é -

/

(BLIÛT&,

.4

--C

14

DE GLOSSÀEW7ET COMPENDIIS EXEGETICIS

QIJIBIJSDAM MEDII 1€VI

SXVE DE L3HRIS ANSILEUDI PAPIE IIUGUT3ONIS GUILL. BRITONIS

DE CATHOLICON MAMMOTRECTO MAIS

DISSERTATIO CRITICAQUAIt DEO BENE VERTENE

IN FACULTATE T1IEOLOGLE EVANGELICE STUDIT PARISIENSIS

PRO LICENTIA DOCENDI

Die 8 mensis mali, A. D. 1879, /Jor,a a. ni. X

•n,]ILICE »EFENDflT

SAMUEL BERGER

V. D. M.

EJUSORU FACULTÂTIS SCRI SA ET NOT ARU)5

PARISIIS

ÀE'UD BERGER- LEVIlAULT&SOOÀLESÀPU]) G. FISCIIBÀCIIEH5, rue des Beaux-Arts, - 33, rue le Seine, 33

1879

TIRE A PART

u ii n n ii iiuio u ii ni

I0000003003657

/

A

Prcside V. S. V. A. MATTEP,

Solemne cxerciiamentvmn rnoderabuntwr lriuniviri doctissirni

À MAlIEn,

A. S,u*TIEIl,F. LICHnEBERGER,

SS. Theologim UD. et PP. II . 00.

10.

L

r

11

PHILIPPO FRATItI

In temple Dei offert uantjuietjuo 1tiûd,.t. t: alit atirum et nrŒenturn et lapidespretioson, ciii bysseim et purpuralo et toc-tom offerunt et hyaeiutlsscm nobiseola bonsagiter, si obtulori,nus pelles et cap raltrupiles. Et iamen Apostelus centemptibilioranostra suagis necesiarla jodlcat.

(S IIIEIIOXflST Proogss paleteste).

r!

1

il

INDEX.

Pages.

PR,FÀTIO IPARS 1. - DE GcosAnn. •5

CAPIT. 1: - Ansilenhi glossarium 5CAPIT. Il. - Papie rudimentum IlC.ti'rr. III.. - Hugutionis derivationes .............15CAPIT. IV. - Guillielmus l3rito ...............lBCAPIT. V. - Catbolicon.................25CAPIT. VI . - De glossariis quibusdam x-v soeculi .......28

PARS II. - DE MANMOTRECTO .................SICAPIT. 1. - De codic jbus et editionibus Nammotrecli .....31CAPIT. IL - De auctore Mainmotreeti ............42CAmP. III. - lnterpretationis Sacra Suriptune exempia. . . . -. 48CÂPIT, 1V. - Iatroductio in Scripturam Sacram ........53

DE GLOSSÂ1IIISET COMPENDIIS EXEGETICIS

QUIBUS'DÂM MEDIX 4€VL

PREFATIO.

Compendia et g1osaria bihiica Co eoiÇsiliOE vestigaturis,ut historia!)) exegeseos Sacrm SeiiptuS medio œd facti-tatm ex aliqua parte illustrernus; vix ad rem peitinei'e vi-detur; ut apud viros doctos 1mo nostrum-exeusemus pro-positum qui , nihil tam mifwturn esse sèntiunt, ut infradignitatem historim esse videatui. Non enim defuerunt,qui de •magnis iflis exegetis mcdii mvi, quam materiamdoctis ingeniis . exercendis baud imparem esse videbant,bene et composite scriberent; vix autèm inveutùs est, quiexegesin obscurorurn quos (hxeril4us viroruni,et viilgatasillas ekeunte rnedio oevo seitentias de Sacra SêÎ'ipturaexplorait aggrederetur. Nam, 4e taiiliilis vins scriberô,et in lis sctiptoribus iminorani, quorum, qui post veriit,quisqhe pniorum libros compilavit, et eàdm pejore styloreposuit, qum infelice calamo 1111 transcripserant, intersummulasistas, dietionanios et compendia vePari, qumnon unius smculihominibus quotidiano usu in manibusfuerunt, muftis tmdio esse poterit. Cum auteni nihil yenhistonici patientlim superare possit, neque ci, qui sinceromcdii mvi arnore tenetur, parva ingerna et obscuri libni.odio vel contemp-tui esse soleant, nohis non inutile visum

BERGER. 1-

I

— 2 —est, si quis de infimis illis occidentis mcdii mvi scriptori-bus diceret. Haud enim fleri potest, ut jurgia illa Lutheriaut Erasmi irrisiones intelligamus, nisi Mammotrectumet Caihoiicon, Papiam et Hugutionem assiduis curis ovo!-verimus. Tune nint palam erit quac sut illa, in triviismedii evi celebratissima, quadruplex intelligentia, qumviguerint 'in scholis 'coenobiorum, vol inter plebanos etpauperes clericos, de Sacra Scripliira sententim. Verum,ubi accessimus ad illa glossaria ét compendia exegeticamcdii mvi, qummonachorum fere omnis fuere bibliotheca,tanta nobis in notitia temporum obviam fuit inter scrip-tores varietas, tantmque in nostrorum compendiorum in-telligentia occurrerunt tenebrm, ut non parvo labore ah-quanlulum lucis in obscura illa ac intiicata studia afferrepotuerimus. Crevit autem ex eo labore hic libelius, quemvins doctis, rerum mcdii. mvi studiosis, offerimus. Muitanôbis primé obtutu ad rom nostram pertinere videbantur,qum tamen negligenda erant, nisi extra propositos finesegredi vellemus. De Correctoniis Sacrm Scripturm, qumartis criticce puerascentis vere dici possunt incunabula,forsitan non nihil Rosenmiiilerus et alii dicendum reli-quérint. Sed htc ad historiam Vulgatm editionis pontife-bant. Giossaria, prmter ea de quibus nobis dicendum erat,non nana in nosLris armariis inveniuntur. Sed illa tantumqum ad studium Sacrm Scriptura3 faciebant, nostra jureexistimare poteramus. Princeps glossographorum theolo-gicorûm videlur fuisse Proteus ille, Manus'. Post iliumautem virum, qui Alanus de Podio fuisse reputandus est,qui circa 1480 floruit, Dictionanios theologicos multicomposuere, inter quos Gaufridus Bnilo nominandus est(B. nat. lat. 599, &œc. 14; 600, 613, s. 15), cujus liberad eoi'um naturam, qui inséribuntur Distiuctiones (lat.

1. Venerahilis Atani liber in distinctioni&uç dictienum tkcotogicaliztm,s. I. e. a. (Davdntri,e, ap. R. PalTrœd, e. 1477); BibI. nat. fat: 14794 ÀlaaiQuel modis.

r-

-3-693, srec. 18) proxime accedii t . Sed hi libeilinihil conti-nent nisi-meras a11egoria. Dictionrium Pàuperum scu-Variloquum Jo. Melber de Cerolzhofen concinnavit quiliber, cum aho nomine merito Vocabularius prdicatorumdicatur, parum ad studia nostra pertinet. Conradi de Mûre,Turicen sis ecclesice canonici (w. 4273), Repertorium Vo-cabulorum (Basil., s. a. in-f° citea :4470 et -sape postea'--editum) magis de historia antiquorum temporum et de fa-bulis groecis agit quam de Sacra Scriptura. Fratris JacobiMagni, Ord. S. Aug., qui Caroli VII regis n secretis con-'fessiouibus fuit, Dictionarium, cujus prima, partis auto-graphum exrnplaP proesto est codex Bibi. nat. lat. 45137sac. 45, concordantiis potins quant glossariis adnumeran-dum est, quamvis multo plura habeat,:quam quœ inejus-modi libris legi soient.

Sed nunc ad summularios nostros projierandum: Totahc, oui operam navavimus, bibliotheca e paiïcissimis fi-bris consarcinala est, ex quibus post noniinatissimas Ety-mologias Isidori principem boum obtinet illustre.illudopus, doctrinœ antiquorum hominum insigne hanumen-tum, Ansileubi quod dicitur Velus Glôssarium. Quod cumG. Loewe, ipsum librum, utsperainus, propedicm editu-rus, clucidare aggressus sit, nonnulla tamen ineo dubiareliqiiit. Sed, ut perspexitjani auctor illeRationis legendiS. Scripturam anonymus sac. 43, 'giossarium quantbantiquius inveniiur, tante est copiosius, tanto autem estegentius, quanto recentius. In Papia, qui «.auctoris »quem dicit, ita.discipulum egit, ut ejus vestigiis insiste-rét, forLase et post nostram operam subobscura qua3damsbpererunt, cum codices, tam singuli inter se, quant uni-versi n toxtu impresso discedant: IIugutio, GuilI. Brito,qui- primus quasi quamdam Isagogen Saort Scritiine.

1. Cf. etiam ,çodd. &œc. 13, 588, 589 et 589 À, et cos quos Hist.Lit. k.t. XXI! P. 18-22, laudat. -- -

2. Vide Bain, n. 6152 s., 11022-44.3. Prodromus corporis Glossariorum latinorum. Lips., 1876. In-80.

- 4 --

scriberetentavit ç non omnibus punctis indignisunt quosperpetua3. oblivioni eripiamus. De Cqtholicone etiam postEchardum pauca ncibis dicenda erant. Mammotrectumvero bonarum litterarum instauraLoies tantis persecutisurit conVitiis, ut jam mdc lauturnari possit, vix ullumlibrum alitiorem ese, cognosdeùdo infetici illi mvo, quod14 inter et 15 smculùm fuit, «lèpidissimo illo libella ».in.quoErasmus nihil se testatur itweiiisse nisi meras de-halas. QILCe catena &ioatv interpretum quibus infimi ccvihomines obstriclos tenuerit vincuhis, mdc colligere licet,quod.misobarbarus ilLeReuchiinus, non potuitquin quasiprimitias nascentis 'musm Vocabularium Breviloquum,sais a"uouciov quidem illud, genio'medii mvi.offerret. Verumubi itiitteratas litteras elegantim , barba itiem humaniorastudia, L. Valla principe, exceperunt, Lune acerrimum exar-sit contra Catholicarios. et Mammetrectarios certamen. Lu-therus scholas monachoium Esetgstaelle.et .Teitfelsschulcn,Catholicon, Fioristam; Grcccistarn, et istiusinodi Iibelld,Miwhenmist und Teu/e1sdreek taxavit. Tunc, procul ah-.jecta illa tripartita vel quâdruplici intelligentia, quod ge-nusifiterpretalida3 S. Scriptura3 CâNinus jam censuit idemesseac si quis « quatuor:iù partes divideretvestem Christi p,apparuit . vèlut sol intra mericifana cubilia »- verus 111e acgenuinus lâterie sehsus, et evaiiuerunt allegoria, tropolo-gia, 'anagogia, quas dum. littera in quadrigam redactasmcdii mvi hommes prmdicabant « maris sapientim quatuoresse fluas ».

Nos in hbc studio, si qua adduimus manuscrita exem-plana, corum semper rationem sedulo reddidimus Li-bros impressosfere omnes in. Bibliotheca nationali Pari-siensi inspeximus, quos nobiscum, qua sont humanitate,O. Thierry et coeteri inclyti illius armarii prmpositi. com-municaverunt. Vins doctis, quorum doctrina ac benevo-lentia in nostro labore .adjuti sumus, gratias debitas agi-mus, et quantum ils debeamus, libenter profitemur.

PARS 1.I.•

De g1ossariis

CAPITÙLUM L'

ÀNSILEIJBI GLOSSAEIUM.

De glossariis Sacr.œ Scripturœ dicturo ante omnia liber111e considetandûs est, qui cœteroium ohrnium princeps etquasi matrix exstitil. t

Glosas quidem veterum satismulli codices, indé a pri-mordus mcdii oevi scripti, ad nos detulerunt ; séd hie gIosadmodum breves et, quas dixerunt, duorum vocabulo-rum fuere. Quis priinùs in formam glossarii universameam, que ejus tempore pra3sto erat, doetrinam ordinealphabqtico, iiim ad varia promovenda studià, tum adillustrandam S. Seripturam, in unum corpus redigeréausus sit, parum certain est: Quo magis codex vesCustissirnas omniurn qui ad nos antiqûum illud priinoMc doc-Lrinac exeniplar detuJerunt, paulo fusius noNs describen-dus est. •

Codex Bibliolhecœ natiojialis Parisiensis, lat. 11529.30,ohm Sangenïianensis 12 et 13, membr., forma maxim,57x37 cm., ternis co1uniis scriptura 1ogobardica des-criplus, 2 velum; constans, qùoruni prius in prima paginamanuDueangii glossarium vetu » inscriptum est. Te-mus I (115 (L) anno 4680 dono Claùdfl Joly, Paris., eccle-siie cantons et canonici Bibliothicm Sangermanensiillatus est. Incipit: A in omnibus gentibus ideo prier estlitterarum pro ecquot ipsa prier nascentibus vocem ape-niai - Abba syriim nomen significat, etc..;abas... abaseli-

-6—

tes... abaso... abavus... abdias... abclieant. Explicit vol. I:Ezefici.

