสถานภาพเปน “เสรชน” (freeburghers) 2. ประชากรลกผสมระหวางบดาทเปนลกจางบรษทชาวฮอลนดาหรอชาวยโรป ทอยภายใตความรบผดชอบทางกฎหมายของบรษทฯ กบมารดาทเปนคนพนเมอง และ 3. คนพนเมองทมาอาศยอยในบรเวณหมบาน ทถอเปนเขตความรบผดชอบของบรษทฯ ในอยธยา (ภาวรรณ เรองศลป, 2553 : 3)

ผอ�านวยการสถานการคาของฮอลนดา นอกจากเปนหวหนาพอคาของฮอลนดาในอยธยาแลว ตามกรอบของสงคมวฒนธรรมไทยสมยอยธยา ผอ�านวยการฯ ยงตองเปน “นาย” ประจ�า “บาน” แหงหนงตามการจดระเบยบสงคมของสยาม มหนาทตองดแลรกษาความสงบ ใหความคมครอง และปกปองคนในชมชนจากการคกคามของ “นาย” จากหมบานอน หรอคนในสงกดมลนายอนของสงคมสยาม ซงนนหมายความวา บานฮอลนดากจดเปน “บาน” อกแหงหนงของสยาม นายบานฮอลนดาจงมต�าแหนงยศเปนขนนางอยธยาดวย เชน วน วลต มต�าแหนง “ออกหลวง” ฟาน เมาเดน มต�าแหนงเปน “ออกญา” เปนตน ไดรบพระราชทานทนา (ศกดนา) เชยนหมาก และดาบประจ�าตว เปนเครองหมายแหงศกดและสทธในฐานะขนนางอยธยา (Terwiel, 2008 : 137-138)

ทส�าคญตามบนทกของไคสแบรท เฮค (Gijsbert Heeck) หวหนาบานฮอลนดากตองเขารวมพระราชพธถอน�าพระพพฒนสตยาอยางพรอมเพรยงกบเหลาขนนางและขาราชบรพารอน ๆ ดวย (Terwiel, 2008 : 137-138) ซงดเหมอนจะเปนการยนยอมเขารวมดวยความเตมใจ ไมใชการบบบงคบของราชส�านก ประเดนหนงทเฮค (และอาจรวมทงชาวฮอลนดาทเขามาในยคนนดวย) มความเขาใจทไมตรงกน กคอเรอง “ศกดนา” ทไดรบพระราชทานพรอมยศต�าแหนงขนนาง โดยเฮคเขาใจวา “ศกดนา” นนมความหมายเทากบไดรบพระราชทานทนา (Terwiel, 2008 : 138) ขณะทส�าหรบชาวสยาม “ศกดนา” มความหมายอยางกวาง ๆ ในเชงสญลกษณ หรอ “นาแหงศกด” (สมภาษณ ดร. ธรวต ณ ปอมเพชร, 28 ก.ค. 2557)

ตามหลกแลวการสอสารระหวางหวหนาชมชนตางชาตตาง ๆ รวมถงหวหนา

วารสารรมพฤกษ มหาวทยาลยเกรก 182 ปท 33 ฉบบท 2 พฤษภาคม - สงหาคม 2558

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 183 182

บทท 8

สถานการคาของฮอลนดากบทางการไทย จะอยในความรบผดชอบของออกญา พระคลง ผานขนนางกรมทาซายและกรมทาขวา โดยมลามหลวงเปนสอกลาง (ภาวรรณ เรองศลป, 2553 : 4, 16) แตบางครงจะพบวา หวหนาชมชนฮอลนดา บางคนทเปนทโปรดปราน เชน วน วลต, ฟาน เมาเดน กสามารถเขาเฝากราบ บงคมทลดวยตวเอง ทงทมกฎระเบยบหามชาวฮอลนดาเขาไปในเขตพระราชฐาน แตบางครงกฎระเบยบนกไดรบการผอนปรนตามทเหนสมควรเปนกรณรายบคคล

สถานการคาของฮอลนดาในอยธยา ถกสรางขนภายใตเงอนไขทแสดงใหเหนปจจยส�าคญ 3 ประการ ทก�าหนดสภาพความเปนอยของกลมพอคาฮอลนดาในอยธยา คอ 1. ความส�าคญทางการคาและยทธศาสตรของอยธยาตอบรษทฯ 2. ความจรงทวาเมออยในอยธยา ชะตากรรมของกลมพอคาฮอลนดา กขนอยกบความเมตตาของราชส�านกสยาม 3. ความมอสระในการจดการปกครองตนเองในระดบหนงของกลมพอคาฮอลนดา ในกจการและเรองอนเกยวของกบบานฮอลนดาและชาวฮอลนดาในอยธยา โดยมขอแมวาจะตองไมกระทบกระทงกบคนพนเมอง ซงถอเปนคนของพระเจาแผนดนและมลนายอนๆ ถงแมวาฮอลนดาจะไดชอเปนมหาอ�านาจในครสตศตวรรษท 17-18 แตเมอมาอยในอยธยา กจ�าเปนจะตองรกษาสมพนธภาพอนดตอ ผ ปกครองพนเมอง และถอเอาอ�านาจบารมของผปกครององคนนๆ มาเปน หลกประกนความอยรอดปลอดภยใหกบพวกตน (ภาวรรณ เรองศลป, 2553 : 16)

