166

Click here to load reader

CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Embed Size (px)

DESCRIPTION

POESÍA EN QUECHUA / CHASKASCHAY. Ch'aska Eugenia Anka Ninawaman (2004). Descargar = repository.unm.edu/bitstream/handle/1928/12263/Poes%C3%ADa%20en%20Quechua%20Chaskaschay.pdf

Citation preview

Page 1: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

POESIA EN QUECHUADDdd

CHASKASCHAY

Page 2: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua
Page 3: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

POESIA EN QUECHUADDdd

CHASKASCHAY

Quito-Ecuador2004

Page 4: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Poesía en quechua/ChaskaschayCh’aska Eugen ia Anka Ninawaman

1a. Edición Ediciones ABYA-YALA12 de Octubre 14-30 y WilsonCasilla: 17-12-719Teléfono: 2506-247/ 2506-251Fax: (593-2) 506-267E-mail: [email protected] Web: www.abyayala.orgQuito-Ecuador

Ilustraciones E.K. y Jorge Chirinos

Fotografía Urpi Adela Anka Ninawaman

Impresión DocutechQuito - Ecuador

ISBN: 9978-22-355-X

Impreso en Quito-Ecuador, 2004

Page 5: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

DedicatoriaDDdd

Astalamanta munakusqayIntitaytapaq KillamamapaqLliw apunchiskunapaqSumaq pacha mamapaq

Munakusqay papaypaq Don FlorenciopaqWayllukusqay mamaypaqDoña Luciapaq

Lliw sunquywan mast’ariniKay puymachakunataLliw mundupaq.

Mi agradecimiento de siemprepara nuestro sol y nuestra lunami eterno y profundo cariñopara todas nuestros diosesen especial para pachamama.

Con agradecimiento de hijaPara mi querido papáDon Florencio Carlos AnkaCon cariño de hermanaPara mi linda mamáDoña Lucia Rios Umiyauri

Entendiendo mi corazónbrindo mis poemitaspara todas las personas.

Page 6: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua
Page 7: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Sobre la AutoraDDdd

Me llamaron Eugenia Carlos Ríos. Pero yo soy ch’aska An-ka Ninawaman. De mi misma Ch’aska: lucero del amanecer.De mi padre Anka: aguila. De mi madre Ninawaman: halcónde fuego. De mi pueblo poeta quechua rebelde.

A los seis años de la puna baje al pueblo de Yuari Espinar.A los siete años me llevaron a la cuidad de Arequipa a traba-jar. A los 15 años retorne a mi querido pueblito e inicie misestudios. Hoy en esta hermosa tierra de Ecuador culmino misestudios de post grado en la Facultad latinoamericana de cien-cias sociales.

Yo lucero del amanecer, águila, halcón de fuego, "agradez-co a la vida que me ha dado tanto" y ha mis Apus que siem-pre me inspiraron.

Page 8: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua
Page 9: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

AgradecimientoDDdd

Agradezco con profundo gratitud y cariño a mis amigospintores por las ilustraciones de este poemario: E. K y Jorg eChirinos.

Page 10: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

IndiceDDdd

Intrurusuncha/Introducción . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

SIRINITA APUMALLKUMANTA/SERES MITICOS ESTRELLAS, SIRENAS, CONDORES Y VICUÑAS ALADAS . . . . . . . . . . . . . 15Ch’askaschay/Estrellita fugaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16Chay sirinitan/Esa sirenita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18Yaku mama/Piadosa mujercita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20Taqataqaq wallatacha/Taqataqa wallatita . . . . . . . . . . . . . . . . . 24Kiyucha kiyo/Kiyo kiyo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28Sapo sapito hanp’atu/Sapo sapita hanp’atitu . . . . . . . . . . . . . . . 32Apu mallku kundur apuchin/Apu cóndor mallku . . . . . . . . . . . 36Sani chukcha wik’unita/Vicuñita cabellitos finos . . . . . . . . . . . . 40

YUYAYSAPA MISICHAKUNAMANTA/DE GATITOS SALVAJES Y PUMAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43Rumanu quwa/Gato puma quwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44Wak’a quwa/La diosa nutria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48Misino/Misino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52Yuyaysapa pumacha/Sabio pumita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56Q’illu qalawa/Lagartito de oro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

INKANTUYUQ LLAQTAKUNAMANTA/DE DIOSAS MONTAÑAS Y CIUDADES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63Qusqumama sumaq llaqta/Cuzco mama buena tierra . . . . . . . . 64Chuqik’irawchaw/Chuqik’iraw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70Pachatusan/Pachatusan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

MAMA KUKACHAMANTA/DE COCA MAMA Y ALIMENTOS SAGRADOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77Ch’ulla ñawicha/Mi pequeña hojita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78Cocacha santa remidio/Hojitas santa remedio . . . . . . . . . . . . . . 80Kukacha wachacha/Soltera hojita de coca . . . . . . . . . . . . . . . . 82Kukacha/Coca sagrada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

Page 11: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Kuka mama yunka mama/Yunga mama, hojitas de coca . . . . . . 90Kukacha mamacha/Coca mama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94Ch’awiyuyu mama/Ch’awiyuyu mama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96Qañiwa mama/Qañiwa mama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

HUK VIDAMANTA KUNDINARUMANTAWAN/DE OTRAS VIDAS, CONDENADOS Y MALEFICIOS . . . . . . . . 105Mama kutipakuqkuna/Niños malcriados . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106Huq vidamanta/De la diosa negra y sord a . . . . . . . . . . . . . . . . 108Gallu waqay/Canto del gallo rojo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112Kunan tuta musquyniypi/Anoche en mis pesadillas . . . . . . . . . 116Lluq’ichay/Brujeria maleficio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120Kundinaru/Condenaro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124Sirinitaq inkantun/Encanto de sirena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128

VIDA VIDACHAMANTA/DE TRAGUITOS, DE AMORESY DE LA VIDA VIDITA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133Perdidunan rikukuni/Me hallo jodido . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134Urpituchay/Mi palomito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136Sunquta allinta frinana/Timoneando el corazón . . . . . . . . . . . . 138Ama qhawawaychu/No me mires mal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140Mana valiq manzano/Manzano sin valor . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142Mana qarayukuq/Gente sin corazón . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144San Lurinso yaraqaycha/Patrono del hambre . . . . . . . . . . . . . . 146Papay huwis tininte/Papay juez teniente . . . . . . . . . . . . . . . . . 150Viajirita urpicha/Palomita viajera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154Wamp’uli ch’iwarcha/Mala fe traguito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158Rusi War tragucha/Rosi War traguito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164Vida vidascha/Vida vidita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

1 2 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 12: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

IntrurusunchaDDdd

Mamitakuna papitukuna runamasiykuna, kay sumaq wa-wayku munakusqayku ch’askascha. Sunquykuta sinchitapunikusichishan kay sumaq rimaychanwan, kay sumaq pinsay-chanwan.

Wawacha kaspaqa escuylachanman faltayukuqlla, Sapallan-taq tariatapas qukuq. Chaymi wawachamantapuni umasapachivichayku nispa wiñachikurayku.

Kunantaq kaypi qilqasqan intitaytaq munayninpi, killa ma-maq kawsaynimpi runakunaman chayarinqa.

Kay puymachakunan vidanchista, kawsayninchista willas-han. Imaynas uharikunchis, tusurikunchis, avispiqa waqari-kunchis chaykuna kashan.“Apu mallku”, “Yuyaysapa puma-cha”, “Wanp’uli ch’iwarcha”, “Kundinaru”; lliw puymachaku-napi.

“Ch’askaschata” qhawaykuspa kiyucha kiyu hina tusuyu-kunsun. Wayracha phawariqtintaq apu mallku hina p’aqlaqi-yusun. Yaraqaycha chayaramuqtintaq sapitu k’ar k’ar, sapitukullkull kullkull nispa takiykusun. Kusikuymanta runa masiy-kuna taqa taqaykaysiwaysis.

Mamá Lucicha y Papá don Flurencio

Page 13: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

IntroducciónDDdd

Hermanitas, hermanitos; runa como nosotros. En estos mo-mentos, nuestra hija ch’askita, con su pensamiento y sus poe-sias, a nuestro corazón esta haciendo muy, muy feliz. Desdehuahuita le acariciabamos su cabecita y le deciamos: “Chivi-to cabezonita inteligente que cosas todavía no se pensaran ensu cabecita”.

Ahora aquí esta su palabra y su pensar. Gracias a nuestropadre Sol y a nuestra madre Luna podremos leerlo.

En “Apu mallku”, “Yuyaysapa Pumacha”, “Wanp’uli Ch’i-warcha”, “Kundinaru” y en todos los poemitas, escrito estanuestra vida, lo que nos bailamos, nuestros temores y lo quenos reimos de la vida.

Cuando veamos “chaskascha”como Kiyitu kiyu bailemos ladanza del kiyu kiyu. Si cae la tristeza como Apu Condor quepalmoteen nuestro piececitos. Si la barriguita nos pide comi-dita cantemos sapito k’ar k’ar, sapita kullkul, kullkul.

Hermanitas, hermanitos; runas como nosotros, ahora dealegria por esta vez, todos taqa taqemos con “chaskascha”.

Mamá Lucicha y Papá Florencio

1 4 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 14: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

SIRINITA APUMALLKUMANTA

DE ESTRELLAS, SIRENAS CONDORES Y VICUÑAS ALADAS

Pintura: Jorge ChirinosFotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

Page 15: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Ch’askaschayDDdd

Ch’askaschay ch’aska ñawischayp’unchay p’unchaytas purinki muchila q’ipichayuqcalli callinta

tutan tutantataq urmaykamunkiyanaykiq ch’ukllanmanmanataq wiqsaqawiñanchu

kay wataq’aya wataniwanki

yaw ch’askaschayamalla culirachiwaychuchunpichaykita aysarikuspaphulluchaykita k’aywirikuspap’isqi mankachaykita uqarispakutiripuyphawaylla lliphipipikuspaurmayamusqayki chiqaqllanta

manaraq ch’illmiyurushaqtiyquyllur quyllurmantach’aska ñawichaykik’anchayaramuwanqa.

1 6 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 16: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Estrellita fugazDDdd

Estrellita ojitos de lucerodia a dia caminas con tu mochilita violetapor calles y plazasy de noche a nochebajas como estrella fugaza la chosa de tú enamoradoy nunca crece la barriguita

este año al otro añome prometes

oye estrellita fugaz¡basta de bromas! jala tu fajita alza tu mantatu ollita de quichua tambiény vete, por el mismo camino que caíste,antes que cierre mis ojostus ojitos estarán centelleando,de entre las estrellasdesde lo alto del cielo.

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 7

Page 17: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Chay sirinitanDDdd

Chay sirinitankunkachallanwan takispallaencantarun awkinchistaquri chukchachanwanllamispallataq kadinarun

chaymikay muchuy wata mast’arakamunwataramun yaku para mamata.

1 8 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 18: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Esa sirenitaDDdd

Esa sirenitacon su voz cautivadorale encantó a nuestro diosy con su cabellito de orolo encadenó bajo el lago.Desde ese díatodo se encantó,la lluvia se olvido de nosotrosla tristeza extendió sus alas.