Vol. 11, 246 if., incipit: F. littera... explicit: Zozimus...zotice... zozaicus... zozia. signs:

Scriptura, ex judicio viii falli nescii L. Delisle, longobar-dica est 8 vel 9 sculi»Vôl . II, fo1: 421 a legitur nomen(Johannis ?) de Rely.

Idem glossarium exstat in codd. Bibi. nat. lat. 7644,43 soec., membt, forma majoris, 262 if. In fine: libersancte Marie de CerrtOE; et lat. 7646, forme majoris 42vel 43 ste. (A - Cavere); sed codicem 7644 ex Papiainterpolatum esse, ex us quœ habet s. y. iEtas perspi-cuum est.., .

In Bibi..Turonensi asservatur cod. nurn. 850 membr.Éorrn ffl meiit (S. Martini 272) 9 sc., mutilus, et cod.851membr. 15 sc. (S. Gatiani 271), ut. app?ret, ex cod; 850transcriptus. (Vide .Caal. des mn. de la Bib!. de Tours, parA. Dorange. Tours, 1875, in-40, p. 885; Ha3neI, coi. 481.)flicitur cod. sc . 9 estare in Bibi. Claromontana. Ai-vernia.

Cod. Bernensis 16 infb niembr. sac. 9, olihi monasteriiFioriacensis; de quo Iisener (BItS. Mus., XXIV, 169,p..385) et Lcewe. .. . .1 .

Cod..PalatinusVaticanus .1 773 membr. scc. 10, ohmLures»amcnsis, de quo A. Wilinans in Rheinisehes Mu-seunt, XXIV (1869), p. 363, etA. Majus in Classic. Auclor.L. VI, p. 553. In catalogo vero Bibliothecœ Laureshamen-sis s&c..40, quçm publiai juris fecitAug. Wilmans (Rhein.Mus., 1868, P. 392), hc de Co codice : liber grandis , glosa-rum ex dictis diversorum coadunatus in une codice.

Cod. Sangaflensis 905 in-P membr.. sc. 1.0, de quoUsener in Rijein: Mus., I. 1., p. 382, et Gust. Scherrer inVerzeichniss d. BSS. d. Szftsbibl. y . S. Gailcu (Halle,4875, in-80j p. 321). Idem ille est codex quem G. Haenelcol. 746 Lexicon Salornonïs IlIjuxta inscriptionem soec.12 nuncupat, et ex quo M. H. Goldast (in S. Columbano,

-7-Paranetic. Veter; I, Insu!., 1604, in-4°; cf. eumd. inAla-man. Rerum Script. ed. iII, I", p. 393, et in S. Valeriano,s. L, 1601 1 in-80, p. 102) excerpsit.,Constantioconstantietiam servari codicem ejudem Lexici auctor idem Go!-dastus (in S. Valer., 1. 1.; et in-Script. Rer. Alain., 1. I., I',p. 145).

Cod. Vercellensis Eusebianus I membr. in-P •sec. 40menntis, et Ambrosianus B 36 inf. sac. 11 Mediolanensis.

Demonstravit vero summa cura Gust. Loewe codicesFloriacensem et Sangermanensem antiquissimos illosearndem textus.formam exhibere, prope ad enm acedereSangallensem, Palatinum vero et Ambrosianum B 86 fra-tres esse gemetios.

Laudantur etiam codices, partira epitomati, Monacensis14429 se. 10; Cameracensis; Ambrosianus H. 68 sup.soec. 10-14 ohm Bobiensis; Vaticani 1461 s. et 4463 sac.15, 4774 srnc. 13; Haricianus 2785 sc. 10 ohm. PetriDnielis, •Monacensis 6210 &œc. 9, cujus codicis partesquedam a Geo. Thomas 1868 in Actis Acad. Mqnac. editœsunt. Fragmenta etiam Portensia (Scbulpforta) et CizensiaZeitz) in lucem prodierunt cura Hildebrandi, 1848, et

Petri, 4850.• Glossarium nostr.um veCus sub nominePapi circum-

ferri 011m solitum fuisse testanftr tum notm qudarn ma-nuscriptœ codicis Sangermanensis, tum AugustanumChronicum ecclesiasticum auctore Sigismondo Monacho(Ap. Freheri Rcr. German. Scriptores, III, Francof. 1607)p. 605, ubi de Hainrico II abbate S. Udalrici(1175-1181)hc leguntur: Salomonis Gonstantiensis eiscopi dictio-narium magnum, quem Papiam appelant, scribi fecit.

Vix ulluni librum reperies ad mores et doctrinammcdii acvi ineuntis cognoscendos magis idoneum, quamest illa quam dicas bibliotheca, cujus prcipuos auctoresex nous margini codicis Sangerm. adscripLis infra àppo-suimus:

Ambrosi. Ambre. ex libre exameron. Audaces. (et, SU!)

-8-

verbb vox est) Audacis desseauri (de Seauri) et: pallidi(Arnbr. palladi) libris scripta. uidacis? . v elem.cntum).Augustini. beati agustini episcopi. otnelia agustini. ex lib.enchiridioti beati ûgustini. agïistini ex lib. de genesi adlilteram. Aguslini ex libris hypomnesticon.Icyeeronis (h.e. liber syrionymorum qui sub Ciceronis nomine circum-fertur). Esic1ori.Esidoriex libris ethimologiarum. Esidoriex, Jibris de orlu et obitu patrum. Esidori ex differentiissermonum. Esidori ex lib. denatura rerum. exesidoriatque ambrosi libris collectum. Esidori ex libris arciiim.Esidori in Iractatu de ortographya. Euceri. Eucheri. Eu-tropi;fu)genli. galeni. .degI. de glas. deglossis. de glosis(h. e., g!ossaria aMvus, c/fadrn et alla). gi'egori. gregoriel lihro.de;aligorum (allegoriaruni).. gregoti ex libris mo-ralibus. . hieroniwi. hierornini ex libro qïestibnum. hiero-nimi in.Jhesaï exositio. tieronihiI.in ezechielis expositiohieron. hi ecclesiasten ..ylari ex bba (legelibro) de litteris.hyppoeratis. ypocitttis. ex 11h. officiorum. origenis. orienisin èxpqsitioneexod. i. orosi. horosi ex libro hisloriarum.pauli orosY presbiteri. ovidi. j5andecti medici. Pauli.- pauliabbati. -Placidi. hoc fisici dicunt (sape: si.tamén creden-dam vol ereditur). physiologiis. ex 11h. (le natuPa rerum(de stellis et deplanetis). exregula priscianigrammatici.R (liber, ut videtur,.pervetus, ubi inter malta grammati-calia nomina mensium varus .linguis .habentur. de sino-nimia. Virgili . (h. e. glosœ virgilian).-

Testis Usenerus nullosauctores adciuci qui post Gre-goriuffi Magnum et Isidorum Hispalensern (t 636) vixe-rint.

Glossas Placidi ex tiostro glôssario ediderunt À. Mai,(Glassie. Auctorum ex Vatic codd. t. VII, R.. 1834; p 554)et .Deucrling (P]. gloss, L., 1875); Physioiogurn, de quojani dicelur, ex eodern codice.puh!ici jiris fecit Ang. MaiQ . I., VII, 1$35, p. 589). Excerpta etiam nonnulla ex Li-bris artium dedit idem Majus t. VI, p. 576. Glossas e co-dice Sangermanensi salis negligenter publicavit G. F..Hilde-

-9-brand (Glossarium lat. Bibi. Paris. antiquissimum sô. Ix,Gœtt., 1855, in-8°).

Ijeauclore multum ambigitur. Salomoneiti significattum CIiroiicon Augusianum supra laudatum, him quaeperpetua videtur esse ecclesiœ Sangallensis traditio. DeSaloinone 111 ahhate S. GaHi legenclus Ekkehardus juniorin Casuuni S. Galli continuatione, cap. 2, quod elegantis-simmii chronicon cirea a. 1031 concinnavit (Goldast, Ber.Alam. I, I, p.l2;Pertz, script. 11; cf. v..Arx, Gesch. desKantons S. Galle; 3 vol. in-80, S. GaIli, 1810, 1, p. 83).Obiit ille in vigilia Epiphiniœ a. 919 (92O) FormulasSalomonis III ediderunt Rockinger (Quellen Z. l'aier.Gcsck., VII) et E. Dflùiler (L., 18571, in.80)..CanticumMoysi ex Psalterio quadruplici ejusdeaSalomonis publi-cavit C. L. F. Hamann, len, 1874, in-80.

Isonem magistrum auctorem ïnnuit Goldastus (Ber.Àla.m. Ser. ed. III, Fcf. et L. 1730 in Le': 1, 1, p. 145 etin S. Columbano, p 82) Qui Iso (Hiso, .Yso) cum apudS. Galluin discipulos habuisset S. Notkeru.in Balbulum,Tutilonem,. Raipertum, iIarLmannum, Waliramuni, Salo-moueni, « virus illius a3vi nominatissimos», scholis mo-uasterii Grandisvallensis pnefecttis fuit, ni quo cœnobiodefunctus est priclie idus maias e. 871 cf. Ann. Sang.maj. (Periz, J, p. 76, 89 ss.)..

Sed hc omnia in auctorem iibri.-non item cadi.int,ctijus codex nia. exsiat 8 vel cerie .ineuntis 9 scu1i. Au-diendum ergo quid D. Toustain,et D. Rivet (Nouv,. Traitéde Diplomatique, 11, 4755, in-40, p. 83 s.; cf. III, 1757,p. 66) de nosiro codice proferant..

« Il paraît, inquit D. Rivet (H.. Lut., IV, p.. 280) qu'ilest plus ancien que ceux du.neuvidnze siècle, et ménie de lafin du ./,uittème... M. de Gaseneuve, dans ses Origines (lesOng, de la langue £r., Paris; 1691, in-7, â la suite du Dict.étym. de lai. fr . de Ménage, Paris, 1694,.s. vu. armoiries,mouton, quai. Les citations concordent); cite souvent leglossaire d'A.nsileubus, évêque gotit, auteur peu connu.....

A

- 10 -

Catel cite aussi le glossaire d'Ansileubus ou d'An gileubus,qu'il avait copié sur un manuscrit de l'abbaye de M[oi.ssac.Mais les textes rapportés par cet auteur prouvent que lesmanuscrits 12 et 13 de Saint-Germain en sont dif/érents. »

Et revera G. Catel, in sua Hist. du Languedoc ('Fou-buse, 1633, in-f-, p. 6, cf. indicem) lande glosÀarinnz An-sileubi Gotthi. Sec] coetera reperire non potuimus qwe exeo adducunt Benediclinj.

Ergo Ansileubo nostrum Giossarium tribuendum visumest L. Delisle, iii Inventaire des manuscrits du fonds latinde.la Bibiiot/uique.nationaie, 1863-1871, in-W'.

De nomme Ansileubus Usener, 1. 1., p. 384: « Der Nameist in seinen beiden Bestandc/z.eilen gut .qot/tisch - Mirscheint es siclier, dass er Si siidlichen Franhrcic/t zusucisen S. » Videtur etiam Ansileubus, ex judicio vindoctissimi d'Arbois de Jubainville, aque sonare ac Aslieb, = Theophilus. Idem Usenerus (p. 885): « Die &èmm-lung muss gegen Ende des 7. oder in dc,' crsten llaelftedes 8. Jahrhunderts genzaeht sein. »Lui judicio vix quispoterit quin asssentiat. Sed Ansileubum frustra inter eos,quorum nomina ad nos venerunt, episcopos qusiveris.

Ipsius Salonionis, vol si mavis, Isonis opus txpis expres-sum prodiit S. 1. C. a.,.sed, ut vins doctis visum est, circaa. 14792, Augustai Vindelicorum, in coenobio 55; Udalniciet Afrai, '287 p. in-f', sub hoc titulo : Salemonis ecclesieConstantiensis episcopi gbosse ex iblustnissimis collecteauctonibus incipiunt foeliciter. Incipit: A in omnibus, etc...Explicit : Zone... adserat ignes. In Epistola praiuibaticiaSalomoni II abbati tnibuitur glossarium. Sed, si semel ins-pexenis hune librum, statini apparehit tibi in manibiisesse epitomen Veteris Glossanii, vehementer interpolatam,in qua vocabula germanica recentiori manu fuernnL ad-.dit.a (Balbutit starneli. Barbita schwegel. Basta teq. Batra-chis wolfurz, etc.) Excerpta dedit C. L. F. Hamann inCantico Moysi ex Psaltenio Salomonis III (lenai, 1874,in-80). Auctor G. Loewe, p. '234, codices nostri Glossarii

- 11 -

inveniri Monachii 18802 (anni 1158) e199201 (anni 1165).Caterum, de Tfontibus, ex quibus hauserit Sangallensisinterpolator, vide Loewium.

