3. Stosowanie leków w leczeniu chorób jamy ustnej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ

Izabella Demidowicz Robert Demidowicz

Stosowanie leków w leczeniu chorób jamy ustnej 322[01].O1.03 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1

Recenzenci: lek. dent. Alicja Jędrzejczyk lek. med. Ewa Rusiecka Opracowanie redakcyjne: lek. dent. Izabella Demidowicz lek. med. Robert Demidowicz Konsultacja: mgr inż. Halina Śledziona Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[01].O1.03 „Stosowanie leków w leczeniu chorób jamy ustnej”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu asystentka stomatologiczna. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007


SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7

4.1. Podstawowa terminologia farmakologiczna 7 4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 10 4.1.3. Ćwiczenia 10 4.1.4. Sprawdzian postępów 11

4.2. Nazewnictwo, podziały i wykazy leków 12 4.2.1. Materiał nauczania 12 4.2.2. Pytania sprawdzające 4.2.3. Ćwiczenia

13 13

4.2.4. Sprawdzian postępów 14 4.3. Grupy leków i ich charakterystyka 15

4.3.1. Materiał nauczania 15 4.3.2. Pytania sprawdzające 17 4.3.3. Ćwiczenia 17 4.3.4. Sprawdzian postępów 19

4.4. Postacie leków 20 4.4.1. Materiał nauczania 20 4.4.2. Pytania sprawdzające 21 4.4.3. Ćwiczenia 21 4.4.4. Sprawdzian postępów 22

4.5. Mechanizmy działania leków na ustrój człowieka, działanie uboczne 23 4.5.1. Materiał nauczania 23 4.5.2. Pytania sprawdzające 25 4.5.3. Ćwiczenia 25 4.5.4. Sprawdzian postępów 26

4.6. Farmakoterapia stomatologiczna 27 4.6.1. Materiał nauczania 27 4.6.2. Pytania sprawdzające 41 4.6.3. Ćwiczenia 42 4.6.4. Sprawdzian postępów 44

4.7. Przepisy prawa dotyczące leków 45 4.7.1. Materiał nauczania 45 4.7.2. Pytania sprawdzające 50 4.7.3. Ćwiczenia 50 4.7.4. Sprawdzian postępów 51

5. Sprawdzian osiągnięć 52 6. Literatura 57


1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswojeniu podstawowych treści dotyczących leków stosowanych w stomatologii oraz zrozumieniu podstawowych informacji o leku i zapoznaniu z zastosowaną terminologią niezbędną do zrozumienia zagadnień dotyczących działania i stosowania leków w leczeniu stomatologicznym.

W poradniku zamieszczono: − wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś

bez problemów mógł korzystać z poradnika, − cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem, − materiał nauczania, „pigułkę” wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania

treści jednostki modułowej, − zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś podane treści, − ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne, − sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań, pozytywny wynik sprawdzianu

potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że nabrałeś wiedzy i umiejętności z zakresu tej jednostki modułowej,

− literaturę uzupełniającą. W podrozdziałach „Materiał nauczania” treści kształcenia zostały zaprezentowane

w sposób ogólny. Podany zakres wiadomości powinien być wystarczający do osiągnięcia celów kształcenia niniejszej jednostki modułowej, ale możesz poszerzyć wiadomości o wskazaną literaturę.

Z podrozdziałem „Pytania sprawdzające” możesz zapoznać się przed przystąpieniem do poznawania treści materiału, poznając wymagania wynikające z potrzeb zawodu, a po przyswojeniu wskazanych treści, odpowiadając na te pytania sprawdzisz stan swojej gotowości do wykonywania ćwiczeń. Możesz także sprawdzić stan swojej wiedzy, która będzie Ci potrzebna do wykonywania ćwiczeń po zapoznaniu się z materiałem nauczania.

Zamieszczone w poradniku ćwiczenia mają na celu wyrobienie nawyku rzetelności, dokładności i systematyczności w pracy – umiejętności niezbędnych podczas pracy w zawodzie asystentki stomatologicznej.

Po wykonaniu ćwiczeń masz możliwość sprawdzenia poziomu swoich postępów odpowiadając na pytania podane w podrozdziale „Sprawdzian postępów”. W tym celu powinieneś zakreślić odpowiedzi, wstawiając X w miejscu pod słowem:

TAK – jeżeli twoja odpowiedź na pytanie jest pozytywna, NIE – jeżeli twoja odpowiedź na pytanie jest negatywna. Zakreślenia pod NIE wskazują luki w Twojej wiedzy i zarazem informują jakich treści

jeszcze nie poznałeś. Musisz do nich powrócić. Poznanie przez Ciebie wszystkich wiadomości o stosowaniu leków w leczeniu chorób

jamy ustnej będzie stanowiło dla nauczyciela podstawę przeprowadzenia sprawdzianu poziomu przyswojonych wiadomości i ukształtowanych umiejętności. W tym celu nauczyciel posłuży się zestawem zadań testowych zawierającym różnego rodzaju ćwiczenia.


Schemat układu jednostek modułowych

322[01].O1.05 Przestrzeganie przepisów prawa i zasad ekonomiki

w ochronie zdrowia

322[01].O1

Podstawy działalności zawodowej

322[01].O1.01 Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny

pracy, ochrony przeciwpożarowej

oraz ochrony środowiska

322[01].O1.03 Stosowanie leków

w leczeniu chorób jamy ustnej

322[01].O1.02 Charakteryzowanie budowy, fizjologii

i patologii narządu żucia

322[01].O1.04 Nawiązywanie

iutrzymywanie kontaktów międzyludzkich


2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: − korzystać z różnych źródeł informacji, − korzystać z technologii informacyjnej, − wykonywać prace zgodnie z zasadami bhp, − obsługiwać urządzenia techniczne np. czajnik elektryczny, kalkulator − obsługiwać komputer na poziomie podstawowym, − pracować w grupie i indywidualnie, − posługiwać się wiedzą i terminologią z zakresu anatomii i fizjologii i patologii komórek,

tkanek, układów organizmu człowieka, − wykorzystać wiedzę z zakresu funkcji komórek, tkanek, układów organizmu człowieka.


3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: − posłużyć się terminologią farmakologiczną, − scharakteryzować grupy leków, − wyjaśnić mechanizmy działania leków, − scharakteryzować ważniejsze postacie leków, − posłużyć się nazwami leków oraz ich synonimami, − określić termin ważności leku, − określić zasady i techniki podawania leku, − scharakteryzować środki lecznicze i materiały stosowane w profilaktyce i terapii

stomatologicznej, − zastosować leki i środki opatrunkowe podczas udzielania pierwszej pomocy, − określić zasady przechowywania i ewidencjonowania leków stosowanych w gabinecie

stomatologicznym, − zastosować dokumenty prawne, normalizujące dystrybucję leków, − wyjaśnić zdrowotne i społeczne skutki niewłaściwego i nadmiernego przyjmowania

leków, − przeprowadzić działania edukacyjne na temat zasad przyjmowania leków oraz

niebezpieczeństwa samoleczenia i nadużywania leków.


4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Podstawowa terminologia farmakologiczna 4.1.1. Materiał nauczania

Farmakologia jest nauką o lekach (farmakon gr. – lek, logos gr.– nauka). Lekiem nazywamy każdą substancję chemiczną, która reaguje z komórkami i tkankami

ustroju, zmienia ich czynność w pożądanym przez nas kierunku. Ten efekt jest wykorzystywany w terapii. Farmakologia w szerokim tego słowa znaczeniu zajmuje się właściwościami fizycznymi i chemicznymi leków, ich wchłanianiem, dystrybucją i biotransformacją w ustroju, rodzajami i mechanizmami działania, zastosowaniem w lecznictwie i wreszcie działaniami toksycznymi jakie te leki mogą wywołać.

Działanie leku na ustrój zależy głownie od ilości wprowadzonego leku, czyli od dawki. W miarę zwiększania dawki i związanego z tym wzrostem stężenia leku pojawia się, bądź nasila się reakcja ustroju na dany lek. Odróżniamy następujące rodzaje dawek: • Dawka minimalna (dosis minimalis) - jest to najmniejsza ilość leku, która wywołuje już

pewne zauważalne reakcje ze strony ustroju. • Dawka lecznicza (dosis therapeutica) – jest to najczęściej używana w terapii ilość leku,

która wywiera zamierzone, wyraźne działanie. • Dawka maksymalna(dosis maximalis) – jest to największa dawka, która nie wywołuje

objawów zatrucia (największa dawka lecznicza). • Dawka toksyczna (dosis toxica) – dawka leku wywołująca objawy toksyczne. • Dawka śmiertelna (dosis letalis) – najmniejsza ilość leku wywołująca śmierć. W zależności od tego jak często leki mogą być przyjmowane w ciągu doby odróżnia się

pojęcie dawki jednorazowej (dosis pro dosi) i dawki dziennej (dosis pro die). Dawki można określić: − wagowo – podstawową jednostką wagową jest 1g =1,0 − objętościowo – podstawową jednostką objętościową jest 1ml=1cm3 − procentowo − w jednostkach biologicznych. Dawkując leki w kroplach przyjmujemy, że 1g wody = 85 kropli, 1g alkoholu = 60 kropli. Rodzaje działania leków: – Działanie ogólne – jest wywierane po wchłonięciu się leku z miejsca podania do

krwiobiegu i przeniknięciu do tkanek, lek wywiera wpływ na cały organizm. – Działanie miejscowe – wywierają je leki, które nie wchłaniają się z miejsca podania

i nie przedostają się do krwioobiegu np. maści, zasypki. – Działanie ośrodkowe – wywierają je środki farmakologiczne, które po wchłonięciu

z miejsca podania działają głownie lub wyłącznie na komórki w ośrodkowym układzie nerwowym.

– Działanie obwodowe – wywierają je leki, które wpływają na czynność innych narządów i tkanek poza ośrodkowym układem nerwowym.

– Działanie wybiórcze – niektóre leki po wprowadzeniu do ustroju wywierają działanie tylko lub głównie na określone narządy np. glikozydy nasercowe podane w dawkach leczniczych działają głownie na mięsień sercowy.


– Działanie objawowe – podane leki wywołują zmniejszenie nasilenia lub wyeliminowanie objawów choroby np. leki przeciwkaszlowe, przeciwgorączkowe, przeciwbólowe, przeciwbiegunkowe.

– Działanie przyczynowe (etioterapeutyczne) – podanie leku powoduje usunięcie przyczyny choroby np. antybiotyk działający bakteriobójczo.

– Działanie odwracalne (przemijające) – w zależności od zastosowanej dawki leku i stężenia lek działa w ciągu określonego czasu niezbędnego do unieczynnienia go przez enzymy bądź wydalenia go z ustroju np. środki znieczulające miejscowo.

– Działanie nieodwracalne – występuje wówczas, gdy dana substancja uszkadza trwale struktury komórek np. środki żrące wywołują oparzenia.

– Działanie uboczne – są to skutki niepożądane i niezamierzone wywołane przez leki np. nudności, wymioty po podaniu morfiny w celu uśmierzenia silnego bólu.

– Działanie toksyczne – lek podany w dawce przekraczającej dawkę maksymalną może uszkadzać komórki niektórych narządów. Niektóre leki podawane nawet w dawkach leczniczych przez dłuższy okres mogą również uszkadzać komórki niektórych tkanek np. chloramfenikol (antybiotyk) może uszkodzić komórki szpiku, co zahamowuje czynności krwiotwórcze układu białokrwinkowego szpiku, gentamycyna podana w dawkach leczniczych nawet jednorazowo może uszkodzić komórki słuchowe zewnętrzne i doprowadzić do utraty słuchu.

– Działanie teratogenne – niektóre leki zastosowane kobietom we wczesnym okresie ciąży mogą uszkadzać płód.

Interakcja jest to wzajemne oddziaływanie leków jednocześnie wprowadzonych do ustroju. Innymi słowy jest to wpływ jednego leku na działanie drugiego leku. Obecnie zagadnienie interakcji leków jest niezmiernie ważne i szczególnie aktualne ze względu na częste stosowanie leczenia skojarzonego oraz z tego powodu, iż wielu chorych przyjmuje znacznie więcej leków niż wynikałoby to ze wskazań lekarskich. Wyróżniamy kilka rodzajów wzajemnego oddziaływania leków na siebie: − Synergistyczne (zgodne, jednokierunkowe) – uzyskany efekt będzie wynikiem

sumowania lub potęgowania działania podanych leków. − Antagonistyczne (przeciwne, różnokierunkowe) – wyrażające się w hamowaniu działania

jednego leku przez drugi.

Drogi wprowadzenia leków do ustroju. Szybkość wystąpienia efektu farmakologicznego oraz jego intensywność zależy w dużym stopniu od drogi wprowadzenia leku. Rozróżniamy dwie główne drogi podawania leków: przez przewód pokarmowy oraz z pominięciem przewodu pokarmowego lub podanie leku bezpośrednio do tkanek. 1. Przez przewód pokarmowy:

• Droga doustna (per os) – jest najwygodniejsza, tania, bezpieczna. Po podaniu doustnym leki wykazują jednak wolniejsze lub słabsze działanie. Leki mogą wchłaniać się przez błony śluzowe wszystkich odcinków przewodu pokarmowego: jamy ustnej, żołądka, jelita cienkiego, jelita grubego i odbytnicy. Błona śluzowa jamy ustnej, a szczególnie okolica podjęzykowa jest obficie unaczyniona. Z tego powodu wiele leków podanych podjęzykowo wchłania się bardzo szybko i wykazuje natychmiastowe działanie farmakologiczne np. nitrogliceryna, nikotyna, pochodne salicylanów, hormony płciowe. Inne wchłaniają się z błony śluzowej żołądka. Szybkość tego procesu zależy m.in. od wypełnienia treścią pokarmową – lek podany na czczo będzie wchłaniał się szybciej do krwioobiegu i szybciej działał leczniczo niż lek podany po obfitym posiłku. Szybkość wchłaniania leku z błony śluzowej


żołądka zależy także od postaci leku (roztwór będzie się wchłaniał znacznie szybciej niż tabletka). Niestety również znaczna część leków o strukturze białkowej, polipeptydowej ulega w środowisku bardzo kwaśnym unieczynnieniu np. insulina, dlatego droga ta nie może być wykorzystywana do wprowadzenia jej do ustroju. Błona śluzowa jelit jest głównym i najważniejszym miejscem wchłaniania wielu leków, jest ona szczególnie przystosowana do tego procesu. Z jelita grubego leki wchłaniają się w znacznie mniejszym stopniu niż z jelita cienkiego.

• Droga doodbytnicza (per rectum) – niektóre leki o przykrym smaku lub działaniu drażniącym miejscowo mogą być wprowadzone doodbytniczo. Przy podaniu tą drogą wchłaniają się one do krwioobiegu szybko i wywierają silniejsze działanie farmakologiczne. Substancje lecznicze zostają wchłonięte do krwioobiegu z pominięciem wątroby i nie ulegają przemianom pod wpływem enzymów trawiennych znajdujących się w górnym odcinku przewodu pokarmowego. Postacie podawanych w ten sposób leków to czopki bądź wlewy.

2. Droga pozajelitowa (parenteralna) – czyli wniknięcia leku z pominięciem przewodu

pokarmowego, najczęściej jest to metoda wstrzyknięć roztworów leków do płynów ustrojowych, bądź tkanek. Drogi: • dożylna • dotętnicza • domięśniowa • podskórna • śródskórna • doszpikowa • dostawowa • dootrzewnowa • dolędźwiowa • przez błony śluzowe dróg oddechowych, układu moczowo-płciowego • przez worek spojówkowy oka • przezskórna Najbardziej niezawodną drogą podania leku jest wstrzyknięcie dożylne. Nie zachodzi tu

zjawisko wchłaniania, gdyż roztwór substancji leczniczej miesza się bezpośrednio z krwią, a następnie może przenikać z krwi do poszczególnych tkanek. Duża część wprowadzonego leku w ciągu bardzo krótkiego czasu zostaje rozmieszczona w tkankach działając szybko i silnie. Roztwór leku podanego dożylnie musi być jałowy. Wstrzyknięcia dotętnicze stosowane są bardzo rzadko, natomiast wstrzyknięć dosercowych obecnie zaniechano.

Stosunkowo często leki wprowadzamy do ustroju drogą wstrzyknięć podskórnych i domięśniowych. Leki podawane podskórnie wchłaniają się po 15–20 min. Podajemy tą drogą roztwory wodne, jałowe, izotoniczne, o pH zbliżonym do obojętnego (np. adrenalina w stanach zagrożenia życia). Niekiedy wszczepia się pod skórę stałe postacie leków – substancja czynna wchłania się bardzo powoli z miejsca wszczepienia do krwioobiegu wykazując bardzo długie, łagodne działanie. Stosunkowo szybko wchłaniane są leki podawane we wstrzyknięciach domięśniowych. Możemy tu podawać roztwory olejowe i zawiesiny. Śródskórnie podajemy szczepionki oraz leki w próbach uczuleniowych na antybiotyki i alergeny. Stosunkowo rzadko podajemy leki dolędźwiowo (do płynu mózgowo- -rdzeniowego), doszpikowo lub dootrzewnowo. W niektórych sytuacjach korzystne jest podanie leku bezpośrednio do jamy stawowej. Tą drogą podaje się leki przeciwzapalne i przeciwbólowe. W stomatologii ta droga wykorzystywana jest do leczenia stawu skroniowo-żuchwowego.


Niektóre leki lotne jak gazy i pary bardzo szybko mogą wchłaniać się przez błonę śluzową układu oddechowego. Wchłaniają się z wielkiej powierzchni drzewa oskrzelowego bezpośrednio do krwioobiegu (inhalacje). Tą drogą podajemy głownie leki działające na tkankę płucną, drzewo oskrzelowe, ale również wziewne środki znieczulające ogólnie. Podobnie szybko wchłaniają się leki z innych błon śluzowych np. pochwy, cewki moczowej, spojówki oka, błony śluzowej nosa. Obecnie coraz częściej stosowaną drogą jest droga przezskórna. Polega to na zastosowaniu plastrów zawierających substancję leczniczą na powierzchnię skóry. Lek zastosowany w ten sposób uwalnia się długo, równomiernie i zapewnia odpowiednie, stałe stężeniu leku we krwi (np. narkotyczne środki przeciwbólowe, hormony płciowe).