ทงนชาวฮอลนดาทเขามาอยในอยธยาตางมองเหนขอบกพรองของระบบกฎหมายไทยในขณะนน ทพระมหากษตรยมพระราชอ�านาจเปลยนแปลงแกไขไดในทกสงอยาง ขณะทฮอลนดาปกครองในระบบแบบมผแทนหรอคณะบคคลทรวมกนพจารณาเรองส�าคญ ๆ ทางตวบทกฎหมายและระเบยบกฎเกณฑตาง ๆ หวหนาบานฮอลนดาจงตองรขนบธรรมเนยมและหลกปฏบตตาง ๆ เพอไมใหเกดการกระทบกระทงหรอสรางความไมพอใจใหกบผปกครองพนเมอง มการสงมอบของขวญเครองบรรณาการใหเปนประจ�า บรษทฯ จะตองเตรยมความพรอมทงทางดานบคคลและสถานท ในกรณทพระมหากษตรยเสดจพระราชด�าเนนผานชมชนทางชลมารค โดยบรษทฯ จะตองประดบบรเวณดานหนาของทท�าการ และเรอของบรษททจอดเทยบทาอยหนาทท�าการดวยการประดบธงเฉลมพระเกยรต ยามบรษทจะตองกลบเขาไปประจ�าภายในรว หวหนาสถานและผชวยจะตองมารอรบเสดจและกมกราบถวายบงคมตามอยางไทยททาน�า ในเวลาขบวนเสดจผานหนาทท�าการบรษท โดยหามมให

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 183183

บทท 8

ผใดเงยหนาขนมองขบวนเสดจหรอพายเรอผานเขามา ผฝาฝนจะตองโทษถงประหารชวต (VOC 1945, Memorie W. Blom, 22 Dec’ 1720, fos. 91-2 อางใน ภาวรรณ เรองศลป, 2553 : 24)

นอกจากนงานของ ดร. ภาวรรณ เรองศลป ยงเสนอประเดนวาความสมพนธระหวางชมชนบานฮอลนดากบชมชนตางชาตอน ๆ ทตงอย ในอยธยาดวยกน นอกจากความสมพนธทางการคาแลว ยงมเรองความสมพนธทางสงคมวฒนธรรม ชาวฮอลนดาในอยธยาถาไมเปนพวกไมนบถอศาสนาใด กมกเปนชาวครสต ถงแมจะตางชาตภาษาและตางนกาย ชาวฮอลนดาทนบถอนกายโปรเตสแตนทยงขอใหบาทหลวงโปรตเกสทเปนนกายโรมนคาทอลกมาประกอบพธกรรมทางศาสนาใหแกชมชนตนอยเปนประจ�า สสานของบรษททตงอยในพนทชมชน กไดรบอนญาตใหเปนทพ�านกสดทายของชาวองกฤษทเสยชวตในอยธยาในฐานะผรวมศาสนา ชาวฮอลนดาและ “ผคนจากศาสนาอน ๆ” ยงไดเขารวมพธศพของชาวฝรงเศสทโบสถเซนตยอแซฟและเมอมงานมงคลสมรสทบานฮอลนดา ผคนตางชาตภาษาเหลานตางกเขารวมเมอมโอกาสอยเสมอ (ภาวรรณ เรองศลป, 2553 : 19-20)

ขณะเดยวกนทางการอยธยากอนญาตใหชาวตางชาตสามารถประกอบพธกรรมทางศาสนาไดโดยไมแทรกแซง และฮอลนดาเองกมภาพลกษณวาไมยงเกยวกบเรองศาสนาของคนพนเมอง เขามาดวยวตถประสงคทางการคาเปนหลก มไดมเจตนาเผยแผศาสนา กเปนสวนหนงทท�าใหราชส�านกอยธยา วางใจตอฮอลนดาวาจะไมยงเกยวกบเรองศาสนาของชาวพนเมอง (สมภาษณ ดร.ธรวต ณ ปอมเพชร, 28 ก.ค. 2557) อยางนอยฮอลนดากไมถกมองเปนภยคกคามตอสงคมอยธยาในเรองน แตอาจถกมองเปนพวกทเขามาแสวงหาประโยชนจากการคามากกวา อยางไรกตามกถอไดวาฮอลนดาสวนใหญมาอยธยากยงคงเปนชาวครสตและปฏบตตวเยยงชาวครสตอยด และนอกจากนตามทเฮคไดบนทกเอาไว ชาวฮอลนดาในอยธยาคอนขางมสภาพชวตความเปนอยทสขสบาย เมอเทยบกบชาวฮอลนดาทเมองทาอน ๆ ในถนทผปกครองพนเมองมอ�านาจเขมแขง