CAPITULUM II.

PAPL€ RUDIMENTIJM.

De Papia nimis festinans, ut solel., Trithemius, in Librode Scriptor. ecelesiasticis « Papias natione Iornbardùs...claruit temporibus Heinrici VI, a. d. M. D Quem vixcredas aliunde suam oninem lucubrationem hausisse,guam ex Jacobi Philippi Bergornensis supplemento Croni-caruin (3rixi, 1485, in-t), lib. 12, qui htc ad annum4199, p. 271, adnotat: «Papias natione Iombardus... perhtcc tempora iloruit, etc. » Sed ipso Philippus BergomasPtolemeum Lucensem (j- 1327) recitat, qui hc de co inHistoria Ecclesiastica, cap. 48, refert (Murat. Script. XI,1428) « Eodem etiani tempore (j. e. sub Innocentio III)Ilistoi'ke tradunt, quod floruit Papias natioije Lombardus,qui expositionem vocabulorum nobis clarissime tradidit.

Melius de tiate scriptoris juins Albericus Trium Fon-tium monachus, ut videtur, Campano-GaIlus,qui in chro-nica circa a. -1985 scripta (ap. Periz, Mon. Germ., 5cr.,XXIII, p. 790) hc tradit: « Anno 1053, 48 imperatorislIenrici flui ConFadi, Papias librum suum, scilicet de-mentarium doctrine rudimentum, edidit, quod proba-tin per numerum annorum, ubi agit de œtatibus scuiiin prima- liftera et enumeranclo pertingit osque ad huneannum. » Et revera s. y . hJtaschronologia mundi legitur,in qua soties imperatorum et regum Italie usque ad an-num 1052 habetur « Pipinus senior (aiinîs) xxvii. Ka-rohis xxvjr. Beda obiiL.... Regnum Theutonicoruin. Ottominer xxii. Otto puer vi. Henricus major xxiii. Conra-dus xvi. Henricus minor (qui inde ah a. 1089 regnavit)xiii. » -

A

- 42 -• In tèxtu etiam imprsso, in fine art. Fonnatae, exstatapiLu1nrn de Prœceptis et muîidibtfrdiis, quod in veLus-

tioribus codicibus desideratur, cujus textus, in-editionibusimpressis corruptissimus, ex cod. ms . 1M. 7598 scec. 44restituendus; ihi vero exemplum chariulce adducitur, qûceins verbis expiicit « Einricus cancellarius Greg. Vercel-lensis episcopi recognovi. Factum anno inc. do.minicceIC indictione VI. anno vero ejus imperatoris regni XII.Actum Roma9 féliciter.» Cregorius vero Fontana episcopusVercellensis fuit mois 1046-1083, et indictio VI-cadit inannum 1053, qui fuit. imperatoris Henrici quartus de-cimus.: ..

.Papia3 Rudimentum in codicibus fer .e innumeris repe-ritur in omnibus bibiiothecjs. Duos t.antum.hic afferre libetcodices àntiuissimos scec. 12:.

.Cod. Bibi.'nat. Paris, lat. 9341.(ol. suppl. L. 22) mernbr.soec. 12, litteris mil. piclis,-.fornice-maximœ, 47 x 83 crn'48 coi., 159 foi], quorum 157 inscripta.

Cod. Bibi. nat. Paris.: lat. 11.531 membr. Sangernia-nensi 66, antea S. Petri. Corbeie.nsis, .formm niaximce,48 x 85 cru. 3 coi. 2581o11.• liii. mit. pictis, soec. 12.

Textum pal.iio-uberiorem exhibet. cod. Bibi, rua. Pai'is.7598 o!. 477 niembr. sec. 18 fol!. 93a2221,'.

Codices sunt in Bibi. nit. Paris. 43 soeculi lot: 7598,7609, 7610 (A-F), 7611, 7622 4,7642 (\-M. ohm. S.ilarice de Cerreto), 7645 . (0-Z), 8844, 10296 (A-N),43030 (Sangerm.); 14744(S. Victoris); scuc. 14.: 1M. 7612,7613-15, 7646, 7617(4-E), 7618 (F-Z), 7619; soec. 15lot. 7620. Codices non paucos iaudant Montfal]con, Haenel,Labbe ahi.

lpsius hbri prrnfaLo sic incipit« Fui uterqùe carissirne, debui si: potuissem, potui si

mece voluntati' Chi'islus suce gralice pondus adhibuisset,earumdem quas novi litterarum disciphnis in pr'cesenhiavos edocuisse. AL quia aut nostri causa peccati, aut'n)ehusprovidentis divince dispositionis gralia ad prcesens sumus

t/

- 18 -

remoti, ne non videamini fui, si non 'iya voce, ut debui,saltem ejusdem significatione, nt potui, interim qumdamelementa ad vestra erudimenta invenire dis1i0sui. Nec vo-bis solum, fuji, sed fratribus quib. usdam, jam satis ohma me petentihus, quibusdam abtem, etsi non petentibus,tamen eupientibus, ornnibusvero. quibus proficere debeat,takntum non occultanduin, sed ,suris eroganduin suscepi.Opus quidem .a muftis alus jampridem elaboratum, a mequoque nuper per spatinm circiter decem annorum proutpotui adauctum et accumulatum.....

« Insuper autem id solum ah omnibus peto remunera-tionis, ut, cum ad legendum- hune librijm susceperint,nostr.i quoque quam caritative meminerint, et pro incPapia multiplicibus obsito poccaijs àdburnaiiattin, pronobis Deum exorent ..... Jam verode lujus artis nommenon prtermiiteuduhi videtur quœ quidem .etsi ohm,quia adverbii et simpliciter unius alicujus dictionis reti-nebat interpretationem, giossariion vocaretur jam verodiffinitionibus et secunduni regulas notationibus, senten-tus quoque et muftis id genus superadditis, aluns atqueaptius etemeniariura doctrinac erudimentum nominari

patent. »Tuai fontes suas memorat, ex . quihus notandi sunt:

41mo, Ambrosius, Augustinus, Beda, .Boetius, Gomineutumsupra Boetiuru, Cicero, Eucherius, Fir. [F'irmidus (?)],Fuigentus, Galienus, Gregonius,dehystoria Eusebii eccle-siastica, de gestis Longobardorum, Romanoruni, Hisido-rus, Ypoerates, leronimus, Horosius, Macrobius, Origenes,Oratius, Placitus, Plato, Priscianus, lemigius, Rufinus,Servius, commenta Virgilii, Oratii, Juvenahis; Martiani, etspe M., X sive X°,. Auctor sive Actor. Quos fontes seduloPapias, juxta vetustjssimos quosque codices, in marginenotat.

Qui shit ille 14 et X, glossarum, ut videtur, antiqui com-pilatores, nobis parum liquet. Auctor autem ad queni, velutad fontem pnimartum, non vero unicum, perpetuo pro-

A(N

- 44 -

vocaL, procul dubïo est anonymus ille Giossarij Veterisscriptor, de quo supra diximus. Ita Loewius de nostro:« CUO 1iberrine mutare, pessime intelligere, corrûptelastum propagare tum augere Papias soleat, exiguus ejus glos-sarii astis est. »

Ipsum Glossarium sic incipit : A in omnibus gentibusideo prior est litterarum, quod ipsa nascenlibus vocernprior aperiat. Abba sfrum... Abacus... Abat... Ahah voxdolentjs... Ahbaôuch... Abactus... A bactôr....Abai..: Ahi...A. Ah. Abs... Explicit Lexicon: Zorobabel... Zozimus...Zotices... Zoziaticum... Zozia, signa.

Nune in fine Lexici Regulic quSam Grammaticœ exPrisciano coI1ect, quœ post Gratiarum Actionem sicincipiunt : Petistis a me Carissimi, sic autem desirnrnt:et atque, equideru, etnam, namque.

In fine cod. 7598:Ergo mente pia pro me rogitate Papia.Glossarium Papi, quod apudhomines 12 et 18 sa?culi

maxime fuit auctqritatis, multa prabet tocs ad intelli-gentiam morum et litterarum 41 sa3cuui perqua.m utilia,velut s. y. Notatio, ubi abbreviatiozjes adducuutur cotempore usitatœ, s. y . Formatae, ubi de synodicis epis-tous agit, els. v Italia, ubi ca describitur regio, ex his-toria, ut videtur, Longobardorum. De urbe Papis sivePavia, quam sciiptoris patriam fuisse suspicari ticet, sicille: « Papia vero s papte dicta, co quod abundetin muftisquasi mirabilibus. »

Papim liber prodiit Mediolani, per IJomin. de Vespo-late, s. d. 1476, die 12 mensis decembris, in-fol. maj.la. principio :Boninus Mombritiuslectori S. D. P... Papiasfuis salutem D... De reliquis editionibus vide Hain,12378-81, Gra3sse, Trésor, V, p. 124.

De Papis scripseruntm, post alios Ch. Thurot (Notices etExtraits des mn., XXII, P. 1869, in40, p. 76); E. Littté inRist. Lift. de la France, XXII (1852); G. Loewe, in op.taud., p. 235 ss.

- 15 -

CAPITULUM iii:

IIIJGIJTJONIS DERIVATIONES.

Antequam de lluutione dicamus, pauca noNs de libroquodam dicenda sunt, quem inter et Hugutionis Deriva-tiones areta £pimdam interest propinquitas. -

Thesaurum. novum latinitalis edidit in Classée. Auctor.t. VIII ('1836) A. Majus ex ms. Reginensi 139G2 &œc. 13.De quo opere, ad nostros dies usque ignoto, Aug. Wilmansin R/ieinisches Museum, XXIX (1874), p.179 ss., luculenterdisseuit, et auctorem demonstravit esse Osbernum Gb-cestriensem monachum cirea medium scu1um El vi-véntein. Titulum vero censuit Panormiam esse, quod no-men ab Yvone desurnptum esse neminem fallet. De quoopere, quod eum Hugutionis Derivationibus non semelcongruit, legendi Wilmans et Loewe, p. 4O ss.

Primus vero- inter grammaticos derivationis verborumcain curam egit 13go sive Uguccio, Pisanus, ut ordinevocum aiphabetico immutato, singulis radicibus latinisquie derivata putabat vocabula subjungeret. Qui lia de seipso et de opere suo loquitur in pnefatio .ne libri, qui ins-cribitur Derivationes majores, et incipit: Gum nostri pro-thoplasti '....

« Opus igiturdivina favente gratia componere statl]imus,in quo prie alus voeabulorurn significationum distinctio-nes, derivationum origines, ethimologiarum assignationes,interprétationum reperientur expositiones... Si quis qurathujus opens guis actor, dicendum quod Deus: Si quisqurnrat hujus opens quis fuenit instrumentum, re,spon-dendum quia patnia Pisanus, nomine Uguicio 2, quiaEugecio, id est bona ierra, non tamen prsentibus sed

Ex ms. Bib!. nat. lai. 7622 membr. auni 1297.Cod. lat. 7623 membr. sec. 13 (cat.) t IJgtiiccio.

- 16 -

futuris, vel Uguicio, qui Vigecio, id est virens terra, nonsolum sibi sed etiam alus. »

In initio codicum 7622 et MU legitur tabula aiphabe-tica, cujus auctor est Petrus de Alingio, Gebenensis, ineolaJan uensis, plane ignotus scriptor.

Hugutio 111e noster cum plus aBquo videatur indulgereetymologiis (quas . derivationes Loewius baud injuria barjo-lationes dicit), Ioca qudan ex eo adducenda, unde disca-mus qu sit ejus ars soribendi.

