11111
3
4
9
12
ucja DrozdRozkad materiau z jzyka ukraiskiego
dla kl. IV 15
18
25 ,
30
, 38
(, ) 42
2002/2003 . 44
Marek SyrnykNauczanie jzyka ukraiskiego w Polsce
po roku 1989 46Jarosaw Syrnyk
Kwestia wyznaniowa wrd ludnociukraiskiej na Dolnym lsku
w latach 19451989 52
Bohdan MajerRola katechizacji dzieci obrzdku
greckokatolickiego w budowaniu tosamocinarodowej w wietle bada wasnych 70
Mirosawa HanaskoPunkty nauczania Bytw 76
77Bohdan Majer
Punkty nauczania jzyka ukraiskiegona terenie Oddziau ZUwP w Elblgu 78
2003/2004 79 -
80
Prawo
Rozporzdzenie Ministra Edukacji Narodoweji Sportu z dnia 10 wrzenia 2002 r. 80
89
.
. 92
.
99
100
Advisory Committee On The FrameworkConvention For The Protection Of National
Minorities Opinion On PolandStrasbourg, 27 November 2003 121
22222
Ridna Mowa kwartalnik owiatowyUkraiskiego TowarzystwaNauczycielskiego w Polsce
Redakcja:Irena Drozd (Biay Br) prezes UTNStefania Jawornicka (Zielona Gra)Bohdan Majer (Elblg)Jarosaw Syrnyk (Wrocaw)Marek Syrnyk (Wacz) redaktor naczelny
Wsppracownicy:dr Boena Zinkiewicz-Tomanek (Krakw)prof. Roman Drozd (Koszalin)Maria Ste (Przemyl)Lesia Chraplywa-Schur (London, Canada)Waerij Sobko (Kijw, Ukraina)doc. Vadym Olifirenko (Donieck, Ukraina)
Korekta jzykowa i stylistyczna:mgr Maria Mandryk-Fil (Biay Br)
Sekretarz redakcji:Krystyna Syrnyk
Strona www:Grzegorz Mucowski
Opracowanie graficzne:Teresa Oleszczuk
Korekta:Katarzyna Se
Wydawca:Ukraiskie Towarzystwo Nauczycielskiew Polsce
Adres redakcji:78-600 WaczDolne Miasto 10/80tel. (0-67) 258 98 87e-mail: [email protected]
Skad i amanie:TYRSA Sp. z o.o.03-614 Warszawaul. Kocieliska 7tel. (0-22)679 95 47e-mail: [email protected]
Numer wydany dziki dotacjiMinisterstwa Edukacji Narodoweji Sportu
,
33333
!
. -. . , .
, .
2004 - . -. . . , .
- . , . , ( , ) .
- . -, , - . , -
. - , -. -- , . , - .
. , . - - . .
( ), 2004 , - , . . .
- . - , , , . , . -, , - .
!
44444
, , , , , - - - - -
. - , . - . , , : . , , - - - , . - - - , , ( , - ) (., . , , , , .).
. , ,- , . : , , , ( -, .), - ( ,
, ., ).
, , - , . - . :
1) , ,., ? ? ?, , ;
2) , ( -, , , , , - .).
, , (., , , ) , (., , .).
. : , . , - -,- (
55555
,
, ), : , , . :, , , , ( , , , , , .).
. , - , - , , .:
, -
. . (-1:50).
, - . , , ., , - - , :
-, - (-2:130).
, -: - , . . , , - - , , . .
- . -. ., , , , , , ,
(. antimetabol ) .
, . (.: , / (:50)), , (.: / , (:52)). - , , , , ; [5, . 81].
, . . . - ( ), , ., , , , , ,.: /( !),/ (:67).
. , . , , .
- . , - , .
( . , , , .).
, :
. , . - - ( , , , , .
66666
. ) .
, , ( , , , , , .).
( , , ), (, , , , , e, , o, .) , . , ., : . . , : , , : , . , : .
- , , ., . . , . - ,, .
, : , . . , . ., ., . : , , .
: , . .
- , , - .
- . , . , ,, , , ; , , . - , . . :
1) () , , . . : , , . , ? ;
2) - , - : -, , , , , -, ., , -, ;
3) : ;
4) , : .
, . . , , ( , , ! ).
, . , ,
77777
- , -
, . (. ca-dence , , , ) - , , - .
, , (. vers libre ). .: 1960- 70- . , - , . , ., 122 67 , 65 40, 40 18, 320 46. , . . : , ? ??, ?, , ? . , - , . , . - . , , -, .
, - - , -, - , .: -/ -/ -/ (:95). , - , , , - , .
. -, , , , , , ( - , , ?, .).
. - , () () . ,., - . , , : , , .
, - , - . - ; , , - : . - , - , - .
, . . : , ..., ..., . ... . , . - , : / , - .
, , -
88888
. . ():
1) (), ., , .. , , . . , , .;
2) (), ., , - ! ! (:198), ;
3) (), ., - , !, , , , !, .. , . / ./ / , : , , . .: / ./ / (:117). , (: !(-2:87)) . , - , , , ;
4) (), ., , , , : -, ;
5) , ., , , , . - , .
-, - ( , ). - , , , . ( , . ).
, -, , , . , , , , .
., , 1923, 219 . ., , 1969, 94 . ., , 1994, 120 . ., , 1994, 271 . -, 1997. ., : 4- ., 6- ., 1994, . 1,. 1; . 1., . 2; . 2; . 3., . 1; . 3., . 2. ., ( -), 1998, 448 .
: : : : : . -1 , 1-2 , 2
99999
. . . . .
: ,, -. . , - (. ,. , . , . ).- - - (. , . , . -, . , . ). , (. , . ,. , . , . , . -).
, - , . - , - . - ( , ), - -. - (. , . , . ).
. - , , . - (. -, . , . ), , , .
- . , . , , - , - .
-, , -, - (. ). , - , - . , - . , -, . , - , , .
1010101010
, - . , .
- . - . - . -, , . , , . , , , , . , . . . . , , - .
- , . - ( ) ( , ) - (. , . ).
, - , - , . , -, -
, - . - , , . -, - . , (. , . -, . ).
, :
( );
- ( - );
- ( - ).
- , -: , -. -, .
, .
, , , : , . - -, , , . ... .
, . ,
1111111111
, ,
, . , -, .
, , , . . , - , , , (. ).
: , , ( , , ) , , , - . .
, , , - . , , , .
, , , ,, , , , , - , , . , . , -, , , .
, - , .
, .
, ().
- : ; .
. ,. , . . , - . - - , : 1) -, ; 2) .
- - ; , , .
, - - - (. -). - , .
. ., , . . 19841985, 1986, . 80160. . ., [:] . . 1(4), 1999, . 2531. . ., , 1995, . 20. . ., . ., [:] - : . -. , 1999, 7, . 2427. . ., , -1992, . 2143.
1212121212
. . . . .
, , . : -, , , -- , , , . - - , . - , , , , . . , - , - . - , -, , ., (
, , , ) o, , , - -, - . - , - , , , , -, , . , , -.
, . - . . , - . , , . 50- , , - - . - , , -
1313131313
. 80-
- . , . - o : ; - : ; ,: - .
. : -, , - - ; -, , ; -, , , . , - -, , .
. , , . , , -. , . , , , . .
,
, . - , , . , - , --, - .
, , - -, , . , - , . , , . , - , -. , , - -. , , , . , - - , , (), - ( -, ).
- : (. ,. .); - (. , . .); , - (. ,. , . , . .); (. -, . , . ,
1414141414
. .); - - (. , . , . - .); - (. -, . , . .).
, - , - , , - - .
- , . , , - - - , , -:
, , ;
, , , , ;
, .
- , , - , ; - ; - , , .
. ., [:] : 2 ., . 2., 1980, . 127267. . ., , 1994, 2,. 817. . ., . ., , . -. . 14. - 1990, 2, . 1728. . ., : 6 ., . 4, 1984. . ., , 1990, 144 . . ., [:] - - : . . , 1987, . 116. . ., , 1997, 7, . 6481. . ., . ( : , , ), -1998, . 2, . 1, . 8191. . ., -- [:] , 1994, . 6465.
1515151515
ucja Drozd Biay BrBiay BrBiay BrBiay BrBiay Br
. V( DKW401413/01)
Rozkad materiauz jzyka ukraiskiego
dla kl. IV
1. .2.
.3. .4. -
.5. -
?6.
? .
7. -.
8. . -.
9. .10.
.11. -
(. 20).12.
.13. -
... .14. .15. .16. .17. .18. ?19. , , .20.
...21. -
.22. -
.
23. ?. .
24. , -? .
25. ? . -.
26. .27. .28. .29. ? .30. .31. .32. .33. , -
?34. ? -
.35. .36. ? -
.37. .38. -
.39. .40. -
.41. ?42. . (. 119).43. -
(76).44. (77).45. ?
.
46. - (87).
1616161616
47. , -.
48. ? (. 96).49. .50. .51. ?52. .53. ? .54. .55. .56.
.57.
.58. (. 104).59. ? -
.60. .61. ?62. .63. .64. .65. .66. .67. -
.68. .69. .70. .71. (
).72. . .
.73. .74. .75. .76. -
.77. .78. -
.79. .80. .81. .82. ?
.83. .84.
.85. .86. -
.87. .
88. .89.
(. 7, 134).90. (. 8, . 134).91. (. 9, 10, .
135).92. .93. .94. .95. -.96. .97.
.98. -
.99. ?100. -
(. 5, . 132).101. ?102. .103. .104. -
.105.
?106. .107. -
.108. .109. .110.
.111. -
.112. . .113.
?114. ?115. -
.116. .117. .118. . -
.119. .120.
.121.
(. 13, . 138).122. .123. .124.
.125. , ?
1717171717
126. .
127. ? .
128. ? ( )
129. .130. .131. .132. ?133. ?
.134. .135. .
136. - ?
137. - ?
138. - .
139. ?140. -
.141. -
.142. ?143.
.
1818181818
- - 23- - 23- - 23- - 23- - 23 . . . . . . -. -. -. -. -
. , , . , , . , , . , , . , , ..... (), , , . (), , , . (), , , . (), , , . (), , , . , ., ., ., ., . . , , , ... . , , , ... . , , , ... . , , , ... . , , , ...
1 . ...1 . ...1 . ...1 . ...1 . ... , , , , , , , , , , .2 . ...2 . ...2 . ...2 . ...2 . ... , , , , , , , , , , , .3 .3 .3 .3 .3 . , . .4 .4 .4 .4 .4 . , , . , , , , , , . , ... , ... , ... , ... , ...
1 .1 .1 .1 .1 . , , . , , , , . . , , , , .2 .2 .2 .2 .2 . ... , 1912 . , , . . , , , , .3 .3 .3 .3 .3 . , , , ... :
: ! ! ! , , .: ! ! ! , , .: ! ! ! , , .: ! ! ! , , .: ! ! ! , , .
, .
(
)
1919191919
, , ,
: ! ! ! , , . : ! ! ! , , . : ! ! ! , , . : ! ! ! , , . : ! ! ! , , .
, . , . , . , . , .
. , . , . , . , . ,
. . . . .
, , , . , . , , . , , ... , , ... , , ... , , ... , , ...
4 .4 .4 .4 .4 . . . , . , . , . , , . , , , .
1 .1 .1 .1 .1 . , . , .
. . . . .
2 .2 .2 .2 .2 . , , , . , , , , .3 .3 .3 .3 .3 . . , , 9 1872 , .4 .4 .4 .4 .4 . . , . , , . . , . -.1 .1 .1 .1 .1 . , , , , . , , , .
. . . . .
, , , : , , . , , .: ! ... ,
2020202020
. :. . , .
2 .2 .2 .2 .2 . , , , . .
. . . . .
. . , . , . , .
2 .2 .2 .2 .2 . . . , , , . . , , ... , , .
? ? ? ? ?
, ? . ? . , ; ., , ., , . .
3 .3 .3 .3 .3 . . . . : , . . , . : , ; , , .4 .4 .4 .4 .4 . . : , ! , , . .
2121212121
, ,
, . , , , , , . , , , , . , , , , , . , . , .
1 .1 .1 .1 .1 . . . , . , , .2 .2 .2 .2 .2 . , , , , . , , , . . . , .3 .3 .3 .3 .3 . , , , , , .
. . . . .
4 .4 .4 .4 .4 . . , . , .
- , - ... - , - ... - , - ... - , - ... - , - ...
... ! , ? , , , ? , ?
. . . . .
1 .1 .1 .1 .1 . . , .
, : , : , : , : , :
2222222222
! , , , ... .