Niektóre stany chorobowe nie wymagają podawania leków do wnętrza ustroju, a wymagane jest jedynie ich działania na powierzchni skóry, jej przydatków lub błony śluzowej, czyli zastosowania substancji leczniczej zewnętrznie. Leki takie nie wchłaniają się do krwioobiegu, lub wchłaniają się w stopniu minimalnym, a swą aktywność wykazują jedynie w miejscu zastosowania np. maści, zasypki, szampony, krople do nosa. 4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co to jest lek? 2. Czym zajmuje się farmakologia? 3. Co to jest dawka lecznicza i czym różni się od dawki śmiertelnej? 4. Ile kropli zawiera 1g alkoholu, a ile 1g wody? 5. Jakie znasz rodzaje działań leków? 6. Jakie są różnice pomiędzy działaniem przyczynowym, a objawowym oraz miejscowym

i ogólnym. 7. Co to jest działanie uboczne leku? 8. Jak mogą oddziaływać na siebie dwa jednocześnie podane leki? 9. W jaki sposób lek może być wprowadzony do ustroju? 10. Jakie wymogi musi spełniać lek wprowadzany drogą dożylną? 11. Jakie są zalety leków stosowanych w postaci plastrów na skórę? 4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Dobierz spośród uczniów dwie grupy A – zwolenników podawania leków drogą pozajelitową i B – zwolenników podawania leków drogą doustną. Pokieruj dyskusją na temat zalet i wad każdej z dróg. Każdy powinien uzasadnić swoje stanowisko.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w materiale nauczania niezbędne informacje, 2) dokonać analizy treści ćwiczenia, 3) przeprowadzić dyskusję w grupie, 4) przedstawić własne argumenty na forum klasy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− papier formatu A4, − flamastry, − poradnik dla ucznia.


Ćwiczenie 2 Zakładając, że 1 ml roztworu wodnego waży 1 g i wiedząc, że 1ml roztworu Tramalu

zawiera 100 mg substancji czynnej uczeń ma wyliczyć ile kropli leku należy podać dziecku o masie 20 kg. Dawka dla dzieci wynosi 2 mg/kg masy ciała.


1) odszukać w materiale nauczania niezbędne informacje, 2) dokonać analizy treści ćwiczenia, 3) wykonać zadanie, 4) przedstawić wyniki obliczeń na forum klasy.


− papier formatu A4, − flamastry, − poradnik dla ucznia. Ćwiczenie 3

Określ działanie i postacie wybranych leków: diazepam, pyralginum i morfina. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w materiale nauczania niezbędne informacje, 2) dokonać analizy treści ćwiczenia, 3) wykonać zadanie, 4) przedstawić wyniki na forum klasy.


− papier formatu A4, − flamastry, − Pharmindex, Leki współczesnej terapii. 4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) podać definicję leku? 2) scharakteryzować rodzaje działania leków? 3) wskazać różnice w działaniu leków w zależności od drogi ich podania? 4) wyjaśnić pojęcie działania ubocznego leku? 5) posłużyć się terminologią farmakologiczną? 6) wymienić drogi podawania leków?


4.2. Nazewnictwo, podziały i wykazy leków 4.2.1. Materiał nauczania

Lek jest określany nazwą międzynarodową i nazwą handlową. Nazwa międzynarodowa

leku jest ustalana przez Światową Organizację Zdrowia i umieszczana w odpowiednich wykazach publikowanych przez tę organizację. Nazwa handlowa leku oznacza nazwę zastrzeżoną przez producenta, określoną w certyfikacie rejestracyjnym leku. Ten sam lek określany nazwą międzynarodową może być dostępny pod różnymi nazwami handlowymi. Dla uniknięcia pomyłek zwykle na opakowaniu i drukach informacyjnych podaje się obok nazwy handlowej również nazwę międzynarodową. Jeżeli dla danego leku nie jest określona nazwa międzynarodowa, to możliwe jest podanie nazwy chemicznej, w przypadku leków roślinnych nazwy botanicznej.

Wśród leków rozróżnia się leki gotowe (sporządzane i pakowane w przemysłowej produkcji) i leki recepturowe (sporządzane w aptece na życzenie lekarza wyrażone postaci recepty z surowców farmaceutycznych i leków gotowych). Wszystkie surowce farmaceutyczne i leki z nich wytworzone określa się jako środki farmaceutyczne. Preparaty opatrunkowe, chirurgiczne, materiały szewne, materiały stomatologiczne i środki dezynfekcyjne nazywa się ogólnie materiałami medycznymi.

Listy środków farmaceutycznych i materiałów medycznych dopuszczonych do obrotu w Polsce są publikowane przez Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej. Dla środków farmaceutycznych podawane są w wykazach także sposoby ich wydawania oraz niezbędne ostrzeżenia np.: Rp. – lek wydawany z apteki na receptę L.z.Rp. – lek przeznaczony do stosowania w zakładach opieki zdrowotnej X – preparaty przeznaczone dla pionu sanitarno – epidemiologicznego do akcji szczepień A – leki bardzo silnie działające B – leki silnie działające

– znak ostrzegawczy – środek farmaceutyczny, który może wpływać upośledzająco na sprawność psychofizyczną.

W Polsce obowiązuje wykaz leków podstawowych (Lista A) i wykaz leków uzupełniających (Lista B). Do leków podstawowych zalicza się leki ratujące życie lub niezbędne w terapii i dla podtrzymania zdrowia, najbardziej uzasadnione w danej grupie leków. Do leków uzupełniających zalicza się leki wspomagające lub uzupełniające działanie leków podstawowych. Wykazy te służą do określenia warunków płatności za leki podane w tych wykazach. Jest to tak zwana lista leków refundowanych. Leki nieobjęte wykazem leków podstawowych i uzupełniających dostępne są za pełną odpłatnością. Wykazy leków podstawowych i uzupełniających ustala i ogłasza co najmniej raz w roku Minister Zdrowia i Opieki Społecznej. Leki podstawowe są wydawane po wniesieniu opłaty ryczałtowej, która nie może przekroczyć 0,5% najniższego wynagrodzenia. Wysokość opłaty ryczałtowej określa w drodze rozporządzenia Rada Ministrów. W przypadku gdy cena leku jest niższa niż opłata ryczałtowa, obowiązuje odpłatność w wysokości ceny leku. Leki uzupełniające wydawane są za częściową odpłatnością 30% ceny leku. W przypadku leków recepturowych sporządzonych w aptece osoba uprawniona wnosi opłatę ryczałtową za ograniczoną ilość, określoną przez Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej pod warunkiem, że lek wytworzony został ze środków farmaceutycznych określonych przez tegoż ministra. Istnieje również wykaz leków wymienionych w rozporządzeniu przez Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej w sprawie uprawnień do nabycia leku, preparatów diagnostycznych i sprzętu jednorazowego użytku bezpłatnie, za opłatą ryczałtową lub częściową odpłatnością w przypadku niektórych chorób przewlekłych, wrodzonych, nabytych lub zakaźnych. Do chorób tych należą:


fenyloketonuria, celiakia, zespół złego wchłaniania, padaczka, miastenia, karłowatość przysadkowa, mukowiscydoza, cukrzyca, choroby nowotworowe, niektóre choroby psychiczne, upośledzenie umysłowe i gruźlica. 4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Czy ten sam lek może mieć różne nazwy? 2. Kto ustala nazwy leków? 3. Kto dopuszcza do sprzedaży w Polsce materiały medyczne i środki farmaceutyczne? 4. Co to jest lek recepturowy? 5. Jak wygląda graficzne ostrzeżenie przed prowadzeniem samochodu po zastosowaniu

leku? 6. Czy umieszczeniu przy leku w wykazie litery A to jest to samo co wymienienie go

w wykazie A leków? 7. Jaką część ceny leku wykazanego na liście B leków płaci pacjent, a jaką dopłaca NFZ? 8. Czy chorzy na cukrzycę płacą pełną odpłatność za insulinę i paski do glukometru? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Oblicz jaka może być maksymalna wysokość opłaty ryczałtowej, jeżeli najniższe wynagrodzenie wynosi 1126 zł.


1) odszukać w materiale nauczania niezbędne informacje, 2) dokonać analizy treści ćwiczenia, 3) wykonać obliczenie, 4) przedstawić wyniki obliczeń na forum klasy.


− papier formatu A4, − flamastry, − poradnik dla ucznia. Ćwiczenie 2

Na podstawie dostarczonego przez prowadzącego opakowania lub ulotki leku określ nazwę międzynarodową i handlową leku. Podobne zadanie wykonaj ma w domu przeglądając własną apteczkę. Sprawdź, czy nie posiadasz tych samych leków ukrytych pod różnymi nazwami handlowymi.




Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, − flamastry, − opakowania leku lub ulotki. Ćwiczenie 3

Przy pomocy dostarczonego przez prowadzącego zajęcia wykazu leków podstawowych i uzupełniających uczeń ma określić jaka płatność obowiązuje za lek Duomox 1,0 tabl.


1) wskazać elementy przygotowania się do pracy, 2) określić do której listy leków należy Duomox, 3) określić odpłatność za lek.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, − flamastry, − wykaz leków podstawowych i uzupełniających. Ćwiczenie 4

Wyjaśnij jaką odpłatność poniesie pełnoletni chory na cukrzycę za jedno opakowanie insuliny Monotard HM.


1) wskazać elementy przygotowania się do pracy, 2) odszukać w materiale nauczania niezbędne informacje, 3) wyjaśnić zależność pomiędzy odpłatnością za leki, a chorobami przewlekłymi.


− papier formatu A4, − flamastry, − poradnik dla ucznia. 4.2.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) posłużyć się nazwami leków oraz ich synonimami? 2) posłużyć się wykazem leków podstawowych i uzupełniających? 3) określić różnicę między lekiem gotowym, a recepturowym? 4) zinterpretować znaki ostrzegawcze umieszczone w wykazach leków? 5) wymienić choroby przewlekłe uprawniające do nabywania leków

i preparatów diagnostycznych ze zmniejszoną opłatą?


4.3. Grupy leków i ich charakterystyka 4.3.1. Materiał nauczania 1. Leki działające na ośrodkowy układ nerwowy

− leki przeciwdepresyjne – ich wspólną cechą jest leczniczy wpływ w stanach depresyjnych,

− leki anksjolityczne i uspokajające – stosowane w leczeniu zaburzeń nerwicowych, lęków, natręctw. Do terapii krótkotrwałej w celu uzyskania efektu doraźnego przeciwlękowego np. przygotowanie do zabiegu chirurgicznego, stomatologicznego. Są to głównie pochodne benzodiazepin, których dłuższe stosowanie może doprowadzić do lekozależności,

− neuroleptyki – zalicza się tu leki, które znoszą objawy wytwórcze psychoz (omamy, urojenia, zaburzenia aktywności, uczuciowości), działają objawowo stosowane krótko, a stosowanie długotrwałe zapobiega nawrotom,

− leki o działaniu pobudzającym na ośrodkowy układ nerwowy – znoszą senność i zmęczenie, przejściowo poprawiają koncentrację i aktywność psychiczną. Nie są zarejestrowane w Polsce,

− leki przeciwpadaczkowe – stosowane w napadach padaczkowych i leczeniu drgawek gorączkowych w celu ich przerwania lub znacznego ograniczenia częstości ich występowania,

− leki stosowane w chorobie Parkinsona, − leki stosowane w migrenie, − leki przeciwbólowe – narkotyczne i nienarkotyczne, zmniejszają one lub usuwają ból

działając objawowo na OUN (ośrodkowy układ nerwowy). 2. Leki stosowane w zakażeniach (chemioterapeutyki)

− leki przeciwbakteryjne – antybiotyki, działają bakteriobójczo (prowadzą do śmierci bakterii) lub bakteriostatycznie (hamują ich rozmnażanie),

− leki przeciwgrzybicze – działanie podobne jak przeciwbakteryjne, ale w stosunku do grzybów,

− leki przeciwwirusowe – w leczeniu AIDS z dobrym skutkiem stosuje się preparaty przeciwretrowirusowe,

− leki przeciwpierwotniakowe – stosowane w leczeniu malarii, toxoplazmozy, rzęsistkowicy, lambliozy,

− leki przeciwpasożytnicze – stosowane w tasiemczycach, włośnicy, bąblowicy, − leki przeciwprątkowe – stosowane w leczeniu gruźlicy.

3. Leki stosowane w chorobach układu pokarmowego – wpływają na sprawne funkcjonowanie układu pokarmowego przez zwiększenie bądź zmniejszenie wydzielania substancji trawiennych, działanie rozkurczowe, przeczyszczające itp. − leki przeciwwrzodowe – ograniczające działanie czynników agresywnych dla błony

śluzowej przewodu pokarmowego, głównie żołądka i przełyku lub wzmacniające właściwości obronne błony śluzowej,

− leki przeciwwymiotne i wpływające na perystaltykę jelit – ich działanie przeciwwymiotne opiera się na działaniu na ośrodkowy układ nerwowy, wpływ na perystaltykę poprzez działanie na unerwienie śródścienne błony mięśniowej przewodu pokarmowego,


− leki przeciwbiegunkowe – hamują perystaltykę (ruch robaczkowy jelit odpowiadający za przemieszczanie się treści pokarmowych) lub absorbują wydzielinę w jelitach,

− leki przeczyszczające – pobudzają perystaltykę lub działają przez zwiększenie objętości stolca,

− leki przeciwskurczowe – działają przeciw bólom trzewnym poprzez rozkurczenie mięśni gładkich przewodu pokarmowego,

− leki zwiększające wydzielanie – stosowane w chorobach wątroby, pęcherzyka żółciowego i żołądka.

4. Leki stosowane w chorobach układu krążenia − leki o działaniu inotropowym dodatnim – zwiększające pracę serca poprzez

zwiększenie siły skurczu mięśnia sercowego i objętości przepompowywanej krwi, − leki antyarytmiczne – wyrównują czynność serca przy zaburzeniach częstości

skurczu mięśnia sercowego, − leki moczopędne – stosowane w niewydolności krążenia lub nadciśnieniu,

zwiększają objętość wydalanego moczu, a przez to zmniejszają objętość krwi krążącej w naczyniach i odciążają serce,

− leki zmniejszające opór obwodowy – rozszerzają naczynia żylne, zmniejszają obciążenie wstępne serca, stosowane w chorobie wieńcowej, zawale mięśnia sercowego (nitrogliceryna),

− leki przeciwnadciśnieniowe – obniżają ciśnienie tętnicze krwi, − leki obniżające poziom lipidów w surowicy – działają przeciwmiażdżycowo, − leki przeciwzakrzepowe i przeciwpłytkowe – zmniejszają agregację płytek,

powstawanie świeżych skrzeplin, leki te znajdują zastosowanie w profilaktyce i leczeniu zakrzepicy żył głębokich, powstawaniu zatorów w migotaniu przedsionków i wszczepionych sztucznych zastawek serca,

− leki fibrynolityczne – rozpuszczają fibrynę tworzącą skrzep w zawale mięśnia sercowego, zatorach i zakrzepicach tętnic i żył, w dializoterapii.

5. Leki stosowane w chorobach układu oddechowego − leki rozszerzające oskrzela – działają rozkurczowo na mięśniówkę gładką oskrzeli

w każdym napadowym skurczu oskrzeli, − leki mukolityczne i wykrztuśne – podawane są w celu ułatwienia oczyszczania dróg

oddechowych z zalegającej wydzieliny, zmniejszają lepkość wydzieliny co ułatwia odkrztuszanie,

− leki przeciwkaszlowe – hamują odruch kaszlowy, stosowane przy suchym męczącym kaszlu.

6. Leki przeciwuczuleniowe − leki przeciwhistaminowe – znoszą skutki wywołane uwalnianiem zawartej

w komórkach histaminy podczas reakcji uczuleniowej, − glikokortykosteroidy – mają wielostronne działanie, między innymi hamują objawy

odczynów uczuleniowych, działają przeciwobrzękowo. Są to najsilniejsze leki przeciwuczuleniowe.

7. Leki stosowane w chorobach układu wydzielania wewnętrznego – są to głównie hormony stosowane jako substytucja własnego wydzielania lub leki hamujące czynność wydzielniczą gruczołów endokrynnych. − leki stosowane w chorobach tarczycy – syntetyczne hormony tarczycy stosowane

przy ich niedoborze i leki przeciwtarczycowe tj. zmniejszające wydzielanie własnych hormonów,


− leki stosowane w cukrzycy – insulina i doustne leki przeciwcukrzycowe zwiększające wydzielanie własnej insuliny,

− hormony płciowe – stosowane przy zaburzeniach miesiączkowania, jako hormonalna terapia zastępcza podczas menopauzy oraz leki antykoncepcyjne,

− hormony podwzgórza i przysadki mózgowej – np. hormon wzrostu stosowany w karłowatości w celu zwiększenia wzrostu, oksytocyna – wywołuje skurcze macicy stosowana jest w indukcji porodu.

8. Niesteroidowe leki przeciwzapalne – działają przeciwzapalnie i przeciwbólowo. Ich oddziaływanie ma miejsce w chorych tkankach, gdzie przez zmniejszenie odczynu zapalnego, zmniejszają powstawanie reakcji bólowej. Wpływają też hamująco na przewodzenie bodźców bólowych. Wykazują działanie przeciwgorączkowe przez wpływ na ośrodek termoregulacji.

9. Leki stosowane w chorobach nowotworowych – cytostatyki działają nieswoiście toksycznie na wszystkie, a zwłaszcza szybko dzielące się komórki, przez co hamują namnażanie się komórek nowotworowych, ale również komórek w tkankach zdrowych, które muszą się regenerować Wyrazem tego są silnie wyrażone objawy niepożądane.

10. Szczepionki i surowice: − szczepionki to substancje białkowe podawane do ustroju w celu wytworzenia

przeciwciał i wywołania swoistej odporności przeciwko patogenom przeciwko którym wykonano szczepienie,

− surowice inaczej anatoksyny to preparaty zawierające gotowe przeciwciała do walki z patogenem wywołującym zakażenie.

11. Leki znieczulające: − miejscowo – uniemożliwiają odczuwanie bólu na ograniczonym obszarze przez

zahamowanie odbierania i przewodzenia impulsów w nerwach obwodowych przy całkowicie zachowanej świadomości,

− ogólnie – powodują odwracalne, całkowite lub częściowe zahamowanie czynności komórek ośrodkowego układu nerwowego, w efekcie zniesienie odczuwania bólu i utratę świadomości.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Do jakiej grupy leków należą leki przeciwbólowe? 2. Jakie leki stosowane są w zakażeniach? 3. Czym różni się mechanizm działania leków przeciwbiegunkowych od przeczyszczających? 4. Czym różnią się leki przeciwzakrzepowe od fibrynolitycznych? 5. Jakie znasz najsilniejsze leki przeciwuczuleniowe? 6. Jak działają cytostatyki? 7. Co to jest szczepionka, czym różni się od surowicy? 8. Jaki jest podział leków znieczulających? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Sprawdź w dostępnych Ci spisach leków lub podręcznikach farmakologii, do jakiej grupy leków należą: Mepivacaina, Trombina, Cyclonamina, Encorton, Furosemid, Captopril, Fentanyl.


Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) wskazać elementy przygotowania się do pracy, 2) odszukać w materiale nauczania niezbędne informacje, 3) wykazać znajomość grup leków, 4) przyporządkować wskazane leki do odpowiednich grup.


− papier formatu A4, − flamastry, − Pharmindex lub Leki współczesnej terapii. Ćwiczenie 2

Dostarczone przez nauczyciela leki przydziel do odpowiednich grup: A – leki znieczulające, B – leki przeciwuczuleniowe, C – leki stosowane w zakażeniach.