วารสารรมพฤกษ มหาวทยาลยเกรก 184 ปท 33 ฉบบท 2 พฤษภาคม - สงหาคม 2558

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 185 184

บทท 8

ความสมพนธสยาม-ฮอลนดา ในชวงหลงจากเสยกรงศรอยธยา พ.ศ.2310/ ค.ศ.1767

ภายหลงจากทตกอยในการปกครองของฝรงเศสระยะหนง เนเธอรแลนดกไดเอกราชในป พ.ศ.2358/ค.ศ.1815 จงไดกลบมาเปดความสมพนธกบสยามอกครง หลงจากหางหายไปในชวงหลงเสยกรงศรอยธยา พ.ศ.2310 โดยในป พ.ศ.2403/ ค.ศ.1860 พระเจาวลเลยมท 3 แหงเนเธอรแลนด ไดแตงตงมสเตอรโยน ฮอนเกอรเชยค เปนราชทตน�าพระราชสาสนและเครองราชบรรณาการมาขอท�าสนธสญญาทางการคาและทางไมตรกบสยามในรชกาลพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ไดมการลงนามสนธสญญากนอยางเปนทางการทกรงเทพฯ ในปเดยวกนนน (เสาวลกษณ กชานนท, 2548 : 9) นบเปนการรอฟนความสมพนธไดราบรนและด�าเนนตอเนองมานาน

ถงสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงเสดจประพาสสงคโปร ชวา และปตตาเวย ทเปนเมองในอาณานคมของเนเธอรแลนด ตอมาใน พ.ศ.2440 ทรงเสดจประพาสยโรปครงแรก เนเธอรแลนดเปนประเทศหนงททรงเสดจประพาสในครงนน ดวยวตถประสงคทเปนททราบกนด คอ การศกษาดงานเพอน�ามาปรบใชในการปฏรปการปกครองเทศาภบาล ทรงวาจางชาวดตชเขามาท�างานในระบบราชการสยาม โดยเฉพาะกรมคลอง (ตอมาขยายขายงานความรบผดชอบและพฒนาเปน “กรมชลประทาน” ในรชกาลท 7) ทมหนาทในการบรหารจดการน�า ไดนาย เฮอรมน ฟาน เดอ ไฮเด (Horman van der Heide) วศวกรชาวดตชมาเปนเจากรมคลองคนแรก พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงยกยองวศวกรคนนวาเปน “ราชาแหงน�า” (King of the Waters) (see Brummelhuis, 2005)

หลงจากนนความสมพนธระหวางไทยกบเนเธอรแลนด กด�าเนนมาอยางสงบราบรน เมอป พ.ศ.2471 เนเธอรแลนดเปนประเทศแรกทเปดสายการบนระหวางยโรปกบเอเชยกไดใหบนมาลงทดอนเมอง กอนเดนทางตอไปยงนครปตตาเวย ความสมพนธระหวางไทยกบเนเธอรแลนดไดหยดไป ในชวงสงครามมหาเอเชยบรพา ญปนบกโจมตเอเชยตะวนออกเฉยงใตทขณะนนนอกจากไทยแลว ประเทศอนตางตกเปนอาณานคมของชาตตะวนตก ญปนเสนอแผนการน�าไปสเอกราชชอ “เอเชยเพอชาวเอเชย” (Asia for Asia) ท�าแนวรวมอยางลบ ๆ กบขบวนการชาตนยมในเอเชยตะวนออกเฉยงใต เปดสงครามกบชาตตะวนตกทเปนเจาอาณานคมในเอเชยตะวน

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 185185

บทท 8

ออกเฉยงใต รวมทงเนเธอรแลนดทปกครองอนโดนเซยอยในขณะนนดวย เหตการณระหวางสงครามนน เมอญปนบกฟลปปนส อนโดนเซย สงคโปร มาเลเซย แลวมาขอผานทางจากประเทศไทยเขาไปพมา จงมชาวตะวนตกจ�านวนมาก รวมทงชาวดตชดวย จากดนแดนอาณานคม ถกกองทพญปนเกณฑมาสรางทางรถไฟสายมรณะท หนองปลาดก จงหวดกาญจนบร

เมอพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช ไดเสดจขนครองราชยเมอป พ.ศ.2489 แตยงทรงศกษาตออย ณ มหาวทยาลยโลซาน ประเทศสวสเซอรแลนด ภายหลงจากทรงส�าเรจการศกษาแลวเสดจนวตพระนครเปนการถาวรเมอป พ.ศ.2493 พระราชกรณยกจแรก ๆ ททรงท�าคอการเสดจพระราชด�าเนนเยอนประเทศตางๆ เพอกระชบสมพนธไมตรใหแนนแฟนยงขน พระบาทสมเดจพระเจาอยหว ภมพลอดชยเดช และสมเดจพระนางเจาสรกตต พระบรมราชนนาถ ไดเสดจไปเยอนประเทศเนเธอรแลนดอยางเปนทางการ ในระหวางวนท 14-27 ตลาคม พ.ศ.2503 และในขณะเดยวกนพระราชวงศของเนเธอรแลนด กไดเสดจมาเยอนประเทศไทยหลายครง ทงในฐานะพระราชอาคนตกะและเปนการเสดจสวนพระองค (เสาวลกษณ กชานนท, 2548 : 11)