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 9

Page 19: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Yaku mamaDDdd

Kay yana phuyucha munay warmicha,nuqanchis patapiña,p’uyñu q’ipiyusqallañachatu aysayusqallañauqi llikllachanwanllikllayarakamun.

Iphu iphuchamantachhiri unu samaychanq’usñirimushanña,ch’iñi ruru wiqiychant’akakamushanña.

Kay warmichapara yaku mama,intiq taytaq urphunsunqun chayaytaraq,killa mamaq rakinsunqun hunt’aytaraqt’inpuriramushanwasaparamushan.

Kunallanmi,p’uyñu p’akiytaraqhich’ayakamunqa,chatu chhalluytaraqtalliyakamunqa.

2 0 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 20: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Yasta hich’ayakamunpachayaku para mama,talliyakamumpachasumaq allin kawsay,sunqunchis hunt’aytaraqsunqunchis chayaytaraq,manañan pipasamachanmanchutukukunan kama.

Poesía en quechua/Chaskaschay 2 1

Page 21: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Piadosa mujercitaDDdd

Una negra nubecillacomopiadosa mujercitaextiende su manta grissobre nosotros.

Sobre su espaldacarga un tumi de barro,en sus manitasjala dos cántaros finos.

Esta mujercitamamá de las nubes,como fresco alientoya empiezaa evaporar granitos de cristal,como nueva vidasus lágrimas empiezan a gotear.

Esta mujercita piadosaesta haciendo rebalsarcon su fresco alientoal tumi del padre solal cántaro de la madre luna.

Esta linda mujercitaahora, ya mismo,romperá su tumi de barrotambién su cántaro fino.

2 2 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 22: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Que vivala nueva vida,ya esta aquíel fresco alientode la mamá lluvia,ya rompió su tumi de barrotambién su cantarito fino,ya nadie podrá impedirlohasta su última gota.

Poesía en quechua/Chaskaschay 2 3

Page 23: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Taqataqaq wallatachaDDdd

Taqa taqa wallatachaparu paru uyachayana yana ñawicha

wawaypa chakichan hinapukay pukay chakichapintay pintay chakichalast’ay last’ay makichataqa taqa chupacha

taqa taqa wallatachataqa taqa nispap’istuykuwaytaqa taqa nispachhiripipas rit’ipipastaqa taqayunanchispaq

taqa taqa wallatachataqa taqa nispa munaraykuwaytaqa taqa nispamayu ulayta ulayusunqucha tuytuyta tuytuyusun

taqa taqa wallatachataqa taqa nispataqa taqaychaykitayacharachiwaytaqa taqa nispa

2 4 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 24: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

wawaywan taqa taqayunaypaq.Taqa taqa wallatachataqa taqa nispalafrachakuyta yacharichiwaytaqa taqa nispawawanwan phalaripunaypaq.

Poesía en quechua/Chaskaschay 2 5

Page 25: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Taqataqa wallatitaDDdd

Taqa taqa wallatitataqa taqa patito,carita doradaojitos negros.

Taqa taqa huallatita,taqa taqa para arribataqa taqa para abajo,como mi huahuitaparu paru carita,pinta pinta piececitostaqa taqa potito.

Taqa taqacantorcito de quenas,taqa taqandocobíjame con tus alas,taqa taqandoolaremos las olas del río,taqa taqa taqandoolaremos las olas del lago entre vientos y granizos.

Taqa taqa huallatitaenséñame a taqa taqaryo te enseño a silvar.

2 6 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 26: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Taqa taqa patitoenséñame a taqa taqar,con mi huahuitataqa taqandotaqa taqaré.

Taqa taqa patito,taqa taqandoenséñame a volar,con mi huahuitaalzaré vuelotaqa taqando.

Poesía en quechua/Chaskaschay 2 7

Page 27: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Kiyucha kiyoDDdd

Imallamansis urayamunkihayk’allamanchis urayamunkihatun punapi tiyakuq kiyuwaylla wayllapi tiyakuq kiyukiyucha kiyu, kiyucha kiyu

paranallanpas yachakuq kiyurit’inallanpas yachakuq kiyukiyucha kiyu, kiyucha kiyu

imallamanchis urayamunkihayk’allamanchis urayamunkiaqarapilla llikllitachantinchhullullunkulla husut’achayuqkiyucha kiyu, kiyucha kiyu

imallamanchis urayamunkihayk’allamanchis urayamunkiuhallaykipas michina kashanch’ukllallaykipas ruwana kashankiyucha kiyu, kiyucha kiyu

muyuykusunchu kiyu muyuytatusuykusunchu kiyu tusuytalluq’imanñataq kiyucha kiyupañamanñataq kiyucha kiyukiyucha kiyu, kiyucha kiyu

2 8 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 28: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Kiyo kiyoDDdd

Ñiña de las punascarita de ángelalitas de abanico.

¿A qué vinoa estas tierrasa tierras bajas?viviendo en las altas punasjugando en los waylla wayllasbailando en su chocita de nievecantando kiyo kio, kiyo kio.

Niña de las punascantorita de nieves,¿a qué vinistea qué bajaste?con su mantita de nievecon su sandalias de heladay su sombrerito de escarchasilvando kiyito kio, kiyito kio.

Niña de las montañascantorita de las punas,¿a qué vinistea qué bajaste?habiendo que pastar su ovejitateniendo que repajar su chocitaay kiyo kio, kiyo kio.

Poesía en quechua/Chaskaschay 2 9

Page 29: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Cantora de lluviasniña de nieves.¿Qué vientos te trajeronde las altas punas?sabiendo que va caer lluviasabiendo que va rodar vientoay kiyo kio, kiyo kio.

Entonces niña de las punascantorita de las montañas,bailemos la ronda de la despedida rondemos la dansa del kiyito kio,a la izquierda kiyo kioa la derecha kiyo kiodando vueltas kiyo kio, kiyo kio.

3 0 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 30: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Pintura: Jorge ChirinosFotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

Page 31: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Sapo sapito hanp’atuDDdd

Sapito hanp’atituhanp’atita sapitallaqtayuq wasiyuqquri qullqichayuq.

Nuqataqwasi wasintallaqta llaqtantawakcha kayniypimuyuyushani.

Qanriquri ñawi sapitotutan tutantinqhashwayushanki,sapitu kullkul kullkulsapitu k’ar k’ar nispa.

Nuqataqwakcha kayniypitutan tutantinmaris marista waqakuni.

Yaw sapitu k’ar k’aryaw sapito kullkul kullkulsut’inta willayukuway,yanayankichu yuraqyankichu?

3 2 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 32: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

willaylla willayukuwayquri ñawi sapito,paqsanqachu puqunqachu?chaymanhinalavadiruman Maldunadumanripukapunaypaq.

Poesía en quechua/Chaskaschay 3 3

Page 33: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Sapo sapita hamp’atituDDdd

Sapito hamp’atitahamp’atita sapito,con tierra y casacon plata y oro.

Y yopueblo en pueblocasa en casasin oro sin plata.

Y túsapita cantorcitaojitos de oro,noche a noche cantoritahanp’atita k’ar k’arsapitu kullkul kullkul.

Y yosin lluvia, sin tierra,noche a nocheme lloro en silencio.

Oye sapita,ojitos de oro: no me engañes.Primero me dices: k’ar k’ar será año de cosechas,luego me dices kullkul será año de hambruna.

3 4 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 34: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Sapita k’ar k’arsapitu kullkull,sin tu cantorcitahaces que me pierda,a Maldonado a lavar oroen esta mi pobrezasin tierra y sin lluvia.

Poesía en quechua/Chaskaschay 3 5

Page 35: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Apu mallku kundur apuchinDDdd

Altun phawaq machu inka,inti taytaq churin mallkukilla mamaq wawan kuntur,wayraq ñawpaqinta phawaspachikchiq sunqunpi phukllaspa,runakunata kusichiwankiku.

Apu kuntur mallku,ch’ullpariy k’inrariypacha tinpumantapacha,yana ternuchayuqyuraq kurbatachuqcolegialito q’ala chakicha.

Apu kuntur mallku pacha paqarmantapachaiscuylallapiña sunquchayki.

Liyiyta qhillqayta yacharuspataq,saq’a saq’arikuspa rit’i rit’i patapi,valicha waynuchaykitatecno box, roco box tusuychaykita,t’alaq t’alaq nispaq’ala chakichaykit’aqlaqinpacha.

Kusikuymantaapukunaraq silvariyunku

3 6 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 36: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

wayrakunataq muyuriyunku ichhukunataq tusuyunku.

Inti waykutaqaiphu iphu chawpichapi,yuraq algudunchawanhinamunaychata qisacharukunki,paña lafraykita aysarispataqp’istuykunki urpi yanaykita,chhiri phukumuqtintaqlluq’i lafraykita saq’arispaaswanta p’istuykunkiurpi yanaykita.

Phisqa pachaq timpumantaña,phalaq phalaq nispaphalaykamunkichis,hatun lamar quchamanthanta machu unkuykichislluch’urpariq.

Phalaq nispataqphalaramunkichis lamar quchamanta,muchila q’ipichayuqyuraq zapatuchayuqkamacolijialituman tukuspa.

Phalaq nispataqphalaripunkichis intiq k’anchayninman,q’uñikuq kusikuqwaka mikhukuqestudiuy yachakuq,mana hayk’aq machuyaqsumaq apuchiskuna.

Poesía en quechua/Chaskaschay 3 7

Page 37: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Apu cuntur mallkuDDdd

Phalaq phalaq doctor mallkuprimer inca.Desde tiempos antiguoshijo del solsu engreído de la luna.

Desde este tiempo al revés,desde este mundo inclinado,ere scolegialito de terno negrode lindas corbatas blancaspero sin zapatitos.

Colegialito de pampa escuelitaaprendiendo a leer y escribir,libre extiendes tus alasdelante de los vientos,con tu cuadernito de papelvuelas y giras jugando,en el centro de los mistisalegrando nuestras vidas.

Saliendo de pampa escuelafeliz con sus buenas notas,vuelas y giras al revéshacia las cordilleras,ya en la cima de los nevadossacudes tus alas de nieve,tus piecesitos p’alaq p’alaqpalmotean sin zapatos.

3 8 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 38: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Entonces los vientos silbanlas nubes danzan,y tú, gira que te gira,tu wayno valichatu tecno box, roco box,con tu chalina blancaa veces de terno negro.

Ya en la clausura del año,sobre las cordillerascon tu poncho negrocobijas a tu palomita,si cae la nieve a tu palomitaalzando la ala derechavuelves a cobijarlahasta el verano.

Cuando amanecendespues de 500 años,con los cabellitos blancosdesde las cordilleras bajan,a las aguas del mara bañarse, a dejarsus viejos cascarones de sierpe.

En un solo giro phalaq emergende las profundas aguas,con mochilitas azules con zapatitos blancosnuevamente colegialitos,eternamente jóvenes.Finalmentegiran, vuelo alto,a los rayos de su padre sol,a calentarse ricoa comer vacas gordasa seguir estudiando,nuevamente colejialitos,eternamente lucidos.