1) wskazać elementy przygotowania się do pracy, 2) wykazać znajomość grup leków, 3) wykazać umiejętność odczytania informacji zawartych w ulotkach i na opakowaniach

leków, 4) pogrupować leki.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, − flamastry, − poradnik dla ucznia, − opakowania leków dostarczone przez nauczyciela. Ćwiczenie 3

Posługując się podziałem zastosowanym w materiale nauczania zaproponuj grupy leków niezbędnych według Ciebie niego w gabinecie stomatologicznym. Uzasadnić swój wybór.


1) wskazać elementy przygotowania się do pracy, 2) wykazać znajomość grup leków, 3) omówić potrzebę zastosowania poszczególnych grup leków w gabinecie

stomatologicznym, 4) uzasadnić swój wybór.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, − flamastry, − poradnik dla ucznia.


4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wymienić grupy leków? 2) scharakteryzować grupy leków? 3) wyjaśnić mechanizm działania poszczególnych grup leków? 4) zastosować podziały leków w praktyce?


4.4. Postacie leków 4.4.1. Materiał nauczania

W zależności od konsystencji leki dzielimy na:

1. płynne, 2. miękkie, 3. stałe. Ad. 1. Leki płynne: − roztwór otrzymuje się poprzez rozpuszczenie jednego lub więcej środków leczniczych

stałych, rzadziej płynnych lub gazowych w płynie (rozpuszczalniku) − zawiesina jest to płynna forma leku otrzymywana przez zawieszenie substancji stałych

nierozpuszczalnych w rozpuszczalniku za pomocą emulgatora np. pudry − emulsja zawiera obok rozpuszczonych w wodzie środków leczniczych także płynne

środki lecznicze nie rozpuszczalne w wodzie − napar to świeżo sporządzony wyciąg wodny z rozdrobnionych surowców roślinnych

w celu wydobycia w nich substancji czynnych przez ich zalanie wrzątkiem − odwar lub wywar to świeżo przygotowywany wyciąg wodny uzyskiwany przez

gotowanie, sporządza się go ze wszystkich surowców roślinnych − nalewka to preparat etanolowo-wodny z rozdrobnionych roślin − wyciąg jest to skoncentrowany przetwór otrzymywany przez wytrawianie (płukanie

rozpuszczalnikiem) świeżych lub wysuszonych surowców roślinnych lub zwierzęcych − sok powstaje przez wyciśnięcie świeżych owoców − syrop to wyciąg z suszonych lub świeżych roślin gotowanych w roztworze cukru aż do

zgęstnienia − mieszanka to płynna mieszanina kilku roztworów lub innych substancji z wyciągami,

naparami lub syropami. Ad. 2. Leki miękkie: − maść to lek do użytku zewnętrznego, sporządza się go przez rozpuszczenie lub roztarcie

środka leczniczego w tłuszczu zwierzęcym (lanolina, tran, wazelina) z dodatkiem tłuszczu roślinnego

− pasta jest twardszą odmianą maści − mazidło to ciekły lub półstały roztwór albo mieszanina składająca się z mydeł, tłuszczów

i innych substancji. Ad. 3. Leki stałe: − zioła to rozdrobnione części roślin stosowane do użytku wewnętrznego i zewnętrznego

używane do sporządzania naparów, odwarów, nalewek − proszek jest to lek roztarty i przetarty przez sito. Rozróżniamy proszki proste zawierające

jeden środek leczniczy i złożone z kilku środków leczniczych, stosowane zewnętrznie (zasypki, pudry) i wewnętrznie w opłatkach.

− tabletka, drażetka jest to lek sproszkowany zmieszany z wiążącym podłożem obojętnym (masa tabulettae), podzielony na małe porcje zawierające ściśle określoną ilość substancji leczniczej, zwykle przybierający postać małych krążków łatwych do połknięcia. Drażetka powstaje podobnie jak tabletka, ale powierzchnia powleczona jest masą smakową i barwioną, ułatwiającą poślizg podczas połykania. W stomatologii stosuje się tzw.


tabletki zębodołowe w kształcie stożków wprowadzanych do zębodołu, kieszonek dziąsłowych np. Nipas, Apernyl.

− kapsułka to jednorazowa dawka leku (np. proszku) umieszczona w małym pojemniczku z substancji, która po rozpuszczeniu w przewodzie pokarmowym uwalnia substancję leczniczą,

− czopek to substancja lecznicza połączona z masłem kakaowym, stosowana doodbytniczo, gdzie pod wpływem temperatury ciała ulega rozpuszczeniu i wchłonięciu. Odmianą czopka są gałki i globulki stosowane dopochwowo.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jaki jest podział leków w zależności od konsystencji? 2. Czym różni się roztwór od emulsji i zawiesiny? 3. Jakie znasz postacie leków sporządzanych „na świeżo” przed zastosowaniem? 4. Co to jest tabletka? 5. Które z leków stałych nie są stosowane doustnie? 4.4.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Poucz pacjenta jak sporządzić napar do płukania jamy ustnej z liści szałwii. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wyjaśnić pojęcie naparu, 2) poinstruować pacjenta jak przygotować napar z liści szałwii, 3) wymienić zalety liści szałwii w stomatologii, 4) opracować algorytm przygotowania naparu, 5) sporządzić napar.

Wyposażenie stanowiska pracy: − literatura z poradnika dla ucznia, − arkusz papieru, − przybory do pisania, − liście szałwii, szklanka, woda, czajnik elektryczny. Ćwiczenie 2

Wrzuć kilka kryształków nadmanganianu potasu do jednorazowego kubeczka z wodą w celu uzyskania preparatu do płukania jamy ustnej. Wykonaj podobne zadanie z gliceryną. Porównaj uzyskane wyniki. Nazwij uzyskane postacie.


1) wymienić postacie leków, 2) scharakteryzować preparaty stosowane do płukania jamy ustnej, 3) przygotować roztwór nadmanganianu potasu do płukania jamy ustnej, 4) przygotować roztwór gliceryny do płukania jamy ustnej, 5) nazwać uzyskane postacie leków.


Wyposażenie stanowiska pracy: − literatura z poradnika dla ucznia, − arkusz papieru, − przybory do pisania, − nadmanganian potasu, gliceryna, woda, szklanka. Ćwiczenie 3

Przygotuj środki do płukania jamy ustnej o działaniu: odkażającym, ściągającym, przeciwzapalnym mając do dyspozycji: kryształki nadmanganianu potasu, 3% wodę utlenioną, Septosan.


1) odszukać w materiale nauczania niezbędne informacje, 2) scharakteryzować preparaty stosowane do płukania jamy ustnej, 3) przygotować roztwory, 4) przedstawić wyniki na forum grupy.


− poradnik dla ucznia, − jednorazowe kubeczki, − kryształki nadmanganianu potasu, − 3% woda utleniona, − Septosan. 4.4.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wymienić główne postacie leków? 2) scharakteryzować wszystkie postacie leków? 3) wyjaśnić różnice pomiędzy sokiem, syropem, nalewką? 4) porównać kapsułkę i czopek? 5) określić drogi podawania leków miękkich?


4.5. Mechanizmy działania leków na ustrój człowieka, działanie uboczne

4.5.1. Materiał nauczania

Znajomość i zrozumienie sposobu w jaki substancja lecznicza wywołuje zmiany czynności komórki, tkanki, czy narządu umożliwia właściwe stosowanie leków. Podanie leku powoduje wystąpienie pewnych ilościowych reakcji ze strony komórek lub tkanek. Substancja lecznicza działając pobudzająco na określoną tkankę może nasilić jej czynność, a inna działając hamująco ją osłabić. Zupełne zahamowanie przez lek procesów życiowych w komórce nazywamy działaniem porażającym.

Podstawowym warunkiem działania leku jest jego reakcja z białkiem komórki, powodująca zmianę jej czynności. W wyniku tego zostają uruchomione serie zmian (zjawisk) biochemicznych lub fizjologicznych, które możemy zarejestrować. Cząsteczka leku wiąże się z receptorem, czyli reaktywnym chemicznie ugrupowaniem komórki.

Leki mogą działać na drodze biochemicznej lub fizykochemicznej. − Mechanizm biochemiczny – lek reaguje chemicznie z receptorem, którym jest najczęściej

enzym, koenzym, lub substrat. W wyniku tej reakcji dochodzi do zahamowania lub przyspieszenia procesu enzymatycznego. Skutkiem tego działania jest zmiana czynności komórki i ustroju. Tak działają wprowadzone do ustroju hormony, neurohormony, witaminy lub gotowe enzymy egzogenne.

− Mechanizm fizykochemiczny - wiele leków zmienia przepuszczalność błon komórkowych, poprzez co zmniejszają one przenikanie do wnętrza komórek substancji odżywczych, a tym samym hamują tempo ich procesów metabolicznych i czynność tkanki. Inne leki wywołują zmiany ładunku elektrycznego komórek np. kurara i związki pochodne, które w ten sposób porażają mięśnie prążkowane. Niektóre leki obniżają napięcie powierzchniowe np. detergenty, kwasy żółciowe.

Czynniki modyfikujące działanie leków: − wrażliwość gatunkowa i rasowa np. morfina podana Europejczykom działa,

uspokajająco i narkotycznie, a Malajczykom-pobudzająco, − wiek np. ustrój dziecka często nadmiernie reaguje na niektóre leki, − płeć, − stany fizjologiczne ustroju (np. ciąża), − stany patologiczne np. w stanach chorobowych wątroby i nerek siła działania wielu

leków będzie znacznie większa, − przyzwyczajenie do leków zmniejsza ich siłę działania, − interakcje czyli wzajemne oddziaływanie leków podanych równocześnie (wpływ jednego

leku na działanie drugiego leku), − uczulenie np. wprowadzenie do ustroju leku, który jest alergenem powoduje odmienną

i silniejszą reakcję tkanek, komórek w których znajdują się przeciwciała skierowane przeciw temu lekowi. Na siłę działania leku w ustroju najważniejszy wpływ ma stężenie leku. Na stężenie leku

wpływa dawka leku, szybkość jego wchłaniania, przemiany chemiczne jakim lek ulega w ustroju, oraz szybkość jego wydalania z ustroju. Szybkość wchłaniania zależy w dużym stopniu od drogi wprowadzenia do ustroju.


Wydalanie leków z ustroju Substancje lecznicze wprowadzone do ustroju ulegają przemianom chemicznym

w przewodzie pokarmowym, we krwi, w poszczególnych tkankach, ale przede wszystkim w wątrobie dzięki obecności aktywnych enzymów. Aktywność enzymów biorących udział w biotransformacji wielu leków zależy od pewnych czynników np. wieku, płci, temperatury ciała. Najważniejszym jednak czynnikiem zmieniającym ich aktywność jest stan patologiczny ustroju, a szczególnie zmiany chorobowe tkanki wątrobowej. Przemiany chemiczne leku prowadzą do powstawania związków nieczynnych, które zostają następnie wydalone z ustroju. W wyniku niektórych przemian chemicznych powstają w ustroju związki bardziej czynne farmakologicznie niż podane leki. Substancje te powstają w wyniku zachodzących tu procesów rozpadu i syntezy. Wątroba odgrywa najważniejszą rolę detoksykacyjną w ustroju. Wydalanie leków lub ich metabolitów z ustroju odbywa się różnymi drogami. Najwięcej substancji leczniczych jest wydalanych przez nerki z moczem. Tą drogą wydalane są z ustroju zarówno czynne leki, jak i produkty ich przemian chemicznych. Leki mogą być również wydalane przez przewód pokarmowy z kałem. Ponadto mogą one ulegać eliminacji z organizmu przez skórę, układ oddechowy, gruczoły mleczne. Działanie niepożądane leku

Jest to każda niezamierzona i niepożądana reakcja pacjenta wywołana przez lek, podany w celu terapeutycznym, profilaktycznym lub diagnostycznym. Może być związane z dawką zastosowanego leku, z czasem jego podania, z nadwrażliwością na dany lek. Każdy lek w mniejszym lub większym stopniu wywiera działanie uboczne. Decyzja o podaniu choremu leku powinna być więc ostrożna i uwzględniać jego uboczne działanie. Na polskim rynku w ostatnich latach pojawiło się wiele nowych leków. Informacja otrzymywana od producenta jest w większości informacją promującą lek. Ustalenie związku przyczynowego z podaniem leku jest często bardzo trudne, dlatego każde niepożądane działanie powinno być odnotowywane i zgłaszane. Dotyczy to w szczególności nowszych leków. W przypadku stwierdzenia objawu niepożądanego należy zawsze dokładnie zebrać informacje co do wszystkich leków przyjmowanych przez pacjenta w ostatnim czasie, tym bardziej, że pewne objawy mogą wystąpić po pewnym czasie po podaniu leku, a pewne mogą być wynikiem niespodziewanych lub dotychczas nieznanych interakcji. Bezwzględnie powinny być zgłaszane objawy powodujące zgon, kalectwo, zagrażające życiu chorego, prowadzące do hospitalizacji lub też jej wydłużenia. Wszelkie podejrzenia, że reakcja mogła być spowodowana przez ten lek również nie powinny być pomijane. Często właśnie z takich zgłoszeń, po ich analizie, dowiadujemy się najwięcej. Nieprawidłowe i nadmierne przyjmowanie leków

Wywołuje negatywne skutki zdrowotne oraz społeczne. Wielu chorych przyjmuje znacznie więcej leków, niż wynikałoby to ze wskazań lekarskich, często nie informując o tym swoich lekarzy prowadzących. Zachodzi wówczas nierzadko zjawisko interakcji leków, które może doprowadzić do zmniejszenia efektu farmakologicznego, ale niestety również do zgonu. Rozwój cywilizacji naraża człowieka na codziennie spotykanie się z lawiną bodźców przekraczających niekiedy wytrzymałość układu nerwowego. Jednocześnie przemysł farmaceutyczny wprowadził do lecznictwa setki nowych leków działających ośrodkowo. Leki te mogą powodować przyzwyczajenie, zarówno leki wpływające pobudzająco jak i hamująco na ośrodkowy układ nerwowy. Na skutek okresowego lub ciągle powtarzanego przyjmowania leku dochodzi do uzależnienia. Przerwanie podawania leku powoduje wystąpienie bardzo nieprzyjemnych objawów abstynencji. Uzależnienie mogą wywoływać narkotyczne leki przeciwbólowe, leki ataraktyczne (uspokajające), ale również niesteroidowe leki przeciwzapalne, leki znieczulające ogólnie.

Aby zmniejszyć występowanie objawów niepożądanych po lekach należy podawać lek tylko wtedy, gdy jest to absolutnie uzasadnione, wyłącznie na polecenie lekarza i zgodnie


z jego zaleceniem. Informować lekarza o wszystkich przyjmowanych lekach, również tych wydawanych bez recepty, czytać dokładnie ulotki dołączone do leków, nie zażywać leków przeterminowanych. Szczególną uwagę należy zwrócić na pacjentów w starszym wieku, którzy z natury rzeczy mają upośledzoną czynność nerek, oraz na kobiety w ciąży i w okresie karmienia piersią. Należy uświadomić również pacjentom, że preparaty ziołowe przyjmowane niezwykle chętnie, wbrew powszechnie panującej opinii wywierają silne działanie farmakologiczne.

Pracownik medyczny w miarę możliwości powinien czynnie uczestniczyć w odnotowywaniu niespodziewanych reakcji polekowych. Zastrzeżenia co do jakości leków reakcji polekowych będących skutkiem jakiegoś leku, należy zgłaszać do Wojewódzkiego Inspektoratu Farmaceutycznego. Informacje na temat niepożądanego działania leków znajdują się również w materiale „Farmakoterapia stomatologiczna – leki przeciwbólowe”. 4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Na czym polega działanie porażające leku? 2. Co jest podstawowym warunkiem działania leku? 3. Jakie znasz mechanizmy działania leków? 4. Jakie czynniki modyfikujące działanie leków? 5. Scharakteryzuj drogi wydalania leków z ustroju? 6. Co to jest działanie niepożądane leku? 7. Jak postąpisz gdy stwierdzisz u siebie reakcję na lek, o której nie wspomniano w ulotce? 4.5.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Odszukaj na stronie internetowej Ośrodka Monitorowania Działań Niepożądanych Leków, karty zgłoszenia niepożądanego działania leku, wydrukuj jej i wypełnij w niej opis działania niepożądanego, które według Ciebie może pojawić się po zażyciu leku przeciwbólowego dostępnego w aptece bez recepty np. Apapu.


1) odnaleźć stronę internetową Ośrodka Monitorowania Działań Niepożądanych Leków, 2) odnaleźć na stronie internetowej kartę zgłoszenia niepożądanego działania leku

i wydrukować ją a następnie wypełnić, 3) przedstawić i opisać możliwe działania niepożądane leku przeciwbólowego.


− literatura poradnika dla ucznia, − karta pracy – ćwiczeń, − przybory do pisania, − komputer z dostępem do Internetu, drukarka. Ćwiczenie 2

Wyjaśnij dlaczego przyjmowanie leków przez matkę karmiącą może być szkodliwe dla dziecka. Przygotuj plakat na ten temat.




Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − papier lub karton, − farby, flamastry, kredki. Ćwiczenie 3

Uzasadnij dlaczego reklamy leków ukazujące się mediach mogą negatywnie wpływać na stan zdrowia społeczeństwa? Przygotuj prezentację multimedialną.



Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − broszury reklamowe leków, − komputer multimedialny. 4.5.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) omówić mechanizm działania leku na ustrój? 2) podać różnice między biochemicznym i fizykochemicznym sposobem

oddziaływania leków? 3) wymienić czynniki modyfikujące działanie leku? 4) omówić proces wydalania leków z ustroju? 5) omówić rolę pracowników medycznych w wychwytywaniu działań

ubocznych leków? 6) wyjaśnić na czym polega działanie niepożądane leków?


4.6. Farmakoterapia stomatologiczna 4.6.1. Materiał nauczania

Środki lecznicze i materiały stosowane w profilaktyce i terapii stomatologicznej. Wśród materiałów stosowanych w profilaktyce stomatologicznej wyróżniamy: − pasty do zębów, − płyny do płukania jamy ustnej, − lakiery fluorkowe, lakiery chlorheksydynowe, − laki szczelinowe.