Sùb vrbo Sedeo : . Item a sedeo hic asinus, quia asi-dus â sedendo, quia hommes antequanr habérerit equosasinis insidebant ; vel imponitur ah a quod est sine et senosquod est sensus, mdc asinus quia sine sensu; et dicitur asi-nus alla sinens... »

« .Item a luceo hic Jueus, mci, sire densitas arborum sololucem detraliené, id est nGinus adeo denurù quia ibi soilucere non potest, unde et per contrarium dicitur lucus alucendo, etc. »

De nostro Higutione ha3c habet Ricobitidiis Ferrariensis(t 13'12), siv alius anonymu auctor, ift compilationechrpnoldgica (Murat. IX, col. '246; cf. Ricoh. Ferrar.Hist. imperatorum, ib. c, 126; GIirôn. Fr. Pipini, circaa. 1320 scriptum, cap: X, ib. col. 635):

« .Hugo natione Pisanus episcbpus Ferrariensis agnos-citur, qui datus adjutora sede apostolica abbati Nonantu-lano [Bonifacio] homini prodigo et indigno, ex libro Papi,quod illic est, librum derivationum composuit. » Ex Tira-boschio autehi (Storia di Nonantola, Modena, '1784 s.,2 vol. fb, p. 126 ss.) novimus Ugonem abbatiam annis1197-1201 rexisse. 1-ingohis vitam scripserunt, p051Ughellium et .alios, P. M. Sarti, qui in opere eximio quodinscribitur De claris Arc/iigymnasii Bononiensis professo-Sus (Bon., 1769-72, in-P; 2 vol., I, p. 269 ss.; cf. 11, 1,P . 194) et vir surnniop, doctriuœ J. F. Y. Seliulte (Die Go-sc/dàhte der Quellen und Literatur des canonisehen Rechts,J, Stuttg. 1875, P. 456 ss.). Noster coin Bononi, ut vide-

- 17 -tu r, eruclitusessel, in cadein i.miversitate, videlicet, ut pu-tant, in ipso illo conventu SS. Naboris et Felicis, ubi priorGratianus ilie 6 irivu, de jure canonico dixit, et discipulumhabuit Papam Innocentium iII, qui litteris ad eum missis« quantum eum novent in canonico jure peritum » etquantam magistro suc fideni tribuatnon semel testatus est.Summani in Decretuni, amis circiLer fi 78-1187 Bononitscriptam, composuit', opus clarissirnum, ex quo nonnullaafferre, si hic bous esset, pOSSemUS quLC virum eruditumeumdem et liberioris ingenii fuisse testantur.

Hugo, cum anno 4490 episcopus F'erraricnsis fiictusesset, circa a. 1200, quo anno videur Nonantulin fuisse, inca fortasse abhatia Berivationum librum composuit. Anno4210 videur decessisse.

Est in Bibi. nat., codd. lat. 7624 (s. 44) et 8175, utvidetur sc. 18, et Trecis (na 1075, s. 14) Tractatus lIn-gutionis de dubio accentu, qui incipit Sapientis et desi-die... In Bibi. Atrebatensi exstabat ante hos paucos annos,teste G. Flaenel (col. 47) « Hugotionis patnia Pisani Rosa-fins Derivationum liber ; tract, de dubio accentu; tract, deoratione i, sc. 18, membr. in-41 . In Bibi. Basileensi(Flaenei o. 533), F. VI, 40 et F. VIII, 4 Hugotio de artepuuctandi, in-40. Codex Bibi. Laudunensis, quem laudatFlaenel (e: 171) Commeutanius Hugotionis in libnmi Sa-pientioe, in eadern Bibliotheca jam non in..venitiii. Commen-tarium Hugutionis in Symbolum Apostolorumpublicavissévidetur ï'ronibeilius (Anecd., t. II, p. 205). Apud ilain(46082) lauclatur 9actatuius Uguitonnis deintnicationibusnurnerahum vocabuiorum, s. 1. e. a.

Nomen Uguccio vol Uguecione, quod est Ugonis demi-.nutivum, apud hommes soecuii 42, 13,14 frequentissimumfuisse nïuitis exeniplis constat.

Denivationum codices inveniuntur compluribus bois. In

1. ilugonls lectura super decreto, Bibi. net . lat. 8891 sec. 13, et 3892stac. 14.

BERGER. 2

IOT)

18 -Bibi. nat., proeter supra laudatos, exslanl codd. lat. 7625sc. 14, 15462 sac. 13 (cx Sorbona), 16217-19 sac. 18,18521 soec. 18. 16678 anni 1298; 7626 legitiir tabula exJiuguLione a. 1412. De c$eris vicie Montfaucon, Flaenel etCatalogue des Départements. Ex quibus u p uni adduc,erelibot codiceni, ut vide[ ur, antiquissirnuni Trecensem (Calai.des Départements, HI, p. 232) n° 531 sac. Il.2-13.

De Fiugutione scripseruni 'Cesnerus, C. Oudin, J. À.Fabricius, Muratori in Ân.tiquit. Jialiac, III, C. 911 ; Tira-boschius, 1. 1. IV, 'p. 310 ss., 856, 480 ; E. Littré in IlS.Lia, de la France, XXiI, p• 9; Thurot, 1. L, p. 92; Lœwe4I. I., p. M.

CAPITULUM IV.GUILLIELMUS BRITO.

De Guillielmo Britone Baia3us ', ohm Ossoriensis apudiliibernos episeonis, forlasse ex Bosloni Buriensis, circaa. 1410 florentis, Catalogo scriptorum ecclesiâsticorLlm,bis verbis dissent

c GuilheimusBreton, Franciscani generis fraterculus, exCanibnica gente on unclus; farnain sua tenipore celebremnacius, oh edita opuscula ni uhlis tune nota, locun quo-dammodo inter hosce nQstros scniptores rune ambit.Postenitati vero hic tandem consecravit tain quamprosa, Summam Biblicaruin dictionum, quod opus appel-iaijat Vocabularium Bihlia3, lib, I (Inc. Difficiles studeopartes quas). - In Pi'ologos Bihuionum, liii. '1 (Inc. Adevidentiam hujis epis1oI). - In Elenchos Aristotehis, lib.2 (inc. De sophisticis autem e.Ienchis). - QutstionesElenchorum, 11h. 1 - Grammaticalia quadam, Iib..1. -In Porphynii Isagogen, lib. 1. - In Prdicamenta Aristo'teLs, hib. 3. -, In Perihcrmeneias, lib. 1 - In sex Pnin-cipia, lib. 4. - In Divisioncs Boetii, lib. 1. - In dicta

1. Scriptontm ithis(,'tum rnajp?'i$ li,'gtanniqç Cata/ogus, 2 ypl. P. Bas.,1557-1559, vol. I, p. 437.

- 19 -Alexandri Neckam, 111). 1.— Et alla quSam... ObiitGrym-mesby, annoi)omini 1356.

Quœ ad verbum escripsere FI. Wiliot, Belga, ord. min.,in opere Gui inscripsit Athenœ Orihodoxorum SodalitiiFrancisani, Leodii, 1598, in-18, j). 165, J0. Pitseus, An-glus, in Relationum de Rebus Anglicis tom. 1 (Paris., 1619,in-40, p. 481), qui notât et inter opera dus BibliothecamSS. Patrum, lib. I (ms. Oxon. in colt. Balliol., et idem opusabbreviaium, ms. Cantal). in cou. S. I3ened.). \VaddingusPitseuni sequitur. Hyac. vero Sharaglia (Suppl. eiCastigaiioml Scriptores trium ordinum S. Francisci, OPUS posthu-mum fr. Je. Hyac. Sbaratec, Bomœ, 1806, in-P, p. 317)mulla de eo nova disputa. Posiquam ille Salimbenis infralaudandi locum aciduxit, subdit : «Primus antiquorum quihuj us sen pions auctoiita 1cm produxeri 1, fuit ilayneniusPisanus (f1351)... Brito in vocabojarjo citatur etiarnRobento Hoikot (j-1849)... Aut ergo duo eJusdern nominiset agnominis fuerunt, aut ejus opera aliena manu inierpo-lata slmt; citat enim Durandunt a S. Portiano, qui circaa. 1333 finem vivendi posuisse videtur, et neduinin expo-sitione epist. S. ilieron. inc. /r. Arnbr. cap. 7 chat Mat-thalum Vindociuensem a. 1286 denatum, sed etiam inexpositione prologi in Zachariam propheLim ad illa vei'ba:Wdi nocte, et ecce vir, etc., dicit : Vir est anqelus... videglossam nuirginalem, quae exponit totam autoritatem; hale.autem est glosa N. Lyrani, quœ exponit de angelo; nonautem Ordinania, qu de Sa vatore interpretatur : at Ly-ranus a. 1332 glossam suam coniplevit, ut ibi legitur. An.enim nous, vol duo fuerint, non facile asseruenim. »

Salimbene vero Parmensis, •ord. min , ita in Chronicoad a. 1248:

« Alia vice, me existente ibidem (se. Viennal Allobro:gum), supervenit frater Guillielnius Bnitto ex ordine mi-norum, cujus est libni memonia I; et quantum ad breyj-

1. Ita enim legunt Sharalea et y . e. L. Clédat. Perperam editio Parmensispujus est Liber Mrneoriac.

- '20 -Citera staturoe assimilabatur priori Guillielmo, cujus supramentionem feci (se. fr. GuilI. de ord. prœd., qui humiliset curialis homo erat, quamvis pirvœ staturœ), non autemquantum ad mores, quia magis furibundus et impatiensvidebatur) iL parvuloruiii natura consuevit habere. Undeillud:

\Tjx humilis parvUs, vix longes cum ratione,Vix reperitur homo rufus sine proditione.

«In conventu etiam lugdunensi audivi ipsum corrigentemad niensam, prsente fratre lotionne de Parnrn generaliininistro, et Papa Innoeentio quarto Lugduni morante(h. e. anno '1247). Et adhuc frater Guillielnius non feceratlibruni suum, qui sua nomine titu'latur.

Sbaralea3 viro summo, dubitanti an idem ille sit G-. Britode quo nos agimus, vix assentiri queo, quum eum fugeritipsum Lyranum adducere Postillanï Britonis in PrologosS. Scriptur. Locus enim Glosw quam dicit marginalismelius cum loco Hieronynii, qui adducitur in Glosa ordi-nana et cuni glosa in cap. I y. 9 , ubi citatur Gregonius inMoralibus, qua- est auctovitas, quain cum Lyrano quadraBene ait Sharaiea Matthœum Vindocinensem adduci in pro-logo ad librum Josuœ; sod ille cum a. 4286 fato functussil, nihil minamur. Nbmell Durandi a S. Portiano nonreperi. Unde videtur Bala3us 100 auniserrasse.-

Bnitonem nostruni gallice Iocutt.tm esse, ex verbi sar-cina expositione apparu, ubi. Jegitur Sancina, . ;..gallicefardel.

Non parvi nobis momenti videur Britonis nostni Expo-sitio in Prologos BibIi, cum ille pnimus post Hierony-

- mum teniavenit hoc scribendo libro quasi quamdarn (utdicinius) isagogen in sacras libros, sive, ut mos erat dicere,iii Bibliothecam condere. Quamvis enim in hoc libromulla mores et ingenium illius oetatis redoleant (ut ex. gr .in Pro!. ad Il. Regum Litter dicuntur elementa quiaylementa, ad similitudinem mundi elementorum), non

- -indignus videtur oui laudem tribuerit Lyranus. 111e enim,in Prologo II de intentione autoris et modo procedendi, aitse de Prologis Hieronymi non dictururn, tum quia parumfaciunt, « tum quia unus alius fuit de ordine nostro (cd.Yen. 1489 in-f' addil per interpolalionem: videlicet Brito)qui Proogos Bib1iva1de sufficienter exposuit. Quod opushabetur communiter. i Hune sensum satis negligenieromittunt Benedietini in edit. a. 1634 (Antv. in-f°) contraomnium codieum fidem. Et revera Britonem theologosillius temporis doctrina et ingenio superare merito dixeris.

Auctores quos .spius in eommentario super Proogoschat, hi sunt : flugo de S. Victore, Huyutio, Doctrinale,Magister in /iistoriis, Glosa ordinaria vel marginalis, etin.terlinearis, Ra bonus Maurus, Gilbertus Pictaviensis, etipse auctor, ut spissime ait, in Opusculo vocabulorumBibliae, sive in Opusculo de significationibus vocabuloruniBibiS.

Cujus Commentarii versus introduetorii nobis afferendisunt, cum eorum stylos, cum eo quem novimus esse Guili.Britonis, optime conveniat

Partibus expositis textus nova cura cor arigit,Et fragiles humeros omis importainle frangit.Biblia prteidit obseura prohemia quSam,Fe quibus ignoro quid, ut expedit et . decet, edam.Mens opus hoc horret sensus ignara, laboremJussa subit, sed jussa nequit removere timorem...

Haud alit& idem GnilI. Brito in prineipio Sumrnze siveOpusculi de signi/icationibus vocabuiorum Bibliae:

Difficiles studeo partes quas Biblia gestatPandere, sed nequeo Iatcbras nisi qui manifestaI.....

Et in fine:

Hic ego doetorum comegi scripts sacrorum.....

Commentariorum seu Postilke Guili. Britonis in Pro-

logos S. 1-Jieronymi servanur in Bibi. nat. éodices Iiimanuseripti

Lat. 8085 se. 14, if. 148-180. Incipit Incipiunt pas-tille super prologos biblie seconcluin fratrem guillermumbritoneiti de oPdine fratrum minorum. Versus, etc... Ex-pliait Expliciunt exposiliones super prologos hibhe, etc.