จากขอมลของกระทรวงตางประเทศ เนเธอรแลนดจดเปนประเทศคคาทส�าคญเปนอนดบท 13 ของประเทศไทย และเปนล�าดบท 3 ของประเทศในกลมสหภาพยโรป รองจากเยอรมนและองกฤษ สนคาหลกทฝายไทยสงซอจากเนเธอรแลนด ไดแก อปกรณอเลกทรอนกส และคอมพวเตอร ซงมอตรา 2 ใน 3 ของมลคาการคาระหวางกน นอกจากนยงมสนคาประเภทเคมภณฑ เครองจกรอตสาหกรรม ธญพชและธญพชส�าเรจรป ผลตภณฑเวชกรรมและเภสชกรรม เครองดม สรา เบยร (ไฮเนเกน) สบ ผงซกฟอก เครองส�าอาง เปนตน สวนสนคาทไทยสงไปขายใหกบเนเธอรแลนด ไดแก สนคาประเภทผลไมกระปอง ผลตภณฑจากมนส�าปะหลง เสอผา เนอไกแปรรป กระดาษ ผลตภณฑจากยางพารา เปนตน (เสาวลกษณ กชานนท, 2548 : 11)

ส�าหรบความรวมมอทางดานการลงทนเนเธอรแลนดเปน 1 ใน 5 ประเทศ ในกลมประเทศสหภาพยโรปทมการลงทนในประเทศไทยมากทสด โดยมบรษทขามชาตของเนเธอรแลนดเขามาลงทนในประเทศไทยตงแต พ.ศ.2523 เปนตนมา ปจจบนมบรษทของเนเธอรแลนดเขามาลงทนในประเทศไทยประมาณ 120 บรษท ซงมกจการครอบคลมการคาสงและปลก การปโตรเลยม การบรการดานการขนสงแบบหลาย

วารสารรมพฤกษ มหาวทยาลยเกรก 186 ปท 33 ฉบบท 2 พฤษภาคม - สงหาคม 2558

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 187 186

บทท 8

ระบบบรการทางการคา การเงนและการธนาคาร ธรกจการทองเทยว เกษตรกรรมและอตสาหกรรมการผลต เปนตน สวนความรวมมอดานอน ๆ กไดแก ความรวมมอทางวฒนธรรม ความรวมมอทางวชาการและการศกษา อาทเชน การใหทนการศกษา การฝกอบรม และความรวมมอในการตอตานยาเสพตด เปนตน (เสาวลกษณ กชานนท, 2548 : 11)

แตแมความสมพนธจะราบรนและด�าเนนมาดวยด กไมไดมการฟนฟบานฮอลนดาขนใหมในชวงเวลานน สวนหนงเพราะการไมมต�าแหนงแหงทในบรบทความเปลยนแปลงของชวงครสตศตวรรษท 19 จนถงครสตศตวรรษท 20 ฮอลนดาไมไดกลบเขามาตงสถานการคาขนใหม เพราะวถการคาของโลกในชวงหลงเสย กรง พ.ศ.2310 แตกตางไปจากในครสตศตวรรษท 17-18 เปนอนมาก การด�าเนนธรกจการคามความหลากหลายมากขน ไมใชการคาหนงสตว ของปา เครองเทศ และ อน ๆ อกตอไป มหลายบรษทด�าเนนการครอบคลมทงธรกจดานการผลต การขนสง การบรการ การทองเทยว และอน ๆ (ดงทกลาวไวขางตน)

บานฮอลนดาจงถกปลอยทงราง ชมชนบานของชาวตะวนตกในกรงเกาพระนครศรอยธยา ทไดรบการฟนฟในชวงเวลาดงกลาว มเพยงโบสถเซนตยอแซฟ ของฝรงเศสทบานญวน รมฝงแมน�าเจาพระยา ใกลวดพทไธศวรรย เพราะสงฆราชปาลเลอกวซไดเดนทางมาเยอนและใหด�าเนนการบรณะขนใหมในสมยรชกาลพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว (แตความทสงฆราชปาลเลอกวซ มความสนทสนมเปนพระสหายกบรชกาลท 4 ตงแตเมอครงยงผนวชเปนพระวชรญาณภกข จงท�าใหหลายคนเขาใจไขวเขววาทานเดนทางมาบรณะโบสถนในสมยรชกาลท 4) เพอเปนอนสรณของชาวครสตในประเทศสยาม

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 187187

บทท 8

สมเดจพระราชนนาถเบยทรกซ กบเจ าชายวลเลยม อเลกซานเดอร มกฎราชกมารแหงเนเธอรแลนด เสดจเยยมชมสถานททเคยเปนทตงของสถาน การคาบานฮอลนดา เนองในโอกาสฉลองครบรอบ 400 ปความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด เมอป พ.ศ.2547 โดยมสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ นายอเนก สหามาตย อธบดกรมศลปากร และ ดร.ธรวต ณ ปอมเพชร ตามเสดจในการเยยมชมครงนน ภายหลงเมอวนท 30 เมษายน 2556 สมเดจพระราชนนาถเบยทรกซทรงสละราชสมบตใหเจาชายวลเลยมขนครองราชยแทนจนถงปจจบน