Podstawowym związkiem chemicznym, który znalazł zastosowanie w profilaktyce próchnicy jest fluor (F). Przeprowadzone badania potwierdzają jego hamujący wpływ na rozwój próchnicy zębów. Dowiedziono, że jony fluoru znajdujące się w bezpośrednim sąsiedztwie zębów wchodzą w reakcję z apatytami (kryształami) szkliwa. Efektem tej reakcji jest powstanie fluoroapatytów, mniej rozpuszczalnych w kwasach od hydroksyapatytów, z których głównie zbudowane są pryzmaty szkliwa. Profilaktyczne działanie fluorków jest najskuteczniejsze w okresie kształtowania i mineralizacji zębów. Jony fluoru dostarczane do organizmu drogą endogenną, tj. z wodą, mlekiem, solą, pożywieniem są dobrze wchłaniane z przewodu pokarmowego, a dalej z krwią dostają się do płynów śródtkankowych obmywając zawiązki zębów. Jak dowiedziono działanie jonów fluoru w zapobieganiu próchnicy zębów nie ogranicza się jedynie do zmiany chemizmu szkliwa. Jony fluoru wnikają w błonkę nazębną, hamując metabolizm bakterii zapobiegają więc osiadaniu agregatów bakteryjnych na powierzchni szkliwa i tworzeniu się błonki nazębnej. Inną możliwością profilaktycznego działania fluoru jest rekrystalizacja szkliwa. Podczas odwadniania szkliwa przez kwasy do śliny i płytki nazębnej dostają się jony wapniowe, fosforanowe i fluorowe. Te ostatnie, jeżeli zostaną doprowadzone z zewnątrz w odpowiednim, stężeniu mogą powodować rekrystalizację szkliwa. Ten mechanizm ma znaczenie szczególnie w leczeniu początkowych postaci próchnicy tzw. plamy próchnicowej. Fluor działa również na drodze enzymatycznej, tzn. blokuje bakteryjny enzym enolazę, który bierze udział w przemianie węglowodanów wewnątrz komórki bakteryjnej. Ma to miejsce w płytce nazębnej.

Rys. 1.

Profilaktyka fluorkowa endogenna egzogenna

czynna /

bierna /

zbiorowa / osobnicza

tabletki z fluorem woda szczotkowanie w gabinecie w domu środki spożywcze płukanie / / w

szkole lakiery fluorkowe codzienne

jonoforeza szczotkowanie pastami pędzlowanie płukanie roztworami aplikatory


Profilaktyka endogenna to spożywanie fluorowanej wody pitnej: za optymalny poziom uważa się 0,8 do 1,2 mg F/ l wody, przyjmowanie tabletek fluorowych (preparaty Fluodar, Zymafluor), spożywanie środków spożywczych zawierających fluor (sól, mleko). Do uzupełnienia niedoboru fluoru w powierzchownej warstwie szkliwa stosuje się kontaktową, miejscową profilaktykę preparatami zawierającymi fluor (profilaktyka egzogenna).

Najczęściej stosowane związki fluoru: − fluorek sodu, − fluorek sodu zakwaszony kwasem ortofosforowym o pH 2,8–4,5, − fluorek cynawy (mało rozpowszechniony w Polsce, posiada nieprzyjemny smak), − aminofluorki. Wchodzą one w skład roztworów, żeli, past, lakierów fluorkowych. Uważa się, że aminofluorki mają większe powinowactwo do szkliwa, przez co wykazują skuteczniejsze działanie profilaktyczne (Elmex fluid, Elmex-gelee).

Lakiery fluorowe stanowią najcześciej połączenie fluorku sodu i aminofluorków z żywicą samopolimeryzującą, przez co ulega przedłużeniu kontakt fluoru z powierzchnią zęba np. Duraphat, Fluor-Protector, Bifluorid.

Laki szczelinowe służą do profilaktycznego wypełniania bruzd i szczelin na powierzchniach żujących zębów, ich działanie profilaktyczne polega na odizolowaniu bruzd i szczelin od środowiska jamy ustnej i zależy od czasu utrzymywania się ich na powierzchni zęba. Stosuje się je po uprzednim wytrawieniu szkliwa. Są to preparaty światłoutwardzalne np. Seal & Protect, Clinpro, Sealant.

Lakiery chlorheksydynowe (Cervitec) stosowane są na powierzchnie zębów i obnażonych korzeni, hamują rozwój próchnicy i płytki bakteryjnej.

Pasty do czyszczenia zębów. Podnoszą one skuteczność oczyszczania zębów i skracają potrzebny do tego czas. Głównym składnikiem każdej pasty są środki ścierne (węglan wapnia, fosforan wapnia, krzemionka koloidalna), czasem substancje polerujące, środki pieniące, substancje smakowe, zapachowe i słodzące (ale nie cukry) np. sorbitol, ksylitol. Nowoczesne pasty zawierają również inne czynne substancje, które nadają im właściwości profilaktyczne lub lecznicze np. przeciwzapalne, przeciwpróchnicowe, przeciwdziałające odkładaniu złogów nazębnych (chlorheksydyna, triclosan). Zawierają więc ekstrakty ziołowe, sole lecznicze, witaminy, enzymy. Dostępne są specjalne rodzaje past, między innymi pasty dla palaczy, pasty znoszące nadwrażliwość, pasty działające gojąco i łagodząco przy stanach zapalnych dziąseł (np. pasty z alantoiną). Pasty zawierające sól kuchenną i sole mineralne działają antyseptycznie i pobudzająco na wydzielanie śliny. Większość past zawiera również związki fluoru (monofluorofosforan sodu, fluorek sodu, fluoroaminy) często w połączeniu z wapniem, co zwiększa ich skuteczność przeciwpróchnicową. Dla małych dzieci do 4 lat występują specjalne pasty nie zawierające fluoru (ze względu na możliwość połykania pasty), zalecane w profilaktyce próchnicy zębów mlecznych.

Płyny należą do dodatkowych środków pomocniczych w profilaktyce próchnicy oraz profilaktyce i leczeniu chorób przyzębia. Większość z nich zawiera chlorheksydynę (0,2 % glukonian lub octan chlorheksydyny) działającą bakteriobójczo, bakteriostatycznie i grzybobójczo. Powoduje ona dezintegrację płytki nazębnej. Niestety wywołuje również działania niepożądane: przebarwienia zębów, języka, wypełnień, zaburzenia smaku, złuszczające zmiany błony śluzowej jamy ustnej, ale tylko przy długotrwałym stosowaniu (powyżej 2 tygodni). Dostępne w sprzedaży preparaty to Corsodyl, Orexyd, Meridol, Eludril. Zastosowanie w płukankach listeryny (preparat Listerine) zaliczanej do związków fenolowych, pozwoliło wyeliminować niepożądane skutki wywołane przez samą chlorheksydynę. Dodanie fluorku sodu wzmaga działanie profilaktyczne płukanek. Jednak


chlorheksydyna to jedyny środek zapobiegający zapaleniu dziąseł w przypadku zaniechania mechanicznego oczyszczania zębów np. w przypadku osób niepełnosprawnych.

Mówiąc o fluorze nie można zapomnieć, że jest on silną trucizną protoplazmatyczną hamującą procesy życiowe w tkankach żywych. Ostre zatrucia fluorem spotyka się rzadko. Natomiast przewlekła, zwiększona podaż fluoru w okresie mineralizacji koron zębów może wywołać tzw. szkliwo plamkowe (fluoroza zębów) o różnym nasileniu, ale nie jest to uważane za objaw przewlekłego zatrucia fluorem. Objawy przewlekłego zatrucia stwierdza się najczęściej u pracowników hut aluminium i fabryk nawozów sztucznych. Są to bóle nerwowo-mięśniowe, zaparcia, bóle głowy, niedokrwistość, bóle kończyn. Środki lecznicze i materiały stosowane w terapii stomatologicznej

Możemy wyróżnić tu: 1. Środki stosowane w celu leczenia biologicznego miazgi. 2. Środki do impregnacji zębiny. 3. Środki znoszące nadwrażliwość zębiny. 4. Środki do dewitalizacji miazgi zębów. 5. Środki do chemicznego opracowywania i odkażania (antyseptyki) kanałów korzeniowych. 6. Środki do wypełniania kanałów korzeniowych. 7. Leki znieczulające miejscowo. 8. Środki lecznicze stosowane w chorobach przyzębia. 9. Środki stosowane w chorobach układu krążenia i układu oddechowego. 10. Leki przeciwbólowe. 11. Leki wpływające na proces krzepnięcia krwi. 12. Środki uspokajające. 13. Antybiotyki i sulfonamidy. Ad. 1. Środki stosowane w celu leczenia biologicznego miazgi (leki odontotropowe)

Ich działanie polega na pobudzeniu reakcji obronnych miazgi, co objawia się odkładaniem zębiny wtórnej i reparacyjnej przez komórki zębinotwórcze (odontoblasty). Te właściwości pobudzające przypisuje się silnej zasadowości tych leków. Najczęściej stosowanymi lekami odontotropowymi są preparaty sporządzane na bazie wodorotlenku wapnia (CaOH2). Znalazły one zastosowanie przy pokryciu bezpośrednim i pośrednim miazgi, czasowym wypełnieniu kanałów korzeniowych w leczeniu zmian okołowierzchołkowych ozębnej, szczególnie w zębach z niezakończonym rozwojem. Jony OH- alkalizują środowisko ubytku próchnicowego, hamują rozwój bakterii, działając w ten sposób przeciwzapalnie. Po bezpośrednim pokryciu obnażonej miazgi wodorotlenek wapnia wywołuje ognisko martwicy jałowej, pod którą w późniejszym czasie powstaje zębina reparacyjna i uaktywnia fosfatazę zasadową – enzym nieodzowny podczas regeneracji tkanek. Wodorotlenek wapnia występuje w postaci proszku zarabianego ex tempore z wodą destylowaną (Biopulp), lub w postaci pasty nietwardniejącej np. Calasept, Calxyl. Jest składnikiem twardniejących materiałów podkładowych np. Life, Dycal o właściwościach odontotropowych (nie mają one jednak tak zasadowego pH). Właściwości odontotropowe posiada również pasta zarobiona z tlenku cynku z eugenolem (preparat Caryosan). Pobudza ona miazgę zęba do odkładania zębiny wtórnej, działa bakteriobójczo i znieczulająco, powoduje remineralizację odwapnionej zębiny. Znalazła zastosowanie jako podkład leczniczy, pośrednie pokrycie miazgi, opatrunek czasowy. Uwaga, nie można stosować tlenku cynku z eugenolem pod wypełnienia kompozytowe ponieważ eugenol zaburza ich polimeryzację.


Ad. 2. Środki stosowane do impregnacji zębiny próchnicowej Impregancja jest zabiegiem polegającym na przesyceniu odwapnionych tkanek zęba związkami chemicznymi działającymi bakteriobójczo i mineralizująco, które powodują ich stwardnienie. Stosujemy impregnację w leczeniu próchnicy zębów mlecznych. W celu impregnacji stosuje się: 10–25% azotan srebra (lapis), który następnie strąca się 20% glukozą, eugenolem lub płynem Lugola. W wyniku tej reakcji dochodzi do wytrącania metalicznego srebra lub jego związków działających bakteriobójczo i mechanicznie zamykających kanaliki zębinowe. Skutkiem ubocznym jest ciemna barwa impregnowanej tkanki. Natomiast 30–50% chlorek cynku strącamy 10% żelazocyjankiem potasu, nie powoduje on przebarwień, ale nie jest tak skuteczny jak azotan srebra. Preparaty fluoru zastosowane miejscowo działają na zasadzie remineralizacji tkanek. Ad. 3. Środki stosowane do znoszenia nadwrażliwości zębiny i szyjek zębowych W leczeniu tej przykrej dolegliwości można wykorzystać środki stosowane w gabinecie stomatologicznym lub przez pacjenta w domu. Celem terapeutycznym stosowania tych leków jest: − zmniejszenie światła kanalików zębinowych i obturacja ich ujść. Do środków tych należą

związki fluoru (fluorek sodu, fluorokrzemian sodu, fluorek cyny, amnifluorki), związki wapnia, szczawiany, związki strontu, białka precypitujące, żywice adhezyjne i nieadhezyjne (Cervitec, Dentin Protector, Seal & Protect)

− zmniejszenie przewodnictwa nerwowego (azotan potasu) − blokada kanalików zębinowych - szczawian potasu (preparat Superseal), preparaty

złożone (Isodan, Green Or, Elgydium) W domu pacjent może stosować pasty do zębów np. Elmex Sensitive Plus, Sensodyne i inne, które przy regularnym stosowaniu również powodują zmniejszenie objawów. Ad. 4. Preparaty stosowane do dewitalizacji miazgi zęba Uśmiercenie (dewitalizacja) polega na wywołaniu martwicy miazgi za pomocą środków chemicznych. Dawniej stosowano do tego celu powszechnie arsen, obecnie używa się past zawierających paraformaldehyd. W skład past paraformaldehydowych wchodzą poza paraformaldehydem środki znieczulające, dzięki czemu działają one łagodniej. Po założeniu do komory zęba na obnażoną chorą miazgę paraformaldehyd stopniowo ulega depolimeryzacji do formaliny, która powoduje stopniową martwicę miazgi. Dodatkowym działaniem jest działanie mumifikujące i bakteriobójcze. Służą one do dewitalizacji zębów mlecznych i stałych. Wadą paraformaldehydu jest jego nietrwałość, należy więc szczelnie zamykać pudełko z lekiem. Preparaty: Parapasta, Dewipasta, Caustinerf fort. Pasty mumifikujące podtrzymują mumifikację zdewitalizowanej miazgi zęba po amputacji miazgi komorowej. Zakładane w zębach mlecznych, gdzie leczenie kanałowe jest trudne do wykonania ze względów technicznych (Tepasta). Ad. 5. Preparaty służące do chemicznego opracowywania i odkażania kanałów korzeniowych W leczeniu kanałowym stosuje się środki do płukania kanałów korzeniowych oraz środki antyseptyczne zakładane między wizytami w postaci czasowego wypełnienia kanałów korzeniowych lub wkładek antyseptycznych. Preparaty do chemicznego opracowywania kanałów korzeniowych: − podstawowym środkiem jest podchloryn sodu (NaOCl – preparat Chloran). Wykazuje on

działanie lityczne w stosunku do bakterii i tkanek martwiczych. Stosuję się go w stężeniu 2,5%–5%. Posiada doskonałe właściwości czyszczące, działa przeciwbakteryjnie. Przy zetknięciu z błoną śluzową może wywołać oparzenie (praca z założonym koferdamem


pozwoli tego uniknąć). Jest niestety związkiem nietrwałym, należy go przechowywać w szczelnie zamkniętych butelkach.

− woda utleniona (H2O2) – usuwa mechanicznie z kanału martwą miazgę i opiłki zębinowe dzięki obfitemu pienieniu. Stosowana w stężeniu 3% działa silnie bakteriobójczo na bakterie beztlenowe, poza tym ma właściwości wybielające.

− środki chelatujące – 15% EDTA (wersenian sodu) pomagają w opracowywaniu kanałów wąskich i zakrzywionych (Endosal, Largal-ultra, File-Eze).

− chlorheksydyna 2% wykazuje działanie bakteriobójcze, w przeciwieństwie do podchlorynu sodu nie działa szkodliwie na tkanki okołowierzchołkowe. Zalecana jest do stosowania u dzieci.

− kwas cytrynowy 40% – posiada silne właściwości dezynfekujące w połączeniu z podchlorynem sodu. Zaletą jest jego niska cena. Nie wykazano powikłań po jego stosowaniu.

− lubrykanty – środki poślizgowe, zapobiegające złamaniu narzędzia w kanale, często zawierają glicerynę (File- Eze, Glyoxide).

Środki antyseptyczne stosowane do odkażania kanałów korzeniowych. − fenole i ich pochodne – do niedawna stosowane były bardzo szeroko. Należą do silnych

antyseptyków. Mechanizm ich bakteriobójczego działania polega na denaturacji białka bakteryjnego i unieczynnieniu enzymów niezbędnych do rozwoju bakterii. Niektóre pochodne fenoli są mniej toksyczne dla tkanek okołowierzchołkowych. Dostępne preparaty to między innymi ChKM (chlorkamfomentol), Dikamfen, Cresophene.

− jod i jego związki. Jod bardzo szybko wywołuje działanie bakteriobójcze, grzybobójcze i przeciwwirusowe. Do odkażania kanałów korzeniowych stosowany jest płyn Lugola w postaci sączków dokanałowych lub jonoforezy. Uwaga! Należy pamiętać o możliwości uczulenia pacjenta na jod. Gotowym preparatem jest również Jodoform, polecany przy wysięku z kanału korzeniowego

− metronidazol – działa na bakterie beztlenowe, tlenowe, powoduje rozpad ich komórek i zmienia pH środowiska w kierunku zasadowym

− preparaty antybiotykowo-kortykoidowe, wykazują działanie przeciwzapalne i zmniejszają dolegliwości bólowe, jednocześnie niestety hamują mechanizmy obronne miazgi i ozębnej. Z tego powodu stosowanie ich jest raczej ograniczone

preparaty na bazie wodorotlenku wapnia zmieniają pH w kierunku zasadowym, działając bakteriobójczo stwarzają jednocześnie dogodne warunki do odbudowy uszkodzonych tkanek okołowierzchołkowych. Ze względu na swoje zalety są szeroko stosowane w leczeniu kanałów zakażonych jako czasowe ich wypełnienie. Znalazły tu zastosowanie tzw. pasty nietwardniejące: Calxyl, Biopulp, Calasept, Reogan. W dalszym ciągu poszukuje się leków, które działając na bakterie nie są jednocześnie szkodliwe dla tkanek okołowierzchołkowych. Ad. 6. Środki do wypełniania kanałów korzeniowych Wypełnienie kanału ma celu szczelne zamknięcie jego światła na całej długości, aby odizolować przenikanie bakterii z jamy zęba do przyzębia okołowierzchołkowego i brzeżnego. Cechy jakie musi posiadać materiał wypełniający kanał to: biozgodność, zdolność adhezji (szczelność), obojętność dla tkanek okołowierzchołkowych, odporność na rozpuszczenie w kontakcie z płynami tkankowymi, łatwość wprowadzania i usuwania z kanału, kontrastowość w obrazie RTG. Materiały do ostatecznego wypełnienia kanałów korzeniowych: 1. Ćwieki gutaperkowe – głównymi ich składnikami są gutaperka (żywica

kauczukopochodna) i tlenek cynku. 2. Pasty:


− na bazie naturalnych żywic z wodorotlenkiem wapnia (Sealapex, Apexit). Alkalizują środowisko, niszczą drobnoustroje, ułatwiają regenerację tkanek okołowierzchołkowych, przepchnięte poza wierzchołek resorbują się w ciągu 6 miesięcy.

− zawierające żywice syntetyczne (Diaket, AHplus) charakteryzują się bardzo dobrą szczelnością.

− z dodatkiem kortykosteroidów (Endomethasone) wykazują działanie przeciwzapalne i odkażające, ich wadą jest to, że hamując fagocytozę umożliwiają namnażanie się mikroorganizmów w okolicy przywierzchołkowej.

Zasadniczym materiałem wypełniającym jest gutaperka w formie ćwieków gutaperkowych uszczelniona pastami. Jest to obecnie najbardziej polecana metoda. Materiałem wprowadzonym do kanału czasowo jest wodorotlenek wapnia. Ad. 7. Leki do znieczulenia miejscowego

Środki miejscowo znieczulające uniemożliwiają odczuwanie bólu na ograniczonym obszarze poprzez zahamowanie odbierania i przewodzenia podniet w nerwach obwodowych przy całkowicie zachowanej świadomości. Mechanizm działania leków miejscowo znieczulających polega na utrwaleniu błony komórkowej – ustaje wędrówka jonów sodowych do komórki nerwowej, a jonów potasowych na zewnątrz – prąd czynnościowy ulega wygaszeniu.