2 .2 .2 .2 .2 . , , ... . , .3 .3 .3 .3 .3 . . , .4 .4 .4 .4 .4 . . , , ,, , .1 .1 .1 .1 .1 . . : , , -. , .
: : : : :
. , ! , , , , . , , . . , . , ? , .
2 .2 .2 .2 .2 . , , . . . . .3 .3 .3 .3 .3 . , ... , . ...4 .4 .4 .4 .4 . 1917 , .1 .1 .1 .1 .1 . : , . : . , . , , . , .2 .2 .2 .2 .2 . , , .3 .3 .3 .3 .3 . , , , , , , , , .4 .4 .4 .4 .4 . , .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2323232323
, . . ( ( ( ( ( ).).).).). , , , , , . . ? ? , . , , , . , , . , 1554 . , , . . , , ?((((():):):):): , . . , , .
. . . . .
, , ( )., , ( )., , ( )., , ( )., , ( ).
1 .1 .1 .1 .1 . 1939 . , . , .2 . 2 . 2 . 2 . 2 . - . , , . .
. . . . .
, :- , . , ? , . , , .
4 .4 .4 .4 .4 . , . , .1 .1 .1 .1 .1 . , , , ., , .
, ! , ! , ! , ! , !
, , ! ,
2424242424
, , , , ! , , , ... , , , , !
. . . . .
2 .2 .2 .2 .2 . 21 1941 .()()()()()
.3 .3 .3 .3 .3 . , , , , .4 .4 .4 .4 .4 . . . , , . . , !
.... .... .... .... ....
-, , ,, , . , , . , , , , , -., ! , , , ... , . . , , , , , , , . , , , -, !
2525252525
( )
. . , . . . , . . . , . . . , . . . , . , ( ), ... , ( ), ... , ( ), ... , ( ), ... , ( ), ... , , , ... , , , ... , , , ... , , , ... , , , ... . . . . . . . . . . , , . , , . , , . , , . , , ., , ., , ., , ., , ., , . . . . . .
: : : : : ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
::::: , , ,
., ,- ...
... , , , , .
::::: 1814 . . , , , - . , , .
2.::::: 1822 , - , , , , , , :
::::: , , , ...
::::: .
2626262626
::::: ... , ; , ...
::::: . 9 , 11 , . . . - , , .
::::: , ! . , .
::::: ?
::::: , , . ?
::::: ? ! , , , .
::::: !? ?
::::: , . .
::::: ... ...
::::: , ! .
3.: : : : :
, , . , , ., , , . , , . . ?
::::: . , , . . . , 22 1838 . .
: : : : : , ..., ..., ..., ..., ...
2727272727
::::: , .
, , , . 1840 !
: : : : :
: : : : : - - - - -
::::: : , . , .
: : : : : ... ... ... ... ...( ... ... .( ... ... .( ... ... .( ... ... .( ... ... .
4.::::: , , , .
: : : : : ... ... ... ... ... () () () () () , ,
, ! , , , .
: : : : : ... ... ... ... ...
: : : : : , . 1847 .
: (): (): (): (): () ,, , ., ?, ? ! ! ! , ! ,! ! !
2828282828
, ...
5.: . . (): . . (): . . (): . . (): . . ()
, , , , , , ... . , , , . , , , .
: : : : : .
: : : : :
: : : : :
::::: . , ...
: : : : : : ... : ... : ... : ... : ...
: (): (): (): (): () , . , . , , !
: : : : : ... ... ... ... ...
::::: 10 , , , .
: : : : : ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) , , . ... ?...6.::::: , , , .
: : : : : ... ... ... ... ... (): (): (): (): (): , , ,, !
2929292929
,
, , . , , .
: : : : : 10 1861 .
: : : : : ... ... ... ... ... ():():():():(): , .
: : : : :
. . . . .
: : : : :1. . .2. . , . .3. , ; .4. , .5. ..., .
3030303030
... ... ... ... ...
::::: , ! !: : : : : . . , ...: : : : : ?::::: , .::::: ? ...::::: ! , . .
: : : : : , , . , ...
::::: , ! , , -! , .... , , , . : , ..., , ...: : : : : , , , , ... ()()()()().::::: , . , ; , !::::: , ?::::: , , - . , , , , , .
! , a (- )
3131313131
::::: . .
?::::: , ! . , , .::::: ?::::: . , . , , ... , , , ...::::: ? , ?! , !
::::: , ,, , .
::::: , , ! ...::::: . . , . , .::::: , ! !
, , . , , . , , . , , . , , . . . , . . , . . , . . , . . , : : : : :
::::: () , : , ., , : . , , . !
::::: ? ?::::: - , . .::::: ? . ,, , ...::::: !::::: ? ! . , , -, ....::::: ? . . . , , . , . ... , , . . , .
3232323232
()()()()() , , , .!
, , , , , ?
, ,
, , , , , , , , , ?
: : : : : , , , .
: : : : : , , ,, , .
: : : : : ? , , , , ( ) ; .
::::: , : , , , , ...
: : : : : , , , , ,
3333333333
::::: ,
.
, , , , , , , , , , . . . . .
: : : : : ! ! ? ?, , : ! ? ! , , ! ? ! ! . , ! ?!... !... , ! !... ! ?
: : : : : , ; , , . ; ... ... ., , , ! !.. .
::::: , . .
::::: , .
: : : : :
: : : : : . ? ? , , , , , ! ,
3434343434
, ? , , ?
,, ! ,, .
, .
::::: :, , .
, , . .
... -! , ,
: : : : : , ...
1: 1: 1: 1: 1: ? , ?
1: 1: 1: 1: 1: , , .
2: 2: 2: 2: 2: , , ! .
3: 3: 3: 3: 3: , , .
1: 1: 1: 1: 1: , ;
, . 2: 2: 2: 2: 2: -
, ?()()()()() , , ,
...
3535353535
: : : : :
( )( )( )( )( )
! , , ... ! ...
::::: ()()()()() !( )( )( )( )( )
, , , : !
::::: :
, . , -, . , , , !
::::: . , . , . . ,, , ...
::::: , ; , , , .
, ,, , , , .
::::: .
::::: 47 24 , 10 , 4 . 9 .
3636363636
: : : : : , , , : ? , : , ; ; ; ... ; !... ? , , !
: : : : : , , . :
1: 1: 1: 1: 1: , , , ... , !
2: 2: 2: 2: 2: , , ; , , , : ? ? ?
3: 3: 3: 3: 3: , , ;, !, , , : , , , , , , .
3737373737
4: 4: 4: 4: 4: , , ,
, ! , ! , , , , , ... , , , !
5: 5: 5: 5: 5:()()()()()
, ,, . : , ., , , .
: : : : : , , : , , , ;
* * * , .
()()()()()
, , . , . , , , .
3838383838
, , , , ,
, , , , ,
: . 01 . 23
: -
-
-
-
-
-
.
. ( 0 ) ( 2 3 ) :
) (. 01): - ()
) (. 23): -
- - - -
3 .
(. 01).
- . , . . - . . - , , , . , .
:
1. ?, , ! , , .
(-)
2. ?-! -
3939393939
.
!( )
3. ? . . , .
4. ? , , . . , . , ( ).
5. ? , , . :! , ...().
6. ? , . ... ().
7. --?
8. ?
9. - ?
10. -?
11. ?
12. -?
13. -?
14. ?
15. - ?
16. ?
17. - -?
18. ?
19. ?
20. -?
21. ?
22. ?
23. -?
24. -?
25. ?
26. ?
27. ?
28. ?
29. ?
30. - ?
31. ?
32. ?
33. ?
34. ?
35. ?
36. ?
37. ?
38. ?
39. ?
40. ?
41. ?
42. ?
43. ?
44. ?
45. -?
46. ?(-)
47. , :
. ... (, )
48. , :
. , . ... (,.., -, ).
49. , :
, . , ... (, ., ,-, ).
50. , :
, , , ,
4040404040
(, .,, , )
, . . -. 3 .
2 3 . 12 .
. - . 1 . . 2 - - :1. , , 2. , , 3. , , , . 1 . , - . , , , () .
. - :1. , ?
) ) )
2. -?
) ?) )
3. ?) ) ) -
4. -?) ) )
5. -?) ) )
6. - - ?
) , , , , ...) , , , , ...) , , , , -, ...
7. ?) ) )
8. -?) -) )
9. - ?) ) )
10. -?) ) )
11. --?
) ) )
12. - ?
) ) , ) ,
13. ?) , ) ) ,
14. ?) ) )
15. ?) , ) , ) , ?
4141414141
16. ?
) ) ) -?
17. - - ?
) ) )
18. - - ?
) ) )
19. - -?
) ) ) ,
20. - --?
) ) )
21. --?
) ) )
22. - -?
) ) )
23. , - ?
) ) )
24. -?) ) )
25. --?
) ) )
26. --?
) ) )
27. --?
) ) )
28. - ?) ) )
, . , . - .
, . - , . . . , . . . . - - .
. , ,, , , ... . , . , , - , -, , .
- : - .
.
4242424242
1 2004/2005 24 10 342 2003/2004 2 + 1 6 + 2 24 10 343 2002/2003 2 + 1 6 + 2 27 10 374 2001/2002 2 + 1 6 + 2 29 12 415 2000/2001 3+ 1 9 + 3 27 14 456 1999/2000 3 + 1 9 + 2 31 14 457 1998/1999 4 12 32 328 1997/1998 4 12 39 399 1996/1997 4 12 37 37
10 1995/1996 4 12 44 4411 1994/1995 4 12 38 3812 1993/1994 4 12 39 3913 1992/1993 4 12 36 3614 1991/1992 3 9 37 3715 1990/1991 3 9 38 3816 1989/1990 3 9 47 4717 1988/1989 4 12 42 4218 1987/1988 3 9 27 2719 1986/1987 4 12 37 3720 1985/1986 4 12 45 4521 1984/1985 4 12 51 5122 1983/1984 4 12 46 4623 1982/1983 4 12 45 4524 1981/1982 4 12 47 4725 1980/1981 3 9 48 4826 1979/1980 3 9 47 4727 1978/1979 2 6 43 4328 1977/1978 29 1976/1977 1 3 35 3530 1975/1976 2 6 33 3331 1974/1975 32 1973/1974 2 6 28 2833 1972/1973 3 9 49 4934 1971/1972 3 9 38 3835 1970/1971 4 12 49 4936 1969/1970 4 12 41 41
:
. ( 1999/2000)
..
4343434343
37 1968/1969 4 12 57 57
38 1967/1968 4 12 58 5839 1966/1967 3 9 41 4140 1965/1966 4 12 49 4941 1964/1965 4 12 53 5342 1963/1964 4 12 54 5443 1962/1963 4 12 60 6044 1961/1962 4 12 58 5845 1960/1961 4 12 52 5246 1959/1960 4 12 53 5347 1958/1959 3 9 48 48
2004/2005
1958/1959 1963 ( ?)1963/1964 1972 1972/1973 1973/1974 1975 1975/1976 1994 1994/1995 1999 1999/2000
4444444444
2002/2003 .
-, - (). - . . - 7 , . . .
( - 1968 .) 1971 .
1. : 4 . ( ). 5 . . ( ).
2. : 16 . ( ).
3. : 13 . ( ). 15 . ( ).
4. : 12 . ( ).
5. : 12 . . ( ).
6. : 12 . ( ).
7. : 4 . .
85 .
(19 ), - , . . 1992 . - . 1978 . (20), , , .
1991 . - () , .
1991 . :
; 1216. 1995 . 47 ,
4545454545
. 19992002 .
, 34 . 2002 . .
1992/1993 . :: 6 , 3 . (
).: 12 , 2 . (. ).: 9 , 2 . ( ).: 3 , 3 . ( -
, ).: 17 , 6 . (
).: 9 , 2 . (. ,
, ).: 8 , 4 . (. ).: 5 , 3 . ( ).: 8 , 3 . -
( ).: 1992/1993 . -
, 1993 . ().
: (. ).13 1992 .
- - .
30 1993 . - , .
- - 713 1993 . .
( ) - - 22 1993 . . - .
17 1994 . .
31 6 1994 . . .
- 11 1994 . .
14 1995 . - , : , - . : . , . . .
1994/1995 . 12 140. - .
4646464646
W pocztkowym okresie przemian w Polsce,tzn. do 1992 r., nauczanie jzyka ukraiskiego pro-wadzono w oparciu o zarzdzenie Ministra Eduka-cji Narodowej, Nr 67, z dnia 21 grudnia 1988 r.