บานฮอลนดากบการฉลองครบ 400 ป ความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด ในป พ.ศ.2547 รฐบาลไทยกบรฐบาลเนเธอรแลนดไดจดงานเฉลอมฉลอง

ครบรอบ 400 ปความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด โดยถอก�าหนดป พ.ศ.2147/ค.ศ.1604 ในรชกาลสมเดจพระนเรศวร ซงเปนปท VOC ไดสง นายแลมเบรต จาคอบส เฮอน (Lambert Jacobsz Heijn) และนายคอรเนลส สเปคซ (Cornelis Specx) มากรงศรอยธยา เปนปแรกเรมความสมพนธระหวางไทยกบเนเธอรแลนด

โดยในระหวางการเฉลมฉลองสมเดจพระราชนนาถเบยทรกซ และเจาชาย วลเลยม มกฎราชกมารแหงเนเธอรแลนด ไดเสดจมาเยยมชมสถานททเคยเปนทตงสถานการคาของฮอลนดา หรอ VOC ณ บานฮอลนดา จงหวดพระนครศรอยธยา เมอวนท 20 มกราคม พ.ศ.2547 สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร

วารสารรมพฤกษ มหาวทยาลยเกรก 188 ปท 33 ฉบบท 2 พฤษภาคม - สงหาคม 2558

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 189 188

บทท 8

พรอมดวย ดร.ธรวต ณ ปอมเพชร นกวชาการผเชยวชาญประวตศาสตรของฮอลนดาในประเทศไทย และนายอเนก สหามาตย อธบดกรมศลปากร ไดตามเสดจในการเยยมชมครงดงกลาว

บานฮอลนดา มทางเขาไดสองทาง ทางเรอในแมน�าเจาพระยาและทางบกรมถนนสายอยธยา-บางปะอน ขวามอเลยจากทางวดพนญเชง ลงไปทางบางปะอน กอนถงหมบานญปน วดชางทอง และถนนเลยงเมองสายอยธยา-สพรรณบร กอนการขดแตงสถานทโดยกรมศลปากร สถานทนเปนอซอมเรอคาน เรอศรเจรญ ท�าใหโบราณสถานถกรอท�าลายไปหลายสวน แตสถานทแหงนไดท�าการขนทะเบยนเปนโบราณสถานเปนเวลานานกอนหนานนแลว ตงแตวนท 27 กมภาพนธ พ.ศ.2481 (ค.ศ.1938)

การสรางศนยขอมลประวตศาสตรบานฮอลนดา ในป พ.ศ.2554 ปเดยวกบทจดทะเบยนกอตงมลนธบานฮอลนดาขนมานน กได

ด�าเนนการสรางอาคารสองชนขนมาบนเนอททเปนดนงอกรมตลงแมน�าเจาพระยา ออกแบบลกษณะอาคารโดย ดร.วส โปษยะนนทน สถาปนกจากส�านกสถาปตยกรรม กรมศลปากร โดยไดศกษาเอกสารหลกฐานตาง ๆ เกยวกบอาคารสถานการคาของดตช รวมทงแบบแปลนตาง ๆ ของบรรดาตกอาคารในยโรปเพอรกษาประวตศาสตรกลมกลนกบโบราณสถานทเปนสถานการคา

โดยในชวงแรกเรมการออกแบบอาคารนอยนน เดมทางสถานทตและผเกยวของมแผนงานคราว ๆ วาจะท�าเปนรานอาหาร ทมบรรยายกาศทวทศน เมอนงรบประทานอาหารอยชนบน ทางทศตะวนออกจะเหนภาพโบราณสถานของสถานการคาเกาแกของ VOC ทางทศเหนอจะเปนภาพววคานเรอ และทางทศตะวนตกจะเปนบรรยากาศรมรนของแมน�าเจาพระยา (สมภาษณ ดร.วส โปษยะนนทน, 30 ก.ค. 2557)

แตภายหลง ดร.ภาวรรณ เรองศลป ดร.ธรวต ณ ปอมเพชร คณหทยรตน มณเฑยร และทานอน ๆ ตางเหนพองกนวาควรจะจดท�าเปนศนยขอมลประวตศาสตรจะดกวารานอาหาร ในแงของการเปนแหลงความรใหกบทองถน โดยมลนธบานฮอลนดากบกรมศลปากรแบงขอบเขตความรบผดชอบใหตกและศนยขอมลประวตศาสตรทสรางใหมอยในความดแลและจดการบรหารโดยมลนธบานฮอลนดา

สวนกรมศลปากรจะดแลโบราณสถานดานลาง ทศตะวนออกตดอาคารศนยขอมลประวตศาสตร จดสงเจาหนาท 1 คนมาประจ�า มหนาทชวยดแลรกษาความ

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 189189

บทท 8

ปลอดภยและอ�านวยความสะดวก กรมศลปากรยงไดเปนผจายคาไฟฟาใหอกดวย มลนธบานฮอลนดาไดเปดรบสมครผจดการทวไป 1 คน และแมบานอก 1 คน ส�าหรบท�าหนาทดแลประจ�า