W wyniku działania środka znieczulającego ulega odwracalnemu zahamowaniu odbieranie uczucia zmian temperatury, bólu (analgeza), następuje rozluźnienie mięśni prążkowanych (relaxatio) i osłabienie odruchów autonomicznych. Zmiany te dotyczą jedynie okolicy znieczulanej.

Znieczulenie miejscowe można osiągnąć na drodze termicznej (rozpylenie chlorku etylu, który parując obniża temperaturę znieczulanej powierzchni) i chemicznej.

Zależnie od sposobu zastosowania środka znieczulającego rozróżniamy znieczulenie: − powierzchniowe – w postaci aerozolu, pędzlowania, okładów, zasypek na powierzchnię

błony śluzowej jamy ustnej lub tkanki otaczające. − znieczulenie nasiękowe – polegające na wprowadzeniu wodnego roztworu leku pod

błonę śluzową. − znieczulenie przewodowe – polegające na wprowadzeniu roztworu leku w okolicę

odpowiedniego nerwu w celu przerwania jego przewodnictwa (najczęściej II i III gałąź nerwu trójdzielnego).

Większość środków znieczulających rozkłada się pod wpływem enzymów we krwi i wątrobie. Są to najczęściej sole kwaśne, które dysocjując w środku tkankowym uwalniają zasadę działającą znieczulająco. Środki używane do znieczuleń powierzchniowych: Lidokaina (Lignocainum hydrochloricum, Xylocainum, Lidocain) w postaci aerozolu 10%, żelu 5% z dodatkiem substancji smakowych; Benzokaina (Topex) w postaci żelu 20% z dodatkiem substancji smakowych i zapachowych; Anestezyna – składnik zasypek i roztworów, Chlorek etylu – spray do miejscowego „zamrażania”.

Nowe środki do znieczuleń nasiękowych i przewodowych wypierają dotychczas powszechnie stosowaną Lignocainę ze względu na ich lepsze właściwości. Artykaina (Ubistesin, Citocartin, Septanest) działa szybko, znieczulenie utrzymuje się w czasie 1–3 godzin, a z dodatkiem adrenaliny utrzymuje się do 5 godzin, Bupiwakaina (Marcaina) środek o najdłuższym ze wszystkich znanych analgetyków czasie działania 5–16 godzin, Lidokaina (Lidocain, Lignocainum hydrochloricum, Xylocaine) roztwór do wstrzyknięć 1% lub 2% – znieczulenie utrzymuje się 1-1,5 godziny, Mepiwakaina (Scandonest) 1%, 2% lub 3% roztwór stosowany u pacjentów z uczuleniem na Lignocainę. Dodatek środka obkurczającego naczynia wydłuża okres trwania znieczulenia.


Wskazania do stosowania leków znieczulających miejscowo bez dodatku środka obkurczającego naczynia to: cukrzyca, jaskra, nadczynność tarczycy, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia rytmu serca, niedawno przebyty zawał, choroba wieńcowa, nefropatia. Działanie toksyczne środków miejscowo znieczulających jest spowodowane najczęściej ich przedawkowaniem lub bezpośrednim podaniem do światła naczynia, może wyrazić się pobudzeniem OUN, niepokojem, zawrotami głowy, drżeniem rąk, a nawet drgawkami. W przypadku podania zbyt wysokich stężeń mogą wystąpić objawy ze strony układu sercowo-naczyniowego do zapaści włącznie. Nadwrażliwość na leki znieczulenia miejscowego może objawić się uczuleniowym zapaleniem skóry, napadem astmy oskrzelowej, a nawet wstrząsem uczuleniowym. Ad. 8 Środki lecznicze stosowane w chorobach przyzębia

Choroby przyzębia wymagają kompleksowego postępowania profilaktyczno- -leczniczego, gdyż ich etiopatogeneza jest złożona i wieloprzyczynowa, a obraz kliniczny wielopostaciowy. W leczeniu chorób przyzębia stosujemy szeroki wachlarz leków: − antybiotyki i chemioterapeutyki - dobór antybiotyku opieramy na objawach klinicznych,

radiologicznych i analizie mikrobiologicznej. Stwierdzono, że miejscowe stosowanie leków tej grupy wywoływało przejściowe zmiany flory bakteryjnej, a przede wszystkim przyczyniało się do lekooporności bakterii. W związku z tym zaleca się ogólne podawanie leków tej grupy. Obecnie najczęściej stosowane są leki z grupy tetracyklin (doksycyklina), makrolidy (Davercin, Rovamycine, Klacid), linkosamidy np. klindamycyna (Dalacin C, Clindamycin), półsyntetyczne penicyliny (amoksycylina), powszechnie stosowanym chemioterapeutykiem jest metronidazol.

− witaminy – witaminoterapia stanowi ważne uzupełnienie leczenia kompleksowego chorób przyzębia. Stosuje się zatem te witaminy, które w sposób bezpośredni lub pośredni wpływają na odporność miejscową tkanek przyzębia. Witamina A+E uczestniczy w procesie prawidłowej odbudowy nabłonka jamy ustnej. Witaminy z grupy B i witaminę K powinno się uzupełniać w przypadku antybiotykoterapii. Zalecane jest również podawanie witaminy C (ogólnie oraz w postaci maści do masażu dziąseł) ze względu na jej działanie uszczelniające śródbłonek naczyń krwionośnych,

− leki ściągające i przeciwzapalne – działanie tej grupy leków polega na kurczeniu naczyń krwionośnych co zmniejsza ich przepuszczalność. Poza płukankami zawierającymi chlorheksydynę omówionymi wcześniej na uwagę zasługują płukanki z zawartością formaldehydu (tzw. płukanka Schwarza). Woda utleniona (3% roztwór nadtlenku wodoru) zasługuje na szczególne omówienie z uwagi na obecność flory bakteryjnej beztlenowej w kieszonkach dziąsłowych. Tlen ponadto wnika dość łatwo do głębszych pokładów komórek, wyrównując niedobór tlenu i kwasicę powstałe w wyniku zapalenia. Odczynowe przekrwienie prowadzi do normalizacji przepływu krwi i usuwa produkty zapalne. Tlen atomowy działa bakteriobójczo i grzybobójczo, a nawet niszczy toksyny bakteryjne. Neutralizuje też przykry zapach z ust. Woda utleniona wchodzi w skład płukanki Parmy. Roztwór 30% nadtlenku wodoru (Perhydrol) służy do pędzlowania błony śluzowej jamy ustnej w ziarninowym i rozrostowym zapaleniu dziąseł. Preparaty ziołowe: odwary z kory dębowej, liści szałwii, koszyczka rumianku (preparaty gotowe Azulan, Dentosept) działają ściągająco i lekko przeciwzapalnie. Nadmanganian potasu w roztworach 0,02–0,10 % służy do przemywania i odkażania błony śluzowej jamy ustnej.

− maści i żele: Septalan i Alantan – działają przeciwzapalnie, przyspieszają ziarninowanie. Są wskazane w leczeniu trudno gojących się ran, zajadów kątów ust, wysięku ropnego z pojedynczych kieszonek dziąsłowych. Metronidazol (maść, żel) jest często stosowany z dobrym efektem terapeutycznym w zapaleniu przyzębia dorosłych, wrzodziejącym


zapaleniu dziąseł. Sachol – działa przeciwzapalnie, przeciwbólowo ze względu na zawartość salicylanu choliny. Carident (Peridontone) dzięki zawartości siarczanu framycetyny i papainy o działaniu fibrynolitycznym oraz benzoesanu sodowego, o działaniu bakteriostatycznym, wywiera działanie miejscowe przeciwzapalne, przeciwbólowe, przeciwbakteryjne i gojące. Aphtin to 20% glicerolowy roztwór tetraboranu sodowego jest stosowany przy aftach i pleśniawkach.

− sole metali ciężkich – najsilniejsze działanie bakteriobójcze wykazują sole miedzi, głównie siarczan miedziowy. W 40% roztworze wodnym stosowany w postaci przymoczków w przypadku wrzodziejącego zapalenia dziąseł.

− organopreparaty i leki bodźcowe – Solcoseryl (zwierzęcy kolagen) powoduje wzrost utlenowania tkanek, przyspiesza ich odbudowę, pobudza ziarninowanie ran przyzębia.

Ad. 9. Leki stosowane w chorobach układu krążenia i układu oddechowego

To duża grupa leków stosowanych w zaburzeniach funkcji układu krążenia, oddechowego lub obu łącznie. Zazwyczaj tą częścią medycyny zajmują się lekarze interniści, anestezjolodzy lub medycyny ratunkowej, ale i w pracy asystentki stomatologicznej minimum wiedzy na temat rodzajów leków oraz mechanizmów ich działania wydaje się być niezbędne. Zastosowanie tych leków w gabinecie stomatologicznym będzie miało miejsce w sytuacjach nagłych i/lub zagrożenia życia. Dlatego część z tych leków znajdować się winna w zestawach przeciwwstrząsowych, a znajomość mechanizmów działania i nazwy podstawowych preparatów należy do obowiązków każdego pracownika opieki zdrowotnej.

Leki o działaniu inotropowym dodatnim – są to leki poprawiające czynność serca i wydolność krążenia. Do leków tej grupy zaliczamy glikozydy naparstnicy (Lanatosid, Digoxin, Talusin, Strofantyna) – niegdyś powszechnie i szeroko stosowane, obecnie leki drugiego rzutu. Glikozydy naparstnicy i jej pochodne zwiększają kurczliwość mięśnia sercowego poprzez wzrost stężenia jonów wapnia wewnątrzkomórkowego. W obecnej farmakoterapii mają bardzo ograniczone zastosowanie, przed podaniem leków z tej grupy należy rozważyć i wypróbować terapię innymi lekami poprawiającymi krążenie. Są to głównie preparaty doustne stosowane w schorzeniach przewlekłych, przy przedawkowaniu wykazują szereg działań ubocznych od zaburzeń widzenia barw (widzenie na żółto) przez nudności, brak apetytu i zaburzenia rytmu serca.

Inhibitory konwertazy angiotensyny (Captopril, Enalapril, Perindopril) – grupa leków o działaniu rozkurczowym na naczynia tętnicze i żylne, stosowane również jako leki przeciwnadciśnieniowe. Obecnie są uważane za najbardziej skuteczne w terapii przewlekłej niewydolności mięśnia sercowego. Duża ich skuteczność i mała toksyczność zostały wykazane w długotrwałych badaniach. Powodują wydłużenie czasu przeżycia chorych i wyraźną poprawę kliniczną. Poprzez rozkurcz naczyń tętniczych zmniejszają opór obwodowy i obciążenie następcze (afterload) mięśnia sercowego, a rozszerzenie naczyń żylnych powoduje obniżenia napięcia wstępnego (preload) i poprawę pracy serca. Leki z tej grupy hamują i cofają przerost mięśnia sercowego.

Sympatykomimetyki (Adrenalina, Dopamina, Dobutamina) – leki działające na receptory adrenergiczne naczyń krwionośnych i serca przez co zwiększają siłę i częstotliwość skurczu mięśnia sercowego oraz zwężają naczynia krwionośne i podnoszą ciśnienie tętnicze krwi. Są stosowane głównie w ostrej niewydolności krążenia w postaci wlewów dożylnych. Podczas ich stosowania wskazane jest monitorowanie hemodynamiczne. Do tych leków zalicza się fizjologicznie występująca w organizmie adrenalina i dopamina. Jednakże ich syntetyczna pochodna dobutamina nie zwęża tak silnie naczyń krwionośnych i obecnie jest najczęściej podawanym pozajelitowo lekiem o działaniu inotropowo dodatnim w świeżym zawale mięśnia sercowego. Adrenalina zwiększa kurczliwość mięśnia sercowego, przyspiesza czynność serca, powoduje skurcz naczyń. Jest stosowana dożylnie w zatrzymaniu czynności


serca po 1mg dożylnie, aż do skutku. Powinna też być podana wziewnie, podskórnie lub domięśniowo natychmiast po stwierdzeniu wstrząsu anafilaktycznego w dawce 1mg.

Leki moczopędne (Furosemid, Chlortalidon, Spironolakton) – są obecnie jednymi z podstawowych leków stosowanych w niewydolności krążenia. Są częściej stosowane i bardziej skuteczne niż preparaty naparstnicy. Zazwyczaj podawane są w przypadkach z obrzękami oraz w ostrej, groźnej, zwłaszcza lewokomorowej niewydolności krążenia (obrzęk płuc), w wysokim nadciśnienie, a także przewlekłej niewydolności krążenia. Poprzez zwiększenie wydalania moczu, zmniejszają objętość krwi krążącej i obciążenie serca pracą. Należy pamiętać, że przy ich długotrwałym stosowaniu, należy uzupełniać płyny o czym często zapominają osoby starsze, przewlekle stosujące tego typu leki.

Leki antyarytmiczne (Amiodaron, Ajmalina, Lignocaina, betablokery, glikozydy naparstnicy, Atropina) – są to leki stosowane w zaburzeniach rytmu i częstości pracy serca w celu przywrócenia jego prawidłowej czynności. Istnieją różne podziały w zależności od przyjętych kryteriów. Jednak najczęściej stosowanym w praktyce podziałem jest klasyfikacja kliniczna oparta na skuteczności leku w niemiarowościach nadkomorowych i komorowych. Większość z tych leków stosowanych jest doustnie zapobiegawczo lub podtrzymująco prawidłowy rytm. Depresyjny wpływ leków antyarytmicznych na kurczliwość mięśnia sercowego może prowadzić do nasilenia bądź ujawnienia niewydolności krążenia. Podawanie dożylne zarezerwowane jest do sytuacji nagłych. Bez monitorowania EKG praktycznie niemożliwe jest różnicowanie rodzaju zaburzeń rytmu serca, a co za tym idzie odpowiednie ich leczenie. Zatem stosowanie tych leków gabinecie stomatologicznym może zdarzyć się rzadko. Niemniej pamiętać należy, że przy częstoskurczu komorowym i nadkomorowym skutecznym będzie Amiodaron podany dożylnie w bolusie 150mg, a następnie w wolnym wlewie kroplowym 300mg. W migotaniu komór, które w efekcie doprowadza do zatrzymania krążenia (mięsień sercowy kurczy się tak szybko i chaotycznie, że jego praca jest nieefektywna i nie przepompowuje krwi) stosujemy defibrylację elektryczną, a farmakologiczne postępowanie to podanie Amiodaronu, a w drugim rzucie 100mg Lignocainy dożylnie.

Leki zmniejszające opór naczyniowy i przeciwnadciśnieniowe – to leki rozszerzające naczynia żylne i tętnicze, znajdują zastosowanie w różnych chorobach układu krążenia. W wyniku ich działania rozszerzeniu ulega łożysko żylne zmniejszając napływ krwi do serca (obniżenie obciążenia wstępnego – preload), a rozszerzenie łożyska tętniczego powoduje zmniejszenie oporu obwodowego, zmniejszając obciążenie następcze (afterload). Powoduje to poprawę pracy serca i jego mniejsze zapotrzebowanie na tlen. Rozszerzenie naczyń dotyczy również krążenia płucnego, wieńcowego i innych ważnych dla życia narządów. Azotany wśród innych środków rozszerzających naczynia, działają zapewne potencjalnie najkorzystniej we wszystkich postaciach choroby niedokrwiennej serca. Stosowane są w leczeniu bólów wieńcowych od ponad stu lat. W ostrej dusznicy bolesnej Nitrogliceryna 0,5 mg podana podjęzykowo lub Nitromint w aerozolu są lekami z wyboru. Preparaty: Nitrogliceryna, Nitromint, Sorbonit, Mononit. Antagoniści wapnia – wszystkie leki tej grupy obniżają stężenie wapnia śródkomórkowego głównie przez zmniejszenie jego napływu kanałami wapniowymi przez błonę komórkową. Działają na komórki mięśni gładkich w naczyniach obwodowych, tętnicach wieńcowych oraz na komórki mięśnia sercowego i układu przewodzącego. Wskazaniem do stosowania antagonistów wapnia są wszystkie postacie choroby niedokrwiennej serca i leczenie umiarkowanego nadciśnienia tętniczego. Na przykład nifedypina (Adalat) wchłania się bardzo szybko z błony śluzowej żołądka po pogryzieniu i połknięciu już po 2-3 minutach działa, powodując maksymalne obniżenie ciśnienia po 20 minutach. Jest lekiem z wyboru w doraźnym leczeniu nadciśnienia tętniczego. Działania niepożądane leków zmniejszających opór obwodowy są związane z rozszerzeniem naczyń – ból głowy, zaczerwienienie skóry, uczucie gorąca. Preparaty: amlodypina


(Norvasc), diltiazem (Dilzem), nifedypina (Adalat, Cordafen, Cordipin), werapamil (Isoptin, Staveran). Leczenie nadciśnienia tętniczego jest zarówno ze względu na powszechność występowania, jak i na powikłania bardzo ważnym zagadnieniem. Należy więc bezwzględnie dążyć do obniżenia ciśnienia rozkurczowego poniżej 90mmHg, skurczowego poniżej 160 mmhg. Długotrwałe obniżanie ciśnienia do granic normy decyduje o jakości życia i okresie przeżycia pacjenta. Samoistne nadciśnienie tętnicze leczy się preparatami z jednej z czterech podstawowych grup leków: leki moczopędne, antagoniści wapnia, inhibitory konwertazy, betablokery. Inhibitory konwertazy angiotensyny są stosowane z bardzo dobrym skutkiem w leczeniu nadciśnienia tętniczego i niewydolności krążenia. Są stosowane bezpiecznie i powodują niewiele objawów niepożądanych. W terapii nadciśnienia tętniczego należą do leków pierwszego rzutu. Ze względu na dobrze udokumentowaną skuteczność, znaczną poprawę rokowania oraz poprawę kliniczną i wydłużenie okresu przeżycia chorych z niewydolnością krążenia leki z tej grupy stanowią obecnie podstawę leczenia zastoinowej niewydolności krążenia. Mechanizm działania tych leków wynika głównie z rozkurczu naczyń obwodowych (żył i tętnic) – poprzez zahamowanie enzymu konwertazy umożliwiającego przemianę angiotensyny I w II, która to powoduje skurcz mięśni gładkich naczyń krwionośnych. Należy pamiętać, iż inhibitory konwertazy angiotensyny mogą powodować suchy kaszel, który ustępuje po odstawieniu leku oraz nagły spadek ciśnienia dlatego rozpoczynamy kurację od małych dawek podawanych na noc. Przy wysokim ciśnieniu tętniczym możemy je szybko obniżyć podając Captotril pod język.

Betablokery – blokują receptory adrenergiczne znajdujące się w sercu, naczyniach obwodowych, oskrzelach, trzustce i wątrobie. W ten sposób zmniejszają częstość i siłę skurczu serca, przez to jego zapotrzebowanie na tlen. Działanie to wykorzystywane jest w leczeniu tachycardii (częstoskurczu), nadciśnienia tętniczego i choroby niedokrwiennej serca. Jednak blokada receptorów w oskrzelach i trzustce wiąże się z występowaniem objawów niepożądanych oraz przeciwwskazaniem do stosowania betablokerów, bowiem mogą nasilać, bądź wywołać skurcz oskrzeli (są więc przeciwwskazane w astmie oskrzelowej), hamują wydzielanie insuliny co uniemożliwia ich stosowanie u chorych na cukrzycę. Wpływają na gospodarkę lipidową powodując wzrost frakcji LDL cholesterolu, a obniżenie HDL.