Qui dedit alpha et o sit bus et gloria christo.

Etiam in pulcherrimo eod. la . 8853-58memhr., ex.15 siec., cônlinentur Postule N. de Lira in Velus Testa-mentum cum expositionibus (G. Britonis) in prôlogos File-ronymi, etc., sublato Britonis nômine.

In Bibi. liothoniagensi, teste I-Jaenei col. 425, invei'iiturcod.num. 592, Ada½ius Biito in poiogos S. HiêtonSnli,et col. 415 cod. n. 52, E\positiones Guglielmi Briionis inprologum S. Hier. super Biblia membr.

Laudatur etiam (quod diligenter notaveris) in Ga/41; dèsBibi. Départ., III, p. 94, codex Aùdomaropolitanus sae& 13continens postiliani Britonis in prologos Bihliw.

Commenlaria eadem Brilonis leguntur in exem15làribuspierisque impressis Postillarum Nie. de Lira, nenipe s. 1.e. a. (Lugd.), per Jo. Syber, foL.; s. 1. e. a,, fol. (Hain,10367-69); Yen., Jø. de Col. etJenson, 1481, fol.; Ven.,i4aiibrun, 1482, fol.; Norimh., 1485 et •spius; Yen.,1489 et 1495; Arg., 1492; Basil., Froben, 1494, 1498CL 1501, etc.

De Summa vero Britonis son Opusculo de significatio-tribus vocahu!orum Bibiic nulle pauca nobis dicenda,cuin de ilhus tibri, et coeterorum ejusdem generis, expo-nendi arte noNs infra agenduni sit. Sed querere licetannon idem 111e liber sit Pariiov4rius iile, quein coin-menclat anonymus auclor, qui Methodum iegendi sacramScripturam, a D.D. Martene et Durand (in Thesaurb novo,I, p. 486) vulgalam cornposuit,cum liheilus noster a verbopartes pen.e incipiat.

Vix dubitare licet quin hec nostra Smnia Bpitonis

- -

idcth opus situod Leste Hain (num. 889ti) typis piodiitsitE) nomine Henrici de Flassia (UIrnt, JO. Zainer, s 1. et n.[1473?], in-f,278 if.). Nain flher il le sic ihcipit: (D)iflicilestudeo partes, etc. Tum : Vocabularius pertitilis ierrnino

biblie novi et veteris lestainenti pregnantes oc difficilesqp'me ±'t1arfls per solennissimuni sacri theologie pro-fssorern magisttum heinricum de hassia aggregatus In-cipit féliciter.

Cterurn diversis scriptoribus adscripta fuit SommaBiiionis. Si>to Seiinsi (cd. 1591, p. 268) teste Joannis dôPratis Gaili nomen ferebat exempiar filins libri, qtiod inBibi. przedieatoriim Lugclun ï asservahatur.

Joanhis IEgidii;ord. S. AcEg., xpositiones quorumdrnnvocahulortun Bibliorum tradit Labbe- p. 205, in Bibi.archiepistopi Tolosani estitisse. Montfaucon Bibi. Bi-bliothecrum, if, P. 909b) auctor eurndem codiceni inBibi. regia Parisiiisi sevaii. Sed neijter vidit euni codi-cern, qui adhuc in Bibi. nat. (lai. 52, ut tidetur, 43 exeun-lis tel. 14 sc. inejintis, rnernbr., ohm rreiierianus) ser-vatur, Summam esse Britonis. Tom pag. 79 incipit traciatusde âôcehttt fratris Johannis Egidii Zemôrensis, qui cummonachus Cisterciensis, non vero heremita S. Augustini,cirea n. '1274 Collifiibi ,iœ videalur vixisse, non ignobihshomo (de quo Fabricius et N. Antonio), negligentia iegentium auctor Stimma Dlputari potuit.

Codiéôs SûmimÈc Britonis inveniuntiir soeculi 48 inBibi. nat. làt. 5I, 522, 10448, 111,174 (Sangerm., sac.j!3 exeuntis), 14795 (8. Victotis e Adee )3ritonis Surnrna),45556, 16282 s. et 17258 s. (Sorb.), 15876 (A-C, Sn-gePm.) ci 15694 (Sangerm.); tain sm 14:523,593,594,4614 s., 7681 (Coib., sc '14 ex.), 10446 s. ; &œc. 4514098 (Seguer. et Cois!., Sangerm.). Codices 13 secuui•(nam coelét-os intenies apud Sbaraleam, Hàenei, Montfauéoh, Sand&htm et Labbeurn, él Gala 1. des Bibi. desDéapathtkrnentg) estant in Bihliot'h. Abrintènsi (Calai. desBibi. des Dép., IV, p445) et in Laudunensi (ex C)ravafle);

- 24 -et juxta Haenei, apud Suessiones, num. 8. 71 (ex Pit-monsir.). Quorum codicum cmii maxima pars sit 18 soeculi,vix est ut quis dubitet quin Guilhielmus Brito sive Bre-tonus noster idem mie sit, cujus Salimbene in Chronicomeminit.

Eum prorsus alium esse ac Chronicorum ilium scrip-torem Guihi. Britohem sive Armoriewu, qui circa a. 4226Silvanecti obiit, vix res postulare videlur, ut dicamus.

Ex summa Brjtonis Marchisiaus, qui Mamotrectum suum.circa a. 1800 composuit, omnem expositionem prologorumet maximam doctrinm partem hausit.

De ca2leris Guilhielmi hhris parum liquet.In Bibi. S. Crucis, nunc Laurentiana, exstabat, teste

Sharalea, in cod. 720, scam. 8, Correclio seu Castigalioquorurndam locorum S. Scriptur, ex S. Hieron ymo va-riisque libris, sic incipiens : Quoniam super omnes scrip-turas verba sacri eiociuii necesse est, ut in fundamentoveritatis innitantur.

P.ratelium synonimorum Britonis prodiit Pansus 1496,/dtan, in-40, 1504 et 4508 in-8 0, « quem/notuhe veteres Britoni

cuidam adsctibebant »; opus vero band dubie, pro auclonisstylo, nostro )3ritoni tribuendum est.

Bisileœ servantunjuxta G. Haenel (coi. 517) in Bibl. pu-blica, F. III, 20: Gugl. Bnitonis qustiones super Porphy-nium, prdicamenta Aristoteiis, et ejusdem liber deinterpretatione. Ibidem B. III, 22 ejusdem de pIuraitateformarum et de intentionibus; F. L 15 Quodhbetnm.

Guill. Britonis « tractatus de nominibus grecis tain inBiblia quam extra contentis », hexametnis versibus, incodice 14 sec. invenitunin Bibi. Duacensi, cod 82 (Escal.-lier, Benz. sur le patois, Douai, 1856, p. 187) uhi SummBnitonis subjungitur. Vocabulanium latiizo-gallicum, quodin codem codce legiwr, a. 1851 sub nomine W. Bri-tonis ediderat E. A....scailier, sed idem post quinquenniumse errasse inLeilexit. In fine tractatus de nominibusgr-cis legitur : OraLe pro anima Britonis.

- 625 -

Anno 1338 exstabant in Bibliotheca Sorbonica triaexemplaria Sumi-nœ Britonis, precii 20 sol., 40 sol, et60 solidorum

CAPITULUM V.

JOANNIS DE JANIJA CATHOLICON.

De Catholicone nobis brevius disputandurn, corn de eup'auca, ut solet, nova dicenda reliquerit Echardus scriptordoctissi mus

Auctor ita de libro suo in prEcfatione disputat: «... Undetractatus isle tanquam a principaliori intento si placetProsodia nuncupatur. Vel mavis liber iste vocetur Catholi-con, eo quod sit communis et universalis. Valet siquidemad omnes ferme scientias... Pro me fratre Jobanne Januensifratrum pradicatorum minimo ad Deum preces devotefiindat. » In fine Deo gratias agit qui « nostrum Catholiconin millesimo ducentesimo octogesimo sexto aima Domininonis martii ad finem usque perduxit ». Tura sub verboJanua: « Item a janua porta dicta est Janua, qudam ci-vitas polens, nobilis, puichra et dives, juxta mare sua; etest quasi introitus et porta Lombardi, Tusciw, Provinciœ.Hujus civitatis oriundus fuit compilator prsentis libri quidiciturProsodia vel Calliolicon. Compilator siquidem hujusopens dictus frater Johannes Januensis de Balbis, de or-dine fratrum proedicatorum modicus. Qui etiam compilavitalium libellum in theologia qui dicitur dyalogus de qiis-tioriibus animLe ad spiritum Qui etiam composuit quoddamopus paschale, ubi scilicet de facili repenitur Paseha. Sedhoc opus pasehale composuit antequam ordinem intranet. »Ipse ita de sese Ioquitur (P. J, c. 1): « ... Maxime mihi nonbene scienti linguam groecam. » De co agunt Aug. Justi-nianus (Ciustiniano) in Annali delta Republica di Genoa

L FRANrCLtN, les kw. Bibi, de Paris, I, 1867, p. oc-aoo.2. Scrip€ores ord. Praedic., I. p. 462 s.

-2(Gen., 187 fol, p. 10), Sabellicus iii Enneade IX, lib. 7(Posteriôr pars Rapsodiœ histôriarum, 1537, int p. 407)et Georgius Stella (.j- 1420) in. Annalibus Gônueilsibus(Murat., Ser. XVII, p. 960), sed nihil novi affermit.

Johannis de Janua Catholicon summo studio usurparisolilum fuisse multa exempia docent. Anno 1438' exemplarCaiholiconis, sœculo sdperibré descripium, eccicsim S. Au-domari dedit prepositus Quintinus Minaret, « statuendoipsurn Jibrum concatenatum in Qhoro manere, ni in ipsoaliqùid videre sou legere cupientes faciliorem habere va-leantaccessum ». Anno 1432 abbas quidam S. Â.rnandiidemopus quod describendum ipse curaverat, in choro eccleshevoiuit exponi, ut monachi, parocIis, capellni, scholasti-eus, ca3terique clerici aique etiain advel1a3 en uli possent.In Codice Atrebatensi 936 sc. 14 hc leguntur scriptura45 scu1i depicta (Cal. Bibi. Dép., IV, P. 371.): & Isle liberest magistri Roberti Regis;.. emptus 36 coronas regias. »Qui Rcbertus Regis libruin ecclesiœ Atrebalensi donùdedit, et voluit « librum panier cum allis libris ipsiuseccleshe Atrebatensis ejusdern sumptibus ac expensis in1mc. bec cathenari, ad flnemquod ipse liber ah omnibusvo]n1ibus ac indigbnlibus ibidem legi, videni ac inspicivaleat . -

De ceeherrima éjus libri edilione. principe, qui anno 1460

in urbe Maguintina « non calanii, styli aut pennœ suffi-agio,sed mira patronorum formarumque concorci ia, proponlioneet modulo, impressus nique confectus » est, multi moita dis-seruerunt quam editionem post Panzerum (II, p. '111 ss.)G. Brunét (ed. 5 i iII, p 501) censet non injuria Jo. Gu-tenhergtribni. X. Falkensiein (Ccxcii. d. ffiwhdrucicerlcunst,L., 1840, in-4, p. 119) eidem jndicio adstipubatur. Aug.Bernard (De l'OrLy, et des débuis de l'impr. en Europe,

vol.,P., 1853, 115 p. 4) coin FIenrio Bechterrnflntze tri-huit, qui A1taviI1 (Eliville) prope Mogunliam a. 1467

I. V. LECLEM, Dits. sur le xlv' s1cle, iflL5o, I. p. 359:

27

Vocabularium tet quo eodeii charactere prelo expressit.Editio altera cuin nota anni, et illa quidem rarissima, ex-cusa est Augusta Vind. apud Angustum biner a. 1469,.2 vol. in-f' Înaj. (de qua vide Faikenstein, p. 157) :\t Vin-delica finitur in urbe serena. » Qtiarn inter et prirnniprodicrunt dua3 editiones, una Je. Mentelin (vid. Aug.Bernard, II, p. '108), altera anonyrni ejus qui dicitur «lin-presser litterte R » (de quo Panzer in Annal. I, p. 76-80),utraque sine ioco, anno et nomine typographi et absqueindiciis.