Poesía en quechua/Chaskaschay 3 9

Page 39: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Sani chukcha wik’unitaDDdd

Pitaq maytaq willarasunkiyana ñawicha kasqaytasullullu sinqacha kasqaytacuartilla umacha kakusqayta.

Chay willaqniykitayawar wiqiymanraq chayachunhatun qaqaraq ñit’ichunyawar mayu unuraq apachun.

Pitaq maytaq willarasunkisani chukchacha kasqaytayuraq qhasqucha kasqaytap’iti kunkacha kakusqayta.

Chay willaqniykitachikchiraq ruphachunkundurraq aqchiraqñawinta aysachun.

Aqarapi puriq munasqayyanayta t’aqakuwaqtiyki,rumi hank’awan kachayuwaqtiykiwaqachiwaqtiykik’irikuwaqtiyki.

Intichu killachu mana lluqsimunqaintipas taytaysi p’unchaw p’unchawurqu q’asapi puriqmasiy

killapas mamaysi tutan tutanrit’i patapi vidaq pasaq masiy.

4 0 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 40: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Vicuñita cabellitos finos

Quién te contaríade mis ojitos negros,de mi cabeza cuartilladitacomo botellita de trago.

A ese tu chismoso,que se habla de mi vida,le salo con mis lágrimas,que lo devore mi llantoque caiga al dolor de mi soledad.

A ese tu chismoso,que las erguidas cumbres lo aplastenque las aguas sangrientas lo devoren.

Quien nomás te diríade mis ojitos negros,de mi cuellito largo,de mis finos cabellitos de oro,bañados por el solpeinados por el viento.

A ese tu chismoso,que se habla de mi vidaque los rayos le quemen,que los cóndores y buitre sle arranquen los ojos.

Oye chismoso sábelo bienno por que me quites la vidano por que me arranques

Poesía en quechua/Chaskaschay 4 1

Page 41: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

a mi amado compañerode mis tantas andanzas.

Ni por que me revientes pólvorani por que me hierasni por que me mates,el sol dejara de brillarla luna dejara de salir.

Sábelo bien,el sol es mi padre ,compañero en las quebradasamigo en las montañas.

Sábelo bien,la luna es mi madre ,compañera en los valleshermana de la vida.

Sábelo de una vez,yo soy hija de la madre tierra,cuidaditocon llorar mas tarde,cuidaditocon averiguarmi vida.

4 2 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 42: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

YUYAYSAPA MISICHAKUNAMANTA

DE GATITOS SALVAJESY PUMAS

Pintura: Jorge ChirinosFotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

Page 43: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Rumanu quwaDDdd

Quwaq churin, rumanu pumak’intu rinri, sulla sinqap’alta sinqa, qasa wasapallay pallay lastru puriq.

Sapa saq’arikuqtiykiqasa wasaykimantachikchi thalayakamun,sapa samariqtiykitaqsulla sinqachaykimantapara hich’ayakamun.

Yaw pumacharunakunan riman, chiqachus?inti taytanchis pukayaspawañunayashaqtin,killa mamanchis q’illuyaspaunqunayashaqtin.

Quyllur quyllurmantak’anchaq ch’aska titi ñawiykiwanllamaq ñawinwan khushkarikch’arimuspa k’ancharimuspa

inti taytanchispa k’iri unquynintaqalluchaykiwan llaqwaspa llaqwaspallaalliyachiranki,killamamanchispa wañuy unquyninta

4 4 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 44: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

p’alta makichaykiwanllami llamiykuspa kawsarichiranki.

Chaymantapachasinti taytanchis, killa mamachiswatiqmanta paqarimuran.

Runakunataqsis lliw suyupiurqu patapiyunka ukhupiawaranpachapuma lastru sarusqayki pallaytakay munay uqi llikllachakunapimana hayk’aq qunqanapaq.

Poesía en quechua/Chaskaschay 4 5

Page 45: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Gato puma quwaDDdd

Hijo de la diosa felinacolor rumano pumamisino gris.

Orejas de coca en ofrendaespalda de escarchasacra nariz de rocío,tus pisadas segurastu puma rastroes para recogerlas una a una.

Misino pumacada vez que te sacudesde tus espaldas de escarchaprecipitas granizo,siempre que jadeasde tu nariz de rocíodescargas la lluvia.

Gatito salvajepuma sagradolos runas hablan ¿es verdad?cuando el padre sol agonizabacuando la madre luna se nos iba,tus ojos de felino resplandecieronjunto a los ojos cósmicos de la llama,entre las estrellas de la Via Láctea.Entonces

4 6 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 46: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

dicen los runasque con tu sacra lengua,lamiendo y lamiendo,volviste en sí al padre solde sus agonizantes muertes del torbellino mortal.

Y con tus sabias manitas,acariciando y acariciando,curaste a nuestra madre lunade sus letanías dolencias de las garras del dolor.

Recién dicen los runasnuevamente amanecióbrillante nuestro padre solresplandeciente nuestra madre luna.

Y todos los runas en todos los pueblos,sobre las montañasbajo los bosques,para no perdertetejieron una a unatus pisadas segurastu puma rastro,en lindas mantas plomaspara nunca olvidar.

Poesía en quechua/Chaskaschay 4 7

Page 47: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Wak’a quwa DDdd

K’ita misi,awkiq misin;phuyu aqtuq.Samayllaykiwanchikchi para waxaq.

Wawaykikunaparamanta waqakuqtiyku,ch’anpiq qaqa t’uquykimantat’ikramunki kuskatutata,titi ñawiykiraq coliraypik’ancharin pukata.

Mayu mayunta,rit’i rit’inta; dalimunki phawaspa.Chay mach’aqway wit’iqiq wit’iqishaqchupaykiwantaqphuyuta aysarikamunki.

Chayaramuspataqwayrata uqurparinkiphuyuta aqturparinki.

Chayraq,llipllikimunpachachay phuyu aysarimusqayki,t’uxamunpachachay para aqtusqayki,kay wawaykikunapaq.

4 8 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 48: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

La diosa NutriaDDdd

Gato peligroso; gatita salvaje.Hija de diosas felinasaliento de las montañasmensajero de la lluvia,que bonito: eruptas las nubes.

Si cae la hambrunacon tu solo alientollamas la lluviay con tu larga colajalas al granizo.

Pero,a veces no te obedecen,irremediablemente no llueve,la hambruna cae hondoavasallando cielo y tierra.

Entonces,desde tus entrañas, crece y crece,tus garras aladas de cóndor,extiendes tus alasaleteas y aleteasllamas al granizo.

Irremediablemente,el cielo sigue enrojeciendola hambruna cae más hondoy no llueve ¡ay caraju!

Poesía en quechua/Chaskaschay 4 9

Page 49: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Entonces,desenraízas desde tu columnatu cola de sierpe,meneando y meneandodeslizas tu cola de arco irisen los profundos manatiales.

Sin embargo,la hambruna sigue calándonos,el cielo gira sin nubesel viento barre con todo.

Entonces,tus garras de felinodevoran los malignos vientos,maullando bramas las nubes.

Finalmente,latiguean los relámpagos,tu aliento de diosa se descarga en la lluvia.

5 0 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 50: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Pint

ura:

Jor

ge C

hiri

nos

Foto

graf

ia: U

rpi A

dela

Ank

a N

inaw

aman

Page 51: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

MisinoDDdd

Gatito misino manusomula taqllaq pumacha.

Purinayki ch’usaq patakunapi,waka uñakunawan phukllaq;waka uñachakuna much’aq.

Nuqa kasqachallannuqa kikichallan,p’alta sinqachat’añu sinqachasulla sinqacha nispa.

Yaw manuso misinochaymuch’apayasqaykipukllapayasqayki,waka uñachakunaiquyaykapunkutiriyaykapunku.

Yaw misinomanuso michicha,pura killa wañupitaqmaww! maww!maww! maww!nispa,paya mulakunawanq’ipichikullankiraqmarq’achikullankiraq.

5 2 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 52: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Karu karupiñach’ulla ch’aqlallapimulata kunpanki

tiyarimuqtintaqt’aqllapaykuspamikhunkipacha

achaláw maran wasaachaláw muquchaki nispa.

Ay doctor pumachachay t’aqllaq makichaykiwankay makichayta t’aqllaykuway.

Nuqapas qan hinach’ulla t’aqllapiyuyaynintaraq t’akarirusaqquyllurkunataraq yuparqachisaq

kay qharitamaqakuwasqanmantak’irikuwasqanmanta.

Poesía en quechua/Chaskaschay 5 3

Page 53: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

MisinoDDdd

Señor gatito,mañoso pumita;chicoteador de mulas.

Trashumando sigilosamentetus sendas solitarias,jugueteas con las terneritas,las besuqueas: una a una.

Igualitas a míidénticas a mí,naricita achatadaboquita de rocíohociquito de terneritadicesy vuelves a besuquearlas.

Oye don pumitaesas terneritasigualitas a ti,besuqueadas por tu boquita de rocíoacariciadas por tus manitas aplanadas,se transformaron igualitas a tu imagen:ya nunca más volverán a ser terneritas.

Oye gatito mañosomisino manusumaw maw! maw maw!maullando.

5 4 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 54: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Ya lejos de tus sendas solitariasa luz del cuarto ménguante,las mulas mañosaste cargan en sus brazos,tu jineteas sobre el lomode esas mulas viejas.

Las mulas chillan,tu de un manotazo las hieres de muerte,si despiertan de un zarpazo te las devoras:m m m, rico lomo de batán,m m m, delicia piernas de palo,m m m, sabroso nariz de corneta,dices.

Oye doctor pumitacon tus palmeadoras manitaspalmea en mis manitas.

Yo también igual que tú quiero ser,de un lapo le desgranaré la memoriade un manotazo le haré contar las estrellasa este desgraciadoque me ha herido,hondo muy hondoaquí en mi corazoncito.

Poesía en quechua/Chaskaschay 5 5

Page 55: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Yuyaysapa pumacha1

DDdd

Pumachakallpasapa yuyaysapa,wawachayman samayapuway.

Qanhinayuyaysapa kananpaq,runatapas rrasssnichinampaq.

Hinachatayá,makichaykita haywariwaymakichaykita mañariway

wawachaypa makichantat’aqllararachikusaq.

Qanhina kallpasapa kananpaqqanhina ch’ulla taqllallapimula kunpanampaqmula q’ipinampaq.

5 6 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

1 Este poema corresponde a mamá Lucía

Page 56: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Sabio pumitaDDdd

Sabio pumita,aliento de guerrerocoraje de valientedale a mi huahuita.

Sabio será como tú,su sola presencia paralizaráa todo el mundo.

Por favorseñor puma,préstame tu manoalcánzame tus garras,en las manitas de mi huahuasuavecito le palmearé,sabio guerrero será como tú.

De un lapo se cargará mulas,de un puñete a los malvadosles dará sueño eterno.

Poesía en quechua/Chaskaschay 5 7

Page 57: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Q’illu qalaywaDDdd

Aya wayraq wayqin,pinku wayraq turan;q’illu qalaywa.

Ishkay ladunman p’alta umachayuqmana quri chupachayuq.