Leki stosowane w chorobach układu oddechowego – dosyć liczna grupa leków o różnych mechanizmach działania, których efekty są wykorzystywane w celu poprawieniu funkcji układu oddechowego. Leki rozszerzające oskrzela – tutaj zaliczyć należy przede wszystkim leki pobudzające receptory betaadrenergiczne (betamimetyki). Stanowią one grupę leków pierwszego rzutu w każdym napadowym skurczu mięśni gładkich oskrzeli.

Betamimetyki poza bezpośrednim działaniem rozkurczającym mięśnie gładkie dróg oddechowych zmniejszają nadreaktywność oskrzeli. Są zalecane doraźnie w astmie łagodnej i regularnie w astmie umiarkowanej. Stopień obturacji dróg oddechowych określa drogę podania betamimetyków. Doraźnie najczęściej stosowane są inhalatory z dozownikiem, a ostatnio diskhalery. Przewlekłe leczenie prowadzone jest za pomocą inhalatorów z wydłużoną drogą doprowadzającą lek, co zwiększa penetrację aerozolu w drogach oddechowych (nebulizator, rotahaler, volumatic). W ostrych stanach leki stosuje się drogą dożylną lub nebulizacji. Stosowanie dożylne lub podskórnie agonistów receptorów betaadrenergicznych wywołuje zarówno najszybszy efekt rozkurczowy jak i prowadzi do groźnych powikłań, szczególnie ze strony układu krążenia (tachycardia, zaburzenia rytmu). Dlatego te drogi podania powinno się stosować w sytuacjach skrajnych, kiedy spastyka oskrzeli oraz spłycony oddech i przyspieszony rytm oddechu, uniemożliwia przedostanie się w dostatecznej ilości leku podawanego drogą wziewną do odległych odcinków drzewa oskrzelowego. Betamimetyki podane drogą wziewną wykazują prawie tak szybkie działanie jak podane drogą dożylną. Aby szybko przerwać napad astmy należy podać


wziewnie 1–2 dawki Salbutamolu lub Berotecu. Preparaty: Salbutamol (Ventolin, Ventodisk), Fenoterol (Berodual, Berotec, Partusisten), Izoprenalina (Isuprel), Orcyprenalina (Astmopent). Do innych leków rozkurczających oskrzela należy zaliczyć teofilinę i jej pochodne – stosowane doustnie w profilaktyce napadów astmy i dożylnie do jej przerwania. Preparaty: Teofilina (Theospirex), Aminofilina (Euphyllin), Diprofilina (Nebetol) oraz leki cholinolityczne stosowane wziewnie np. Bromek ipatropium (Berodual). W leczeniu astmy oskrzelowej zarówno napadów ostrych jak i leczenia przewlekłego duże znaczenie mają kortykosteroidy. Jednak ze względu na ich liczne działania uboczne przed ich zastosowaniem doustnym i pozajelitowym należy przemyśleć konieczność ich wdrożenia. Stosunkowo bezpieczne natomiast jest ich stosowanie wziewne, które jednak nie przerywa napadu duszności. Kortykosteroidy wziewne stosowane są w terapii przewlekłej. Preparaty: Beclocort, Becodisk, Budesonid, Horacort, Pulmicort, Flixotide. Ad. 10. Leki przeciwbólowe

Leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe działają objawowo na OUN. Usuwają lub zmniejszają ból, niektóre z nich równolegle wpływają w mniejszym lub większym stopniu na świadomość. Różnice w działaniu leków przeciwbólowych na układ nerwowy pozwoliły na wprowadzenie podziału klinicznego na narkotyczne i nienarkotyczne. Narkotyczne leki przeciwbólowe działają poprzez receptory opiatowe w mózgu, bardzo silnie znoszą uczucie bólu oraz wpływają ograniczająco na świadomość. Dłuższe ich stosowanie wywołuje przyzwyczajenie i zależność. Tolerancja na lek narkotyczny rozwija się w przebiegu jego wielokrotnego stosowania i polega na tym, że powstaje konieczność zwiększenia dawki dla podtrzymania działania. Lekozależność fizyczna jest to zmiana czynności narządu wymagająca ciągłego stosowania narkotyku; w razie jego odstawienia występują objawy abstynencji. Pod nazwą przyzwyczajenie należy rozumieć zespół objawów natury psychicznej zmuszający chorego do ciągłego zażywania preparatu bez objawów abstynencji po zaprzestaniu jego stosowania (uzależnienie psychiczne). Nienarkotyczne leki przeciwbólowe mają słabsze działanie przeciwbólowe i na ogół nie wywołują przyzwyczajenia.

Narkotyczne leki przeciwbólowe (opioidowe) to: alkaloidy opium, półsyntetyczne pochodne morfiny i kodeiny oraz syntetyczne leki o działaniu morfinopodobnym. Szczególne znaczenie mają przy leczeniu bólów związanych z zabiegami chirurgicznymi oraz chorobami nowotworowymi. Opioidy mogą upośledzać wykonywanie czynności wymagających precyzji. Najcenniejszym lekiem tej grupy nadal morfina, stosowana w bólach o znacznym nasileniu, jest również lekiem w stanach terminalnych. Należy do naturalnych alkaloidów opium, wraz z kodeiną i papaweryną. Opium znano i stosowano już w czasach prehistorycznych, w postaci nie oczyszczonej, do roku 1803, w którym wyizolowano morfinę. Zasadniczy mechanizm działania morfiny polega na hamowaniu niektórych struktur OUN, pobudzeniu innych, wywoływaniu zmian nastroju i powstawaniu lekozależności w miarę długiego stosowania, ponadto działa hamująco na ośrodek kaszlu i ośrodek oddechowy, wywołuje wzrost napięcia mięśni gładkich przewodu pokarmowego, pęcherza moczowego, dróg żółciowych, oskrzeli. Działa hipotensyjnie, hamuje wydzielanie i wydalanie moczu poprzez wyzwolenie hormonu antydiuretycznego. Kodeina – wykazuje mniejsze działanie przeciwbólowe od morfiny, znajduje zastosowanie jako lek przeciwkaszlowy. Papaweryna znosi spastyczne skurcze mięśni gładkich, nie działa w dawkach leczniczych na OUN.

Wynik działania opium stanowi więc wypadkową zawartych w nim alkaloidów (morfiny, kodeiny, papaweryny). Fentanyl – jest syntetycznym lekiem działaniu morfinopodobnym. Wykazuje najsilniejsze działanie przeciwbólowe, szybko, ale krótko działający. Może być podawany dożylnie i przezskórnie (plastry). Znalazł zastosowanie również w anestezjologii. Petydyna – jest kolejną syntetyczną substancją o działaniu morfinopodobnym. Wykazuje działanie zbliżone do morfiny, kilka razy jednak od niej słabsza. Tramadol (Tramal, Trodon)


to silny lek przeciw bólowy działający ośrodkowo poprzez receptory opioidowe, działa silnie uspokajająco i przeciwkaszlowo, nie blokuje motoryki jelit, nie wpływa depresyjnie na oddychanie. Stosowany w premedykacji do zabiegów diagnostycznych, w bólach pooperacyjnych, w długotrwałym leczeniu przeciwbólowym.

Nienarkotyczne leki przeciwbólowe, niesteroidowe leki przeciwzapalne, leki przeciwgorączkowe stanowią w zasadzie jedna grupę związków chemicznych charakteryzujących się działaniem przeciwbólowym, przeciwzapalnym i przeciwgorączkowym. Przeprowadzenie klarownego podziału w tej grupie leków nie jest więc możliwe. Zwyczajowo jako leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe stosuje się te spośród nich, których działanie niepożądane są na tyle umiarkowane, że umożliwiają stosowanie ich w banalnych dolegliwościach bólowych bądź w celu obniżenia gorączki. W ostatnich latach niektóre z leków zaliczanych uprzednio do przeciwzapalnych sensu stricte znalazły zastosowanie jako leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe. Nienarkotyczne leki przeciwbólowe działają poprzez zaburzanie przemian kwasu arachidonowego, którego dwutorowa przemiana prowadzi do powstania leukotrienów i prostaglandyn. Związane z tym hamowanie syntezy prostaglandyn (substancji odpowiedzialnych za powstanie procesu zapalnego) uważa się za mechanizm ich działania przeciwzapalnego i przeciwgorączkowego. Mechanizm działania przeciwbólowego jest mniej jasny. Już samo działanie przeciwzapalne powoduje zmniejszenie nasilenia bólu spowodowanego przez stan zapalny, jednak nie ma ścisłej korelacji między tymi dwoma efektami. Podstawowe znaczenie ma jednak prawdopodobnie hamowanie lipoxygenazy warunkującej syntezę leukotrienów uważanych za mediatory reakcji bólowej. Analgetyki nienarkotycznie są skuteczne jedynie w bólach o niewielkim nasileniu. Wskazaniem do ich stosowania są głównie bóle wychodzące z tkanek powłokowych i podporowych, związane ze stanem zapalnym różnego pochodzenia, jak bóle mięśniowe, stawowe, bóle głowy, zębów.

Pochodne kwasu salicylowego (Polopiryna, Aspiryna, Acard, Alka-Zelcer, Rhonal, Upsarin) działają najsłabiej przeciwbólowo spośród wszystkich nienarkotycznych analgetyków, ponadto działają przeciwgorączkowo i przeciwzapalnie, antyagregacyjnie. Powodują stosunkowo często uszkodzenia błony śluzowej żołądka i dolegliwości dyspeptyczne mogą działać neurotoksycznie. W większych dawkach salicylany działają antyagregacyjnie (przeciwzakrzepowo), może to nasilać krwawienia z przewodu pokarmowego, nosa, po ekstrakcji zęba itp. Przedawkowanie ich powoduje hiperwentylację i gorączkę, co bywa omyłkowo traktowane jako wskazanie do zwiększenia dawki u chorych z tzw. „przeziębieniem”. Mogą powodować uszkodzenia wątroby zwłaszcza u osób w podeszłym wieku. Spośród istniejących preparatów najmniej dolegliwości powodują preparaty buforowane lub rozpuszczalne.

Paracetamol (Apap, Acenol, Calpol, Eferalgan, Panadol) – jest lekiem działającym przeciwbólowo, przeciwgorączkowo, nie działa przeciwzapalnie. Działa prawdopodobnie przez hamowanie syntezy prostaglandyn i tromboksanu w ośrodkowym układzie nerwowym. Zmniejszenie stężenia prostaglandyn w podwzgórzu wywołuje działanie przeciwgorączkowe. Paracetamol nie działa przeciwzapalnie, bo nie działa hamująco na syntezę prostaglandyn w tkankach obwodowych przez to i nie wywołuje typowych dla niesteroidowych leków przeciwzapalnych działań niepożądanych – nie uszkadza błony śluzowej przewodu pokarmowego, nie powoduje dolegliwości dyspeptycznych. Stosowany w monoterapii daje najmniejsze zagrożenia uszkodzenia nerek. Podstawowym działaniem toksycznym paracetamolu jest uszkodzenie wątroby mogące rozwijać się w wyniku przedawkowania, nie ma ono charakteru kumulacyjnego. Jest to lek, który można stosować u dzieci, bowiem jego metabolizm przebiega u nich z pominięciem wątroby.

Pochodne fenylopirazolonu (Pyramidonum, Butapirazol) – są najbardziej kontrowersyjną grupą wśród nienarkotycznych leków przeciwbólowych, mogą bowiem powodować ciężkie,


nieodwracalne, niekiedy śmiertelne uszkodzenia szpiku kostnego. Uszkodzenie to ma charakter alergiczny, może wystąpić po dawkach wielokrotnie mniejszych niż terapeutyczne. Niesteroidowe leki przeciwzapalne – spośród leków zaliczanych do NLPZ sensu stricte tylko nieliczne można podawać jako leki przeciwbólowe, należą tu naproxen, ibuprofen, fenoprofen, ketoprofen (Ketonal), diklofenak (Majamil, Olfen, Voltaren). Stosowane w dawkach przeciwbólowych okazały się mniej toksyczne niż początkowo przypuszczano. Stosowanie preparatów złożonych nie jest zalecane z powodu braku potwierdzonego zwiększenia siły działania oraz zwielokrotnienia ryzyka działań niepożądanych. Niekorzystnym przykładem jest tu preparat Gardan, którego siła działania jest nawet mniejsza niż poszczególnych składników osobno, a stwarza zmultiplikowane ryzyko uszkodzenia szpiku kostnego. Dodatek do nienarkotycznego leku przeciwbólowego w preparatach fabrycznych kofeiny, witaminy C w badaniach kontrolowanych nie wykazał żadnego wpływu wzmacniającego siłę działania analgetycznego.

Najważniejszym działaniem niepożądanym nienarkotycznych leków przeciwzapalnych jest zmniejszenie wydolności bariery śluzowej żołądka, prowadzące do uszkodzeń błony śluzowej i krwawień, niekiedy o znacznym nasileniu – NLPZ są uważane za związki wrzodotwórcze. Jedynie paracetamol pozbawiony jest działania na błonę śluzową żołądka. W przypadku długotrwałego zażywania dużych dawek lub nadużywania leków ujawnia się nefrotoksyczność NLPZ. Uszkodzenie nerek przebiega w postaci tzw. zespołu nerki analgetycznej, które może zakończyć się niewydolnością nerek. Działanie nefrotoksyczne kumuluje się i stopień uszkodzenia nerek jest proporcjonalny do łącznej dawki zażytej w ciągu całego okresu stosowania leku. Odstawienie leków prowadzi do częściowego cofania się zmian. Podstawowym czynnikiem ryzyka jest długotrwałe, systematyczne (zwłaszcza codzienne) zażywanie dużych dawek leków przeciwbólowych, a także stosowanie więcej niż jednego leku. Zespół nerki analgetycznej obserwuje się zwłaszcza u chorych zażywających preparaty złożone. Chorzy w podeszłym wieku również znajdują się w grupie ryzyka. Należy więc uświadomić sobie i pacjentom, że nie należy stosować jednocześnie kilku NLPZ. Następuje bowiem możliwość sumowania się działań niepożądanych i wystąpienia interakcji pomiędzy lekami, a przede wszystkim nie zwiększa się działania przeciwbólowego.

Nienarkotyczne leki przeciwbólowe są jedną z najczęściej nadużywanych grup leków, są też z reguły dostępne w sprzedaży poza aptekami. Nadużywanie ich jest zwykle związane z przewlekłymi dolegliwościami bólowymi (bóle głowy, stawów, zębów), jednak często spowodowane jest przez to, że powodują ogólną poprawę samopoczucia i zwiększoną zdolność do pracy. Nadużywanie leków przeciwbólowych odpowiada w tych przypadkach definicji uzależnienia psychicznego ustalonej przez Światową Organizację Zdrowia (zażywanie leku w celu uzyskania pozytywnych doznań lub uniknięcia doznań negatywnych odczuwanych w razie nie zażycia leku). Ad. 11. Leki wpływające na proces krzepnięcia krwi

Krzepnięcie krwi jest bardzo złożonym procesem i niezmiernie ważnym mechanizmem obronnym, chroniącym ustrój przed utratą krwi w przypadku uszkodzenia naczyń krwionośnych. W procesie tym biorą udział czynniki znajdujące się normalnie we krwi oraz tworzące się dopiero w chwili krwawienia. Mechanizm krzepnięcia krwi obejmuje dwa etapy. Pierwszym etapem procesu powstającego w przypadku uszkodzenia naczynia jest powstanie czopu płytkowego (coś na podobieństwo korka zatykającego dziurę). Proces ten powstaje poprzez adhezję (przyleganie płytek do uszkodzonej ściany naczynia) i agregację (zlepianie się ze sobą) krwinek płytkowych – inaczej trombocytów w miejscu uszkodzenia ściany naczynia. Drugim etapem jest wytworzenie się wokół tego czopu skrzepu fibrynowego (jakby siatki wzmacniającej i wiążącej konstrukcję). Dzieje się tak poprzez przejście fibrynogenu (krótkich łańcuchów peptydowych zawartych w osoczu) w fibrynę (polipeptyd


tworzący skomplikowany układ przestrzenny konsolidujący skrzep) pod wpływem wytworzonego enzymu trombiny. W procesie agregacji podstawową rolę odgrywają prostaglandyny: tromboksan A (inicjuje i pobudza gromadzenie i zlepianie się krwinek płytkowych, ponadto kurczy naczynia krwionośne) i prostacyklina (hamuje proces agregacji stanowiąc bardzo ważny mechanizm zapobiegający tworzeniu się niepożądanego skrzepu wewnątrznaczyniowego np. zatoru). Uszkodzenie tkanek bądź naczynia krwionośnego jest mechanizmem uwalniającym z nich tromboplastynę – enzymu biorącego udział w przemianie nieaktywnego enzymu protrombiny (składnika osocza) w aktywny enzym trombinę. Trombina zaś aktywuje fibrynogen i powoduje jego przemianę w fibrynę tworzącą siatkę stabilizującą i wiążącą czop płytkowy. W ten sposób otwór w naczyniu krwionośnym zostaje szczelnie i trwale zamknięty.

Na krzepliwość krwi można wpływać również za pomocą różnych środków i leków działających na odpowiednie czynniki biorące udział w tym procesie. W związku z tym wszystkie leki mające wpływ na proces krzepnięcia krwi podzielić można na trzy grupy. 1. Leki przeciwzakrzepowe i leki zmniejszające krzepliwość krwi – heparyna i jej pochodne

(Fraxiparyna) są stosowane pozajelitowo. Wpływają na unieczynnienie trombiny i tromboplastyny, stosowana są zapobiegawczo i leczniczo w chorobach układu krążenia (zakrzepica żył głębokich, zator tętnicy płucnej i innych tętnic, migotanie przedsionków) po zabiegach chirurgicznych u unieruchomionych przez dłuższy czas. Pochodne hydroksykumaryny (Acenokumarol, Sintrom) są stosowane doustnie, jako antagoniści witaminy K hamują wątrobową syntezę protrombiny i innych czynników wątrobowych układu krzepnięcia. Wskazaniem do zastosowania jest profilaktyka zakrzepicy żył głębokich, profilaktyka powstawania zatorów po wszczepach wewnątrznaczyniowych i wewnątrzsercowych. Związki salicylowe (Aspiryna, Codipar, Bestpirin) – hamują agregacje płytek i są stosowane w profilaktyce powstawania zatorów u chorych z niestabilną chorobą wieńcową i po zawale mięśnia sercowego.

2. Leki fibrynolityczne – posiadają właściwości rozpuszczania fibryny tworzącej skrzep. Streptokinaza, urokinaza i tkankowy aktywator plazminogenu mają zastosowanie w rozpuszczeniu skrzeplin zamykających światło naczyń krwionośnych.