เมอแรกด�าเนนโครงการนน ปรากฏวาเงนทนทไดรบมานนไมเพยงพอ เฉพาะอาคารทสรางนนกใชเงนหมดไปถง 8 ลานบาท จงมการระดมเงนทนสนบสนนจากหนวยงานและกลมนกธรกจชาวดตชทมกจการอยในประเทศไทย โดยคณหทยรตน มณเฑยร เปนตวแทนในการตดตอประสานงานขอความอนเคราะหตรงน กไดรบเงนทนบรจาคสมทบเพมเตมจนสามารถด�าเนนโครงการไดตอไป จนเปดใหเยยมชมอยางเปนทางการในเดอนมนาคม พ.ศ. 2555

ตกศนยขอมลประวตศาสตรเปนอาคาร 2 ชน ชนลางเปนรานกาแฟและมมจดแสดงนทรรศการเรองการจดการน�า ซงเปนเรองราวเพอตอบสนองความกระหายใครรของสงคมทองถน ทมตอเรองวธการจดการน�า ภายหลงจากทเคยเผชญวกฤตการณน�าทวมใหญในไทยเมอป พ.ศ.2554 โดยจงหวดพระนครศรอยธยา นบเปนจงหวดหนงทไดรบผลกระทบอยางมากจากเหตการณน�าทวมใหญครงดงกลาว ทงนประเทศเนเธอรแลนดตงอยบนแผนดนทต�ากวาระดบน�าทะเล การจดการน�าทมประสทธภาพจงเปนเรองส�าคญส�าหรบชาวดตช

สวนชนสองของตก เปนพนทหลกของศนยขอมลประวตศาสตร น�าเสนอเนอหาทางประวตศาสตรเกยวกบบทบาทชาวฮอลนดาในสยามตงแตสมยอยธยา ความเปนมาของชาวดตช บรษท VOC ในโลกการคาของครสตศตวรรษท 17 การแสดงรายงานผลการขดคนและขดแตงทางโบราณคด มมถายทอดความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด โดยแบงประเดนหลกในการน�าเสนอออกเปน 5 หวขอ คอ 1. แนะน�าสถานทส�าคญ 2. แนะน�าตวละครทมบทบาท 3. เรองกรงศรอยธยา 4. เรองของคนดตชและการคา 5. วถชวตความเปนอยในอยธยา เปนตน (สมภาษณ ดร.ภาวรรณ เรองศลป, 24 ก.ค. 2557 ; สมภาษณคณหทยรตน มณเฑยร, 24 ก.ค. 2557)

สรปและขอเสนอแนะ เนองจากบานฮอลนดาเปนสถานทส�าคญทยนยนถงการเขามา การอยอาศย

และการด�าเนนวถชวตความเปนอยของชาวฮอลนดาในดนแดนประเทศไทยในอดต เปนระยะเวลากวา 131 ป ในสมยกรงศรอยธยา (จากป พ.ศ.2177-2308/ค.ศ.1634-

วารสารรมพฤกษ มหาวทยาลยเกรก 190 ปท 33 ฉบบท 2 พฤษภาคม - สงหาคม 2558

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 191 190

บทท 8

1765) และความสมพนธระหวางสยามกบฮอลนดากด�าเนนเรอยมาดวยด ถงแมวาฮอลนดาจะไมไดกลบมาเปดสถานการคาขนในสยามอก แตการคาของฮอลนดากยงคงด�าเนนมาจนผานยคเปลยนแปลงชวงส�าคญตาง ๆ เชน การปฏวตอตสาหกรรมและลทธอาณานคมในครสตศตวรรษท 19 ชวงหลงสงครามมหาเอเชยบรพาตลอดจนความรวมมอทางวฒนธรรมและการศกษา

การฉลองครบรอบ 400 ปความสมพนธไทย-เนเธอรแลนดนบเรมตนทป พ.ศ.2147/ค.ศ.1604 ถงป พ.ศ.2547/ค.ศ.2004 โดยในป พ.ศ.2547/ค.ศ.2004 สมเดจพระราชนนาถเบยทรกซกบเจาชายวลเลยม มกฎราชกมารแหงเนเธอรแลนด ไดเสดจเยอนประเทศไทยและไดเดนทางมายงโบราณสถานบานฮอลนดา ต.คลองสวนพล อ.พระนครศรอยธยา จ.พระนครศรอยธยา การสงเสรมความสมพนธอนดระหวางประเทศยงเปนสงส�าคญส�าหรบการเขาสประชาคมอาเซยนอกดวย เพราะอาเซยนมใชแตรปแบบการสรางสรรคความสมพนธระหวางไทยกบเพอนบานทอยใกลชดตดกนในภมภาคเดยวกนเทานน หากยงหมายถงการสรางสรรคลกษณะความสมพนธอนดทมตอนานาชาตนนดวย