In exemplari editionis Menteliarno, quoi ohm asserva-balur Mogunti, teste'Van Praet (Catah, IV), hc legeban-tur « Anno Bomini 1476, seconda feria Michaelis,M. Ceorgius de Gechingen einit prsentem librum illus-trissimo prineipi D. Ernesto, duci Saxonie, postulato eceje-sic Magdeburgensis, pro xiii fiorinis, de pecunia D. Er-nesti, domini et patris ejus postulati. » Testis Van Praet(IV, p. 20; cf. Bernard, II, 122) in èxemplari editonisZ ,,Iinëriari ,p ohm Parisiensi, mine Vinclobonensi, niembra-neo, hac legi « Anno Doniini 1470 dornnus FridericŒprior monasierii mentis omnium angeloruni in Suais,ordinis cartusiensis, mit hune libruni pro 42 (Berilardxxxii) ducatis. » Exemplar editionis Moguntinœ annô1465, 41 « aniiquis sexagenis » emptum fuit o monachisS. Mont Ailenhurgensis. Decem post annis, idem opus10 fiorenis auneis venditum est. Anno 4469, 50 librisîestirnabatur Catholicon in pergameno, quod fuerat cardi-nous Balue'.

Exemplar membranis impressuin Londini ante hopouces aunes pretio '12,772. fi'. emptum fui[;

Joannis de Janua -Postillani in IV Evangelia add'uxitRaif. Soprani (li Scrittori delta Lquria, Gen., 1667,p. 180). Ph. de Barberhs (fier. circa 1480), ejosd. ord., -ahEchardo allatus, ita de co « Johannes Catholieon sua in

1. DEIÂSLE, le Cab. des Mss., I, 1868, P. so.

- 28 -postula super Joannem. » Ejus etiam Trctatum de onini-potentia Dei laudat Echardus.

Legendi de eo, poslvetdres, Van Praet, IV, p. 16 et 43;G. Loewe p. 247. Codices manuscripti fere in omnibusbibuiothecis inveniuntur.

Catholiconem non illepide monachi S. Udairici Augus-tani, in prcefatione Glossarii Salomonis riserunt bis ver-bis « Katholicon, quod est univérsalis, ut Johanni Ja-nuensi est titulus : qui gloriatur conhinere se omnia Guipulchre a quodam objicitur prter utilia. »

CAPITULUM VI.

DE GLOSSARIIS QUIBIJSDÀM XV &ECUL!.

Johan4iis Cornpre/tenàorium exstat in Bibi. nat. cod.lat. 7678 sac. 15 formas minons. Incipit « Cum in ce-dice ethimologiarum Ysidoni, libnis Papie Hugucionis etCatholicon de vocabulorum exposicione solum tractanti-bus, quosvidi sepius et perlegi, in primo plura, in secundonon tanta, in tercio pauca, in quarto paucissima vocabulareppererim et reppeniantur deficere... cogihavi Ego Johan-nes in unum corpus redigere hec et ilia.... Comprehen-sonium hune librum inhituians, quia comprehendit sin-gula in prefatis libris exposita....

« A ideo in omnibus prima est httera.,..« Explicit: Zucarum, ri, vol lice zucara, I. e. sucre. »Johannis Comprehensorium excusum fuit VaIenti,

char. goth. in-D mit. pichis, an -no 1475.Vocabularius famuliaris et conipendiosus (de quo Du

Cange, § 51, E. Littré in Rist. Lia., t. XXII, p. 23), cummagis ad studium gallici sermonis pertineat, parum adrom nostram facit. Videhiir prodiisse Ven. 4496, in-P,2 col, s. 1. e. a. Sed errat Du Cange dum dicit codices in

- ¶29 -

Bibiiotheca Monast. S. Martini Tornacensis Nicolaumquenidam auctorem nominare, cum ille Nicolaus nihilnisi Papiœ abbreviator fuerit (cf. Sanderi Bibi. Bely., I,P. 439).

Johannis Bernardi Savonensis, ord. Erem. S. Aug., Vo-cabularium Ecclesiasticum, sen potins Vocabulista Eccle-siastico, Mediolani apud Leon. Pachel et Ulr. Scinczenzeler,4480, in-f' prodiit', tum rursus 1489 apud L. Pachel,deinde Venetiis apud Franc. Bindonum, ac deinceps, perBenedictum Puciuin, mon. camald., abunde castigaturfi,Venetiis 4625, in-8', apud Pc. Dusinellum. In proœmiolegitur « ...Habeant ipsi docti Papiam, Marnotrectum,coeterosque auctores egregios, a quibus excerpta fuerc... »Incipit « Ah, ah, alt il propheta, quasi piangendo diceva,etc. - Abba, signijica paire, syrum est. ilabetur Marcic.14.»

De auctore Pamphilus ad a. 1494 2 « Je. Bernarduscognomento ForLis, Savonensis, vii' multis animi dotibusexornatus, sen psili Vocabuiistam Ecclesiasticum, quémse ex Papia et Mammetrecto coliegisse ait. » idem, p. 85'(annis 4460-4470) « Bernardus Savonensis theologusscripsit in omnes D. Pauli epistolas digna commentaria,qum F'errariœ cum quibusdam sermonibus in bibi. nostraS. Andreœ cuslodiuntur. »

Hec ex Pamphiio descnibit, post cteros scriptoresAugustinianos, Je. Fei. Ossinger, in Bibi. Augustiniana(Tngoistadii et August, in-e, 1768, p. 797), qui, ut vide-tur, jure Joannem Bernarduin eumdem cum infra scripteBernardo esse censet. Sed bibliographi ord. S. Aug., eumoh nimiam in scribendo festinationem, scniptonibus cte-rorum ordinum longe postponendi sint, diversi in di-versa abeunt. Tu vero miraberis, opus, quod nihil est, nisiPapias et Mamotrectus in ordinem redacti, centum annis

1. MAITTAIRE, Ànn1 t,jpogr., cd. 2, 1, I, P. 415; Hala, 2940-41.2. Ckronica ord.fr. ereinit. S. Àug. fratre Joseph Pampbllo episc. Signino

auctore, Rome 1581, in-4', p. 946.

- 80post instaurata humanjora studia ex officinis I1a1ianiclemum exiisse.

Henrici Jeru7iy, syndici Norirnbergensis, ElucidariusScripturarum, Norimb. 1476; i nf (Incipit Linguarumvariarum. . Aa est interjectio ... ) typis.prodiit. Quod opus,cum ad I(atholicon, Papiant, HLlguitionern, Marnetrectum,Grecistam, Britonem semper provocet, veteri nostrorumGlossariorum faniilia3 adscribendum est.

De Vocabulario Brevilo quo, •quamvis intr Glossariamedii rnvi, ex or4ine temporuni, non ultirnum Iocum oh-tineat, nqis in eJausula liujus Prim partis dicendum,cum istius libri auctorem scriptoribus nierlii oevi adscri-bore, nisi res postularet, yix auderemus. VocabulariusBreviloqius, , triplici aiphabeto (de nominibus, verbis acadverbiis) divers is ex auctoribus nec non corpore titrius-que juris collectus, ad latinum sermonem capessendumuWissipius », irnpressus est Basileïe apud Arnerbachios.ExenpIar anni 1482 (in-f', 2 col.) vidimus. EditionesBasileenses laudat Loewius annorum 1480, 1481, 1486;Colonienserri a. 1486; Argent. (Du Cange, § 51, adducitedjt. Argent. a.1491) ann. 1495 e .t1501. PreuntGuariniVeronensis de arte punctandi dialogue et tractatus deapcenlu e Marnotrecto. Omnis autem doctrina auctorisneiitiqharn ex veteribus scriptoribus, quos spe laudat,sen ex tritissirnis jus Papùe; Britonis,-Alani libris petitaest; Quem vic quis crediderit, nisi res supra dubiuni ipsiusMelanchthonis testimonio posai esset, tam prposteruglossograpum ipsum ilJum esse Reuchiinum reforniap7darum Jitterarn principem, sed vix 20 natum annos.Et revera in exemplari Bib1ioLhec Goettingensis editionsColôniensis a. 1486 Ieitur, teste Lœwio (p. 252) notamanuscripta, cujus verba, excepto initio, etiani in Mdcli.Adami Vita Çapnionis leguntur: Coininentatio PhilippiMelanchtonis reverendissimi praceptoris nôstri super

t. Vitae Gerra, PMlos., Haidelb., 1615,in-8°, p. 38;

- 81 -

breviloqui!!m vocabulariuni. Et hic verbis sequentibussic dieu.. Eo tenipore et fratres Amorbachii offlcinaip ty-pogtaphicam instiluerunt. Qui cum desidera ri viderçntlatinum d'op.aanx6v, Capnio librum collegit cui titulus estbreviloquus, qui lune, eum nondum meflors lijri in hocgenere baberenlur, et expethus fuit et studus profpit. »

PARS IL

De Mammotrecto.

CAPITUTflf I.

DE CODJCIEUS ET EDITIONIBUS MAMMOTRECTI.

Mammotrecti codices inveniuntur in Bibi. nat. Paris. tres:B. nat. laI. 2520, antea 4'148, cl. rnazarinus, membr.

forniœ minons (24 x 17 cm.) 2 col. 82 lin. :216 if. quorum4-206 continent Mammotreclum. Notalur bis verbisIste liber est conventus sancli maximini (S. Mesmin). Ca-talogus librum perperani Flugoni de S. Victor.e tribuit.Incipit: (J) Mpaciens propnieimpcnicie. Scriptiira, secun.-dum catal., sec. 13, vel certe iueuntis 44. NotavimMslutera t

B. nat: lai. 14411, oi. S. Victonis, formi,,medioe(81 x 21 cm.) 2 col. 44 lin. 347 if. Scriplura videtur saae.14 (cat. ms.: 15 sac.). Inc. : Incipit prologus in libro quidiçiturmamotretus super vocabulis biblie et aliorum queleguntur in ecolesia. Impatiens proprie imperitie... Nota-vimus b.

B. naL lat. 595 ol. D. de Noailles F'I\ marese., formeamin. (22 x 45 cm.) 24 lin. iongi .Qribus, 290 if.,45,

Hmembr, et chariaceus. Iriitiuni periit. Inc. Rugis au-1cm. Expl;: commodo regnante tieodo. In fine Apocalyp-seos : Explicit Mammotrectus editus a flaira Marcliisinoordinis fratrllm minorum de civitate regii super exposi-tione vocabulorum biblie. Notavimus e.

Tabula etiam Mammotrecti invenitur in cod. B. N. lat.9898 antea suppl. lat. 977 forma mcd. (82x24 cm.)sc. 15, 44 if. F. la: liber capituli ecclesie beate Marie inKonickstein. Mametractus. Incipit tabula f. lb: Abba paterMarc. 14 en... expi.: zona Ecclesi. 47.

Basilem in Bibi. Universitatis exstant, teste vire doctis-simo et eodem benignissimo F. Sieber, codd. tres.

B. VII. 44. membr. in-40, soec. 14, 2 col. folia notanturbis vel ter ecclein numero : 4. 1. 1. 1 2. 3. 8....77. 77.Sequitur index alphab. 4 col. 23 if. Inc.: Incipit prologusin marnotrectum. Impaciens proprie imperitie. In fine:Iste liber fratris (nomen erasum) ordinis frattum predica-tdrum post mortem eius et est magistri Johannis de Efringin(Efringen, propre Bas.).

B. VII. 34 rnembr. in8 0 . In ppio : Contenta in hoc vo-lurnine : Correctiones biblie. Mamotrectus. Tres partesAlexandri de Villa Dei. Istud volumen est conVentus basi-liensis ordinis predicatorum. 308 if. mini. Maiiimotrectuslegitur if. 74-245' scriptus A col. In margine, nolœ cur-siva scriptiira. 14 sculo descriptus videtur. Unum ex duo-bus .iiliscodd. videtur laudare Montfaucon in Bibi. Bibliolli.I, 608? ut ex Bibi. Theoph. Spielii Basil. membr.

F. Y. 11 chart. in-P. In ultima pagina: scriptus estliber iste per UoIr. wachter de. loifenberg seniorem etpplebanum in birdorifeonsi. dyoc. anno domini m° ecce.In interiore latere involucri: Iste liber est carthus. bas.eiiptns inter alios libros anno 1430 in crastino remigii.112 if. 2 col. pag. 4° coi. I: Incipir. Mammoirecius secun-dum alphabetum compilatus. An est interieciio vagientis.Abba 11ebraicum dicitur pater, etc.... pag. 96° : Zodiagrue dicitûr animal .si•ve signum,. etc. Tum .sequuntur

- 88 -varia capitula, decem-iiornina Dci, de ventis, de vocabuloasterisco, etc. Pag. 1001 IegLur glossarium latino-germa-nicum artanus, /?.aknzesser...