3. Leki przeciwkrwotoczne – wspomagają bądź uzupełniają naturalne procesy krzepnięcia zachodzące w organizmie. Krwawienie można w znacznym stopniu zmniejszyć lub całkowicie zahamować poprzez zastosowanie odpowiedniego leku usuwającego istotną przyczynę krwawienia. Ten sam bowiem lek, bardzo skuteczny w jednym przypadku może okazać się nieczynny w krwawieniach powstałych na innym tle. − leki skracające czas krzepnięcia: siarczan protaminy (Protamine) – hamuje

krwawienia po przedawkowaniu heparyny, zmniejsza kruchość i łamliwość naczyń. Etamsylat (Cyclonamine) – powoduje zwiększenie liczby krwinek płytkowych, skraca czas krwawienia i krzepnięcia, zwiększa oporność naczyń włosowatych. Witamina K (Vitacon) – działa w przypadku krwawień na tle niedoboru protrombiny i po przedawkowaniu acenokumarolu. Preparaty wapnia (Calcium) – hamują jedynie krwawienia powstałe na tle niedoboru jonów wapniowych. Globulina antyhemofilowa – stosowana w hemofilii przyspiesza proces krzepnięcia krwi przez uzupełnienie niedoboru naturalnych czynników krzepnięcia (VIII, IX).

− leki hamujące krwawienie – krwawienie można zahamować lekami działającymi miejscowo zastosowanymi na krwawiące rany. Leki te znalazły zastosowanie w obfitych i przedłużających się krwawieniach wywołanych zranieniem skóry lub błon śluzowych np. po ekstrakcji zęba. Trombina – zastosowana miejscowo na gaziku w miejscu krwawienia powoduje wytworzenie się skrzepu przez aktywację przemiany fibrynogenu w fibrynę. Epinefryna (Adrenalina) – hamuje krwawienie wywołując skurcz naczyń krwionośnych w miejscu zastosowania leku, działanie


występuje natychmiast i trwa od 0,5 do 1 godziny. Zwilżony tampon gazy przykłada się w miejscu krwawienia. Woda utleniona – w zetknięciu z uszkodzonymi tkankami wydziela natychmiast tlen, który przyspiesza krzepnięcie krwi, a jednocześnie działa odkażająco. Powszechne zastosowanie w stomatologii znalazły gąbki żelatynowe (Spongostan), gąbki kolagenowe (Antema), zastosowane bezpośrednio do zębodołu pęcznieją i działają hamująco na krwawienie przez ucisk naczyń krwionośnych.

− leki działające na ściany naczyń: kwas askorbinowy (witamina C), rutozyd (Rutinoscorbin) uszczelniają śródbłonki naczyń, zmniejszają kruchość i łamliwość naczyń, które stają się bardziej elastyczne. Jednak efekt kliniczny jest porównywalny do efektu placebo.

Krwawienia możemy podzielić ze względu na przyczynę na: krwawienia z przyczyn ogólnych występujące w chorobach układowych np. skazy krwotoczne, podczas przyjmowania leków obniżających krzepliwość krwi, w chorobach nerek, wątroby, nadciśnieniu i z przyczyn miejscowych spowodowanych uszkodzeniem mechanicznym tkanek i naczyń krwionośnych. Ze względu na rodzaj krwawiącego naczynia występują krwawienia tętnicze, żylne i miąższowe tj. krwawienia z całej powierzchni. Ze względu na czas wystąpienia krwawienia wyróżniamy krwawienia wczesne (występują bezpośrednio po ekstrakcji zęba), wtórne (po 2–4 dniach), późne (po 6 dniach). 4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co jest podstawowym związkiem chemicznym w profilaktyce próchnicy? 2. Kiedy najskuteczniejsza jest profilaktyka? 3. Kto i jak może przeprowadzić profilaktykę fluorkową? 4. Dlaczego pasty do zębów są polecane przez stomatologów? 5. Jak działają płyny do płukania jamy ustnej? 6. Kiedy powstaje szkliwo plamkowe? 7. Co to są leki odontotropowe? 8. Kiedy stosujemy impregnację zębiny próchnicowej? 9. W jaki sposób można walczyć z nadwrażliwością zębiny? 10. Jak działa paraformaldehyd? 11. Jakie znasz środki do chemicznego opracowywania kanałów korzeniowych? 12. Jakie wymogi powinien spełniać idealny środek do wypełnienia kanałów korzeniowych? 13. Jakie cechy znieczulenia miejscowego i jego rodzaje? 14. Jakie środki do znieczulenia miejscowego potrafisz wymienić? 15. Jakie grupy leków znalazły zastosowanie w chorobach błony śluzowej jamy ustnej? 16. Które z leków krążeniowych powinny znaleźć się w zestawie przeciwwstrząsowym? 17. Czy nadciśnienie tętnicze należy leczyć tylko doraźnie czy długotrwale? 18. Co podać pacjentowi z nadciśnieniem tętniczym, aby szybko obniżyć mu ciśnienie krwi

przed zabiegiem ekstrakcji zęba? 19. Jakim lekiem można przerwać napad astmy oskrzelowej? 20. Co podać pacjentowi z objawami ostrej dusznicy bolesnej? 21. Jaki jest podział leków przeciwbólowych? 22. Jakie działania niepożądane narkotycznych leków przeciwbólowych? 23. Jak wygląda mechanizm działania niesteroidowych leków przeciwzapalnych? 24. Czy niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) należy łączyć ze sobą? 25. Jakie są działania niepożądane NLPZ? 26. Jak przebiega proces krzepnięcia krwi? 27. Jakie grupy leków wpływające na proces krzepnięcia krwi? 28. Jakie postępowanie zaproponujesz w przypadku krwawienia z zębodołu?


4.6.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Przygotuj zestaw leków do impregnacji zębiny próchnicowej. Wytłumacz powód powstania przebarwienia tkanki. Jak uzasadnisz rodzicom małego pacjenta słuszność zabiegu?


1) wymienić leki służące do impregnacji zębiny próchnicowej, 2) przygotować zestaw leków służących do impregnacji zębiny próchnicowej, 3) wypisać i opisać leki do impregnacji zębiny próchnicowej. 4) przedstawić wyniki na forum klasy.

Wyposażenie stanowiska pracy: – literatura z poradnika dla ucznia, – przybory do pisania, papier do pisania – zestaw do impregnacji zębiny próchnicowej.

Ćwiczenie 2

Przygotuj pogadankę na temat zalet i wad past do zębów i płynów do płukania. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wymienić pasty do zębów oraz płynów do płukania jamy ustnej dostępnych na rynku krajowym,

2) przedstawić wady i zalety poszczególnych preparatów, 3) opracować pisemnie treść pogadanki skierowanej do pacjentów, 4) przeprowadzić pogadankę na forum klasy.


− literatura z poradnika dla ucznia, − przybory do pisania, ewentualnie komputer, − pasty do zębów i preparaty do płukania jamy ustnej. Ćwiczenie 3

Zastanów się, jak uzasadnisz swojej babci szkodliwość nadużywania leków przeciwbólowych. Wnioski przedstaw na forum grupy.


1) wymienić leki przeciwbólowe stosowane w stomatologii, 2) opisać działania niepożądane leków przeciwbólowych, 3) scharakteryzować szkodliwość nadużywania leków przeciwbólowych. 4) przedstawić wnioski na forum grupy.


Wyposażenie stanowiska pracy: – przybory do pisania, – literatura z poradnika dla ucznia, – poradnik dla ucznia. Ćwiczenie 4

Przygotuj zestaw leków i środków opatrunkowych do udzielenia pierwszej pomocy w przypadku przedłużającego się krwawienia po ekstrakcji zęba.



Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − literatura, − leki i środki opatrunkowe. Ćwiczenie 5

Preparat na bazie wodorotlenku wapnia (Biopulp) może być stosowany do czasowego wypełnienia kanału, pokrycia bezpośredniego i pośredniego miazgi. Przygotuj ten preparat do zastosowania.




− poradnik dla ucznia, − Biopulp, − płytka szklana, − łopatka do zarabiania. Ćwiczenie 6

Przygotuj zestaw do wykonania znieczulenia nasiękowego dla pacjenta z nadciśnieniem tętniczym.


1) odszukać w materiale nauczania niezbędne informacje, 2) dokonać analizy treści ćwiczenia,


3) wykonać zadanie, 4) przedstawić wyniki na forum klasy.


− poradnik dla ucznia, − zestaw różnych środków do znieczulenia, − igły, strzykawki. 4.6.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wymienić i omówić środki stosowane w profilaktyce stomatologicznej? 2) uzasadnić działanie przeciwpróchnicowe związków fluoru? 3) omówić środki do biologicznego leczenia miazgi? 4) omówić problem nadwrażliwości zębiny i sposoby jej znoszenia? 5) scharakteryzować leki znieczulające miejscowo? 6) podzielić leki przeciwbólowe i podać zasadnicze różnice w ich działaniu

na ustrój? 7) opisać proces krzepnięcia krwi? 8) wyjaśnić zdrowotne i społeczne skutki niewłaściwego i nadmiernego

przyjmowania leków? 9) przeprowadzić działania edukacyjne na temat zasad przyjmowania

leków oraz niebezpieczeństwa samoleczenia i nadużywania leków? 10) pomóc choremu w napadzie astmy oskrzelowej? 11) wymienić leki szybkodziałające w nadciśnieniu tętniczym?


4.7. Przepisy prawa dotyczące leków 4.7.1. Materiał nauczania

Dokumenty prawa normalizujące dystrybucję leków

W Polsce obrót środkami farmaceutycznymi i materiałami medycznymi, ich

ewidencjonowaniem, przechowywaniem, rejestracją i wszelkimi czynnościami z tym związanymi reguluje prawo farmaceutyczne. Prawo farmaceutyczne oraz jego nowelizacje ukazały się w następujących dziennikach ustaw: 1. Dz. U. 2001 nr 126 poz. 1379 2007.05.0l Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o Urzędzie

Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. 2. Dz. U. 2001 nr 126 poz. 1381 2007.05.01 Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo

farmaceutyczne. 3. Dz. U. 2001 nr 126 poz. 1382 2007.05.01 Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Przepisy

wprowadzające ustawę - Prawo farmaceutyczne, ustawę o wyrobach medycznych oraz ustawę o Urzędzie Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych.

4. Dz. U. 2007 m 75 poz. 492 Ustawa z dnia 30 marca 2007 r. o zmianie ustawy – Prawo farmaceutyczne oraz o zmianie niektórych innych ustaw. Wybrane artykuły z prawa farmaceutycznego dotyczące dopuszczania do obrotu

produktów leczniczych Art. 3.1 Do obrotu dopuszczone są, z zastrzeżeniem ust. 4 i art. 4, produkty lecznicze, które uzyskały pozwolenie na dopuszczenie do obrotu, zwane dalej „pozwoleniem”. 2. Do obrotu dopuszczone są także produkty lecznicze, które uzyskały pozwolenie wydane

przez Radę lub Komisję Europejską. 3. Organem uprawnionym do wydania pozwolenia, o którym mowa w ust. 1, jest Prezes

Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, zwany dalej „Prezesem Urzędu”.

4. Do obrotu dopuszczone są bez konieczności uzyskania pozwolenia, o którym mowa w ust. 1: 1) leki recepturowe, 2) leki apteczne, 3) produkty radiofarmaceutyczne przygotowywane w momencie stosowania

w upoważnionych jednostkach służby zdrowia, z dopuszczonych do obrotu generatorów, zestawów, radionuklidów i prekursorów, zgodnie z instrukcją wytwórcy,

4) krew i osocze w pełnym składzie lub komórki krwi pochodzenia ludzkiego, 5) surowce farmaceutyczne nieprzeznaczone do sporządzania leków recepturowych

i aptecznych. Art. 4.1. Do obrotu dopuszczone są bez konieczności uzyskania pozwolenia produkty lecznicze, sprowadzane z zagranicy, jeżeli ich zastosowanie jest niezbędne dla ratowania życia lub zdrowia pacjenta, pod warunkiem że dany produkt leczniczy jest dopuszczony do obrotu w kraju, z którego jest sprowadzany, i posiada aktualne pozwolenie dopuszczenia do obrotu, z zastrzeżeniem ust. 3 i 4. 2. Podstawą sprowadzenia produktu leczniczego, o którym mowa w ust. 1, jest

zapotrzebowanie szpitala albo lekarza prowadzącego leczenie poza szpitalem, potwierdzone przez konsultanta z danej dziedziny medycyny.

5. Apteki, hurtownie i szpitale prowadzące obrót produktami leczniczymi, prowadzą ewidencję tych produktów.


6. Na podstawie prowadzonej ewidencji hurtownia farmaceutyczna przekazuje Prezesowi Urzędu, nie później niż do 10 dnia po zakończeniu każdego kwartału, zestawienie sprowadzonych produktów leczniczych

8. Minister właściwy do spraw zdrowia może w przypadku klęski żywiołowej lub innego zagrożenia życia lub zdrowia dopuścić do obrotu na czas określony produkty lecznicze nieposiadające pozwolenia.

Art. 28.1. Produkt leczniczy dopuszczony do obrotu podlega wpisowi do Rejestru Produktów Leczniczych Dopuszczonych do Obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, zwanego dalej „Rejestrem”. 2. Rejestr, o którym mowa w ust. 1, prowadzi Prezes Urzędu. 3. Minister właściwy do spraw zdrowia określa, w drodze rozporządzenia, sposób i tryb

prowadzenia Rejestru, uwzględniając w szczególności tryb postępowania przy dokonywaniu wpisów, zmian i skreśleń w Rejestrze, a także tryb jego udostępniania.

Art. 66. Produkty lecznicze mogą znajdować się w obrocie w ustalonym dla nich terminie ważności. Art. 67.1. Zakazany jest obrót, a także stosowanie produktów leczniczych nieodpowiadających ustalonym wymaganiom jakościowym oraz produktami leczniczymi, w odniesieniu do których upłynął termin ważności Art. 68.1. Obrót detaliczny produktami leczniczymi prowadzony jest w aptekach ogólnodostępnych 3. Zabrania się prowadzenia wysyłkowej sprzedaży produktów leczniczych. 4. Nie uznaje się za obrót detaliczny bezpośrednie zastosowanie u pacjenta przez lekarza,

lekarza stomatologa lub inną osobę wykonującą zawód medyczny lub lekarza weterynarii produktów leczniczych oraz produktów leczniczych wchodzących w skład zestawów przeciwwstrząsowych, których potrzeba zastosowania wynika z rodzaju udzielanego świadczenia zdrowotnego.

5. Nie wymaga zgody ministra właściwego do spraw zdrowia przywóz z zagranicy produktu leczniczego na własne potrzeby lecznicze w liczbie nieprzekraczającej pięciu najmniejszych opakowań.

3. Fakt wydania produktu leczniczego, o którym mowa w ust. 2, aptekarz odnotowuje na sporządzanej recepcie farmaceutycznej; recepta farmaceutyczna powinna zawierać nazwę wydanego produktu leczniczego, dawkę, przyczynę wydania produktu leczniczego, tożsamość i adres osoby, dla której produkt leczniczy został wydany, datę wydania, podpis i pieczątkę aptekarza. Recepta farmaceutyczna zastępuje receptę za 100% odpłatnością i podlega ewidencjonowaniu

Art. 128.1. Kto w ramach reklamy lub w celu promocji sprzedaży produktu leczniczego daje lub obiecuje osobom uprawnionym do wystawiania recept, właścicielom lub pracownikom aptek korzyści materialne przekraczające znikomą wartość materialną, w szczególności prezenty, nagrody, wycieczki, a także organizuje lub finansuje dla osób uprawnionych do wystawiania recept, właścicieli lub pracowników aptek spotkania promocyjne produktów leczniczych, podczas których podejmuje w stosunku do zaproszonych działania przekraczające główny cel spotkania, podlega grzywnie.

2. Tej samej karze podlega osoba, która przyjmuje korzyści materialne, o których mowa w ust. 1. Podstawowym dokumentem uprawniający do nabycia leku w aptece jest recepta. Recepta

stanowi również prawny dowód rzeczowy oraz podstawę rozliczeń kosztów leku. Recepta może być wystawiona na lek gotowy lub na lek recepturowy, a także na materiały medyczne. Niektóre leki, określone w Urzędowym Spisie Leków, mogą być sprzedawane bez recept – są to tzw. Leki OTC od ang. „over the counter drugs”. Prawo zapisywania recept mają lekarze, lekarze stomatologii i felczerzy w określonym zakresie.


Zasady przechowywania i ewidencjonowania leków w gabinecie stomatologicznym 1. Produkty lecznicze i wyroby medyczne należy przechowywać w zależności od ich formy,

składu, właściwości zgodnie z zaleceniami wytwórcy. 2. Leki powinny być przechowywane w oryginalnych opakowaniach, w zamkniętych

szafach, zabezpieczone przed dostępem pacjentów i innych nieupoważnionych osób. 3. W każdym gabinecie stomatologicznym jedna półka w szafie lekarskiej powinna być

wydzielona wyłącznie na leki. Powinny znaleźć się tu leki przeciwwstrząsowe, przeciwkrwotoczne, przeciwbólowe i znieczulające, uspokajające i przeciwlękowe. Muszą one być poustawiane grupami pod kątem ich zastosowania.

4. Leki przeciwkrwotoczne i krążeniowo-oddechowe powinny być wydzielone i zawsze dostępne!

5. Leków nie należy przechowywać razem z instrumentami. 6. Wszystkie lekarstwa powinny być szczelnie zamknięte w butelkach, na których muszą

być wyraźnie napisy. 7. Termin ważności używania leków musi być dotrzymywany. 8. Buteleczki zawierające trucizny muszą mieć wyraźne etykiety ostrzegawcze. 9. W pobliżu otwartego płomienia nie można przechowywać chlorku etylu, chloroformu,

benzyny. 10. Leki ulegające rozkładowi, jak: azotan srebra, woda utleniona muszą być

przechowywane w ciemnych butelkach. 11. Niektóre leki wymagają przechowywania w lodówce. 12. Środki znieczulające z dodatkiem adrenaliny przybierające kolor brunatny lub czerwony

nie nadają się do użytku. 13. Narkotyczne środki przeciwbólowe muszą być przechowywane w zamkniętej kasetce, do

której klucz posiada tylko lekarz. Ewidencjonowanie ich polega na każdorazowym odnotowaniu numeru serii wydanego leku, ilości, daty podania, danych pacjenta, który otrzymał lek oraz podpisu osoby wydającej.

Zasady i techniki podawania leków

Przed przystąpieniem do przygotowywania i podawania leków należy zadbać o dobre oświetlenie w miejscu pracy, skompletować sprzęt np. taca, kieliszki z podziałką, miseczki, kroplomierze, łyżeczki, strzykawki, igły, pensety, kubeczki jednorazowe, dzbanek z wodą do popicia, jednorazowe rękawiczki oraz umyć ręce i skoncentrować się na wykonywanej czynności, której nie należy przerywać. W czasie przygotowywania lek należy sprawdzić co najmniej trzykrotnie oraz kolejny raz bezpośrednio przed podaniem go pacjentowi. Kontrola leku dotyczy: nazwy, dawki, postaci, daty ważności, wyglądu, drogi podania. Nie należy podawać leków przeterminowanych i o zmienionym wyglądzie tj. przebarwionych, z obecnością kłaczków, zawilgoconych, nieoznakowanych lub oznakowanych niewyraźnie, zaś opakowanie leku należy odstawić na miejsce. Po podaniu leków należy uporządkować przybory, niektóre z nich jak kieliszki czy narzędzia trzeba włożyć do środka dezynfekcyjnego, a zużyte materiały jednorazowe przeznaczyć do utylizacji.