จากขอมลทางประวตศาสตรทไดจากการคนควาวจย จะพบวาฮอลนดาเปนชาตตะวนตกทเขามามบทบาทเชอมโยงทงทางการคาและสงคมวฒนธรรม ระหวางอยธยากบบานเมองตาง ๆ ในยานเอเชยตะวนออกเฉยงใตดวยกน อาทเชน ปตตาเวย มะละกา บนทม ปตตาน เวยงจน ละแวก ตงเกย เปนตน นอกจากนยงเชอมโยงระหวางอยธยากบภมภาคอน เชน ญปน เปนตน แมวาการไดสทธผกขาดการคากบญปนภายหลงญปนประกาศใชนโยบายปดประเทศ จะเปนสาเหตส�าคญทท�าใหอยธยาขดแยงกบฮอลนดา เมอราชส�านกสมเดจพระนารายณไดใหชาวจนเดนเรอคาขายใหระหวางอยธยากบญปน การคาระหวางอยธยากบญปนจงยงคงด�าเนนอยตอไปภายหลงจากญปนประกาศนโยบายปดประเทศ

ชวงเวลาทฮอลนดาในอยธยารงเรองมากทสด ไดแก ในรชสมยสมเดจพระเจาปราสาททอง จากความสมพนธทดระหวางราชส�านกกบบรษท VOC เมอ VOC ไดชวยเหลออยธยาท�าสงครามกบปตตานและกมพชา แมวาเรอรบฮอลนดาจะมาชวยไดลาชากวาก�าหนด แตสมเดจพระเจาปราสาททองกทรงพอพระทย การมชาว ตางชาตมาชวยท�าสงครามยอมหมายถงบญญาธการของพระองคในฐานะพระมหากษตรยกรงศรอยธยา ทขนครองราชยดวยวธปราบดาภเษกดวย ฮอลนดาจงไดรบ

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 191191

บทท 8

พระราชทานทดนรมฝงแมน�าเจาพระยา ส�าหรบเปนทตงของสถานการคาในบรเวณเขตพนทโบราณสถานบานฮอลนดาในปจจบน

เรองความสมพนธระหวางอยธยากบฮอลนดา นบเปนหวขอเรองส�าคญหนงส�าหรบประวตศาสตรไทยสมยอยธยา เรองราวของชาวฮอลนดาในอยธยา นบวาชวยตอยอดองคความรทางประวตศาสตรใหกบการศกษาวจยวาดวย “อยธยาศกษา” เอกสารบนทกของชาวฮอลนดาตลอดจนเอกสารของชาตอนแตเกยวของกบ VOC ในอยธยา นบวามคณปการทท�าใหเราไดทราบถงวถชวตความเปนอย สภาพของเมองพระนครศรอยธยา การเมองการปกครองของราชอาณาจกรสยาม และเรองอน ๆ อกมากมาย ควบคกบการตรวจสอบขอมลหลกฐานทไดจากบนทกของชาตอนทเขามาอยธยาเชนกน ไมวาจะเปนโปรตเกส องกฤษ ฝรงเศส สเปน เปอรเซย จน ญปน เปนตน

ประวตศาสตรยอมมหลากหลายแงมม อยทเราจะใหความส�าคญกบแงมมไหน ในชวงเวลาใด การรบรหลากหลายแงมมยอมเปนประโยชนแกชวต มากกวารบรแตเพยงแงมมใดแงมมหนง จากลกษณะความเปนมาทางประวตศาสตรและความส�าคญในบรบทของเมองพระนครศรอยธยาและสงคมไทยในปจจบน จงสามารถกลาวสรปรวบยอไดวา บานฮอลนดามความส�าคญดงกลาวมาขางตนนได กเพราะดวยความทมลกษณะเปน “มรดกทางวฒนธรรมของความสมพนธระหวางไทยกบเนเธอรแลนด” เนองจากเนเธอรแลนดนบเปนดนแดนของชนชาตทมการตดตอสมพนธกบสยาม/ไทยมาอยางยาวนานชาตหนงนนเอง