W Dzienniku Ustaw Nr 34 z 1992 r. (poz.150)opublikowano nowy przepis prawny regulujcyodnon kwesti Rozporzdzenie Ministra Edu-kacji Narodowej z dnia 24 marca 1992 r. w spra-wie organizacji ksztacenia umoliwiajcego pod-trzymywanie poczucia tosamoci narodowej,etnicznej i jzykowej uczniw nalecych domniejszoci narodowych. Obowizywao onorwno dekad do 2002 r. wcznie.
Rozporzdzenie to wydane w okresie bu-dowania zrbw demokracji w Polsce, byo nie-zwykle korzystne dla mniejszoci narodowych.Uwzgldniao bowiem zarwno indywidualnspecyfik danej mniejszoci, jak rwnie indywi-dualne potrzeby.
Wprowadzono przede wszystkim pewnegorodzaju ujednolicenie poj bdcych w po-wszechnym uyciu, a nie zawsze precyzyjnie sto-sowanych. Mamy wic pojcie szkoy z ojczystymjzykiem nauczania placwki, w ktrychwszystkie przedmioty z wyjtkiem jzyka polskie-go i historii s prowadzone w jzyku ojczystymdanej mniejszoci; szkoy dwujzyczne gdzienauczanie prowadzi si w dwch rwnowanychjzykach (j. polski i jzyk danej mniejszoci);szkoy z dodatkow nauk jzyka ojczystego prowadzce nauczanie w jzyku polskim, oprczprzedmiotu dodatkowego, ktrym jest jzykmniejszoci i wreszcie midzyklasowe czy mi-dzyoddziaowe grupy nauczania jzyka ojczyste-go1. Organizacja danego typu ksztacenia czyraczej formy ksztacenia zalena bya od lokal-nych warunkw i moliwoci. Dla spoecznoci
Nauczanie jzykaukraiskiego w Polsce
po roku 1989
ukraiskiej niezwykle istotnym zapisem by tenostatni z tych przedstawionych, w tym miejscu.Jedno bowiem po 1989 r. pozostao dla tej mniej-szoci niezmienne a mianowicie fakt duegorozproszenia czonkw tej grupy narodowocio-wej w Polsce. Znamiennym jest te wprowadze-nie moliwoci nauki jzyka ojczystego ju doprzedszkoli zajcia w przedszkolu mogy by odtej pory prowadzone wycznie w jzyku danejmniejszoci. Rwnolegle przepisy omawianegorozporzdzenia reguloway kwestie liczebnocigrup, klas oraz oddaway bezporedni nadzr nadplacwkami, w ktrych prowadzone byo naucza-nie jzyka mniejszoci kuratorowi owiaty. Zali-czono jednoczenie jzyk ojczysty do przedmio-tw obowizkowych ze wszystkimi konsekwen-cjami wynikajcymi z regulaminu oceniania, kla-syfikowania i promowania2. Utrzymano zarazemform dobrowolnoci przy zgaszaniu dziecka nanauk jzyka ojczystego zgoszenie takie wa-ne byo w myl przepisw do koca nauki na da-nym etapie edukacyjnym. Te ostatnie zapisy pod-nosiy znacznie rang nauczanego przedmiotuoraz stwarzay szans na rzeczywiste podniesie-nie jakoci nauczania jzykw mniejszociowychw Polsce. Szans, ktrej same mniejszoci nieste-ty ju nie wykorzystay.
Od 1 stycznia 2003 r. w nauczaniu jzykwojczystych mniejszoci narodowych obowizujeju inny przepis, a mianowicie: RozporzdzenieMinistra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia3 grudnia 2002 r. w sprawie warunkw i sposo-bu wykonywania przez szkoy i placwki publicz-ne zada umoliwiajcych podtrzymywanie po-czucia tosamoci narodowej, etnicznej, jzyko-wej i religijnej uczniw nalecych do mniejszo-ci narodowych i grup etnicznych.
Marek Syrnyk WWWWWaczaczaczaczacz
4747474747
Odnone rozporzdzenie w porwnaniu do
poprzedniego stanowi istotny regres, w regula-cji kwestii nauczania jzykw ojczystych mniej-szoci w Polsce. Usunito przede wszystkim za-pis o zaliczeniu jzyka ojczystego do przedmio-tw obowizkowych, znikny ju cakowicie za-pisy dotyczce przedszkoli, uporczywie wprowa-dzany jest zwrot kraj pochodzenia mniejszoci,co moe sugerowa, i mniejszoci narodoweznalazy si w Polsce w wyniku emigracji z po-szczeglnych krajw3. Tymczasem, w zasadniczejswojej masie s one w Polsce niejednokrotnie odzawsze. Tak jest przynajmniej w przypadkuUkraicw, ktrych przesiedlono przeciew 1947 r. z polskich wojewdztw poudniowo-wschodnich.
Znamienne jest rwnie i to, e przy opraco-wywaniu nowego rozporzdzenia MENiS w cao-ci odrzuci propozycje i sugestie Zwizku Ukra-icw w Polsce przekazano je 6 listopada2002 r.4 Chocia i warto to zauway te pro-pozycje zasadniczo koncepcji przepisw praw-nych nie burzyy. Szkoda, i Zwizek Ukraicww Polsce wcznie z Ukraiskim TowarzystwemNauczycielskim nie skonsultoway ze rodowi-skiem swoich propozycji w jakim szerszym stop-niu. Bowiem ju chociaby postulaty giyckich na-uczycieli z midzyszkolnego zespou nauczania j-zyka ukraiskiego miay charakter bardzo szcze-gowy i odwoyway si do praktycznych aspek-tw nauczania. Aspektw niezwykle istotnych, jakchociaby propozycja wprowadzenia i moliwo-ci opacania dodatkowych godzin na prowadze-nie pracy artystycznej w takich grupach, wyko-rzystywania w pracy autorskich programw na-uczania jzyka czy innych5.
Reasumujc odnone rozporzdzenie likwi-dujc niektre, niezwykle istotne zapisy i niewprowadzajc w to miejsce nowych zostawiozbyt duo miejsca na dowolno interpretacji orazcofno regulacje w tej zasadniczej dla mniejszo-ci kwestii na kilkadziesit lat wstecz.
Podrczniki
Po 1989 r. wydano w Polsce kilkanacie r-nego rodzaju podrcznikw do nauki jzyka ukra-iskiego. W wikszoci byy one opracowywaneprzez nauczycieli praktykw.
Omwienie tego zagadnienia rozpoczniemyod podrcznikowych propozycji dla najmod-szych std te niemoliwe bdzie zachowaniechronologii ukazywania si poszczeglnych wy-dawnictw.
W 1999 r. Wydawnictwo Szkolne i Pedago-giczne wydao zeszyt wicze dla klasy 0 autor-stwa Marii Mryczko Horobjatko (rekomenda-cja MENiS Nr 145/99). Zeszyt wydany w forma-cie A4, niezwykle barwnie ilustrowany. Bardzoduo klasycznych ukraiskich akcentw wynika-jcych z tradycji narodowej. Jedyn wad tegowydania jest zbyt maa ilo proponowanych za-j dotyczcych rozwijania umiejtnoci analizyi syntezy suchowej gosek (suchu fonematycz-nego). A jest to przecie umiejtno podstawo-wa dla poprawnego przebiegu procesu nauki czy-tania i pisania w przyszoci. Niekoniecznie tew przedszkolu musimy ju wiczy pisanie liter.wiczenia grafomotoryki mona prowadzi wy-korzystujc inne elementy.
Rwnie w 1999 r. ukazao si kolejne wyda-nie zeszyt wicze dla klasy pierwszej Derelce autork jakiego jest Maria Tucka (rekomenda-cja MENiS Nr 153/99). Zeszyt take barwnie ilu-strowany, zawiera treci dostosowane do progra-mu nauczania i wieku dzieci. Bdem jest jednakwprowadzenie litery i goski l w propono-wany sposb, tzn. bez uwzgldnienia specyfikitych gosek w jzyku ukraiskim.
Cigle brakuje niestety podstawowego opra-cowania dla klasy pierwszej elementarza. Szko-y i midzyszkolne zespoy nauczania wykorzystu-j w tym przypadku wydania ukraiskie.
Dla klas drugich szkoy podstawowej dyspo-nujemy ju kompletem, tj. podrcznikiem orazzeszytem wicze. Podrcznik urawyky, ktre-go autorem jest dr Jarosaw Hryckowian zostawydany w 1996 r., natomiast zeszyt wicze urawennia (autor Maria Mryczko) ukaza sidopiero w 2000 r. Obie pozycje s rekomendo-wane przez MENiS.
Uczniom klas trzecich zaproponowano pod-rcznik Lubomyry Pyypowycz: Razom z sonecz-kom. Ukaza si on take w 2000 r. rekomenda-cja MENiS Nr 144/2000. Rwnie ta sama autor-ka opublikowaa w 2002 r. wybr lektur i tekstwdo czytania dla klas IIII szkoy podstawowej:Czotyry pory roku.
Natomiast w 2001 r. ukazay si podrcznikoraz zeszyt wicze dla klas czwartych szk pod-stawowych. Obie pozycje nosz ten sam tytu:Rusznyczok. Autorki ucja Drozd i Anna Mazur.Rekomendacja MENiS Nr 281 oraz 282/2001.
W 2002 r. wydano podrcznik dla klasy sz-stej Berehynia. I znowu autorski duet: AnnaDrozd oraz Irena Drozd.
Wszystkie wymienione pozycje ukazay sidziki staraniom Wydawnictw Szkolnych i Peda-
4848484848
gogicznych. Niestety, jak na razie to wszystkiepodrczniki, ktre wydane zostay w okresie od1989 do 2003 r. Czekamy cigle na ksiki do gim-nazjw oraz szk rednich. Wspomniane pod-rczniki opracowane zostay w oparciu o zatwier-dzone przez MENiS programy nauczania. Braku-je take specjalnych pozycji z przeznaczeniem dlamidzyszkolnych zespow nauczania jzykaukraiskiego ta forma nauczania jest bardzorozpowszechniona w Polsce, a jednoczenie naj-bardziej zaniedbana zarwno przez wadze owia-towe, jak te ukraiskie instytucje spoeczne.Warto jedynie wspomnie, i wanie z tej formynauki jzyka ukraiskiego w Polsce korzysta wik-szo uczniw.
Oprcz podrcznikw, ukazay si take ma-teriay pomocnicze, ktre mog i s wykorzysty-wane w prowadzeniu zaj.
W 1995 r. wydano Szkoln gramatyk jzykaukraiskiego, ktrego autorem jest wybitny j-zykoznawca prof. Micha esiw z Lublina. Nato-miast w nastpnym, tj. 1996 r. dugoletni profe-sor legnickiego liceum Jan piwak opublikowaniezwykle cenn pozycj: Samowczytel ukrajin-koji mowy. Cenn, poniewa pozwala ona na opa-nowanie lub doskonalenie jzyka przez osobyuczce si go w sposb indywidualny. Ten ostat-ni autor (Jan piwak) w 1998 r. wyda nastpnpozycj Zbirnyk dyktantiw z ukrajinkoji mo-wy (Wybr wicze do jzyka ukraiskiego). Wtym samym 1998 r. ukazaa si praca dr. Jarosa-wa Hryckowiana Metodyka nauczania jzykaukraiskiego i ukraiskiej literatury.
Uzupenieniem tych pozycji ale zwaywszyna formy nauczania oraz pewne tradycje w na-uczaniu jzyka ukraiskiego w Polsce niezwy-kle istotnym uzupenieniem, jest Kaynowyj mist(Warszawa 1997), autorstwa profesora ukraiskie-go liceum w Biaym Borze Marii Mandryk-Fil.Ksika zawiera wybr tekstw i materiaw dopracy artystycznej i pozaszkolnej z uczniami.
Jako literatur i materiay dodatkowe w na-uczaniu jzyka ukraiskiego w Polsce wykorzy-stuje si take szkolne pozycje wydawane w Ukra-inie. Gwnie s to opracowania dla klas mod-
szych oraz publikacje z zakresu literatury i gra-matyki.
Nauczyciele jzyka ukraiskiego maj takedo dyspozycji kwartalnik Switanok, ktry uka-zuje si jak dodatek do tygodnika Nasze Sowo.Odnajdujemy w nim zarwno teksty z ukraiskiejhistorii, materiay dotyczce tradycji ukraiskich,rebusy, krzywki, jak i korespondencj i infor-macje z ycia poszczeglnych szk czy midzysz-kolnych zespow nauczania jzyka ukraiskiego.