Każdy lek należy podawać odpowiednią dla niego drogą. Podawanie leków drogą doustną ze względu na wygodę pacjenta jest jednym z podstawowych sposobów wprowadzania leków do ustroju. Należy pozostać przy pacjencie tak długo, aż lek zostanie połknięty. Jeżeli to możliwe należy zmienić nieprzyjemny smak leku lub podać go w opłatku. Leki płynne, szkodliwe dla zębów powinno się podawać przez słomkę (np. żelazo), a jeżeli pacjent nie jest w stanie połknąć leku należy zwrócić się do lekarza, aby zmienił postać leku. Przeciwwskazania do podawania leków doustnie: – oparzenia jamy ustnej, gardła, przełyku, – chory nieprzytomny.


Przez injekcję rozumie się podanie leku za pomocą igły (kaniuli) do tkanek, naczyń krwionośnych, jam ciała. W formie wstrzyknięć podaje się leki, które zastosowane drogą doustną ulegają unieczynnieniu w przewodzie pokarmowym np. substancje białkowe (insulina). Początek działania leku drogą injekcji jest szybszy, a dawkowanie przeważnie dokładniejsze. Podawanie leku drogą wstrzyknięć wymaga przestrzegania zasad aseptyki, uniwersalnych środków ostrożności w profilaktyce zakażeń wirusem HIV, wirusem Hepatitis B (HBV), Hepatitis C (HCV). Przystępując do podania leku należy ustalić tożsamość pacjenta i w przypadku pacjenta przytomnego uzyskać jego zgodę na zabieg. Następnie zgromadzić niezbędny sprzęt, który musi być jałowy (strzykawki, igły, aparaty do przetoczeń), stazę (dotyczy injekcji dożylnych), środek do dezynfekcji skóry. Przygotowywany do podania lek musi być również jałowy. Po sprawdzeniu leku, ampułki wyjęte z lodówki należy ogrzać trzymając je w ręce. Lek w postaci zawiesiny winno się wymieszać poprzez wielokrotne obracanie lub przechylanie. Dopuszczalne jest podawanie wyłącznie tych leków, których znane jest działanie, możliwe powikłania oraz sposób udzielenia pierwszej pomocy. W przypadku mało znanych leków przed ich użyciem należy przeczytać wskazówki zawarte w dołączonej ulotce lub na opakowaniu. Leki podawać do odpowiedniej, wskazanej przez producenta tkanki. Wprowadzenie leku do innej tkanki wbrew zaleceniom producenta może spowodować groźne dla zdrowia lub życia powikłania np. lek silnie drażniący podany do tkanki podskórnej może spowodować jej martwicę, a zawiesina wprowadzona dożylnie zator naczyniowy. Obowiązuje dezynfekcja fiolek, ampułek oraz skóry i błony śluzowej odpowiednimi preparatami w płynie lub gazikami LEKO (włóknina jałowa nasączona alkoholem propylowym). Do nabierania leku stosować strzykawki o pojemności odpowiedniej do ilości leku oraz objętości ewentualnego roztworu. Niektóre leki przed podaniem dożylnym należy rozcieńczyć właściwym dla danego leku roztworem. Opakowanie ze strzykawką jednorazowego użytku otwierać na wysokości tłoka w miejscu zaznaczonym na opakowaniu przez producenta. Nie należy przeciskać strzykawki przez opakowanie, aby nie uległa zakażeniu. Wyjmować igłę z jałowego opakowania przez rozchylenie „listków” opakowania, a następnie połączyć igłę, bez zdejmowania osłonki, ze strzykawką. Tuż przed nabraniem leku usunąć osłonkę z igły. Nie należy mieszać różnych leków w jednej strzykawce, łączyć roztworów oleistych z wodnymi. Należy odstąpić od podawania leków, w których pojawiło się zabarwienie, zmętnienie, zapach, wytrącił się osad. Leki trzeba nabierać do strzykawki bezpośrednio przed podaniem. Po otwarciu ampułki nie należy przechowywać leku dłużej niż przez 30 minut, a ampułki zużyte częściowo należy wyrzucić. Mieszaninę leku i płynu infuzyjnego podać jak najszybciej po przygotowaniu. Nie wolno dodawać leków do następujących roztworów infuzyjnych: krew, preparaty krwiopochodne, roztwory aminokwasów, stężone roztwory elektrolitów. Do rozpuszczenia leków w postaci suchej substancji w ampułce należy używać wyłącznie rozpuszczalnika załączonego do opakowania, wyjątki dopuszczalne są gdy jest to wyraźnie zaznaczone w załączonej do leku instrukcji. Puste ampułki, fiolki można usuwać dopiero po podaniu leku. Igieł użytych do nabierania leku z fiolki lub ampułki nie można stosować do wykonania injekcji. Bezpośrednio przed podaniem leku należy zastąpić igłę do nabierania leków odpowiednio dobraną igłą. Dobór igły zależy od rodzaju wstrzyknięcia, rodzaju leku, stopnia rozwoju tkanki podskórnej, wieku pacjenta. Zużyte igły i strzykawki należy zbierać w pojemnikach z twardego plastiku. Igieł po wykonaniu zabiegu i kontakcie z pacjentem nie wolno zginać, łamać, ani wprowadzać ponownie do zużytej osłonki. Zużyty materiał opatrunkowy, rękawiczki umieścić w pojemnikach na odpady medyczne.

Przez układ oddechowy podaje się leki poprzez ich wziewanie, czy inhalacje, rzadziej wlewanie do dróg oddechowych. Podawane leki mogą występować w postaci: – gazu, – aerosolu.


– proszku, – płynu. W postaci gazowej podajemy np. tlen, który stosowany jest w celu zmniejszenia duszności i usunięcia niedotlenienia tkanek w chorobach serca, krwi, stanach zapalnych płuc, zatruciach, po zabiegach operacyjnych, ostrych stanach zagrożenia życia tj. wstrząs, nagłe zatrzymanie krążenia (NZK), zator tętnicy płucnej. Można podawać go pacjentowi z butli lub z centralnej tlenownii poprzez reduktor z wodą i dalej przez cewnik do nosa lub maskę. W celu uniknięcia narażenia pacjenta i personelu na ryzyko pożaru w czasie podawania tlenu należy przestrzegać następujących zasad: − nie używać otwartego ognia, − nie pracować w odzieży wełnianej, − nie wolno dotykać butli tłustymi rękami, − butlę należy osłonić bawełnianym pokrowcem, a włosy pacjenta bawełnianą chustą, − do dezynfekcji nie wolno używać alkoholu, − butlę umieścić w odległości co najmniej 1m od grzejników, − chronić oczy pacjenta przed bezpośrednim działaniem tlenu, aby nie doszło do utraty

wzroku, − podawany tlen musi być nawilżony i nagrzany przez odpowiednie urządzenia (reduktor), − niezbędne jest stosowanie przerwy po 15–30 min. podawania tlenu. Lekami w postaci gazowej są podtlenek azotu, izofluran, sebofluran i inne stosowane w celu wywołania znieczulenia ogólnego przy wykonywaniu zabiegów operacyjnych. Wprowadzenie leków do układu oddechowego jest też możliwe dzięki zastosowaniu urządzeń wytwarzających aerosole, czyli inhalatorów i dozowników ciśnieniowych. Dozowniki ciśnieniowe są najbardziej popularną formą wziewnego podawania leku. Berotec i Salbutamol to aerosole, które stosuje się w celu rozkurczenia mięśni oskrzeli w napadzie dychawicy oskrzelowej. Aby lek dotarł do drzewa oskrzelowego ważne jest przestrzeganie prawidłowej techniki podawania leku. Uruchomienie urządzenia, które następuje poprzez zastawki palcem, oznacza podanie określonej dawki leku. Po energicznym wstrząśnięciu inhalatorem i ustawieniu go w odległości około 4 cm przed otwartymi ustami, pacjent powinien wykonać jak najgłębszy wydech. Wraz z początkiem wdechu uwolnić aerosol i wykonać powolny, zdecydowany wdech. Technika podawania Ventodisku, który jest proszkiem zawartym w kapsułkach, w podajniku i wyrzucanym pod ciśnieniem po naciśnięciu zastawki jest identyczna jak aerosoli z dozowników. Stosunkowo rzadko podaje się płyny do drzewa oskrzelowego np. środki znieczulenia miejscowego podczas laryngoskopii lub bronchoskopii, czy adrenalinę przez rurkę intubacyjną przy NZK.

Leki podawane przez skórę działają najczęściej miejscowo, lecz wchłonięte do krwioobiegu mogą działać ogólnie. Są to: maści, kremy, żele, pudry, zasypki, liotony czyli płynne pudry, roztwory, plastry. Leki należy stosować na skórę oczyszczoną i osuszoną. Działanie preparatów podanych na skórę następuje po około 30 minutach.

Podawanie leków na błonę śluzową obejmuje: − podawanie leków do worka spojówkowego, w postaci kropli, maści, − do nosa (krople, maści, aerosole), − na błonę śluzową jamy ustnej (żele, maści, tabletki, aerosole, płukania), − dopochwowe podawanie globulek, maści, kremów, tabletek, płukań. Leki i akcesoria używane w celu podawania ich do worka spojówkowego muszą być jałowe. Leki powinny być ogrzane do temperatury pokojowej. Krople aplikuje się za pomocą kroplomierza pacjentowi leżącemu na wznak, na spojówkę dolnej powieki. Po założeniu maści do oka pacjent powinien kilkanaście minut pozostać z zamkniętymi powiekami, aby umożliwić jak najdłuższe pozostanie maści w worku spojówkowym. Leki podane tą drogą


rozpoczynają działanie w ciągu kilku minut. Przed podaniem leku do nosa pacjent powinien mieć oczyszczony nos. Pacjenta układa się w pozycji leżącej lub sadza z odchyleniem głowy do tyłu. Przed zastosowaniem maści i żeli na błonę śluzową jamy ustnej należy ją delikatnie osuszyć za pomocą ligniny lub gazy. Miejsca zmienione chorobowo pokryć lekiem i polecić pacjentowi aby przez 15 minut nie płukał jamy ustnej oraz powstrzymał się od jedzenia i picia. 4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Kto uprawniony jest do wystawienie recepty? 2. Czy można kupować leki przez Internet? 3. Czy można przywieźć leki z zagranicy do własnego użytku? 4. Czy w obrocie mogą znaleźć się leki nie posiadające zezwolenia na ich dystrybucję? 5. W jaki sposób powinny być poustawiane leki w szafce z lekami? 6. Jak należy przechowywać i ewidencjonować leki narkotyczne i kto ma do nich dostęp? 7. Co oznacza czerwone zabarwienie roztworu Lignocainy z Adrenaliną? 4.7.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Oceń pod względem wyglądu i terminu ważności leki zawarte w zestawie przeciwwstrząsowym i w swojej domowej apteczce po zakończeniu zajęć.


1) opisać charakterystyczne cechy w wyglądzie leków świadczące o ich przeterminowaniu, 2) wymienić leki zawarte w zestawie przeciwwstrząsowym, określić ich termin ważności, 3) zaprezentować swoją pracę domowa na forum klasy.

Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − zestaw leków zawartych w typowym zestawie przeciwwstrząsowym. Ćwiczenie 2

Poukładaj przygotowane przez prowadzącego zajęcia leki według zasad przechowywania ich w gabinecie stomatologicznym.



Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − opakowania leków dostarczone przez prowadzącego.


4.7.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wymienić dokumenty normalizujące dystrybucję leków? 2) scharakteryzować zasady sprowadzania leków z zagranicy? 3) określić zasady przechowywania i leków w gabinecie stomatologicznym? 4) określić termin ważności leku? 5) streścić zasady ewidencjonowania i przechowywania leków narkotycznych? 6) prawidłowo podawać leki


5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwe odpowiedzi. Tylko

jedna jest prawidłowa. 5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi stawiając w odpowiedniej

rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, odłóż jego rozwiązanie na

później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!


ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Farmakologia to a) nauka o lekach i ich właściwościach fizycznych i chemicznych. b) dziedzina naukowa w mikrobiologii. c) nauka o odżywianiu. d) nauka o zjawiskach chemicznych.

2. Dawkę leku można określić

a) tylko w procentach. b) wagowo, procentowo. c) w jednostkach biologicznych. d) w procentach, wagowo, w jednostkach biologicznych, objętościowo.

3. Lek na organizm człowieka może działać

a) tylko ogólnie i miejscowo. b) tylko ośrodkowo i obwodowo. c) tylko wybiórczo. d) ogólnie, miejscowo, ośrodkowo, obwodowo, objawowo, wybiórczo.

4. Najbardziej niezawodną drogą podawania leków jest droga

a) dożylna. b) doustna. c) doodbytnicza. d) domięśniowa.

5. Interakcja leków to a) reakcja chemiczna zachodząca w kontakcie z lekiem. b) wzajemne oddziaływanie leków jednocześnie wprowadzonych do ustroju. c) neutralizacja leków w organizmie. d) toksyczne działanie leków.

6. Symbol L.p.Rp. oznacza a) leki silnie działające. b) preparaty wydawane dla pionu sanitarno -epidemiologicznego do akcji szczepień. c) leki przeznaczone do stosowania w zakładach opieki zdrowotnej. d) środek farmaceutyczny, który może wpływać upośledzająco na sprawność

psychofizyczną.

7. Leki przeciwbólowe należą do grupy a) chemioterapeutyków. b) leków działających na ośrodkowy układ nerwowy. c) cytostatyków. d) kortykosteroidów.


8. Tabletka to a) lek sproszkowany zmieszany z wiążącym podłożem obojętnym, podzielony na małe

porcje zawierające ściśle określoną ilość substancji leczniczej. b) substancja połączona z masłem kakaowym. c) lek roztarty i przetarty przez sito. d) świeżo przygotowany wyciąg wodny uzyskany przez gotowanie.

9. Leki wydalane są z organizmu

a) tylko przez nerki z moczem. b) jedynie przez przewód pokarmowy i drogi oddechowe. c) tylko przez skórę. d) przez skórę, nerki, przewód pokarmowy, układ oddechowy, gruczoły mleczne.

10. W celu obniżenia ciśnienia tętniczego krwi pacjentowi z nadciśnieniem bezpośrednio

przed zabiegiem ekstrakcji zębów podasz a) Captopril. b) Papawerynę. c) Paracetamol. d) Furosemid.

11. Wśród materiałów stosowanych w profilaktyce stomatologicznej wyróżniamy

a) antyseptyki kanałów korzeniowych. b) środki znoszące nadwrażliwość zębiny. c) pasty do zębów, płyny do płukania jamy ustnej, laki. d) bupiwakaina.

12. Materiał służący do ostatecznego wypełniania kanałów korzeniowych to a) ćwieki gutaperkowe. b) preparaty antybiotykowo-kortykosterydowe. c) lidokaina. d) laki.

13. W przypadku przedłużającego się krwawienia z zębodołu zaproponujesz

a) miejscowo na gaziku trombinę. b) zaciśnięcie gazika zębami. c) zaproponuję większe dawki vit. C. d) przyjęcie natychmiastowe aspiryny.

14. Do wystawienia recepty uprawniony jest

a) tylko lekarz. b) tylko dentysta. c) jedynie lekarz i felczer. d) lekarz, dentysta, felczer.

15. Które z leków należy przechowywać w ciemnych opakowaniach

a) azotan srebra. b) relanium. c) leki zawierające trucizny. d) narkotyczne leki p/bólowe.


16. Środek znieczulający z adrenaliną nie nadaje się do użytku gdy a) przybiera postać zawiesiny. b) zmienia kolor na brunatny lub czerwony. c) ulega zamarznięciu. d) przybiera barwę żółtą.

17. Leki w apteczce powinny być poustawiane

a) grupami pod kątem ich zastosowania. b) alfabetycznie. c) w zależności od wielkości opakowania. d) nie ma to żadnego znaczenia.

18. Które leki z Urzędowego Spisu Leków mogą być sprzedawane bez recepty

a) leki p/bólowe. b) laki. c) leki OTC. d) leki narkotyczne.

19. Z grupy leków stałych doustnie nie są stosowane a) ziółka. b) tabletki. c) kapsułki. d) czopki.

20. Nazwy leków ustala a) raz w roku Minister Zdrowia. b) raz na kwartał Minister Zdrowia. c) Międzynarodowa Federacja Farmaceutyczna. d) Światowa Organizacja Zdrowia.


KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko ................................................................................................ Stosowanie leków w leczeniu chorób jamy ustnej Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania Odpowiedź Punkty

1 a b c d

2 a b c d

3 a b c d

4 a b c d

5 a b c d

6 a b c d

7 a b c d

8 a b c d

9 a b c d

10 a b c d

11 a b c d

12 a b c d

13 a b c d

14 a b c d

15 a b c d

16 a b c d

17 a b c d

18 a b c d

19 a b c d

20 a b c d

Razem:


6. LITERATURA 1. Arabska-Przedpełska B. (red.): Endodoncja, Med Tour Press International Wydawnictwo

Medyczne Warszawa 1996 2. Janicki S.,Fiebig A.,Szmitowska M.: Farmacja stosowana. Podręcznik dla studentów

farmacji. Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa 2002 3. Jańczuk Z. Banach J.: Choroby błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia, Wydawnictwo

Lekarskie PZWL Warszawa 1995 4. Jańczuk Z.(red.): Zapobieganie i leczenie chorób przyzębia, Państwowy Zakład

Wydawnictw Lekarskich Warszawa 1992 5. Kubikowski P. i. Chodera A.: Farmakologia dla studentów stomatologii, Państwowy

Zakład Wydawnictw Lekarskich Warszawa 1982 6. Podlewski J. K., Chwalibogowska – Podlewska A.: Leki współczesnej terapii, Split

Trading Wydawnictwa Fundacji Buchnera Warszawa 1998 7. Szajewski J. (red.) :Przewodnik Farmakoterapii pod patronatem Polskiego Towarzystwa

Farmakologicznego i Naczelnej Izby Lekarskiej, praca zbiorowa, Instytut Leków, Druk i Oprawę Wykonano w Zakładach Graficznych „Dom Słowa Polskiego” Warszawa 1995

8. Szpringer – Nodzak M.(red.): Stomatologia wieku rozwojowego, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich Warszawa 1987

9. Ślusarska B., Zarzycka D., Zahrodniczek K.: Podstawy pielęgniarstwa. Wydawnictwo Czelej Lublin 2004

10. Wierzbicka M. (red.): Periodontologia kliniczna, Sanmedia – Med. Tour Press International Warszawa 1995

Education

3. Stosowanie leków w leczeniu chorób jamy ustnej