Florentioe in Bibi. Laurentiaiia (ohm in Bibi. S. Crucis,k min.), mm ex litteris viri cluctissimiel benevolentissimiC. Paoli tum ex Catalogo Ang. Mania Bandinii, L. 1V, Flor.1777, comperimus esse duos codices

Cod. plut. 20 sin. 6, ol. sca'v. 8, nom. 722, membr.in-40, 2 col. srec. 14 (Band.: s. 15) if. 167 sine titulo. Ininteniore latere involucri legitur : Isie mamotrectus estarniarii florentini conventus ordinis minorum. Inc.: Impa-tiens proprie imperitie. Commeniarius super B ibhiani desi-nit coi. 422a . Tum incipit Lucidanium Legendarum, dequo postea. In initia tegeiidarum legitur aha manu : Nonscribas ultra quam (?) mittam alias legendas. Col. 139155alegitur index aiphabeticus, deinde exphicationes vocabu-Ioram qum occurrani in Homiliis dominicarum totiusanni, a prima dom, in adventu ad dom. 24 post Pentec.

Plut. 85 sin. cod. 7 (cl. scain. 8) membr. in-4 0, 2 col.sc. 14, col. 260, mit. pict. In interiore latere inv&ucrilegitur scriptura 45 sec.: Liber arrnarii conventus S. Cru-cis de Florentia ordinis minorum. Manirnotrectus n" 771.In fine legendarum : Explicit mamotrectuni. Sequiturabula vocum biblicarum quœ desinit col. 260 lis verbis:

Explicit tabula Mamotrecti, quia recalcitrante fortuna la-bôr irritus est. Bis legitur: Iste liber est ad usum fratrisZenobii de Florentia, o. fr. min. Hune codiccru benignis-sime pro nobis inspexeruni E. Mflntz et frater nosterE. Berger.

In Opuscoli di autori Sicitiani tom. XII [Palermo 1771,in-40 : Relazione delta nuova libreria di S. Martino delleSeale (0. S. Ben.), autore S. M. di Blasi, p. 491] legiturexstitisse in Catalogo anni 1384 ejus BibIiothec: Itemliber vocatus malmotrectus incipiens impaciens proprieimpericie. » •Ttim subdii: Io ne o vedulo nu antico codicevis. parte tu pergamena, e parle in caria, nella biblioi'eca

BEROBU. 3

34 -

del nostro inonasiero di Messina... Incipit Mamotrectus insubsidium pauperum ciericorum; mdiii Prolo go: Impe-noie ac ruditati. Ai fine della spiegazione del[ Apocalissivi sono ï sequenti stroppialissinti versi: -

Anno millesiino quatercentesimo notaTri gesimo quinto quo liber scrihutur iste.Qui scripsit scribat Andreas domino vivatVivat coin sanctis Mistrette pedibus claudis:

Bihiiotheca vero Benediclinorum Messanensium a. 4848igrie fere Lot-a absurnpta caL

F. Jacobs (in Jacobs et F'. A. Ukert Beitraege zur aeiterenLitieraur od. Mcrkw. der /tzgl. Bibi. zu Gotha, Leipz.,4835, in-8°, 1, 1. p. 167; cf. E. S. Cyprianus, Gelai. codd.vin, bibi. Gothanac, L., 1714,.in-40, p. 8) laudat codicernnienibr. I, nurn..,53, 162 iL. 2 coi., qui fuit Novi Opensjuxta Halam : Die ietzen Abselinillé S dci' IlS. sind f.161 1 de martynibus, de virginibus. de heata virgine. Naclidènt 5M lusse : finit Mamwotractus. Deo gracias, etc. Folgtdes Begister mit deni Kolop lion finit registrqrn in mam-metractum et similiter Lotus hic liber an-no ab Incarnacionedorninica m° coco° lxvi regnante domino nostro 11m xpo..Peo gracias.

O vos qui nostis quid• perferat 111e laborisQui se serihendo castigat tempore crebroAssiduis precibus ii cinores sitis, precor, ejus,Qui prointus librum cotisciipsit et eddidit ilium.Et tu, nate Dei, miserere, flagito, Si,Nain tua pro gl.orià feci bc oninia.

—

In J1 L. ilockeri Bibliètheca Heilsbronnensi (in-f, No-niîrth., 4731, p. 25), sub num. 95, notatur:

Marnotrectus. vocabularium Lotius sacrœ scriptur. fol.maj. pagg. 91 In fine : ExplicitMamotreetus compraLusa fraise Ileinrico de Liggartshausen. quondam priore fies-tro. qui finitus est auno Domini 4357 in vigilia BeatiAndree apostùli.

F-

- 35 -

Cahilogus codicum riss. Malaiestinze Casenatis Biblio-thecm frairum minorum conventualium, auciore Jos. MariaMucciolo (vol. 1, Coesenoe, 1780, in-P, p. 72) hoec habetJn-4 0 : Mamotrecius. In extrema pagina legitur : Iste libernomine Maniotrecti est fratrum minorum, et de conventuCesenp, qui conventus est in provincia J3ononi, scriptusah anno 1375, in Cathedra S. Petri.

In Cal aiogo dei e,odiei mn. delta Biblio geca di S. Antonio,quem publici juris fecit fr. > Minciotii (Paduœ, 1842), legi-tur : e Mamotrecium id est Diciionnarjum vocabuloruniS. S., cod. membr. s. XIV, in4°, pag. 161. i

Scheihornius, in cardinalis Quirinii Libro de optima-rum scriptoruni editionibus, quai Rome primum prodie-runt (Lindaugiie, 1761, in-4•°, p. 6), scribit Possideoexemplar hujus dictionnarii manu exaraturn, cujus in finehc adscripia sint : Explicii Mammotrecius fratris Mai '

-chesini anno Pomini 1461.Ph. J30. Lambacher, in Bibliotiteca Anliqua Vindobo-

nensi civica (I, Viennw, 1750, in-4°, p. 85) ait, ex Theoph.Sincero (Sammiung y . lanter alten und rami Biic/tcrn, I,P-68), exstarc in Bibliothe6a Norimbergensi codicem hujusMammotrecti, qui a. 1431 scriplus sil per Joannem Glaz,tunc temporis notarium civitatis Svobach.

B. de Montfaucon, in Bibiiol/teca Bibiiotiiecarum mn.nova (Paris., 1789, j.fo p. 1180"), recenset codicem Bi-bliotheca3 Mediani Monasterii in Vosago (num. 21) : Mam-motrectus in V. et N. T., codex 200 annoruffi. fol. sub num.48. Qui codex in Bibliotheca Spinal iensi (CalaI. des Dépat-tements, III, P. 404) servatur, n° 18, in-lb chart.. &ee. xv.Incipit : Prologus super MammotrectLlnl. Impatiens, etc.Desinit : Expi. Mammotrectus. Peo gracias. Jhesus estsalvaior. De ortographia... In fine: Johannes scripsit inAsia scilicet in Crecia. Jhesus. Sequitur tabula. De quoend. nobis scripsit vir doctus Guilmoto, archivarius Vosa-gensis.

Idem Montfaucon, p. 1228a, laudat in Bibliotheca S. AI-.

- 36 -

bini Anclegavensis, coU. 57, in-4 0 Expositiones Mamie-trcli de vocabulis difficilioribus S. Bibiiorum, Hymnorumet. Legericlarum, et p. I3S2, in Bihliolheca cathedraliMetensi, cod. 283 Exposiliones ct correctiones vocabulo-rum libri qui vocalur Marnotmectus... Liber vemo non jaminvenitur in Bibliotheca civium Metensium.

Hyac. Sbaraiea, in Suppleinento ad Seriplores triuni ont.S; Franeisci (op. posthum., Romze, 1806, in-P, p. 509)nonnulios codices laudat: Exstabat ohm nos. Ferràmiœ inBibliolheca S. Fraticisci, ex Indice veteriifliusbibliothe&cn. 1437 scripte, pag. 18, 20 et 69, necnon Crùmlovia inBohernia in Bibi. conv. S. Maria3 min. conv. clin monas-teric S. Mari Clarissarum, in pergameno, et Vienne apudnostros ex Indice earumdem bibiiothecamum a. 1593 con-feclo, et Rome asservato, p. 24 et 45. Habetur eliam ms.Àsisii apud nostros. Ant. Possevin, Appar. Sacri t. III,Yen. 4606, Suppl., p. 144, inter coUines BiblioLhecac

(S. episc. Errnlaïid) in Borussia Polonim laudatcodicem cui titulus Marnotrectus.

Nunc de textus impressi editionibus.Editiones principes sunt duae gemelit.Editio rarissima Beronensis, in-r, 299 ff., coi. 2, lin. 32,

!bsque signaL eist. et pag. nuin. incipit sine titulo: (I)m-paciens proprie inipericie... In fine : Explicit niamotrectussine primicereus arte impriitiencli sen caraclarizandi perme Helyam helye alias de Louffen canonicum Eccjesie villeBeronensis in pago Ergowie site ahsque calami: exaracioneS,Tigilia sancti martini Episcopi Sub anno ah incarnacionedoinini Millesimo. Quadringentesimo Sepivagesinio. I)eolaus et gloria per infinita secula secuiorum. Amen etc. (sic).

Legit A. Bemnard (i. 1. p. 129) post uRne verba in quodamexernplari : « O archangeie Michaei, princeps ac propug-nator nostem ». Porto capitulum Beronense stetit subinvo-catione S. Michaclis. Sed ea verba non legunlur in exern-plari Bibi. nat.

- 37 -

In singulis paginis denotat nuiperus arabicus, in supe-riore parte. mois inclusus, seriein quaternioniini, ha niquaterniones 1-23 ad Y. T. pertineant, et a N. T. rursusincipiat numerus 1. Tutu in inferiore parte uniuseujusquecolumnœ saint lilterœ A-Z, addito signo et; post et 5m-gulis vicibus repetitur aiphabetum: qui nurneri, cum iitteriscochai, ad tabulam speciant. Sequitur tabula :Abacuk. 22.y. Abdias. 21 s... Zizania 1. g. 15. e. Zona :—Typothetanon seniel quosdam locos vol numeros négiexit.

Gertissimum, ex defectibus et mendis quibus textusscatt, lui pressorem FIeliam He1ie nullum eod icem ixnpres-sum ante oculos habuisse. Most uterqueprologusinEvan-gelia, etc. Exiit libellus noster prolo in monasterio illoBenedietinorum viIla3 Munster in Argovia, quod s fundatoreBerone, coniite de Lerizburg (a. 850) nomen Beromiinsterduxit. Priniitias iilas typographica3 apud Helvetios anis (volcerte pnincipem eorumlibrorum, qui notam anni prœ seferont) eharacterinis majonibus, et, ut innuit A. Bernard,forsan in arena fusis, Helias de Lauffen procul dubio exmanuscripto excudit. 111e quidem, ex antique Kiburgiorumstemmate oniundus, a. 4419 in capitulum Beronense re-ceptus fuerat, decessit a. 1475 (vide EEbi, Die Buclsdr. inBerôm., Eins., 1870). Cujus A. F. Bidet imper defuuctus(Eneyci. Nout., 26 670), isserit coinitem fuisse illustrissi-muni ilium typographiac Parisiensis pnincipem Udair. Ge-ring. Sed hoc forsan inagis ex conjectura probabili, postErnm. de Haller et Faikensteiniuni, quarn evidenti ratione.C.Lerum auctor est canon, £bi, nomen Gerung circavil!am Beronensem tune temponis fuisse vuigatissimuni.Certum auteni est Petrum Ii..antz Moguntinum, eumdeznqui in lite Gutenbergiana n. 1,455 testis fuit, forsannostriM. Krantz patrem, et Johannem Doerfiing Vitodurensem,1-Ie1ia, ut videtur, ex sorore nepotem, Louffenia nianumpnebuisse. Nec nullis videtur, cum regetn Galliaa Ludovi-cum XI Jodoco de Silinon, pra3posito capituli Beronensis,secreto in Helvetia missario usum esse compertum sit, hos

- 88 -

nostros triumviros Sorbonicos àuetoritat p et eonsilioJoannis a Lapide codem anno 4470 ah abbate Jodoco Pa-risius misses, posiquam inc1ytu 111e Gallus N. Jensonad halos arcanum anis novze secum farces aufugerat, ita.ut Monaslerium Beronense typographia3 Parisiensis velutimatrix exstitenit. -

iNonnullis :quidem visum est, Manimotrectum anni 1470,cuin ante a. 4472 iiullœ inveniantur signatur, confictanota anni ex editione Moguntina nepelitum esse. Sed viracutissirn:i ingenii Aug. Bernard (De l'Ong. de l'imprime-rie, II; 128) perbene

« D'abord il n'est pas vrai que le Maihmotrectus deMunster porte des signaturès... Nu second lieu, il n'est pasexact de dire 4ue l'imprimeur de Munster a copié la sous-cription de Se/ioi/fer, car, sauf deux ou trois mots qui seretrouvent d'ailleurs dans tous les autres livres datés deMunster et d'une foule d'autres villes, les termes employéspar Ilélie sont très-différents..: Au reste, l'ouvrage deLouffen diffère coniplétemeut de ce]ui de Schoiffer. »

Sed nos quid etiam disputamus, .cum in promptu sitexstare in Bibliotheca civium Lucernensi éxemplar cdi-tionis Beronensis in quo manu cotanei scriptonis hcrubro descr.ipta leguntur Emi pro tribus florenis.t reniaante andree apostoli a cunrado nagler pannicida annodomini rncccclxx. 1470 Ego surn Weinpels etc. (bi, DieDuchdr. in Berom., Eins., 4870.)