Wan rol w ukraiskim yciu owiatowymw Polsce powinno ju wkrtce zaj kolejne wy-dawnictwo, a mianowicie ukazujce si od 2001 r.czasopismo Ridna Mowa. Regularne kwartal-ne wydania tego czasopisma ukazuj si w In-ternecie, za wydania konwencjonalne, jak dotej pory zjawiaj si raz w roku. W Ridnej Mo-wie publikowane s materiay z zakresu metody-ki nauczania jzyka ukraiskiego i ukraiskiej li-teratury, psychologii i socjologii, historii i geogra-fii Ukrainy, historii ukraiskiej mniejszoci na-rodowej w Polsce, prawa owiatowego, etnogra-fii. Wydanie internetowe Ridnej Mowy to w tejchwili chyba najbogatszy w Polsce zbir ukraini-ki zwaszcza dzia Biblioteka Ridnej Mowy,w ktrym zamieszczane s oryginalne teksty lite-ratury ukraiskiej, poczwszy od wiekw red-nich do dnia dzisiejszego.
Szkoy ukraiskie w Polsce
Ostatnie lata komunizmu w Polsce to znacz-ny spadek liczby ukraiskich dzieci uczcych siswego jzyka ojczystego. Wizao si to zarwnoz negatywnymi tendencjami w gospodarce, du-ej emigracji Ukraicw z Polski na Zachd, jakte czciowo asymilacji oraz niewtpliwie takewalk modego pokolenia dziaaczy ukraiskichw Polsce o zmiany take i w tej dziedzinie yciaspoecznego. To co pozostaje niezmienne zarw-no do okresu PRL-u, jak te III RP to fakt, i naj-bardziej rozpowszechnion form nauczania dzie-ci ukraiskich w Polsce pozostaj midzyszkolne,midzyklasowe i midzyoddziaowe zespoy na-uczania tego jzyka.
4949494949
Szkoy z ukraiskim jzykiem nauczania w Polsce7:
Rok szkolny Liczba szk Liczba uczniw
1988/1989 4 3341989/1990 4 3541990/1991 6 4751991/1992 7 7271992/1993 7 7831999/2000 7 966
Odnoszc si do powyszego zestawienia naley pamita, i wikszo szk ukraiskich funkcjo-nuje jak zesp: szkoa podstawowa, gimnazjum, liceum.
I tak: Zesp Szk Oglnoksztaccych w Biaym Borze tworz: szkoa podstawowa, gimnazjum, liceum Zesp Szk Oglnoksztaccych w Growie Iaweckim: gimnazjum, liceum Zesp Szk Oglnoksztaccych w Legnicy: gimnazjum, liceum Zesp Szk Oglnoksztaccych w Przemylu: szkoa podstawowa, gimnazjum, liceum Zesp Szk Oglnoksztaccych w Bartoszycach: szkoa podstawowa, gimnazjum Ukraiskie klasy w Szkole Podstawowej w Baniach Mazurskich Ukraiskie klasy w gimnazjum w Bielsku Podlaskim
Midzyszkolne zespoy nauki jzyka ukraiskiego funkcjonujw siedmiu nowych wojewdztwach8:
Rok szkolny Wojewdztwo Liczba punktw Liczba uczniw
1999/2000 Lubuskie 5 66Dolnolskie 4 60Podlaskie 10 90Pomorskie 8 254Warmisko-Mazurskie 46 1544Podkarpackie 19 351Zachodniopomorskie 12 215
Dla porwnania w roku 1992/1993 punkty nauczania istniayw nastpujcych wojewdztwach9:
Wojewdztwo Ilo zespow Liczba uczniw
Elblskie 13 330Gdask (m.) 1 33
Midzyszkolne zespoy nauczania jzyka ukraiskiego w Polsce6:
Rok szkolny Liczba punktw Liczba uczniw
1988/1989 57 10761989/1990 60 12361990/1991 68 13581991/1992 70 14741992/1993 83 17431999/1900 104 2557
5050505050
Gorzowskie 2 14Koszaliskie 2 119Kronieskie 7 140Legnickie 2 60Nowosdeckie 10 70Olsztyskie 18 338Przemyskie 3 68Supskie 5 146Suwalskie 8 239Szczeciskie 4 66Pilskie (m. Wacz) 1 17Warszawa 1 21Wrocawskie 4 45Zielonogrskie 2 50
Midzyszkolne zespoy nauczania jzyka ukraiskiego w wybranych wojewdztwachw roku szkolnym 2002/2003
Pomorskie; Zachodniopomorskie; Lubuskie10
Miejscowo Liczba zespow Liczba uczniw
Miastko 1 13Wacz 1 21Przemino 1 16Szczecin 1 18Szczecinek 1 13Koobrzeg 1 16Trzebiatw 1 16Bytw 1 48Czuchw 1 45Koszalin 1 67wierzno 1 8Supsk 1 36Lbork 1 17Bobolice 1 9Charzyno 1 4Gocino 1 4Zielona Gra 1 12Nowogrd Bobrzaski 1 18Szprotawa 1 16Midzyrzec 1 18Gorzw 1 4Strzelce Krajeskie 1 12
Razem 22 431
Analizujc powysze zestawienia naleystwierdzi, i poczwszy od 1989 r. liczbauczniw w ukraiskich szkoach i midzyszkol-nych zespoach stopniowo aczkolwiek nieznacz-nie zwiksza si. Nie zwiksza si natomiast licz-ba szk ukraiskich. I co waniejsze nie ma-leje. Nieznacznym te wahaniom ulega liczba dzie-ci w midzyszkolnych zespoach nauczania, co
mogoby oznacza zatrzymanie si negatywnychtendencji z przeszoci.
Omawiajc kwestie szkolne ukraiskiej mniej-szoci narodowej nie sposb nie wskaza i napewne towarzyszce mu zagroenia. Zagroenianatury obiektywnej takiej jak chociaby spadekpopulacji dzieci w kraju. W rwnym stopniu do-tyczy to rwnie mniejszoci ukraiskiej z tym,
5151515151
e przez t mniejszo jest boleniej odczuwana.
Na razie gwnie w wymiarze finansowym. Wpro-wadzenie bowiem bonw owiatowych do szkol-nictwa spowodowao znaczne obnienie subwen-cji owiatowej dla tych szk i to nawet przyzwikszeniu odpowiedniej wagi, uywanej doobliczenia teje subwencji. Ma liczb dzieci po-woduje, i z natury swojej s to szkoy drogiei jako takie niezbyt chtnie widziane przez wa-dze samorzdowe, ktrym podlegaj.
Ukraiskie rodowisko nauczycielskie ju odlat domaga si oddania tych szk pod bezpored-ni zarzd odpowiednim urzdom marszakow-skim, wskazujc i to zupenie susznie, i s toz reguy szkoy regionalne i ponadregionalne. Odlat te wnioskowana jest potrzeba utworzeniaspecjalnego urzdu przy MENiS penomocnikads. owiaty mniejszociowej w Polsce. Starania tepozostaj na razie bezowocnymi. Cigle te bra-kuje nauczycieli metodykw jzyka ukraiskiego zatrudnionymi na czci etatw w Polsce pozo-staj w ten sposb jedynie trzy osoby, po jednejw wojewdztwie warmisko-mazurskim, zachod-niopomorskim oraz podkarpackim. Brak jest tenaleytej kontroli ze strony organw podlegychresortowi edukacji nad waciwym realizowaniemnauczania w midzyszkolnych zespoach naucza-nia dyrektorzy szk niejednokrotnie nie wie-dz nawet, na jakiej podstawie prawnej takie na-uczanie si odbywa. Nie wspominajc ju o tym,i zdarzaj si przypadki wrcz ingerowania or-ganw prowadzcych obsad stanowisk nauczy-cielskich czy tolerowania nagannych przypadkww tyme nauczaniu. Brak kontroli prowadzi bo-wiem do wypacze i degradacji.
Stosunek kompetentnych czynnikw do kwe-stii waciwego zabezpieczenia potrzeb edukacyj-nych mniejszoci narodowych w Polsce jest tak-e miar demokracji. I miar rzeczywistego sto-sunku Pastwa do czci swoich obywateli.
PRZYPISYPRZYPISYPRZYPISYPRZYPISYPRZYPISY
1 Rozporzdzenie Ministra Edukacji Narodowejz dnia 24.03.1992 r. [w:] Dz.U. Nr 34, poz.150, 1992 r.
2 Ibidem, op.cit.3 Rozporzdzenie Ministra Edukacji Narodowej
z dnia 3 grudnia 2002 r.4 Pismo Zarzdu Gwnego ZUwP z dnia 6 listo-
pada 2002 r. do Ministerstwa Edukacji Naro-dowej, maszynopis, archiwum autora.
5 . , -
, 2003, 23.6 Ukraicy w Polsce 19891993 [red. M. Czech],
Warszawa 1993, s. 310311; - , 2001, 1.
7 Ibidem, op.cit.8 ..., op.cit.9 Ukraicy w Polsce..., op.cit., s. 311.10 . , -
2002/2003 ,
2003, 3, c. 99 oraz: S. Ja-wornicka, Nauczanie jzyka ukraiskiego w wo-jewdztwie lubuskim w 2002/2003 r. szk., ma-szynopis, archiwum autora.
LITERALITERALITERALITERALITERATURA RDTURA RDTURA RDTURA RDTURA RDOWOWOWOWOWAAAAA
., , 1999. ., , 1996. .,
, 1998. ., ., , 2002. ., ., , 2001(). ., ., , 2001( ).- ., , 1997. ., , 1999. ., , 2000. ., , 2002. ., , 2002. ., ,
1998. ., , 1996. ., , 1998. ., , 1999.
esiw M., Szkolna gramatyka jzyka ukraiskie-go, Warszawa 1995.
5252525252
Jarosaw Syrnyk WWWWWrocawrocawrocawrocawrocaw
Przed 1945 r., na Dolnym lsku funkcjono-wao duszpasterstwo greckokatolickie1 oraz pra-wosawne2. Nie mona jednak mwi o cigocipomidzy strukturami cerkiewnymi sprzed i potej dacie. Zmiana przynalenoci pastwowej orazznacznie liczniejsza ni dotychczas, szczeglniepo 1947 r., liczba wiernych obu wyzna, nadaakwestii funkcjonowania prawosawia i grekoka-tolicyzmu na Dolnym lsku zupenie nowegowymiaru. W okresie sprawowania w Polsce wa-dzy przez parti komunistyczn, mimo trudnoci,na jakie napotykali gwnie grekokatolicy, leczrwnie wyznawcy prawosawia, na Dolnym l-sku stopniowo uformoway si trwae, a nie mi-syjne, cho przy tym, charakterystyczne dla sku-pisk diasporalnych (ze wzgldu na liczb wier-nych, sie placwek duszpasterskich, otoczenie)struktury obu cerkwi.
Po zakoczeniu wojny ramy prawne, w jakichdziaay obydwie struktury cerkiewne uksztato-way si odmiennie. Cerkiew prawosawna dzia-aa w okresie II Rzeczypospolitej na podstawieautokefalii przyznanej jej w 1924 r. przez Patriar-ch Konstantynopolitaskiego. Wraz z zakocze-niem dziaa wojennych wadze rozpoczy wy-wieranie presji na kierujcym Cerkwi metropo-licie Dionizym, aby ten zrzek si autokefalii nada-nej w 1924 r. na rzecz nowej, ktr mia nadaPatriarchat Moskiewski. daniom tym metropo-lita si nie podda, za co zapaci odsuniciem odsprawowania swojej posugi. W peni zaakcepto-wao je natomiast, i to ju w 1948 r., TymczasoweKolegium Rzdzce Polskiego AutokefalicznegoKocioa Prawosawnego3. Wdniu 5 czerwca1946 r. utworzono tzw. Prawosawn Administra-cj Ziem Odzyskanych, przeksztacon w niecoponad miesic pniej w Diecezj Ziem Odzyska-
Kwestia wyznaniowawrd ludnoci
ukraiskiej na Dolnym lsku w latach 19451989
nych4. Na jej czele stan ks. Aleksander Kalinow-ski5.
W przypadku struktur greckokatolickich, powywiezieniu biskupw przemyskich do ZSRR,ktre, cho de iure nie likwidowao diecezji prze-myskiej, to de facto pozbawiao j odpowiedniejstruktury kanonicznej, papie Pius XII jako naj-wyszy zwierzchnik Cerkwi Greckokatolickiejw sprawach zwizanych z jej funkcjonowaniemw Polsce, nada penomocnictwa kardynaowi Au-gustowi Hlondowi. Tu przed pocztkiem akcjiWisa kardyna Hlond ustanowi dwch wikariu-szy generalnych: dla diecezji przemyskiej ks. Ba-zylego Hrynyka, a dla Administracji Apostol-skiej emkowszczyzny (AA) ks. Andrzeja Zup-k, ktremu, z racji choroby, przydzieli dwchpomocnikw w osobach ks. Pawa Szuflata i ks.Wodzimierza Hajdukiewicza6.