Avispiqaquriqullqi laprachayuq,q’umir q’achupiencantu kallasqacha,

phawamunki muyu muyurispa phalamunki t’uxa-t’uxarispa tutuka wayraq sunqunpi.

Yaw q’illu qalaywachañawillaykiwan llaqsakuqphawayllaykiwan asunsakuq

amaraq mayt’uwaychuamaraq khipuwaychu.

Tayta mamaywanraq tuparukusaq,chaymanhinañakhushkalla chinkakapusunwayraq sunquchanpi,

5 8 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 58: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

llakita picharparispaurqunta q’asantamuyu muyurispa,

warma yanaywan tumpaq tumpallaurpi yanaywan chinkaq tumpallamana pi yachananpaqmana pi rimananpaq.

Poesía en quechua/Chaskaschay 5 9

Page 59: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Lagartito de oroDDdd

Lagarto amarillo:ánima de vientos antiguos,espíritu de vientos vivos.

Lagartito amarillo,hacia abajo y hacia arriba,con cabecitas aplanadascon ojos engañadorcitos.

Lagartito amarilloapareces y desaparecesdando vueltas con el rayo,vuelas en remolinosreventando y chicoteandoel corazón del huracán.

A veces vieneslagartito con encantocon alas de plata y oro,encanto llevas mordiendoen una quenita de paja¿a quien le harás la pusanga?

Lagartito con encantotus ojos están atontándometu correr está adormeciéndome.

Lagartito con encantoen pastito verde,

6 0 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 60: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

todavía no me amarre stodavía no me encantes.

A mi taytita primero llegaréde mi mamita me despediré,allá donde humea esa chocitaaún me esperan.

Después, que sea lo que sea,juntos nos perderemos,juntos con el vientobarriendo las penas.

Como a modo de encontrarm econ mi amorcito,como a modo de perderm econ mi palomita,para que nadie sepapara que nadie murmure .

Poesía en quechua/Chaskaschay 6 1

Page 61: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua
Page 62: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

INKANTUYUQ LLAQTAKUNAMANTA

DE DIOSAS MONTAÑASY CIUDADES

Pintura: Jorge ChirinosFotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

Page 63: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Qusqumama sumaq llaqtaDDdd

Kay pacha paqarimuypi, apuyaya taytanchis, primerutaqhawarirusqa qusquladutaraq karan. Chaymi qusquladupi lliwmikhuy wiñan, wawankunaman mikhuyta aypachiwanchiskay:

Qusqu sumaq llaqtawik’uña wich’unawan awasqa,pachakamaq sunqun ukhupit’ikariq qhantu t’ika.

Qusqu mama sumaq llaqta,yaraqasqa ch’akisqaphutisqa phiqtusqakhuyuyta waqakushaqtiy,rikraykita mast’arispachaskiyukuwanki.

Ay Qusqu mamachay,hampuway wawayhampukuway nispaquyllur k’anchaqñawichaykiwan qhawayukuwanki,chayraqñawichaypas qhawatatarirunrunahinaraq karuni.

Pisqa rusasmakichaykiwantaq haywarikuwanki

6 4 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 64: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

phusuqushaq sara aqhachata,chayraqch’aki simichaypas rimatatarirunrunahinaraq karuni.

Puka ñukch’u simichaykiwantaq,sumaqchata much’ayukuwanki,chayraqsunquchaypas tahayurunrunahinaraq karuni.

Kuyakusqay Qusqu mamayrikraykita mast’arispataq,qhasquchayki patapisamaykachiwanki,kuyakusqay wawachay:ama suyuychuama waqaychunispa.

Kuyakusqay waway,mamaykiqa kashanitaqchaychu munakusqay waway:llakisqa piqtusqap’inqa p’inqallapurishawaq,

wakcha wawahinamana mamayuqmana llaqtayuqchiqnisqa qarqusqa.

Munasqay wawachay,saranchischumikhukunanchispaq faltan,

Poesía en quechua/Chaskaschay 6 5

Page 65: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

aqhanchischuuhakunanchispaq faltan,imallanchispas hunt’asqan kakushanwawachanchiskuna rikch’arinanpaqñawpaqman puririnankupaq.

Munasqay waway,ama waqaychuama suyuychu,mayraqchách’ulla sarachamantawaranqa waranqaman,phuturispa mirarispapuririnanchisqa.

Ashkhamantaqa,qaqatapas rumitapastanqallasunmi,rumipas qaqapas puririllanqansumaq kawsaywanqa;chaypiña munakusqay wawachay.

6 6 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 66: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Cuzco mama buena tierraDDdd

En el amanecer de este universo, nuestros dioses antes decrear el mundo, primero habían divisado a nuestro Cuzco ma-ma, desde ese día crece de todo para todo sus hijos aquí en:

Cuzco mama, tierra fértil,tejido con fibra de vicuña,flor de cantuta florecienteen el corazón de la tierra.

Cuzco mamay santa tierra, me cobijaste cuando tu hijasufría de hambre y de sed, llorando como la lluviarodando como el viento.

Tu mi madre, buena tierra,abriendo las puertas de tu corazónextendiendo tus brazos, me cobijaste.

¿Mi huahua dónde estabas?regresa almita de mi huahuadijiste, y con tu alientoen mi cabecita me llamastey me miraste con tus ojos de lucero,recién mis ojos volvieron a brillar,por primera vez;como humano me sentícomo gente respiré.

Poesía en quechua/Chaskaschay 6 7

Page 67: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Y con tus manos de rosa,chicha madura de maízme diste de tomar,recién mi boca volvió a hablar,por primera vez;como humano me sentícomo gente respiré.

Y con tu boquita de florme besaste sin asco,me acariciaste sin miedo,recién mi alma descansópor primera vez;como humano me sentícomo gente respiré.

Y extendiéndome tus brazosme cobijaste sobre tu pecho,me hablabas como mi mamá:mi linda huahuitatriste agachadacomo huérfano sin pueblocomo pobre sin madrehas mendigado.

Tu mamá aquí estoy viva,ya no sufrasya no llore smi huahuita,me decías.

Nada nos falta mi hija,¿maicito nos falta para comer?¿chichita nos falta para tomar?todo está en la despensa,

6 8 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 68: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

para nuestras huahuaspara que abran sus ojosme decías.

Mi huahuitaya no sufrasya no llores,de un solo maizbrotando y refloreciendo,volveremos a andar.

De miles y milescerros y barrancosempujaremos nomás,cerros y barrancosvolverán a andarcon paciencia y amor,nuestro tiempo volverámi huahua, me dijiste.

Poesía en quechua/Chaskaschay 6 9

Page 69: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Chuqik’irawchawDDdd

Q’umir kuka k’intuwansaminchasqa k’intusqainka llaqta; yachay wasi.

Sara aqhawan ch’allasqa,llama pichuwan saymasqa;inkakunaq samaykusqan llaqta.

Munasqay Chuqik’irawchay,intitaytaq qhawaykusqan urq ukillamamaq samaranan patacha,qantapunin musqukuykiquyllurkunawan t’akaykusqata,sach’akunaq sunqunmantak’ancharimushaqta.

Munakusqay Chuqik’irawchayñawpaykunaq ñawpa llaqtan,kisuhina rumimanta q’allasqachhuqlluhina rumimanta pirqasqa,qantapunin musqukuykiApurimaq takiyniywan qarpasqata,riw q’intichaq t’ikanmantat’ikarishaqta, munay llaqta.

Munasqay Chuqik’irawchayyuraq phuyuwan chalinasqa,

7 0 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 70: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

pachakamaqq’umir punchunwan punchuykusqa,pachamamaqwankaykunan saywa patacha,qantapunin musqukuyki Salqantaypa paka k’inrayllanpiqimisqa willkayusqata,muyuriqninmanta apukunawanqimisqa qinchayusqata.

Yaw Chuqik’irawchay,munay ch’aska llaqtay;riw q’intikunaq llaqtan.Tuta p’unchawlliphi lliphipipispasunquyta suwawaqtiyki,nuqapasquyllur quyllurmantaurmaykamuykit’ika huertuykimanurpi yanay mashkaq tumpalla.

Poesía en quechua/Chaskaschay 7 1

Page 71: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Chuqik’irawDDdd

Pueblo de incastemplo de coyas,casa de sabios pueblo al revés,a ti siempre te sueñoescondido en el espacioperdido en el tiempo;envuelto en hojas de coca.

Mi lindo Chuqik’iraw,bendecido con la sangre del maízpurificado con el pecho de la llama,a ti siempre te sueñolatiendo con el alientode las coyas y de los incas.

Mi lindo Chuqik’irawpueblo de mis ancestros, piedra a piedra hecho como choclopiedra a piedra cortado como queso, yo a tí siempre te sueño,cantando con los ríos profundos,floreciente como riw picaflorcito.

Mi lindo Chuqik’irawpueblo mágico y encantado, chalinado con nubes blancasde hermoso poncho verde,

7 2 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 72: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

a ti siempre te sueño;rodeado y cuidadopor montañas y diosas salvajesy por un dios indomable.

Mi Chuqik’iraw encanto de apusanoche nomás te soñé,que al pasar por tu casa el padre solse detuvo a respirar en tu huertay al girar por tu puerta la madre lunase puso a descansar en tu jardíny las estrellas llovían sobre ti como luciérnagas,entoncesirradiabas como luceroen el corazón del bosque.

Oye mi Chuqik’irawcito,pueblo de estrellashuerto de picaflores,de día y de nochebrillando robas mi corazón,yo como estrella fugazcaí de lo alto del cieloal ver tu lindo huertocomo quien busca su amante.

Poesía en quechua/Chaskaschay 7 3

Page 73: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

PachatusanDDdd

Pachatusanapu yaya diosniy,sunquyki sunquywansumaqta rimarichunku;kunansis rimananchis.

Sinchi llakisqank’umu k’umulla,llaqta llaqtanta purimuspawasi wasinta muyumuspasuchuykamuyki,mach’aqwayhinachiqnisqa ch’aqisqa.

Pachatusan awkiy,kay llaki sunquytahump’iykiwan qarpaykuway,huq-hinañan tarikunimana rikusqaytahinañan rikuni.

Pitan maytan suyanchis,imaynachá huqnirayñan kay pacha,ima pachan kay pacha;huqniray pachamana tukukuq pachat’ikrasqa pacha.

7 4 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 74: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

PachatusanDDdd

Apu yaya diosniydios nuestro,hoy nuestros corazonesque hablen,ahora es cuando hablarán.

Desde lejos vengocargando mis penas,de pueblo en pueblome han despreciado,de casa en casame arrojaron piedrascomo a la serpiente.

Apuyaya diosniymi abuelito lindo,ábreme tu puerta cardinalencántame en tu ciudadsana mis heridas¡ya mucho he sufrido!

Dios de los indiospor que no me escuchas,¿tú también como Cristo estas enfermito?yo también estoy diferente,fea se hizo la vida aquíde tanta indiferencia,veo lo que nunca debí ver

Poesía en quechua/Chaskaschay 7 5

Page 75: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

ya no siento lo permitidoesto me asusta mucho.

Apuyaya diosniy,dios de los indiosdime qué es esto,¿hasta cuándo esperaremos?¿a quién esperamos?¿a quién buscamoscon las miradas perdidas?