วารสารรมพฤกษ มหาวทยาลยเกรก 192 ปท 33 ฉบบท 2 พฤษภาคม - สงหาคม 2558

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 193 192

บทท 8

เอกสารอางอง

กรมศลปากร. 2528. 470 ปแหงความสมพนธระหวางไทยและโปรตเกส. กรงเทพมหานคร : กองวรรณกรรมและประวตศาสตร. . 2534. ค�าใหการขนหลวงวดประดทรงธรรม : เอกสารจากหอหลวง. กรงเทพมหานคร : คณะกรรมการช�าระประวตศาสตรไทย ส�านกเลขาธการ คณะรฐมนตร. ก�าพล จ�าปาพนธ. “อยธยากบเอเชยตะวนออกเฉยงใต : พนฐานทางประวตศาสตร และสงคม วฒนธรรม.” เอกสารประกอบการสมมนาเรองเปดประตอยธยา สประชาคมอาเซยน โดย คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลย ราชภฏพระนครศรอยธยา ประจ�าป 2556 ณ อาคาร 100 ป วนท 13 กมภาพนธ พ.ศ.2556.โตเม ปเรส (Tome Pires). 2528. จดหมายเหตการณเดนทางของโตเม ปเรส ตอน ทเกยวกบสยาม. แปลโดย พฒนพงศ ประคลภพงศ. นครปฐม : มหาวทยาลย ศลปากร. ธรวต ณ ปอมเพชร. 2547. “บรษทอนเดยตะวนออกของฮอลนดา (V.O.C.) ใน ราชอาณาจกรอยธยา.” ใน สายสมพนธ 400 ป ไทย-เนเธอรแลนด, พรสวรรค วฒนางกร. กรงเทพมหานคร : จฬาลงกรณมหาวทยาลย รวมกบ กระทรวงตางประเทศ และสถานทตเนเธอรแลนดประจ�าประเทศไทย. . 2533. “ความสมพนธระหวางอยธยากบชาตตะวนตก.” ใน ศนยศกษา ประวตศาสตรอยธยา, พระนครศรอยธยา : ศนยศกษาประวตศาสตรอยธยา.พลบพลง คงชนะ. 2533. “กรงศรอยธยาในฐานะเมองทา.” ใน ศนยศกษาประวต ศาสตรอยธยา, พระนครศรอยธยา : ศนยศกษาประวตศาสตรอยธยา. พทกษ สขพพฒนามงคล. ม.ป.ป. รายงานเบองตนการขดแตงและขดคนโบราณ สถานหม บ านฮอลนดา ต.คลองสวนพล อ.พระนครศรอยธยา จ.พระนครศรอยธยา ปงบประมาณ 2548. (เอกสารอดส�าเนา) ไพโรจน เกษแมนกจ, แปล. 2512. บนทกเรองสมพนธไมตรระหวางประเทศไทย กบนานาประเทศ ในศตวรรษท 17 เลม 1. กรงเทพมหานคร : กรมศลปากร. ภาวรรณ เรองศลป. 2553. ชาวตางชาตกบกฎหมายและระเบยบสงคมไทยสมย อยธยา กรณศกษาหมบานฮอลนดา. กรงเทพมหานคร : จฬาลงกรณ มหาวทยาลย.

บทท8“บานฮอลนดา”จากสงคมเมองทาอยธยาสศนยขอมลประวตศาสตรความสมพนธไทย-เนเธอรแลนด Baan Hollanda : From the Ayutthaya Port Polity Society to the Information Center of History of Netherlands and Thailand Relationships 193193

บทท 8

ลกขณา เบญจนรตน. 2542. ประวตศาสตรเอเชยอาคเนยตงแตยคกอน ประวตศาสตรถงครสตศตวรรษท 19. เชยงใหม : คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม.วรพจน หรณยวฒกล. 2552. รายงานการด�าเนนงานทางโบราณคดหมบานฮอลนดา ต.คลองสวนพล อ.พระนครศรอยธยา จ.พระนครศรอยธยา. อยธยา : อทยานประวตศาสตรพระนครศรอยธยา กรมศลปากร. วรพร ภพงศพนธ. 2542. “ลกษณะสงคมนานาชาตในพระนครศรอยธยา.” ใน รวม เอกสารประกอบการเสนอผลงานทางวชาการเนองในโอกาส 25 ป หลกสตรอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาประวตศาสตรเอเชยตะวนออก เฉยงใต. นครปฐม : คณะอกษรศาสตร มหาวทยาลยศลปากร. ศวพร ชยประสทธกล. 2525. ประวตศาสตรเอเชยตะวนออกเฉยงใตในอดตถง ปจจบน. กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลยรามค�าแหง. เสาวลกษณ กชานนท. 2548. “ประวตความสมพนธระหวางประเทศไทยกบ เนเธอรแลนด.” ใน รวมบนทกประวตศาสตรอยธยาของฟาน ฟลต (วน วลต), กรงเทพมหานคร : กรมศลปากร. อนงคณา มานตพสฐกล. 2545. ไทยกบชาตตะวนตกสมยอยธยา. กรงเทพมหานคร : ปรามด. อเนก สหามาตย. “การขดคนแหลงประวตศาสตรสถานการคาฮอลนดา (VOC) ท แหลงประวตศาสตรอยธยา (Ayutthaya historic site).” ศลปากร 48, 6 (พฤศจกายน-ธนวาคม 2548). อบรอฮม, อบน มหมมด. 2545. ส�าเภากษตรยสลยมาน (The Ship of Sulaiman) แปลโดย ดเรก กลสรสวสด. กรงเทพมหานคร : มตชน.Brummelhuis, Han ten. 2005. King of the Waters : Homan van der Heide and the Origin of Modern Irrigation in Siam. Leiden : KITLV Press. Terwiel, Berend jan, trans. & ed. 2008. A Traveller in Siam in the Year 1655, extracts from the journal of Gijsbert Heeck. Chiangmai : Silkworm Books.

วารสารรมพฤกษ มหาวทยาลยเกรก 194 ปท 33 ฉบบท 2 พฤษภาคม - สงหาคม 2558 194

บทท 8

สมภาษณหทยรตน มณเฑยร. สมภาษณ, 24 กรกฎาคม 2557. ธรวต ณ ปอมเพชร. สมภาษณ, 28 กรกฎาคม 2557. ภทรพงษ เกาเงน. สมภาษณ, 5 สงหาคม 2557. ภาวรรณ เรองศลป. สมภาษณ, 24 กรกฎาคม 2557. วส โปษยะนนทน. สมภาษณ, 30 กรกฎาคม 2557.