W pastwie budowanym w oparciu o ideolo-gi komunistyczn religi czstokro przedsta-wiano jako opium dla mas. Jednak gwnymicechami charakteryzujcymi polityk komuni-stycznego pastwa polskiego wobec obu wyznawschodnich nie byy sprawy ideologiczne ani tekwestie zwizane np. z sekularyzacj dbr kociel-nych. Dominujcym jej kryterium by czynniknarodowy. Wadze pastwowe traktoway oba wy-znania w sposb instrumentalny, co objawiao sim. in. w inicjowaniu oraz wspieraniu dziaa an-tagonizujcych rodowisko prawosawne z grec-kokatolickim, a take w negacji, pocztkowo ca-kowitej, a od 19561957 r. czciowej, potrzebwiernych obrzdku greckokatolickiego.
Ukraicy, ktrych los rzuci po II wojnie wia-towej na Dolny lsk, w niemal stu procentach,byli wyznawcami dwch odamw chrzecija-stwa prawosawia i grekokatolicyzmu. Zdarzali
5353535353
si wrd nich take nieliczni protestanci (przy
czym trudno jednoznacznie okreli momentprzyjcia tego wyznania, tj. czy nastpi on przedczy po wysiedleniu). Spord protestantww urzdowych dokumentach wymienia si bab-tystw7 i metodystw8, cho trudno oceni, czyautorzy tych informacji zdawali sobie sprawz rnic dzielcych obie grupy wyznaniowe. Nametodystw, pod przewodnictwem Michaa Ru-dza, zamieszkujcych w powiecie Gra l., zao-one zostao w padzierniku 1949 r. rozpracowa-nie o kryptonimie Pomie. Na 39 rozpracowy-wanych osb, znalazo si w nim jednak a 28Polakw9. Ponadto UB rejestrowao sekty meto-dystw rwnie w Szprotawie i powiecie woow-skim10. Poza chrzecijanami wrd Ukraicw zu-penie sporadycznie pojawiali si w pniejszymokresie take wiadkowie Jehowy11.
Przesiedlona ukraiska ludno prawosaw-na pochodzia gwnie z zachodniej czci em-kowszczyzny, a take z okolic Hrubieszowa i Wo-dawy. Take wrd nich znaleli si duchowni: ks.Stefan Biegun, przesiedlony pocztkowo do ci-nawy12 oraz ks. Dymitr Chylak, przesiedlony dowczesnego pow. Szprotawa13. Przesiedlecy wy-znania greckokatolickiego pochodzili w wikszo-ci z terenw, ktre do 1947 r. podlegay jurys-dykcji diecezji przemyskiej i AA. Znaleli siwrd nich rwnie duchowni, wedug jednegoz opracowa w liczbie jedenastu14. Prawdopodob-nie byo ich wicej, a znaleli si tu np.: ks. An-drzej Zupko administrator generalny AA15,przesiedlony do Kostomotw, ks. WodzimierzHoyski16, ks. Aleksander Styczek17, na tereniepow. Wow dwch ksiy, w tym prawdopodob-nie ks. Eugeniusz Chylak18, a take ks. Jan Syro-tyski i ks. Ruycki19. Do powiatu milickiego zo-stali przesiedleni: ks. Jan Jurczyski20, ks. PiotrSobin i ks. Apolinary Wodaa21. Do rody l. zostapocztkowo przesiedlony ks. Jarosaw Wodonos22.Do Legnicy trafi ks. Micha Werhun23, przeniesio-ny potem do Szprotawy, do ktrej trafi te ks.Wodzimierz Hajdukiewicz24. Ks. Jan Polaski25
przyby na teren Dolnego lska jeszcze w stycz-niu 1946 r. W zwizku z obejmowaniem stano-wisk na placwkach rzymskokatolickich liczbaksiy greckokatolickich rejestrowanych przezwadze na Dolnym lsku ulega z czasem zmniej-szeniu. Wedug wykazu sporzdzonego w maju1954 r. na terenie wczesnego wojewdztwa wro-cawskiego przebywao szeciu duchownychgreckokatolickich: ks. Pawe Szuflat, ks. HipolitOrawski, ks. Konstanty Dako, ks. Aleksander Sty-czek, ks. Jzef Chylak, ks. Jan Czyczua. Ponadto
w Szprotawie przebywali nadal ks. M. Werhuni ks. W. Hajdukiewicz, za w parafii Kwielice pra-cowa ks. Jarosaw Wodonos26.
Wadze administracyjne, a przede wszystkimorgana bezpieczestwa, doskonale orientowaysi w strukturze wyznaniowej wrd przesiedle-cw i przywizyway do tej wiedzy du wag.Na aspekt ten zwracano uwag jeszcze w trakcietrwania akcji Wisa. Ustalenie penej strukturywyznaniowej przesiedlonej ludnoci nie jest mo-liwe ze wzgldu na brak penych danych. Dzikizachowanym dokumentom wiemy na przykad,e do gminy Chobienia przybyo 310 grekokatoli-kw i 155 prawosawnych, w gminie Chocianwnotowano 242 prawosawnych, do wsi Stodoo-wice (pniejsze Studzianki) w powiecie Wowprzybyo 50 prawosawnych i 31 grekokatoli-kw27, w Zimnej Wodzie i Lisim Mynie na 376osb przywiezionych 270 byo obrzdku grec-kokatolickiego28. W gminie Jawor byo 30 prawo-sawnych29, w Jeleniej Grze w 1948 r. 92 oso-by tego wyznania30, w powiecie olenickim 18431. W powiecie legnickim na ogln liczb1938 zamieszkujcych tu w 1954 r. Ukraicw,1472 stanowili grekokatolicy32. Uwzgldniajc cy-towane powyej dane szcztkowe pochodzcez lat 19471954, dane z 1953 r. dotyczce ludno-ci prawosawnej33 oraz pniejsze, bo pochodz-ce z koca lat 60. dane Urzdu ds. Wyzna Prezy-dium WRN we Wrocawiu34, a take ogln wie-dz o kierunkach przesiedlania ludnoci ukrai-skiej w 1947 r. i jej strukturze wyznaniowej sprzedakcji Wisa35, mona doj do wniosku, e ok. 3/4przybyej tu, w latach 40. XX w. ludnoci ukrai-skiej, tj. ok. 15 tys. osb, stanowili grekokatolicy36.
Przy uwzgldnieniu caej specyfiki sytuacjipanujcej na Ziemiach Odzyskanych, dziaalnoCerkwi Prawosawnej na Dolnym lsku zostaazainicjowana stosunkowo szybko, bo w 1946 r. WeWrocawiu organizatorem pierwszych nabo-estw (pocztkowo dla 15 osb) by ks. AleksyZnosko. Z pewnoci wrd wiernych znaleli siju wwczas Ukraicy. W roku nastpnym utwo-rzona zostaa we Wrocawiu parafia prawosaw-na (ok. 200300 wiernych), ktra otrzymaa ka-plic przy ul. Dbrowskiego37. W uroczystoci po-wicenia cerkwi wzili udzia przedstawicielemiejscowego Wydziau Spoeczno-Politycznego38.W kwietniu 1947 r. wrocawska parafia liczy mia-a 500 osb39.
W zwizku z napywem ludnoci wysiedlonejw akcji Wisa zosta powoany w poowie 1947 r.w Warszawie, Prawosawny Metropolitalny Ko-mitet Niesienia Pomocy Przesiedlecom na Zie-
5454545454
mie Odzyskane. W jego skad wszed m. in. ks.Stefan Biegun, sam wysiedlony z Florynki, jedenz najaktywniejszych duszpasterzy prawosawnychw tamtych latach na Dolnym lsku. Niektrzybadacze zwracaj uwag na niespjno dziaaprowadzonych wobec prawosawnych przez lo-kaln, dolnolsk administracj, z kierunkamipolityki wadz centralnych40. Miaaby si ona prze-jawia w utrudnianiu powstawania parafii prawo-sawnych na Dolnym lsku, na dowd czegoprzytacza si pismo z Urzdu Wojewdzkiego weWrocawiu do Starosty w Woowie z 9 padzier-nika 1947 r., ktrego fragment tu zacytujemy:
[...] Urzd Wojewdzki prosi o [...] podanienarodowoci osb zapodanych w wykazach,a mianowicie, czy s to Polacy, czy te Ukraicyprzesiedleni [...] w ramach akcji W. W przypad-ku drugim naley zasign opini Powiatowe-go Urzdu Bezp.[ieczestwa] Publ.[icznego] od-nonie obecnego zachowania si przesiedlonychi celowoci utworzenia parafii prawosawnej[...]41.
W pimie z 19 stycznia 1948 r. skierowanymprzez Wojewod Wrocawskiego do MinisterstwaZiem Odzyskanych pisano za:
[...] W zwizku z powyszym [liczba wyznaw-cw, baza lokalowa przyp. J. S.] podaj, i niejest celowym i koniecznym tworzenie parafii pra-wosawnej w w/w miejscowociach z uwagi nato, e wszyscy wyznawcy wyznania prawosaw-nego s pochodzenia ukraiskiego i przesiedle-cami [...] z akcji W [...]42.
Kluczow rol w utrudnianiu powstania plac-wek prawosawnych w tym okresie odgrywaowszake Ministerstwo Ziem Odzyskanych w War-szawie. Urzdnicy MZO opierali si przy tym na prze-pisach prawnych pochodzcych z 1938 r.43 Wydajesi wic, e istoty podejmowanych na przeomie1947 i 1948 r. dziaa ograniczajcych powstawa-nie parafii prawosawnych, nie naleaoby upatry-wa w niezrealizowaniu przez urzdnikw wro-cawskich zarzdze wadz centralnych, alew obawie, aby powstajce placwki prawosaw-ne nie stay si miejscem integrujcym przesiedlo-n ludno ukraisk. Wskazywa na to mogobypismo Wojewody do MZO z dnia 24 czerwca 1948 r.w sprawie utworzenia parafii w Jaworze:
[...] Ze wzgldu na narodowo polsk wy-znawcw prawosawnych nie stawiam prze-szkd w kierunku utworzenia parafii prawo-sawnej w Jaworze [...]44.
Mimo trudnoci, w do krtkim czasie od-prawione zostao pierwsze naboestwo dla wy-siedlonych. Zorganizowa je w Zimnej Wodzie (19
sierpnia 1947 r.) ks. Jan Lewiarz. WMichaowiepierwsze naboestwo odbyo si 26 sierpnia1947 r. dziki staraniom ks.Stefana Bieguna.W 1949 r. posug duszpastersk peni tu ks. Wa-dysaw Kocyowski. WStodoowicach (Studzian-kach), inauguracyjna msza miaa miejsce 14 listo-pada 1947 r. Dojedali tu 81-letni wtedy ks. Dy-mitr Chylak, a take ks. Stefan Biegun. W JeleniejGrze pierwsze naboestwo prawosawne powojnie odprawi rwnie ks. S. Biegun, a miao tomiejsce 27listopada 1947 r., cho prby podej-mowane byy ju wczeniej, bo ju w 1946 r.(w miecie mieszkao wwczas 99 osb prawo-sawnych)45. WWabrzychu w 1948 r. utworzo-ny zosta punkt duszpasterski przemianowanyz czasem na parafi46. W tym samym roku,w mieszkaniu prywatnym, odbyo si dla 19 osbpierwsze naboestwo prawosawne w Legnicy.Jej proboszczem zosta ks. Jarosaw Tyczyno.W roku nastpnym zaoono placwki w Lipinach(ks. prot. Micha Popiel) i Lubinie (pocztkowojako filia parafii w Zimnej Wodzie; zaoy j ks.Jan Lewiarz, w parafi zostaa przeksztacona w1958 r.; jej pierwszym proboszczem zosta ks.Micha Rydzanicz)47. Take w 1949 r. odbya sipierwsza liturgia prawosawna w Przemkowie.Odprawi ja ks. Wiktor Masik48. W 1950 r. powsta-a parafia w Malczycach, gdzie pierwsz liturgiodprawili tu ks. S. Biegun, ks. Mikoaj Proniskii ks. Jarosaw Tyczyno49. Parafia w Starym Woo-wie powstaa w 1952 r. 50
W ramach nowego podziau terytorialnegoPAKP, ktry nastpi w 1951 r., erygowana zosta-a diecezja wrocawsko-szczeciska. W 1952 r.wchodzcy w jej skad dekanat wrocawski liczy19 placwek. Posug kapask prowadziow niej 10 duchownych (7 proboszczw, 2 wika-riuszy i 1 diakon), przy czym dla caej diecezji licz-ba ta wynosia 17. W latach 19511954, w Semina-rium Duchownym w Warszawie ksztacio si4 przyszych ksiy pochodzcych z terenu woje-wdztwa wrocawskiego. Sze lat pniejw wojewdztwie wrocawskim byo 16 placwekprawosawnych. Istniay one w nastpujcychmiejscowociach: Chojnw, Jawor, Jelenia Gra,Lubin, Malczyce, Michaw, Olenica, Rudna Mia-sto (powstaa w 1958 r.), Studzianki, Sambrz,Wrocaw, Wabrzych, Wisko, Wow, ZimnaWoda, migrd51. Poza dekanatem wrocawskimfunkcjonoway parafie w Buczynie i Przemkowie.