Ya no sé, todo esto, qué es¿qué tiempo es este tiempo?¿qué mundo es este mundo?mundo al revésde nunca acabar.

7 6 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 76: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

MAMA KUKACHAMANTA

DE COCA MAMA Y ALIMENTOS SAGRADOS

Pintura: Jorge Chirinos

Fotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

Page 77: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Ch’ulla ñawichaDDdd

Ch’ulla makillaywanmama kukachatachaskiyukusqaymanta,ch’ulla ñawichayuqkay ch’aska ñawi wawachay.

7 8 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 78: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Mi pequeña hojitaDDdd

Tengo una linda huahuade ojos negroscomo un luceropero con un solo ojito,mi mamá dice,por haber recibidolas hojitas de cocacon una sola manita.

Poesía en quechua/Chaskaschay 7 9

Page 79: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Cocacha santa remidioDDdd

Kuka mamachasanta remidio,tanteo qukuqchakallpa yuyay churakuq,wiksa nanaypaq santa remidiokiru nanaypaq santa remidiochhaynallataqsunqu nanaypaq santa remidio.

8 0 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 80: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Hojitas santa remedioDDdd

Hojitas de coca,santa remediotanteadora de suertes.Siempre noche y díaestás dándomemucha fuerza y mucha vida.

Hojitas de cocapara los cólicossanta remedio.

Hojitas de cocapara el dolor de muelasanta remedio,para el dolor de corazóntambién santa remedio.

Poesía en quechua/Chaskaschay 8 1

Page 81: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Kukacha wachachaDDdd

Kuka k’intucha,kinsa lapracha:wik’uña ch’uspachapi uywanapallay pallay unkhuñachapi khipuna.

Qanpaqwan nuqapaqwan huchaqa,qanllawan nuqallawan maqanayukunchisqasawanpas chhiriwanpas.

Kuka k’intucha,kinsa lapracha:qanllawan nuqallawanchhiritapas wayratapask’umuykachinchis,llakiytapas waqaytapastanqarparinchis

Kuka k’intucha,kinsa lapracha:khushkalla vida pasaq masichay,kuka k’intu ñanachay,tapurikusqayki sut’ichanta willayukuway:kasadapaqchus kanisolterapaqchus kani,solterallan kanki niwaqtiykiqa

8 2 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 82: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

iskinitapiraq sayarukusaqchawpi plasantaraq purirukusaq.

Kasadapaqmi niwaqtiykiqakay k’inray ñanllanta escaparusunsurtinchisqa solteritapaqmi.

Poesía en quechua/Chaskaschay 8 3

Page 83: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Soltera hojita de cocaDDdd

Tres hojitas sagradas,lindas hojitas verdes:cuidadas en mi bolsa de vicuñaamarradas en mi manta fina.

Para ti y para mílas tristezas no faltan,para arriba para abajosiempre las dos juntas.

A las penas, a las lágrimas,de un lapo le vencemos,al frío, al vientode un puño le agachamos.

Tres hojitas sagradascompañera de la vidahojita hermana,por nuestra amistaddíme la verdad,adivíname la suerte:¿soy para solterita?¿soy para casada?

Si me dices; eres para solterita,por la plaza de este puebloorgullosa he de pasear,por la esquina de esta plazaorgullosa he de silbar.

8 4 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 84: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Si me dices, eres para casada,por este camino nos escaparemos,tu y yo no hemos nacido para sufrir,nuestra suerte es de solteritas.

Poesía en quechua/Chaskaschay 8 5

Page 85: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

KukachaDDdd

Q’umir hallpana kukachaallinta hallpaykapuway,sayri pitana cigarruchaallinta pitaykapuway,nuqa tusuykapusqaykisastalamanta munakusqayta.

Ñawi ruruchaymi siqsirushawanpitacha maytacha rikurusaq,warma yanaytachu rikurusáq.

Maki quchachaymisiqsiyurushawan,akis urpiy munasqaymakichaymanta llamiyuruwanqá.

Q’umir hallpana kukachasayri pitana cigarrucha,manan warma yanaykichumanan urpi yanaykichu,pillas mayllas asipayasunkinispallan llakichiwankis.

Chaypuninchilim chilimniyurushawan rinrichay,akis munasqay urpiypunividaymanta rimakushawan.

8 6 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 86: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Coca sagradaDDdd

Hojita verde,compañera del cigarro:fuma uno para mí,déjame bailarcon el humo de tu cigarro,déjame decirte que te quiero.

Hojita verde,compañera del cigarro:aquel puku puku me canta,¿que sabe de mi vidaese puku pukucha?

Hojita verde,compañera del cigarro:mis ojitos me escuecen,tal vez mi torcacitaprefiere verme de lejos.

Hojita verde,compañera del cigarro:aquel leqe leqecha me canta,¿qué sabe de mi vidaese leqe leqecha?

Hojita verde,compañera del cigarro:mis manitas me escuecen,tal vez mi palomitaquiera ayudarme de mis manitas.

Poesía en quechua/Chaskaschay 8 7

Page 87: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Hojita verde,compañera del cigarro:dices que no es mi palomitadices que no es mi torcacita,dices es sólo espejismo.

Tal vez esa torcacitaya me olvidó.

8 8 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 88: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Pintura: Jorge Chirinos

Fotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

Page 89: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Kuka mama yunka mamaDDdd

Q’umir pullera kumarita,hallpata apamushankichu?chiqachus llakipaq allinnuqapas llakipin tarikuni.

Hallpaykachiway yunka mamatahayanqachus mishk’inqachus,mishk’inqa chayqa allinpaqcháhayanqa chayqa sut’iñachá.

Imapas kachun,hallpaylla hallpaykachiway;llakipin tarikuni.Sapan munasqay t’añuchaytanwárdia civilkuna qichuruwansoldadu cartilpaq.

Ay qanchi muntira kumarita,ama waqaychu churiykiqa, sumaq t’añuchaykiqa allin wardia civilñan qoqoroqonispa kutiranpunqa.

Chaypachaqaq’umir pullera kumarita,hallpayta hallpaykusunkundurpa sayanantaraq,wamanpa llusk’anantaraq,amayá akulliyusunchullama tapurikuyllataqa.

9 0 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 90: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Yunga mama hojitas de cocaDDdd

Comadre de pollerita verde,dicen que traes coca de yungas,dicen que quita las penas,yo también tengo muchas penas.

Comadrita de los yungas,coquita de yungas, convídame; si es buen augurio será dulce, si es mal augurio será amargo.

Que sea lo que sea,dicen que quitas las penas,yo también tengo muchas penas.

Que sea lo que sea,probemos nomásen las dos mandíbulashasta levantarmontañas de cóndores.

Que sea lo que sea,saboreemos nomáshasta levantarla caída de las águilas.

Comadrita de los yungas,no me niegues tus hojitas verdes,dicen que quitan las penasyo también tengo muchas penas.

Poesía en quechua/Chaskaschay 9 1

Page 91: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Comadrita de los yungas,hojitas de mama coca,convídame en mis manitas,para volar mis caídasque sea por nuestra amistad.

9 2 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 92: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

E.K

Page 93: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Kukacha mamachaDDdd

Kukacha mamacha,chhiripipas wayrapipasvida pasaq masichay,qanllas yachankichhiripipas wayrapipaswaqasqallayta.

Ay kukacha mamacha,hayk’aqkamallaraqwaqayusunchis,lunes p’unchawpichumartes p’unchawpichu,waqayunallanchis tukuyakapunqa.

Ay kukacha mamacha,ama llakiychuama suyuychu,murado muchilachaypi q’ipiyakapusqayki,Lima llaqtapiñallakiyninchista hayt’arparisun.

Lima llaqtapiñaallinta tusuyusunricurdupaqpuniuhayusunchis.

9 4 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 94: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Coca mamaDDdd

Madrecita coca,compañera en los fríosamiga en las lluvias,solo tú sabes mi vidasolo tú sabes mi dolor,en el frío, en la lluvia,solo tu sabes cuantohemos llorado de amargura.

Hojita de coca,mujercita maltratada,hasta cuando lloraremoshasta cuando sufriremos,en lunes santoen martes santo,¿se acabarán nuestras penas?

¡Ay¡ mujercita golpeadaya no sufrasdeja de llorar,yo te llevaréen mi linda mochilita verd eallá lejos, muy lejos.

En Lima yá,moviendo moviendo,la derecha, la izquierda zapateando taconeandosacando polvolas penas morirán.

Poesía en quechua/Chaskaschay 9 5

Page 95: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Ch’awiyuyu mamaDDdd

Mayu patapiq’illu sumbriru t’ikaqcha; q’umir pullera ch’awicha.Inti taytaq k’anchaykusqankilla mamaq llanthuykusqan.

Munay munay wiñaqchaphuyuq hump’inwan ch’aqchuykusqa,hallp’aq sunqunmantaphuturimuqcha.

Irqichaykuna t’antacha t’antachata nispa waqakuqtin.

Sulla samaychaykiwanpharpa pharpa uyachantauphaykuspa much’aykuspawatan watan mana tukukuspa,q’umir alimintuchaykitayana inqichankumanhunt’aykachipuwanki.

Kusisqa inqipas t’iqi t’iqichawiksapas bombo bombuchamayu patapi phullakunku.

9 6 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 96: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Ch’awiyuyu mamachayyanayña urpiyña wikch’uwaqtinpas,uyachaykita qhawa-qhawayukuspainqipas t’iqi t’iqichataraqwiqsapas bombo bombocharaqkushkalla kawsakushansunchis.

Poesía en quechua/Chaskaschay 9 7

Page 97: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Ch’awiyuyu mamaDDdd

Hierbita lindade florcita amarilla,de pollerita verde.Bonito creces sobre los ríoscon el calor del sola la sombra de la luna.

Linda mujercita,bonito nacesdesde el fondo de la tierracon sombrerito amarilloy pollerita verde.

Mujer con gracia,reina silvestre ,nunca me faltascomo ch’uñu mama,todo el año creces como mi huahuita,con el calor de inti taytacon mi cariño también.

Cuando ya todo se marchitó,mis huahuas pequeñitos:pancito pancito me llorán,solo tú, con tus gotas de rocíolimpias la carita de mis huahuasy tus hojitas verdesbonito nos das de comercon sabor a hierbabuena.

9 8 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 98: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Cada día,con tu tallito blancollenas nuestra negra pancita,por eso, alegres jugamosen la orilla de los ríos,con la barriga bombo bombitocon la pancita t’iqi t’iqicha.

Si mi amor me abandonaolvidando sus huahuitas,mirando tus lindas hojascon las barriguitas t’iqi t’iqichacon la pancita bombo bombitoya nunca lloraría.

Poesía en quechua/Chaskaschay 9 9

Page 99: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Qañiwa mama DDdd

Ñawpa runakunaqallin trabajasqan,ch’ulla rurullamantawaranqa waranqamanruru rurutaraq mirariq.

Chikchiq ñawpanta phawaspa,apachitapi t’akarikunkimach’aypi wiñarikunki,machuchanchiskunapayachanchiskunamikhurikunanpaq.