W latach 19471957 nie byo na Dolnym l-sku adnego orodka, w ktrym odprawiane by-yby legalnie msze greckokatolickie, chocia juw 1947 r. z prob o stosowne zezwolenie do
5555555555
wadz wojewdzkich we Wrocawiu zwrci si,
nie wymieniony z nazwiska i imienia duchowny52.Zgody, rzecz jasna, nie udzielono, przeto msze od-byway si potajemnie, czego dowodem przykadz Woowa (odnoszcy si do jesieni 1949 r.53).Mona przypuszcza, e nieregularne msze grec-kokatolickie odprawiane przez ks. W. Hajdukie-wicza odbyway si w gromadzie Leszno Dolnew 1954 r.54 Wedug S. Stpnia na Dolny lsk do-ciera z kapask posug ks. B. Hrynyk55. Jakociekawostk mona poda fakt, e w Modle tupo przesiedleniu rzymskokatolicki ksidz Kukie-czyski odprawia msze w greckokatolickie wi-ta, pozwalajc przesiedlonym piewa po swoje-mu56, co mona zinterpretowa jako prb prze-ciwdziaania akcji misyjnej prowadzonej przezprawosawnych57.
Jakkolwiek pozbawienie Cerkwi Greckokato-lickiej jej wasnych struktur, jak rwnie rozpro-szenie ludnoci ukraiskiej na nowych miejscachosiedlenia byy niewtpliwie elementami prowa-dzonej przez pastwo polityki wobec ludnociukraiskiej, nie byy to jednak wszystkie czynni-ki decydujce o powojennym ksztacie tego ob-rzdku w Polsce. Rwnie wanym elementemw tym zakresie bya postawa hierarchii rzymsko-katolickiej. Ze wspomnie ks. Stefana Dziubynywynika, e przychylna postawa niektrych bisku-pw rzymskokatolickich moga, o czym wiadczprzykady z terenu Pomorza rodkowego i Ka-szub, ju nawet w latach 40. i na pocztku 50.,umoliwi grekokatolikom na pewien czas spra-wianie wasnego kultu, przynajmniej w wikszewita cerkiewne58. Na Dolnym lsku z takimzjawiskiem si jednak nie spotykamy.
W wikszoci miejsc, dokd przesiedlonoukraiskich grekokatolikw, ci spord nich, dlaktrych waniejsza bya wiara katolicka od ob-rzdku wschodniego, chrzcili swoje dzieci, cho-wali zmarych, brali luby w kocioach rzymsko-katolickich59. W warunkach, w jakich znaleli sipo wysiedleniu Ukraicy ta swego rodzaju wal-ka o dusze nabraa nowego rozmachu. Motywa-cj dziaa kleru rzymskokatolickiego mogy bytake wzgldy narodowe lub poczucie wyszoci,zawierajce si w powiedzeniu greca fides nullafides60. Wg ks. B. Hrynyka, do greckokatolickichduchownych nieprzychylnie nastawiony bypierwszy rzdca diecezji wrocawskiej ks. dr K.Milik61. Masowe byy szykany ze strony ksiyrzymskokatolickich, szczeglnie pochodzcychz dawnych Kresw62. W latach 40.i 50. zgrzytaorwnie w stosunkach pomidzy acinnikamii prawosawnymi63, bardziej chyba jednak z po-
wodw rnic narodowych ni religijnych64. Pa-mita przy tym naley, e w kociele katolickimznaczce zmiany w podejciu do prawosawia roz-poczy si dopiero po Soborze Watykaskim II.
Po mierci kardynaa Hlonda delegatem pa-pieskim ds. kociow wschodnich w Polsce zo-sta kardyna S. Wyszyski. Do 1952 r. nie zezwa-la on jednak na celebrowanie mszy w obrzdkachwschodnich, za wydan w tyme roku zgod podnaciskiem wadz po pewnym czasie cofn.Wzwizku z zaistnia po przesiedleniu sytuacj,niektrzy duchowni greckokatoliccy czasowo od-stpili od sprawowania posugi kapaskiej. Na-leeli do nich rwnie przesiedleni na Dolny lskks. J. Syrotyski i ks. Ruycki65. Wikszo podj-a posug w kociele rzymskokatolickim, na mocynadanych uprawnie przez kardynaa Hlonda. Na-leeli do nich m. in. ks. J.Jurczyski, ks. P. Sobini ks. A. Wodaa66, ks. P. Szuflat (jako wikary w para-fii w Strzelinie), ks. Konstanty Dako (proboszczparafii Ranka w pow. Bystrzyca Kodzka), ks.A. Styczek (proboszcz w Piawie Dolnej), ks. W. Haj-dukiewicz, ks. J. Wodonos, ks. M. Werhun.
Istnienie rozdziau religijnego midzy prze-siedlecami, wikszy kosmopolityzm Cerkwi pra-wosawnej wynikajcy po czci tylko z racji wik-szego zrnicowania narodowego wrd wy-znawcw sprawiy, e wadze pastwowe zdoayz kwestii religijnych, z niezym dodajmy skut-kiem, uczyni narzdzie prowadzonej przez sie-bie polityki wobec mniejszoci narodowych. Dlaprzykadu, zgodnie wanie z zasad dziel i rzd,jednego ze zwerbowanych ksiy greckokatolic-kich wykorzystywano na Dolnym lsku do inwi-gilacji kleru rzymskokatolickiego, zkolei, infor-mator opseudonimie Buk pozyskany jeszczew 1949 r.67 bdcy ksidzem prawosawnym,przez kolejne kilkanacie lat wprost produko-wa, niezliczon ilo donosw na ksiy grec-kokatolickich. Wsumie, w przypadku Dolnegolska mona udokumentowa co najmniej jedenprzypadek zwerbowania duchownego greckoka-tolickiego do wsppracy przez organa bezpie-czestwa68 (cho prby pozyskania agenturywrd ksiy greckokatolickich oraz w ich najbli-szym otoczeniu czynione byy niemal bez prze-rwy69) i przynajmniej czterech duchownych pra-wosawnych70.
Duchowni obu wyzna wschodnich i osobyz ich najbliszego otoczenia znajdoway si podsta obserwacj aparatu bezpieczestwa. W la-tach 40. i 50. zagadnieniem tym bezporedniozajmowa si referat V71. Prawosawnego ksidza,Stefana Bieguna rozpracowywano w 1948 r., gdy
5656565656
utrzymywa kontakty z wysiedlonymi, co samow sobie byo dla wadz faktem podejrzanym72, zaks. Aleksego Znosk skazano w 1949 r. na karpozbawienia wolnoci73. Zdecydowanie wikszuwag organa bezpieczestwa kieroway na du-chownych greckokatolickich. Byli oni pod cigobserwacj organw bezpieczestwa74. Systema-tycznie monitorowano oddziaywanie klerugreckokatolickiego (czstokro okrelanego jakoreakcyjno-nacjonalistyczny75) na spoecznoukraisk76.
Przejawem dziaa wadz bya niewtpliwie,prowadzona take na Dolnym lsku, akcja misyj-na. O inspirujcej roli wadz w opisywanym pro-cesie moe wiadczy fakt, e jednym z gwnychorganizatorw akcji na terenie Dolnego lska bytajny wsppracownik UB o pseudonimie Buk77.Oczywicie do przechodzenia przesiedlonychgrekokatolikw na prawosawie78 lub raczej tyl-ko do ich uczestniczenia w bliszej kulturowo li-turgii prawosawnej dochodzio ju od 1947 r. Nieulega kwestii, e parafie prawosawne byy naon-czas jedynymi legalnie funkcjonujcymi instytu-cjami, w ktrych przesiedlona ludno znajdo-waa duchowe oparcie, jedynymi, w ktrych mo-na byo modli si po swojemu (tzn. w jzykustarocerkiewno-sowiaskim)79. Akcja misyjnapolegaa na organizowaniu w skupiskach greko-katolikw parafii prawosawnych80. WarszawskiKonsystorz Prawosawny opracowa specjalnyterminarz Kalendarz wyjazdw w teren ksiyproboszczw dekanatu wrocawskiego dla orga-nizacji ycia kocielno-religijnego, zgodnie z kt-rym duchowni prawosawni mieli: rozezna roz-mieszczenie ludnoci greckokatolickiej, odprawinaboestwa i wytypowa ewentualne siedzibyparafii prawosawnych, wreszcie podj w przy-szoci kroki w kierunku erygowania parafiii przydziau wity81.
Warto podkreli, e akcja misyjna na Dolnymlsku nie miaa szerokiego zasigu, gdy wik-szo placwek prawosawnych powstaa tuprzed 1950 r. wiadczy to, by moe, oskutecz-noci przeciwdziaania kleru rzymskokatolickie-go, rywalizujcego w tamtym okresie zkleremprawosawnym o dusze grekokatolikw. Wedugbiskupa Makarego, rwnie wsppracujcy z wa-dzami ksidz prawosawny przejawia wyranniech do tej sprawy82. Tak czy inaczej, prowa-dzone dziaania doprowadziy do wielu konflik-tw midzy grekokatolikami a prawosawnymi,szczeglnie uwidocznionych w Legnicy83.
Ksia greckokatoliccy sprawujcy posugw obrzdku rzymskokatolickim, podobnie jak du-
chowni polscy, zmuszani byli do okazywania po-suszestwa wadzom pastwowym. Pod konieclat 40. powstaa przy ZBOWiDzie tzw. KomisjaKsiy majca sta si zalkiem przyszego ko-cioa narodowego84. Do ksiy patriotw,w ramach Okrgowych Komisji Ksiy (OKK), za-liczao si przynajmniej kilkunastu duchownychgreckokatolickich w Polsce, w tym przynajmniejtrzech z terenu Dolnego lska. W ramach wyda-nego w lutym 1953 r. dekretu, narzucajcego Ko-cioowi pastwow kontrol, duchowni zmusze-ni zostali do skadania lubowania na wiernoPRL. Ponadto zmuszano ich do skadania podpi-sw pod rnego rodzaju deklaracjami, jak ApelSztokholmski, Karta Plebiscytu Pokoju i in., sta-nowicymi narzdzie propagandowe w rkachwadz komunistycznych. Na duchowiestwo na-oony zosta te swego rodzaju podatek w for-mie deklaratywnej subskrypcji Narodowej Po-yczki Rozwoju Si Polski85.
Do 1956 r. wadze pastwowe konsekwent-nie odmawiay Cerkwi greckokatolickiej prawado istnienia na terenie Polski. Nawet w dokumen-cie rozpoczynajcym okres liberalizacji w stosun-ku do mniejszoci ukraiskiej, tj. w uchwale Biu-ra Politycznego KC PZPR z kwietnia 1952 r.zawarte zostao zadanie zwalczania agentury pod-ziemnej wyznania greckokatolickiego. A do dru-giej poowy 1956 r. jakimkolwiek ustpstwomwobec grekokatolikw sprzeciwia si Urzd ds.Wyzna86. Ponadto, jakakolwiek ewentualna zmia-na polityki pastwa wobec grekokatolikw niemoga si odby w sytuacji, gdy stosunki pastwaz Kocioem rzymskokatolickim, zaognionew 1953 r., do koca 1956 r. nadal byy stosunkaminieakceptowanymi przez stron kocieln. Procesnormalizacji relacji wadz pastwowych z Kocio-em zosta zapocztkowany po uwolnieniu z in-ternowania kardynaa Stefana Wyszyskiegow padzierniku 1956 r. i potwierdzony w podpi-sanym 8 grudnia tego roku porozumieniu rz-du z Episkopatem87.
Kwestia restytucji obrzdku greckokatolickie-go zostaa podniesiona przez dziaaczy UTSK naWojewdzkiej Konferencji we Wrocawiu w dniu4 listopada 1956 r. W licie skierowanym do KCPZPR i Prezydium Rzdu, jej uczestnicy dali za-przestania dyskryminacji grekokatolikw88. Za-rzd Towarzystwa skierowa w tej sprawie pismodo wadz 27 listopada 1956 r. Pismo zawieraowykaz projektowanych parafii na terenie woje-wdztwa wrocawskiego (Wrocaw, Legnica, ci-nawa, Bolesawiec, Gogw) oraz wykaz ksiy,ktrzy przebywa mieli na tym terenie (w sumie
5757575757
omiu: z wczeniej wymienianych ks. ks. Czyczu-
a, Dako, Orowski, Werhun, nowymi postacia-mi byli za ks. ks. Jarosaw Hrebeniak, Micha Huk,Antoni Kowalski i Teodor Markiw)89. W styczniu1957 r. na telefoniczne danie Urzdu ds. Wy-zna, wrocawski odpowiednik przekaza tu cha-rakterystyki duchownych90. dania ukraiskieponowiono w Deklaracji poszerzonego PlenumZW UTSK we Wrocawiu z lutego 1957 r.91
Jednoczenie jesieni 1956 r. podjte zostayu prymasa Wyszyskiego przez ks. Bazylego Hry-nyka, ks. Mirosawa Ripeckiego starania o urucho-mienie parafii greckokatolickich. Memoriay w tejsprawie datowane na 14 i 26 listopada 1956 r. po-zostay bez odpowiedzi. Co ciekawe, w drugimz nich ks. Hrynyk zawar informacj o potrzebieutworzenia na terenie wojewdztwa wrocaw-skiego piciu parafii greckokatolickich92, zapew-ne tych samych, ktre wymienia dokumentUTSK. Akcentowano przy tym, e naley tworzyparafie, nie za ekspozytury93. Rzeczywiciew latach 19561957 powstao pi placwek grec-kokatolickich: we Wrocawiu94, Legnicy, Woo-wie95 oraz Modle96 i migrodzie97. Mimo stara,nie byy to jednak parafie sensu stricte, lecz pla-cwki funkcjonujce formalnie przy parafiachrzymskokatolickich.
Dosy intrygujca jest informacja o stosunkuproboszcza kocioa parafii rzymskokatolickiejw Rudnej, ktry mia rzekomo w 1957 r. opono-wa przeciwko uyczaniu wityni grekokatoli-kom, gdy ci j tylko zanieczyszczaj nie oc nautrzymanie98. Potwierdzenia odnonie odprawia-nia naboestw greckokatolickich w Rudnej nieznaleziono w adnym innym dokumencie. Bymoe chodzio o koci w Studziankach, gdziewedug urzdowej informacji miay by odprawia-ne msze w drugiej poowie lat 60.99 Moliwe te,e autorzy cytowanych powyej urzdowych in-formacji nie do koca orientowali si w odmien-nociach pomidzy grekokatolikami, a prawo-sawnymi. Zarwno w Rudnej, jak i Studziankachistniay bowiem z ca pewnoci placwki pra-wosawne.
Pierwsze oficjalne naboestwa greckokato-lickie byy dla ich uczestnikw ogromnym prze-yciem. W Legnicy [...] byo bardzo duo ludzii by jeden wielki pacz100. Ze wzgldu na zbytrzadk sie placwek wikszo wyznawcw mia-a do pokonania nieraz po kilkadziesit kilome-trw, by uczestniczy w swoim obrzdku. Ten samproblem dotyczy obsugujcego zazwyczaj kilkaparafii duchownego. Problemem dla wiernych
by rwnie, obowizujcy grekokatolikw, po-dobnie jak i prawosawnych, kalendarz juliaski.Zakcao to moliwo penego udziau w litur-giach, szczeglnie w Boe Narodzenie i zazwyczajw Wielkanoc.
Warto zwrci uwag, e stosunki pomidzygrekokatolikami a acinnikami w drugiej poowielat 50. nadal nie byy dobre. Bardzo dugo trwayszykany ze strony kleru rzymskokatolickiego, to-warzyszyy na przykad powstawaniu placwekgreckokatolickich po 1956r., jak chociaby w Le-gnicy, we wrzeniu 1957 r., gdzie jeden z ksiy zkocioa pw. w. Jacka owiadczy, e nie otwo-rzy wityni dla grekokatolikw, gdy:
[...] ludno polska nie yczy sobie, aby w ichkociele Ukraicy piewali ukraiskie pieni i ro-bili tutaj drug Ukrain [...]101.
Po tych zajciach grekokatolicy dogadali siz ewangelikami i przez pewien czas naboestwagreckokatolickie odbyway si u nich, jeden razw miesicu102. Take ks. Jarosaw Wodonos, dusz-pasterz greckokatolicki w Woowie i we Wroca-wiu wspomina, e stosunki z ksimi rzymsko-katolickimi ukaday si rnie103. Lekcewacelub wrogie wypowiedzi wobec przesiedlonej lud-noci paday nierzadko z ambony104, podgrzewa-jc niewtpliwie i tak nadal napite stosunki mi-dzy ludnoci polsk a ukraisk.
Pojawienie si moliwoci restytucji obrzd-ku greckokatolickiego wywoao u niektrychduchownych prawosawnych wyrane zaniepo-kojenie. Ksidz J. Lewiarz np. zawiadamia kierow-nika Wydziau ds. Wyzna we Wrocawiu Witol-da Skrczyskiego o dziaaniach podejmowanychna Dolnym lsku przez ks. S. Dziubyn105. Co cie-kawe, ten sam duchowny by w tyme 1956 r. po-sdzony przez wadze Wydziau o utwierdzanieemkw w przekonaniu, e Ziemie Odzyskanestanowi ich czasowe miejsce pobytu106. Niewt-pliwie wskutek wydarze majcych miejsce naprzestrzeni kilku lat (od 1956 do 1960 r.) takich,jak umoliwienie ludnoci wysiedlonej w akcjiWisa ograniczonych powrotw na dawne zie-mie, przyzwolenie na odprawy w obrzdku grec-kokatolickim na Dolnym lsku spada liczba pa-rafian prawosawnych. Warto przy tej okazji za-znaczy, i liczby dotyczce prawosawnychw dekanacie wrocawskim powstae w oparciuo dane Wydziau ds. Wyzna prezydium WRN weWrocawiu znaczco odbiegaj od deklaracji sa-mych zainteresowanych. Na przykad dla 1953 r.w danych cerkiewnych podawano liczb 35 tys.wiernych prawosawnych, dla 1969 r. za 16,9 tys.107
5858585858
Innym zjawiskiem, ktre niewtpliwie niepo-koio hierarchi prawosawn by obserwowanyna pocztku lat 60. spadek liczby duchownychprawosawnych w dekanacie wrocawskim.W1960 r. posug sw kontynuowao tu zaled-wie 5 ksiy. Sytuacja powrcia do normy jak siwydaje w 1964 r., gdy znw ich liczba wyniosa10. Biorc pod uwag liczb parafian przypadaj-cych na jednego duchownego naley stwierdzi,e wikszo parafii prawosawnych na Dolnym
Tabela 1: Liczba prawosawnych w dekanacie wrocawskim w latach 19511969 wg Urzdu ds. Wyzna
Lata 1951 1953 1958 1969
Liczba prawosawnych 5393 4580 2700 3670
rdo: K. Urban, Koci Prawosawny w Polsce 19451970. (Z zagadnie stabilizacji ycia kocielnego), Krakw
1992, s. 7381.
Tabela 2: Prawosawni w poszczeglnych parafiach dekanatu wrocawskiego w roku 1968/69 i 1970
Parafia 1968/1969 1970 (szacunki)
Rudna Miasto 241 363Legnica 300 300Stary Wow 220 150Zbkowice lskie 143 37 rodzinmigrd * 40Wrocaw + filia widnica 680 *Malczyce + filia Sambrz 200 234Studzianki 300 368Zimna Woda 230 120Michaw 280 98Lubin 108 123Jelenia Gra + filia Wabrzych 130 110Olenica 220 180
RAZEM 3052
rdo: K. Urban, Koci Prawosawny w Polsce 19451970 (Z zagadnie stabilizacji ycia kocielnego), Krakw
1992, s. 79.
lsku w aden sposb nie byaby w stanie sisama utrzyma bez wsparcia z zewntrz. Kwestieekonomiczne stanowiy jeszcze jeden punkt spor-ny pomidzy duchowiestwem prawosawnyma greckokatolickim. Naley je przy tym rozpatry-wa w szerszym aspekcie, tj. w korelacji z dziaa-niami prowadzonymi (szczeglnie na terenachpoudniowo-wschodniej Polski) przez Kocirzymskokatolicki108.
W 1970 r. prawosawna diecezja wrocawsko-
szczeciska nadal dzielia si na 4 dekanaty. Naterenie wczesnego wojewdztwa wrocawskie-go spada liczba zarejestrowanych parafii byoich 14, ponadto istniay 3 filie. Posug duszpa-stersk nioso 9 osb. W poowie lat 80. w czte-rech wojewdztwach istniejcych na obszarzeDolnego lska istniay 22 placwki prawosaw-ne, z tego 18 o statusie parafii, 4 jako filie109.
Mniej wicej bowiem od koca lat 60-tych na-stpowaa dalsza modyfikacja stosunku hierarchii
aciskiej do zagadnienia greckokatolickiego.W 1967 r. kard. Wyszyski mianowa ks. B. Hryny-ka wikariuszem generalnym dla wiernych obrzd-ku greckokatolickiego. Niewtpliwie spraw niecierpic zwoki byo zapewnienie wiernym no-wych duchownych. Mogli si oni wwczas kszta-ci jedynie w uczelniach rzymskokatolickich.
W odniesieniu do Dolnego lska, szczegl-nie dobrze w relacjach wewntrz obrzdkw ka-tolickich zapisa si okres sprawowania posugi
5959595959
arcybiskupiej w archidiecezji wrocawskiej przezks. abp. kardynaa Henryka Gulbinowicza, ktryzosta wodarzem prowincji wrocawskiejw 1976 r. i okazywa grekokatolikom wiele przy-jani i zrozumienia110. Jego przychylna postawawobec grekokatolikw bya przedmiotem wieluspekulacji niszego duchowiestwa rzymskoka-tolickiego z terenu woj. legnickiego, szczeglnieuraonego faktem, e pierwsze po ingresie pu-bliczne wystpienie nowego arcybiskupa wro-cawskiego miao mie miejsce w kociele pw. w.Jacka w Legnicy, tj. w kociele, w ktrym swojemsze odprawiali rwnie grekokatolicy111. Trzechksiy rzymskokatolickich (z Rokitek, Legnicyi Gromadki) miao nawet pisemnie interwenio-wa w sprawie rzekomego faworyzowania greko-katolikw na terenie woj. legnickiego u kardyna-a Wyszyskiego112.
Od poowy lat 70. doszo rzeczywicie naDolnym lsku do aktywizacji dziaa prowadzo-nych przez duchownych greckokatolickich, po-legajca w tym czasie na deniu do zwikszeniailoci placwek, w ktrych odprawiane byyby nastae naboestwa, zwikszaniu liczby nabo-estw oraz w organizacji staych punktw kate-chetycznych. W latach 70. i 80., powstay kolejneparafie greckokatolickie na Dolnym lsku:w Zamienicach (wedug rnych danych w 1975lub 1976 r.), Lubinie (podobnie, jak w poprzed-nim przypadku, podawane s rne daty powsta-nia parafii 1975 lub 1981 r.), Gogowie (1982 r.)113,Oawie (1985 r.)114 i Chobieni (1988 r.)115. Staosi tak za spraw dwch czynnikw: zmiany wpodejciu hierarchii rzymskokatolickiej oraz wzmianie pokoleniowej w szeregach duchowie-stwa greckokatolickiego.
Rwnie Wydzia ds. Wyzna w Legnicy za-obserwowa w drugiej poowie lat 70. wzrost ak-tywnoci grekokatolikw. W lutym 1977 r., dyrek-tor Wydziau Mieczysaw Przenzak, przesa w tejsprawie do Warszawy notatk subow116. Duo
uwagi powicono w niej dziaalnoci nowegoparocha legnickiego, przybyego tu w lipcu 1975 r.ks. Jana Martyniaka.