Ñawpa machuchanchiskunaqñawpa payachanchiskunaq,makinwan t’akakusqanhump’iywan ch’aqchukusqan,kunantaq astrunawtaq alimintun.

Chaytapuni pridisispaawilitunchis awilitanchispinsayurukuranku asambliapi;

“kay qañ iwa a l im i n t un c h i s t ahaku k i l l aman t ’ akar imusuna ñ u 2 0 1 3 w a t a m a n w a w a n c h i s k u n am a m a k i l l a m a n c h a y a n a n p a q ”nispa.

1 0 0 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 100: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Qañiwa hak’u mama, manaraq firru cuytiypimama killaman chayarushaqtiy,mishk’i saburchaykiqanchis leguataraq q’aparimushawanña.

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 0 1

Page 101: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Qañiwa mamaDDdd

Harinita de qañiwa, comida de las diosas,nariz y ojo de las personas.

En el planeta tierra como por magia crecessobre los picos empinadosbajo las quebradas hondaspara el alimento de los dioses.

Rico alimento sembrado con cariñopor nuestros abuelitos, trabajado con sacrificiopor nuestras abuelitas, brotaste de un granitobastante a miles y milesy ahora eres alimentode grandes astronawtasde sabios que atan la luna.

Por eso, nuestros abuelitospredeciendo el tiempo se pensaron en gran asamblea:“vamo s a l a l una , s embre m o sn u e s t r a q a ñ i w a m a m a ,a l año 2013 nue s t ro s h i j o s d e s a t a r á n l a m a d re l u n a ”

1 0 2 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 102: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Harinita de qañiwaantes de llegar a la lunaen mi cuetito de plata,faltando 7 minutoswan, thu, tri... para el 2013a siete leguastu saborcito ya se me antoja.

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 0 3

Page 103: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua
Page 104: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

HUK VIDAMANTA KUNDINARUMANTAWAN

DE OTRAS VIDAS, CONDENADOS Y MALEFICIOS

Pintura: Jorge Chirinos

Fotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

Page 105: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Mama kutipakuqkunaDDdd

Tawa irqichakuna;puka gurruchayuqkamazapatu lustrarusqacha.Mamankuta millaytapunikutipakusqankumanta:“manakaw c h a y p a r t i t r i g u t ’ a n t a t a q a muna yku c hu”nispa, wikch’uyukusqankumanta;michi chupayuqhirro ch’ulluyuqch’ampiq tutamanmana munashaspa lat’ayunku.

Ch’ampiq tutapihuk Riy kundinarumichi chupankumantasumaqllata hap’iramuqtintaqallillamanta chutaramuqtintaq,chay kundinaruk wasinpi hirru ch’ulluntin kidakapunkumana hayk’aq lluqsimpuq.

Chaymi irqichakuna,Lima Arkipa llaqtamantallaqtachaykisman kutimpuspaqa,amapuni p’inqakunkichischumamachaykichismantaqa,chaskiyukuna imallatapasch’aki t’antallatapas.

1 0 6 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 106: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Niños malcriadosDDdd

Cuatro niños malcriadoscon gorritos rojoscon zapatitos Ribox,por gritar a sus mamitasmuy feamente sin respeto,como placeras carniceras.Y por despreciarel pancito de cada díala bendición de Dios

con cola de gatocon gorro de fierrosin querer queriendoentran a la noche oscura.

Cuando en la noche oscurael Rey de los condenadosun satanás despiertasin cola y sin gorro,suavecito les coje de la gorralentito les agarra de la cola,entoncesen la noche oscuracon su gorro de fierrocon su cola de gatose quedan para nunca salir.

Por eso niños y niñas,cuando vuelvana sus pueblitosdesde Lima Arequipa, nunca despreciena sus mamitas,hasta un pancito secose recibe dándole un besito.

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 0 7

Page 107: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Huq vidamantaDDdd

Purinanchis ñan patapi,yana taparakullas tuta laprantinchakatasqa laq’arayashasqa,talveschá manañapurinay ñan patata purirusaqchu.

Ripunanchis uray wayq’upi,ruqt’u añasllanq’aparispa asnashaqtaraqchunta sinqantin,intitaytata p’inchashasqa killamamata t’ikrashasqa,talvescha manañakuyasqay llaqtaymankutiramusaqchu.

Ikiraqsis karankay vida wañuyqa,chinkakuna kanmanchinkarakapuyman,pakakuna kanmanpakarakapuyman.

Kay vida wañuyllansasata llakichishawan,kuraqta manchachishawansapa vida wañuytayuya yuyariqtiy.

1 0 8 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 108: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

La diosa negra y sordaDDdd

En el camino de nuestra partida,a la vuelta de la quebrada,sólo me esperabala negra muerte crucificadacon sus alas anocheciendoextendió mi rumbo

tal vez,ya no vuelva a caminarpor mi caminitode mis tantas andanzas.

Pasando río grande,a la vuelta de la quebrada,con su nariz puntiagudala diosa negra y sorda apestaba,con la mano izquierda volteaba al solcon la mano derecha tapaba la luna

tal vez,ya no vuelva por mi tierrapor mi querido pueblito.

Cómo puede ser la muertede estos tiempos,muerte en vidanada sin fondo,si perderme pudierame perdería,si esconderme pudierame escondería.

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 0 9

Page 109: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Esta muerteluto en vidavida sin diosesterriblementeme mata.

Irremediablementeel miedo de la muertese entierra en mi mentetoda vez que la muerteenlutece mi vidala muerte se me hace eterna.

1 1 0 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 110: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

E.K

Page 111: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Gallu waqayDDdd

Amas negraschayamas sambaschaylluqsinkichu,wallpa waqay gallu takiych’ampiq tuta kuskatutaqa.

Qoqoroqos:puka gallus,puka k’ankas,hayt’arusunkiman.

Hinaspañataq,desispiritasqa,almayki qatiqasqa,mana almayuq,waq’ayaspa qoqoroshawaq.

Negraschay sambaschay,kinsa gallu puka k’anka qoqoroqo qoqoroqtinña,huq vida purinanuras qhipantaña,q’ipichaykita k’aywirikuspalluqsimuypacha.

Yachankiñansambaschay negraschay,primer gallo qoqoroqo

1 1 2 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 112: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

mal espíritu feo hora,segundo gallo qoqoroqomaligno hora huq vida,tercer gallo qoqoroqosayariy pacha kay vida.

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 1 3

Page 113: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Canto del gallo rojoDDdd

Oye mi negrita,zambita canela,cuidado con saliren la noche negraa media noche.

Zambita canela,corazón de almendra,a media nochecuando cante el galloqoqoroqo qoqoroqono escuches.

Cuidado mi negritael gallo qoqoroqode cuello peladoqoqoroqandote puede patear.

Cuidado después,cuidado mas tarde,desespiritadacon el alma afueraqoqoroqandollores lágrimas,por un lado lechepor el otro sangre .

1 1 4 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 114: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Oye mi negrita,zambita canela,corazón de diamanteojitos de sirena:al primer qoqoroqoal segundo qoqoroqono salgas nunca.

Al tercer qoqoroqopasada la otra vidapasado la luna llenacargando tu bultitovendrás urgentemente.

Ya sabes negritaprimer canto qoqoroqo,mal espíritu; feo hora.Segundo canto qoqoroqola otra vida; maligna hora.Tercer canto qoqoroqoesta vida; buena hora.

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 1 5

Page 115: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Kunan tuta musquyniypiDDdd

Kunan tuta musquyniypi,rumi chikchi warak’aspa,nina para paraspa;yuyayniyta chinkachishasqa.

Yawar quchapitarikapusqanimana imayuq.

Añuqara ch’uñulaallquchallayña,ninata samaspa,ninata supispa,aysashawasqa,yawar quchamanta.

Waraqu chakapiña,puñuy taripashawaqtin,chay añuqara alquchay;sullullu ñawichanwanqhawa-qhawapayaykuspa,yana ch’uñula sinqachanmanta,yaku unuchata sut’uchispallakawsachishawasqa.

Chayraq,sayathapispa sayathapispatharpi tharpita kutirimpuni.Yana llamachay aysantin,waylla ichhuchay cargantin,añuqara alquchay pusantin.

1 1 6 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 116: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Anoche en mis pesadillasDDdd

Anoche en mis pesadillasgranizos de piedrame aplastaban,lluvia de fuegome quemaba,perdía el sentido.

Sólo mi añuqaritaojitos de huairuro,apenas me jalabadel rió sangriento,respirando fuegolanzando pedos de candela.

Sólo mi perrito nariz de chuño,apenas me cargabael puente de espinos,eruptando granizolanzando pedos de candela.

Ya un paso al paraiso,sed de agua me atrapola otra vida me anudaba.

Entonces mi añoqarita,mirando y mirándome con sus ojos de wayruro,

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 1 7

Page 117: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

recordó que nunca le peguey nunca le faltó su comida.

Entonces aguita cristaliname dió de beberlento, gota a gota,de su naricita de chuño.

Recién pude levantar,cayendo y cayéndometemblando de frío retorn éJalando a mi perrito añuqaracargando mi pajita bravatrayendo mi llamita perdida.

1 1 8 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 118: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

E.K

Page 119: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Lluq’ichayDDdd

Inti lluqsiytapukay pukayta,lluq’i makiywanmana pañaywanchu.

Mala fe, suwaqniypa,lastru yupin t’akasqanpi,munay munasqay mankayta chatuchaytawanp’akirukuni chhallurukuni,waqachiqniy suwaqniyhina p’akikunanpaqhina chhallukunapaq.

Phisqa minuto pasaruytataq,wichaymanta uraymankhututa phukuykuspay,chay khurusqa k’anallachawanallillamanta sumaqllatauqariruni levantarunichay lastru sarusqanta.

Qanchis minuto pasaruqtintaq,lluq’i makiywanmana pañaywanchu,ruruy ruru kachichata, uraymanta wichayman khututa phukuykuspa

1 2 0 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 120: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

wikch’uykuni t’akaykuni,waqachiqniypa hina waqananpaqhina t’akakunanpaq.

Isqun minuto pasaruqtintaq,lluq’i makiywan,khututa phukuykuspakinsa t’aqaman khipurunichay lastru yupin purisqanta.

Huq khipu chhiri karsilpaqhuq khipu reja pustupaqhuq khipu almaq t’uqunpaq.

Inti waykuytaqa,q’illuy q’illuytaqa,ñan p’aki kampanawaqaramunñaalma waqayta.

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 2 1

Page 121: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Brujería maleficioDDdd

Te cuento un maleficio:pero no lo hagas.

Cuando sale el solcomo herido de sangre rojo,con mi mano izquierd anunca con la derecha,recojo las huellas regadasde un mala fe ladrón:ladrón de mi unica ovejita.

Pero antes de recoger,de abajo hacia arribasoplando con mucha frialdadsobre las huellas regadas,rompo mi ollita de barroquiebro mi negra vasijita,para que el ladrón mala fe,se rompa como mi vasijase quiebre como mi ollita.

Pasado cinco minutos,con esa cerámica embrujadalento, suavecito, recojolas huellas de ese mala fe.

Pasado siete minutoscon mi mano izquierd a(nunca con la derecha)

1 2 2 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 122: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

de arriba hacia abajogoteo granitos de sal,granos de zambita llorona,para que mi ladrón mala fellore como la salsufra como la llorona.

Pasados nueve minutoscon mi mano izquierd a(nunca con la derecha)soplando con maleficiolas amarro en tres bolsitas;un amarradito para la cárcelotro amarradito para el puestootro amarradito para el cementerio.

Pasado doce horasentrando el padre solcomo quien hace justicia,la campana María Angolalloró canción de alma,alguien había muerto:un amarradito dio efecto.

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 2 3

Page 123: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

KundinaruDDdd

Wañuy pachapiñak’ariqmi kani,manañan runatachu puriniwayraq apanallanñan kanipas,urqunta q’asantach’anki mikhusqaypi,wayq’unta pampantayanay maskasqaypi.

Yakumamaman chimpayuqtiypasyawarmanmi tukun,kukamamata pallarikuqtiypaswaraqumanmi tukun.

Chakiypas tukukunñantulluypas ukhurinñanllanthuypas chinkapunñanyupiypas arrastrasqallañanwayraq lastrunhina.

Qanchis llaqtata tukunaypaqmana pipas tapunawanpaqmat’iypi sikiypi kashanyayaq markasqataytaq qhillqasqa.

Qanchis llaqtataq tukusaqpurispa muyuspa tukukusaqchayraqchá tukukunqa huchaychayraqchá pampachawanqa tayta.Yaku mama atatáw nisqaymantakuka mama mana chaskikusqaymanta.

1 2 4 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 124: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

CondenaroDDdd

Mí vida es tormentoen este mundo,hace tiempodejé de ser humano,sólo esperoque me lleve el viento.

Mi vida no es vida,cerro en cerrocomo ánima y como almahe penado y he sufridocomiendo espinos verdes.

Mi vida no es vida,quebrada en quebradacomo alma y como ánimahe llorado buscándote.

Mi vida es otra vida,cuando quiero tomar agüitase vuelve sangre ,cuando quiero recogerhojitas de cocase transforma en espinos.

Mi vida es otra vida,hasta mis piesde tanto rodar

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 2 5

Page 125: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

se han acabado,hasta mis huesosde tanto andarhan aparecido.

No sé quien soy,de tanto penar y andarmi sombra se ha perdido,mis pies ya no dejan rastrosse arrastran como trapo viejocomo el dolor de los runas.

Dejaré de penarterminando siete pueblosacabando siete naciones.

Para que nadie me mirepara que nadie me pregunte,en mi frente y en mi potoescrito está, firmado estála palabra de Dios Yaya.

Rodando siete nacionesvagando siete pueblosvoy a terminarme,recién mi pecado se terminarárecién Dios Yaya me perdonará,por despreciar la mama agüitapor no recibirme la mama coquita.

1 2 6 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 126: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

E.K

Page 127: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Sirinitaq inkantun DDdd

Puquy timpupi carnaval timpupi,huq sirinita wahashawasqaqaqa k’uchuman“hamuy su l t e r i t o , c amo t i t o n i s pa” .

Ama waykuychu wawaysirinitan incantashasunki nispataytamamay nishawaqtinpas.

Kay mala fe chakiytharpiykun,kay mala fe ñawiyurayta wichaytaqhawashaspa lat’aykun.

Chaylla chay sinita tukaykunpacha charrangunta,mayutaq kamachinpacha unuta;chakinmanta hap’iy karahuumanmanta ñit’iy karahu, nispa.

Chayllamuyurikusparaq sirinita q’ipiyukuwan.

Watamanqa puquy timpupiña

1 2 8 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 128: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

carnaval timpupiña,t’ikramusaq charranguchaywansolteritakuna q’ipikuqllaña.

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 2 9

Page 129: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Encanto de sirenaDDdd

Bajo la lluvia,en tiempo de carnaval.Una linda sirenitasonrriente me llamaba con un peine de oroy con un espejo de plata:“v en mi s o l t e r i t o , v en mi camo t i t o”.

Mi padre, mi madre me hacian bromas:“oye , e sa s i r in i ta t e e s ta e n c a n t a n d o , d e s p i e r t a ” .

Sin embargoeste pie, mala fe pie.Este ojo, mala fe ojo.Mirando arriba y abajorío profundo gateó.

Sin perder un tiempo,la sirenita se pusoa tocar su charrango,entonces bonito le ordenó al rioy el río rugiendo ordenó al agua:cógele de los pies carajo

1 3 0 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 130: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

húndule de la cabeza carajo.Entonces la sirinita:“vamos mi s o l t e r i t o , m i camo t i t o”aduciendo, en su espalda rio adentro me cargo.

Al proximo año,bajo la lluviaen tiempo de carnavalestaré de vueltacon mi charango afinadopara robar solteritas.

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 3 1

Page 131: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua
Page 132: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

VIDA VIDACHAMANTA

DE TRAGUITOS, DE AMORES Y DE LA VIDITA

Pintura: Jorge ChirinosFotografia: Urpi Adela Anka Ninawaman

Page 133: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Perdidunan rikukuni2

DDdd

Perdiduñan rikukunihudiduñan rikukunihaku ripusunhaku pasasun

urpillay urpiyanallay yanaama waqaychu.

Perdiduñan rikukuniyanallay yanaurpillay urpiama suyuychuama waqaychu.

Wankay wankay qaqapatapiwankay wankay mayupatapitrupay trupa wik’uñakunatrupay trupa tarukakuna

trupachanmanta siparaymansimanadanmanta apartaymansi.

Chaychus manalla siparaymanurpi yanayta siparaymansiwarma yanayta apartaymansi,tayta mamanpa chawpichanmantamama taytanpa laruchanmanta.

1 3 4 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

2 Este poema es de Don Florencio Carlos Anka.

Page 134: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Me hallo jodidoDDdd

Mi palomita no llore smi único amor no sufras,perdido estoyjodido estoyvámonos lejos.

Jodido me veoperdido me veo,mi único amor no sufrasmi palomita no llores.

Sobre las cumbreslamentos y recuerdos,sobre los ríosvicuñitas tropa tropastaruquitas tropa tropas,

le robaría de su tropitale separaría de tu manada.

Acaso no le robaríaa mi palomita, si le robaríaa mi único amor, le apartaríadel lado de su papacitodel cariño de su mamacita.

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 3 5

Page 135: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

UrpituchayDDdd

Urpitu urpituchay,hamuy hampuwayichhu qisachaykiman,saracha umikuqtrigucha k’utukuq.

Chhiriraqmi muyushanwayraraqmi phawashan.

Puka simi urpituchaychiwchichanchispalaprachantaraq lapracharisun,sapan urpichanchispainqichanmanraq umiykusun.

Samaychaykiwansamaychaywansaminchayusun,mayladumanñaripukunanpaqpas,may ladumanñapasapunanpaqpas.

Chaymantaqa,phalaripushankicháqanmantañachá,puka simi urpituchaych’iqchi punchu urpituchay.

1 3 6 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 136: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Mi palomitoDDdd

Ven, ven mi palomito,a tu casita de paja,a picar maiza comer trigocon tu piquito rojo.

Ven mi palomitode piquito rojo,verás que todaviael frío está girando,verás que todaviael viento está corriendo.

Primero,hagamos crecer las alitasde nuestra palomita,hagamos llenar el buchecitode nuestra pollita.

Con tu cariñocon mi alientovamos a bendecirlas alas de nuestra pollita,para que alce vuelocruzando el atlantico.Después será tu querer,puedes marchartepuedes alzar vuelo,donde tu quierascon tu piquito rojocon tu ponchito libre .

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 3 7

Page 137: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Sunquta allinta frinanaDDdd

Sufriqmasiy kallaqtiykinnuqapas sunquyta carrutahina allinta frinarini,mana hinaqa huq saqmapicha puka carruchaymanta uraqarachiykiman.

Yaw sufriqmasichaymanachu riparanki,kay pallay prasarachapiwatiqmanta vidanchista,sumaqta awasqayta?

Sufriqmasichayqanpas miniykuy kallpaykiwan,manaña pantananchispaqmanaña culirananchispaq.

Chhiriña chhirishaqtinpasqasaña qasashaqtinpas,awasqanchis prasarachawanminisqanchis cubijachawan,llikllayukusun p’istuyukusuncarruchanchista frina frinarispa.

1 3 8 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 138: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Timoneando el corazónDDdd

Mi chofercito, tu y yohemos sufrido bastante,sólo por eso, como carro freno mi corazón timoneando timoneando,sino ¡uchicales!hace tiempo de un puñetete hubiera bajado de mi carrito rojo.

Oye chofercito saca vueltero¿no te das cuenta?tejo nuevamente nuestra vidapunto a puntopara no equivocarnos.

Oye chofercito de mala suertetambien pon tú fuerzapara no equivocarnospara frenar el corazón.

Que caiga la heladaque caiga el fríocon esta linda cobijanos abrigaremos,frenando frenandotimoneando timoneando nuestro carrito rojo.

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 3 9

Page 139: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Ama qhawawaychuDDdd

Ama rimapayawaychu,ama qhawapayawaychu,manu kubrana ñawiykiwanyaw mana p’inqakuq maqt’a.

Paqtataq huqtataq,mana t’antayuqchukulatita tumarqachiykiman,huqtataq paqtataq,kumbitis hank’ata k’uturqachiykiman,Limapi gallu waqaqtaraquyarirqachiykiman.

Imaynas llakisqan kakushaniyachallawaq vidaytasunquymi llakimantat’ik t’ik nispa p’itanaxashan.

1 4 0 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 140: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

No me mires malDDdd

Oye mala mozo,no me hablesni me mire scon tus ojos de cobranzasin miedo y sin vergüenza.

Cuidado mala mozo,te haga tomarun chocolate calientesin pan.

Cuidado mala mozo,te haga mascarconfites tostadassin sal.

De un puñete tambiénvoy a hacerte escucharhasta Lima tu canto de gallo.

Sólo yo sé mi tristeza,si sólo supieras mi vidami corazón de pura tristezat’ik t’ik está por reventar.

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 4 1

Page 141: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Mana valiq manzanoDDdd

Yaw fulanoyaw manzanoyuyakushankichu,qucha patapituparqanchis.

Palabra anilluchaytarigalarayki,palabra promesachayta qukurayki,khushkan sunquchaytataqpartirirayki.

Yaw mana valiq manzanoyaw mana sirviq durazno,chay palabra anilluchaytaqupuway,chay palabra promesachaytahaywarimpuway,khushkan sunquchaytataqkutichipuwayhuqwanñan parlakuni.

1 4 2 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 142: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Manzano sin valorDDdd

Oye fulano: ¿te acuerdas?Oye manzano ¿lo olvidaste?A la orilla de una lagunapalabra de anillo yo te di.Promesa de palabra yo te juré.Y la mitad de mi corazón te regalé.

Oye manzano que no vales,oye durazno que no sirves,esa mi palabra de anilloregrésamela,esa mi promesa de palabraalcánzamela,y esa mitad de mi corazóndevuélvemela.

Alzando la miradate digo: no te quiero !caraju!Tengo un nuevo duraznoque me que valeque me quiere .