Ksidz Jan Martyniak ukoczy w 1964 r.Wy-sze Seminarium Duchowne we Wrocawiu.W latach 19641965 pracowa jako wikary w pa-rafii rzymskokatolickiej w Wabrzychu. W 1968 r.obroni na ATK prac magistersk i podj studiadoktoranckie, ktrych przedmiotem miao byprawosawie. W latach 19721973 pracowa jakowikary w parafii w Midzyrzeczu, za od 1973 do1975 jako wikary w katedrze w Gorzowie Wlkp.W lipcu 1975 r. rozpocz prac w obrzdku grec-kokatolickim w Legnicy. W grudniu tego rokuotrzyma od Prymasa dekret ustanawiajcy godziekanem greckokatolickiej kapituy w Przemy-lu117. W notatce sporzdzonej na jego temat w le-gnickim Urzdzie Wojewdzkim, Wydziale ds.Wyzna czytamy m. in.:
[...] Ksidz Jan Martyniak, swoje przejcie doobrzdku greckokatolickiego uzasadnia tym, edo diecezji gorzowskiej zosta przeniesionywbrew swojej woli. [...] Wiele wskazuje na to, inacjonalizmu nie popiera, w prywatnych rozmo-wach wyraa niezadowolenie z postaw niekt-rych nauczycieli IV LO oraz kazania wygoszo-nego przez goszczcego tu ksidza z Przemyla.[...] Ma zwyczaj dzikowania wiernym za udziaw naboestwach i podkrela, e udzia wy-znawcw obrzdku rzymskokatolickiego w na-boestwach greckokatolickich wiadczy o jed-noci chrzecijan [...]118 .
Warto zauway, e ju w drugiej poowie lat70. byy rozpowszechniane plotki o tym, e ks.J. Martyniak ma zosta biskupem pomocniczymprzy Prymasie Wyszyskim dla wiernych wyzna-nia greckokatolickiego119. Zwaywszy na niedaw-n wizyt abp. Poggi, majc rzekomo zalegalizo-wa wreszcie Cerkiew greckokatolick na tereniePRL oraz sygnay o wsplnych dziaaniach ducho-wiestwa greckokatolickiego i hierarchii rzym-skokatolickiej na terenie wojewdztwa legnickie-go i nowosdeckiego (prby przejcia cerkwiw Gadyszowie) Urzd ds. Wyzna przygotowaprojekt pisma do Episkopatu Polski w formie notyPro Memoria, opisujcym nacjonalistyczne prze-jawy dziaalnoci duchownych greckokatolickichi z daniem ukrcenia takowej. Planowano rw-nie przeprowadzenie rozmw z miejscow hie-rarchi rzymskokatolick, m. in. z abp. Gulbino-wiczem120. Trudno orzec, na ile te dziaania od-niosy skutek, w kadym bd razie po mierciks. B. Hrynyka, nowym wikariuszem generalnymdla grekokatolikw zosta ks. S. Dziubyna.
Ks. mitrat B. Hrynyk, padziernik 1972 r.
6060606060
Wobec grekokatolikw wzmoone dziaaniapodjy take organa bezpieczestwa. W1976r.w zwizku ze spotkaniem, do jakiego doszo naterenie Polski pomidzy arcybiskupem Poggiz Watykanu a jednym z greckokatolickich du-chownych ks. Dek, legnicka SB zintensyfiko-waa rozpracowywanie wszelkich rzeczywistychi domniemanych kontaktw ludnoci ukraiskiejz Watykanem. Ten wtek pojawi si np. w trak-cie rozpracowywania dyrektor IV LO w Legnicy I. Snihur w zwizku z korespondencj prowa-dzon przez ni z ks. M. Pryszlakiem, domniema-nym emisariuszem kard. Josyfa Slipego121. Kar-dynaowi Slipemu, bdcemu zwierzchnikiemCerkwi Greckokatolickiej, przypisano przekaza-nie na potrzeby grekokatolikw w Polsce za po-rednictwem jednego z duchownych z Dolnegolska, znacznych sum w latach 19781979122. Po-moc materialna w rzeczywistoci tu docieraa,gdy przy wczesnym systemie dystrybucji dbrzakup samochodu bez wsparcia dewizowego by-by dla poszczeglnych parafii praktycznie nie-moliwy.
W padzierniku 1978 r. nowy wikariusz ge-neralny ks. mitrat Dziubyna przyjecha do Legni-cy. Zaniepokojony tym faktem, prawosawny ks.Jerzy Krysiak, poinformowa Wydzia ds. Wyzna,e przyjazd Dziubyny ma mie charakter intro-nizacji biskupa greckokatolickiego. Wrzeczywi-stoci nic takiego nie miao miejsca, a same uro-czystoci nie miay nawet, wedug urzdnikw,zbyt okazaego charakteru. W wysanej do Urz-du ds. Wyzna informacji subowej w tej spra-wie, znalazo si rwnie wiadectwo ignorancjiurzdnikw zajmujcych si sprawami greckoka-tolickimi, gdy mitr, ktr ks. Dziubyna mia nagowie, uznali za atrybut wadzy biskupiej123.
W tym samym miesicu z chwil rozpoczciapontyfikatu przez papiea Jana Pawa II, doszowszake do wydarzenia, ktre przyczynio siw niedalekiej przyszoci do radykalnej zmiany
w funkcjonowaniu nie tylko Cerkwi greckokato-lickiej w Polsce, lecz caego oblicza tej czci wia-ta. Mimo nowej sytuacji nie osabo zainteresowa-nie wadz problematyk greckokatolick. W In-formacji o sytuacji wrd wyznawcw grekoka-tolicyzmu na terenie woj. legnickiego z 29 kwiet-nia 1980 r. czytamy:
[...] Do niedawna naboestwa dla grekoka-tolikw na naszym terenie odprawiane byy wLegnicy, Zamienicach, Modej i Przemkowie. Sta-y punkt katechetyczny istnia tylko w Legnicy.Ostatnio zorganizowano sta placwk grecko-katolick w Lubinie i podejmowane s dziaa-nia zmierzajce do zorganizowania takich pla-cwek w Polkowicach i Gogowie. Punkty kate-chetyczne utworzono we wszystkich dziaaj-cych placwkach. [...]124.
Przytaczany dokument wymienia trzech du-chownych pracujcych wwczas na terenie woj.legnickiego, tj. ks. Jana Martyniaka, ks. Piotra Kry-ka i ks. Andrzeja Roaka125. Ponadto punkt kate-chetyczny w Przemkowie miaa prowadzi siostrazakonna ze zgromadzenia Bazylianek (crka ks.W. Hajdukiewicza Oksana)126. Autorzy notatkizwracali uwag na ofensywn postaw duchow-nych greckokatolickich wobec prawosawnych:
[...] Charakterystyczna dla dziaalnoci dusz-pasterzy greckokatolickich jest ich nietolerancjaw stosunku do prawosawia, a nawet wyznaniarzymskokatolickiego [...]. Ksidzu Piotrowi Kryko-wi, ktry prowadzi placwk w Lubinie udao sipozyska szereg wiernych ze wsi Mleczno, Juszo-wice, Pielgrzymw i Rynarcice, ktrzy do tej porynaleeli do parafii prawosawnej w Rudnej. [...]wierni [...] w miejscowoci agoszw, parafiaprawosawna Buczyna doprowadzili [...] do li-kwidacji prawosawnego punktu katechetyczne-go. [...] ksidz Martyniak w ostatnim czasie za-chowuje do agresywn postaw wobec parafiiprawosawnej w Legnicy np. [...] zabroni kate-gorycznie wiernym uczszczania na jakiekol-wiek uroczystoci do cerkwi prawosawnej [...]nazywajc j schizmatyck cerkwi rosyjsk[...] Obserwujc rozwj grekokatolicyzmu na na-szym terenie naley stwierdzi, e rozwija si onrwnolegle do parafii prawosawnych i jestw duej mierze nastawiony na przechwytywa-nie wiernych z tych parafii. Niektrzy obserwa-torzy zgodnie stwierdzaj, e rozwj grekokato-licyzmu i odradzanie si tendencji nacjonali-stycznych wrd Ukraicw po dojciu do askkardynaa Slipyja w Rzymie127.
Wydaje si, e kluczem do odczytania tej, skd-ind urzdowej notatki, byli wymieni w niej nie-
Wizytacja ks. mitr. S. Dziubyny we Wrocawiu, 21 lute-go 1979 r. (pierwszy z lewej stoi ks. P. Kryk, w rodkuks. mitrat Stefan Dziubyna)
6161616161
ktrzy obserwatorzy, ktrymi w istocie rzeczy
byli ksia prawosawni z Rudnej, Legnicy i Lubi-na. Oto kilka fragmentw, odnoszcych si do ichwypowiedzi:
[...] Ks.[idz] [...] z Rudnej stwierdza jedno-znacznie, e od szeregu miesicy [...] systematycz-nie zmniejsza si ilo wiernych czynnie bior-cych udzia w naboestwach prawosawnych.[...] Ks.[idz] [...] w Lubinie owiadczy, e jak-kolwiek nie zaobserwowa, aby w jego parafiizmniejszya si ilo ludzi biorcych udzia w na-boestwach, to jednak wie, e wielu spord jegoparafian uczszcza rwnie na naboestwagreckokatolickie. [...] Ks.[idz] [...] w Legnicystwierdza, e w ostatnim czasie wszelkie rozr-by prowadzone przez grekokatolikw w parafiiprawosawnej w Legnicy ustay. Zdaniem ksi-dza [...] dzieje si tak dlatego, e cele, jakie zao-yli sobie grekokatolicy nie zostay osignite tj.nie zdoali oni przechwyci adnego z dwchznajdujcych si we wadaniu parafii prawo-sawnej obiektw [...] ani te rozbi jednoci pa-rafii [...]128.
Gdyby przyj wszystkie powysze informa-cje za prawdziwe, mielibymy do czynieniau schyku lat 70. z kolejn akcj misyjn, tym ra-zem skierowan na odebranie wiernych Cerkwiprawosawnej. Co ciekawe, na taki stan sprawprawosawnych w wojewdztwie mia wpywwedug cytowanych duchownych rwnie faktutrzymywania przez prawosawnego biskupaAleksego bezporednich kontaktw z ks. Marty-niakiem. Do jednego ze spotka obu duchownychmiao doj w prywatnym mieszkaniu w Legnicyw lutym 1980 r.129 Wiarygodno podanych przezlegnicki Urzd informacji zmniejsza wszake fakt,i wczesny proboszcz prawosawny w Legnicy,ktrym nadal by ks. Jerzy Krysiak, uwiarygad-nia si przed wadzami wyznaniowymi w rnysposb. Wedug jednej z informacji subowychprzekazanych przez Wydzia w Legnicy do War-szawy, ksidz ten informowa np. o posiadaniuprzez jednego z ksiy prawosawnych [sic!], ad-ministratora parafii prawosawnej we Wrocawiu,wydawnictw o treci niemarksistowskiej, przyczym chodzio o czasopismo yz z Bogom.Z kolei o administratorze parafii w Przemkowie(w 1978 r.) informowa, e przed wyjazdem naurlop do USA by u niego jaki go z Ukrainy, kt-ry prawdopodobnie przekaza duchownemu ja-kie materiay do przewiezienia za ocean130.
Rwnie stwierdzenia o nietolerancji wobecwyznania rzymskokatolickiego pochodziy z ustosoby bezporednio zainteresowanej. Aktywno
ks. Martyniaka przejawiajca si choby w pr-bach uruchomienia naboestw w Lubinie czyznalezieniu innego miejsca dla naboestww Legnicy (odbyway si tu one o niekanonicz-nej porze, po poudniu o godz. 14.) na dobr spra-w nie bya niczym zdronym. Dawaa mu wrczwiadectwo sumiennego ksidza. A jednak,wedug cytowanej wczeniej charakterystyki per-sonalnej, ksia rzymskokatoliccy, po przeniesie-niu z Legnicy jednego z niezadowolonych z po-stpowania ks. Martyniaka duchownych, ledwietolerowali go w obawie przed sankcjami131.
Sierpniowy protest robotnikw, powstanieNSZZ Solidarno wprowadziy niewtpliwiestan wyczekiwania i nadziei na zmiany w kraju.Jednake naley pamita, e spoeczno ukra-iska Dolnego lska bya wieo po dowiadcze-niach zintensyfikowanych w stosunku do niejw latach 19761980, dziaa aparatu pastwowe-go, z SB na czele. W tym sensie nie dziwi informa-cja, i w latach 19801983, ksia greckokatolic-cy z Wrocawia, tj. ks. Kryk i ks. Wodonos, ktryprzeszed na emerytur i pozosta we Wrocawiu,mieli przestrzega swoich parafian, aby ci nie an-gaowali si w toczce si sprawy polityczne uzna-jc, e nie dotycz one spoecznoci ukraiskiej132.
Liturgia aobna po mi
Recommended