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 4 3

Page 143: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Mana qarayukuqDDdd

Allin waqcha kasqaypiphulluchayta vindikuniwawachayta prindakuni.

Manayá pipas qarayuwanchu,manayá pipas qhawayuwanchu,chayñachuyarqashawanmi niykimanpas,chayñachuch’akishawanmi niykimanpas.

1 4 4 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 144: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Gente sin corazónDDdd

Como buena pobrevendí mi única mantitaprendé mi única hija.

Nadie sintió pena por mínadie me alcanzó un plato,por eso ya no quiero decirteque tengo hambretambién tengo sed.

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 4 5

Page 145: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

San Lurinso yaraqaychaDDdd

Ay yaraqay yaraqaycha,yaraqay ch’aqlaqcha.Yaraqaycha qatirirushawankunanchá huq kucharallatapasyaraqayta ch’aqlayarachiyman.

Chaymi,

mikhuy kusicha qayllapiqa,allinta papamamata phinayuna,allinlla ch’uñumamata taqiyuna.Karu p’unchaw hatun p’unchawSan Lurinso Lurincito,patronu del yaraqay,mana waqananpaq.

Kusichana kusicha timpupiqa,disimbre killa, karu p’unchawallinta ch’aqlananpaq.

Wiksachanchista qisachayukunamayu killa, sirka p’unchawchayamunankama.

Sut’iñan San Lurinsop’unchayta; lurinsuqa.Phisqa p’unchaydiciembri killata,hanllatatayukuspahaykuyapushanqa.

1 4 6 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 146: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Patrono del hambreDDdd

Ay san Lorenzo patronodel hambre hambrecilla,hambre que golpea mi barriga,ya no llores Lorencitodeja de pedirme comidita.

Ay hambre hambrecillaquisiera una cucharaditapara que no sufra mi pancita:pero no tengo ni un real.

Por eso, desde ahora,en tiempo de cosechaen tiempo de abundancia,se debe aporcarbien la papamama,se debe almacenar bien la ch’uñumama.

Para San Lorencito,para su antojito,para que no sufra,en tiempos de hambrunaen tiempos lejanos.

En tiempos de cosechase cosecha en la barriguitahasta tiempos cercanos,

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 4 7

Page 147: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

hasta cinco de diciembre ,tiempo en que San Lorenzoel patrono del hambre ,sé ira a dormir ricoabriendo las mandíbulas.

1 4 8 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 148: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

E.K

Page 149: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Papay huwis tininteDDdd

Papay allin huwis tinintekamachikuq munayniyuq.

Arí papay manan nigakunichu,arí manan mananchakunichu,desgrashapi huchay atipasqankay ch’ura makiy escapayuruwan.

Manaña imaypas kaqtin,puka huk’uchaq qatirisqan,yana wiksachay waqakuqtin,wawamasiypata uqariyurusqanimanan vishuytachu aysarusqani.

Nishaykitáq yawpapay allin huwis tininte,kamachikuq munayniyuq,kawsaypiqa paqapullasaqmikallpapiqa kutichipullasaqmi.Sintinshawanki chaypachaqaqantapunin wañuspakuska tutata q’ipirikusayki.

Papay gustuyuq mañayuq,manañan wawamasiytaqawaqachisaqchu,kunanqa puka huk’uchayqapunkuykipiñan,quri cadinawan watarayashanquri qullqiykita mañarikunanpaq.

1 5 0 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 150: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Papay juez tenienteDDdd

Doctor juez teniente,siempre estás ordenandosiempre estás con gustos.

Yo como pobre wakcha,sí papá no me niego,sí doctor no me miento:justo cuando el raton rojo de hambre comia mis tripitas,está mi mano larga se me escapó,no me he alzado por gusto.

Doctor juez teniente,con gustos y con mañasno me niego ni te miento,al ver llorar mi negra pancitala desgracia me envolvió:sin darme cuentame había prestado de mi vecino.

Doctor juez teniente,aunque pobre waqchacon mi trabajo se lo pagaré,pero si me sentencias,me vengare, hoy o mañanapor ti siempre volveré.

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 5 1

Page 151: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Ay papay juez tenientecon gustos y con mañas,nunca mas haré llorara gente pobre como yo,a pobres angelitos.

Ahora mi ratoncito hambrientoencadenado con cadenita de oroya está en tu puerta, para prestarseun poquito de tu oro y plata.

1 5 2 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 152: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

E.K

Page 153: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Viajirita urpichaDDdd

Yaw Timucha, haku hakupuni Limata,wawanchista waturakamusun.

Sunquyman hamushallankhutu pampapihuq waqcha wawachawikch’urayasqan,ruphay pampapichhanqarayasqan,qasaq qasasqanchhiriq phukusqan.

Imaynas chaywaqcha wawacha,k’irisqa samaychanwant’ikrasqa ñawichanwanlluqsisqa sunquchanwanmamantahina qhawaykuwan.

Chaymanta pachansunquy k’irisqasunquy t’ikrasqamana tahanchu.

Yaw Timucha hakupuni,ñan paqarinqa limapiñawawachiswa kuskaallin misti salonpi pijirriytamikhuyurushasunña.

1 5 4 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 154: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Palomita viajeraDDdd

Oye Timucha Timoteo,ahora mismovamos a Lima,no puedo olvidara una palomita niña.

Esa mañana de invierno,sobre el cemento fríocomo trapo viejoestaba su cuerpito.

Esa mañana de invierno,el frío le había sopladosu cuerpito de huahua,la helada le había reventadosu boquita de niña.

Su almita de niñaestaba herida,su corazón de huahuaestaba dolido.

No se porque, a mi,con sus ojitos perdidos,con su aliento herido,sin querer me mirócomo a su mamá.Desde ese día mi corazón anda heridomis ojos andan perdidos.

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 5 5

Page 155: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Oye Timucha,por algo debe serpensarase mañana a esta hora,en Lima estaremossaboreando pejerrey como los mistis: en grandes salonescon nuestra Tingacha.

1 5 6 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 156: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

E.K

Page 157: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Wamp’uli ch’iwarchaDDdd

Cuartilla traguchamisi hinaq kupachantin,qanllata uhayuqtiymiruna chiqniyushawan.

Yanaypas urpiypaschiqniq tukuwanqunqaq tukuwan.

Wamp’uli ch’iwarcha,qanllata uhayuqtiymillakiyta qunqarini,llak’iyta t’ampaykuni.

Qanllawan nuqallawanuhasqa mana uhasqahudidunan rikukunchis.

Kay wakcha kawsayninchistataripanchisña,kay wakcha vidanchistarikukunchisña.

Watan watanwaqachishawaqtiykipas,watan watank’irikushawaqtiykipas,

1 5 8 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 158: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

manapunin qunqayta atiykichu;manayá saqiyta atiykipunichu.

Imananchá hayk’ananchákay llaki samaq sunqunchistamana qunqanakuyta atinchischu.

Imapunichá hayk’apunicháwakcha vidallanchisqa,sapa p’unchawwaqay waqaylla,sapa tutauhay uhaylla.

Qantaq mana qunqachikuqnuqataq mana qunqaq.

Imapunichátimpupas timpullama kasqa,chaychá sunquchanchismanaña tahayunñachu.

Imay sunquchallaraqhayk’ay sunquchallaraqrakinayukusun,kay vidachamantamalafe traguchay.

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 5 9

Page 159: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Mala fe traguitoDDdd

Traguito de cuartatraguito de botella.Por tomarte a tien tu copita de gatola gente esta odiándome.

Por tomarte a ti,mi torcacita diceque me despreciaque me ha olvidado.

Traguito de una gota,apenas te prueboolvido mis penasentierro mis tristezas:ni hambre ya siento.

Ay hermanito,wamp’uli traguito,¿qué será nuestra vida?Tomados o no tomadosjodidos ya estamos.

Ay mi único compañero¿qué será de nuestra vida?ya hemos sufrido tantocon la miseria hemos rodadoy no podemos separarnos.

1 6 0 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 160: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

¿Qué será de nuestra vida?año tras añome has hecho llorar tantome has hecho sufrir muchoy no puedo olvidartey no puedo alejarm ede tu lado.

¿Qué pasará con nosotros?siempre que nos separamosnuevamente terminanoscon una cuarta de traguitocon su copita de gato.

¿Que será de nuestra vida?ya me has herido tanto,ya te he despreciado muchoy no puedo olvidarte,tu corazón y mi corazónno pueden romperse.

¿Qué siempre será nuestra vida?qué vida de pobre llevamos,vida de borrachitos enamorados.

Día tras día llorando nomásaño tras año sufriendo nomástú por no olvidarm eyo por no dejarte.

Mi único compañero,traguito de cuarta,con su copita de gato.¿Por qué estás amargo?

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 6 1

Page 161: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

¿porqué estás raro rarito?Ay compañerito del almatraguito de cuarta,presiento que me quieres engañarpresiento que me quieres traicionar.

Oye traguito de cuartacon su copita de gatodijiste nunca traicionarm ede esta pobre vida,¡ay mala fe traguito!difícil había sido olvidarte.

1 6 2 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 162: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

E.K

Page 163: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Rusi War traguchaDDdd

Yaw Rosi War panachay, muqch’ikuq tunpallauhayuruyki. Ay ñañachay maylliykuq tunpallawaqtayuruyki.

Kunanri imanaykusuntaq, hayk’anaykusuntaq. Tinchaga Gatacha escuylachanmantachayaramuqtinqa.

Kay kunkachanchis,Rosita War kunkachan hina;runku runkuchata,ch’aqwa ch’aqwachata,takispa dilataruwasun.

Yaw Rosi War runkachamishk’i tragucha,usqayta qhalitatasunusqayta wayk’usun,Tingachayku gatachayku ama llakikunanpaq.

1 6 4 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 164: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Rosi War traguitoDDdd

Oye Rosy War hermanita,traguito rocolera. A modo de enjuagarmi gargantate había tomado.

Oye Rosy War ñañita,traguito rocolera.A modo de curarmi corazónte había bebido.

Ahora es ahora,¿ahora que haremos?Cuando nuestraTingacha y Gatachavuelvan de su escuelita.

Nuestra gargantanos delatara,cuando cante ronco ronquitocomo el rocolero de Rosita War.

Oye traguito War, dulce traguito rocolera.Urgentementedime que estoy sobria.Urgentementedame fuerza de vida,para que no llore la Tingachapara que no sufra la Gatacha.

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 6 5

Page 165: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Vida vidaschaDDdd

Ay vida vidachay,qanllas yachankinuqaq vidaytawakcha vidayta,pi wakchallasmana vida pasaqmana muchuy yachaq,wakcha vidallansisallin guerra pasaq.

1 6 6 Ch’aska Eugenia Anka Ninawaman

Page 166: CHASKASCHAY: Poesía en Quechua

Vida viditaDDdd

Ay vida vidita,sólo tú sabes mi vidala vida de los runas.

Que runa no sabe pasar la vida,que pobreno sabe pasar hambre ,sólo nuestra vida de runasabe pasar la guerra,sólo nuestra vida de pobrees de guerreros ch’askaschas.

Poesía en quechua/Chaskaschay 1 6 7