Editio altera princeps prodiil sub titulo ftfamntetractussive expositio in singulos libros Bibi iorum per singula.capi(uiq. In fine ExpliciL Mammetractus arte imprimendisive caracterizandi ahsqne calanii exaracione sic effigiatuset ad eusebiam dei. industrie Per Petrum Schoiffer deGernssheiin in ciuitate maguntina feliciter consumrnatusanno doniinice incarnacionis in. cccc. lu . in vigilia •Mar-•tini. fol. goth. 2 col. 28 lin. 129 if. Colophon vero vixverbulodiffert ai) eo qui est hi Psalterio a. 1457.

Impressor in prfatione, quœ in fine opens legitur, la-

- 39 -

bons ,sui hisce verbis rationern.r.eddit : « Quia velusest vicium et commune sci'iptonibiis errare scnibendo...Cui malo quantum ad presens opusculum et si non in lotosaliem in tanto visum est posse rernedium ministrari; siper impressionis beueficium novuin quodammodo opuscudereturex vetere. quod sic sua nouitate polieret. uttamen ah auctonitate pninhi conditonisnuIIa presumptionedeflectenet. Pinersarum igitur ecclesiarum et prouincia-rum ymmo et ytalice nationis exemplaribus comportatiset diligenter revisis. compertum est in coroeptionihus etproductionibus sillabarum. similiter et in ondine posilo-mm et ro ui$tracioiiibus tabularum ipsa exemplamia nota-huiLer discrepasse. Considerate igitur quod autores nuncsuomum maiorum dictis. nunc prouinciarum suarum usi-bus innitentes nonnunquarn diuersiniode opinentur. Hincest quod oh reuerentia (tic) autors relicta sunt quedamin.lioc opere quw.ab usa discrepant almannorum....»terum multo plura impressor proprio Marte immutavitquam quae ad accentuin spectanL

Editiones sine loco et anno sont tics(Bain 40552) fol. 151 if. 2 col. 47 lin, Non inèpteT. 0.

Weigel bibliopolâ in Catalogo 373 a. 4.874: Clir. Waldar-fer, Yen. aut Mediol. eca 4470, cura typi opti!ne quadrentcum alphabeto quod 1egitum apud Pi. Braun (I, tab. 5) subnomine- Chrph Valdarfer, qui libros excudit Venctiis1470-1474, Mediolanni 1474-1488. Sed coin facsimileanni 1475 quod repetit Falkensteinius (p. 223) typis ro-manis prorsus dissiniilibus ernineat, statuendum editio-nemanonymam Venetiis a, 1474 prodisse. Minus beneilainius : « Krg., typogr. ignotus. », et Grasse (Trésor)« Arg., H. Eggesteyn eca 1472 D. Editio ex Moguntinaadverbum descnipta niendos etiam typographicos repetit,neque ab ea diifent nisi una voce wua.nibes pro warnbeussin Ps. 108, et ordine mate?iamum secunda partis immutato.Tabula tarpen editionem Moguntinam ,servato ordine salisinepte sequitur. Explicit est prornittere.

- 40 -

(Hain 10551) fol. 236 .11'. 26 lin. In capite legitur pra3-fatio his verbis incipieris « M intelligendum ordincmpresentis opens quod ipsempi aclor marnmotreeium w-pellari instituit... Estaulem processushuiuscemodi accom-rnodatior co qui in catiiolicon aut breniloquo observatur. »Porro Vocabularius Breviloquus prodiit a. 1480. Videturprodiisse posta. 1480 Argexitina apud Georgiurn I-Ii.isner,cujus libri exstant annoruin 1478-98. Vide PI. Braun,Notitia de libris in fflonast. S. Udair. Augus(ae extantibus,in-4°, Aug. Vind., 1788, 1, LaI), 2. Hac editio sequitur tumcodicem ms. tuni editionem moguntinam.

(Hain 10553) roI: 17 if. non nom. et 155 num. 2col.46 lin. Editio ex Argentinéusi Geo. Husneri descripta, qua,cuni ex ea tex [il s argentinensis a. 1487 et 1489 desuntptussit, 'idetur Argentinœ post annum 1482 excusa esse.

Erlitio sine Ioco prodiit 1476 fol. Grasse: (Colonioe, Gui-denschal).. Typi iidem sunt quos PI. Braun J, tab. 4 addu-ciL ut typographorum Coloniensiumprirnos. Forsan clicatquis, ex figura qum p. 153 Falkenteinii exstat, hune nos-trum librum ex prelo Udair. Zeli (Col., 1466-92) exiisse.In fine hac leguntur Liber religiosi fratnis Murachismide sacro ondine minorum deuotissimi: quem ad instantiamquorumdam. deuotorum sacre pagine studio et maximecanonis Biblie vacantium studiosissime contexuit. utiqueperutilis vins ecclesiasticis... explicit féliciter. 'Anno ahnatiuitate domini m cccc lxx sexto, in vigilia sanctanat.alisdomini.

ihec editio moguntina ai) omni parte similis est, exceptabac una notula etverbo warnbcysjs.

1 . Editio italica prima prodiit Venetiis 1476, 111-4°, 23 et203 if. 2 col. 39 lin. perFraneiscuni (Renner) de Hailbrunet Nicholaum de Franckfordia socios. Jnitium Incipitvocabularius in mamotrectum... Prologus autonis in ma-motrectuni. E ms. vero descnipt.i est. Hune mues editionesitaIic et gaIlic, quarum majorem partem vidimus, adverbum sequuntur. Quas vidimus, addueere placet.

n

- 41 -

Yen. per F. de Hailhrun et P. de Banna socios, 1478,in-40 ; Yen, a. d. 1479. nonas halendas octubris per inely-.tum uirurn Nicolaum Jensen gallicum 281 if. non nom.prter tahulam quop hahet4; Ven. 1482.dievero 6Jul. perAndr. Jacobi de Caithara, Irnpensis Octaviani Scotj deMo-doetia. in-4e ; Yen, per F. de Hailbnin 1483, in-8°; Yen.©j. cL imp. Franc. de Madiis 1485, in-8 0, etc. 5 alias'itali-cas sc. 15 vide apud Gnesse et Hain, quibus hc videnturadden±o:Ven. 1489, in-4°,1496, in-4 0, 1506, in-80,4596.

Editiones gallicoe sunt hzcc : Expositio Biblie in flfamn?o-trectum, Paris., Ponsel le Preux, s. a., in-12 parvo: (Edi-tionem Paris. a. 1510, in-80 laudat M. G. Christgau [ConinzentaIio de Jfammotrecto, Franef. ad Y., 1740, in-8 0]) -Iifammotrepti liber omnibus ecclesiasticis Lam seeuarib.usquam religiosis summe necessarius... ap. Petrum ViardParis. in via Jacobea... ad eum igitur c/zristicoie festinantescurrite qui tantum librom etc modico vobis condonabit1521. In-80 parvo (Impr. tvpis Jac. le brun).

Editiones germanicas recensent Hain et Grasse, s&e 15,prter supra memoratas, ,Argentinenses 2, Norimber-genses 2, Coloniensem unam, per .lo. Kœlhoff 1470 fol.,quœ nescio an eaclem sitquam laudant Panzer J, P. 284 etHain 10560 ftfarnnictractus s. Mammotrectus in Biblia.In fine liber dictus mammetractus religiosi patris fratrisMnrachisnii de sacro ordine minorum. Per inc Jo. Koelhoffeiuem colonie... a. d. 4479 in vigilia S. Seuerini char.goth. fol. Extant editiones Metenses a. 1509 et 1511, in-4°.Addendw, etiam videntur editiones Arg. 1489 fol. (285 if.num. proeter prtefhtionem ad intelqenduni ordinem, quimin principie; sequitur Lexturn Argentinensem) ; Arg. 4497,in-4°; Noiimb. 1494, in-4'. In sumrnaeditiones 34, quietextus familias, prter editionein singularem Beronensem,quam nullus inspexisse . impressor videtur, prbent tres,seilicet Moguniinam, Argeninensem et Ilalicam. Sed tex-tus itlicus ctenis haut dubie prstat.

42 -

CAPITULUM H.

DE AUCTORE MAMMOTRECTI.

Auctor in przefatione propositum suum (juxta textumitalicum) bis exponit

Impatiens propriè impericie ac ruditati cornpacienspauperum clericorum qui ad predicationis oûiciurn pro-moventur decrevi bibharh transcurrendo perlegere, flCCnon et alid que in ecclesia recitantur (si vita cornes fuerit)inspicbre diligenter, et partium difficilium significantias.etaccentus et genera insinuare lectori pauperculo. secundumquod pro capta intelligentie colligere potno ex laboribusaliorum ut sic ethirnologia sensu edificet intellectum etaures dernulceat debita senoritas prosodie... Usai tamenEcclesie in maltis censui deferendum. in quibus non estabusio nimis'absurda nec ah arte intolerabiliier deviatur...Desudabit laborad pedes doniini aliqualiter abluendos.;.Et quia morem goret talis decursus pedagogi qui gressusdirigit parvulorum. marnotrectus' poterit appellari. »

lNomeh libri auctor ex S. Augustini in Ps. 30 enarra-tioné 3(ad y. 44: Opp., ed. Bened. IV, ï, p. 160) hausisseidetur,.ubi hc «... Adhuc lacte vis nutriri, et fies

rnarnrnothreptus, quales dicuntur pueri qui diu sugunt,quod non decet ».. Quœ verba nequaquam ex ipso Augustino, quod alienum a more mcdii aevi universi esset,- des-cripsit iDe, sed ex Papia qui lic habet œ Mammotreplipueridicuntur qui diusugunt quod non decet. » Hugutiosolito more hariolandi : « Mamatrepus. a. um . puer qui lacdia suggit. et est -conipositum a rnatnrna et trcpidus. » 13equa voce videsis Stephani Thesaurum (cd. Hase), s. vv.

6stto, T'2a3oç, iaqtxcç et FLŒti4&{Œ. Nomenad suam cujusque linguam conformaverunt diversarum

t. Sic a, Beron., flash. uterq., Fior. 722 (?): t: Mamotretus;c, Fior. 722 (7).Ârg. Man,niolreciijs Mog. et Iiasii. 31 (secuncia nianus) MamuietractusFier. 771 Mammolretus. -

- 43 -

gentiumhomines, quibus gallicemarmo(ret, italioc rnalmo-tretto dici solitum fuit.

Sixtus Senousis in Bibi. Sancta (a. 1566) Lugd. 4593in-P p. 273, non omnino iUepide « Mammotreptus, sicah inscriptione Dictionnarji a se editi cognominatus, virsimplex et devoLus, ex ordine minorum, illius pauperculievidum inopem largitatem secutusquae de sua tenui pauperieduo minuta in gazophylacium templi conjecit, ipseuoqude sua exigua facultate obtulit in templum Domihi quodhabebat, hoc est Dictionnarium vocabulorum toUas Bibliœ,latinarum vocum prolationem, accentum, et significatioïiemci'assa et mdi minerva explicans... Claruit a. d. 4450.Eum sequuntur veluti oves Panurgeim A. Posse yinus, C. Ou-din, cœ1. Fabricins (Bibi. Lai., cd. Patav., 1, 4754, p. 41et22) Mammotrectum a.4466 in lucem prodiisse opinatur.

Fr. Barto)omeus de Pisis, in libre Conformitatuma. 1385 edito, 4510 Mediolani impresso, Conf'orm. XI,2, princeps de »ostro sic loquitur « P povincia Bononieballet 5 custodias... Custodia Ferrarie habet:.. :Io dnn deRegio de quo fuit Frater qui fecit libtum qui diciturMamotretiis. Fi. Gonzaga (De ong. Sera$. relig., in-P,Rom, 4587, p. 88) et Roduiphius Tossinianus, in His-toriis Serap/z. reiig. (Ven., in-P, 4586, p. 829 8) scriptoremfratrem Mammotneptunz pra3dicant. Contra vir cl. •LucasWading, in Script. ônd. min. (in-t, Rome, 1650, p. 247,cd. II, R., 4806, in-F', p. 469) et. in Anali bus fi' . rninonunv:« Marchesinus eRegio Lcpidi....floruit dm03 a. 1300, inprovincia Bononia » Hyac. Sharaglia, in Supplèmento adscript. Inium ordd. S. Francisci, opere postitumo (Roni,1806, in-f, p. 509) ita de œLate libri disputat: « Auctor inMammoirepto aflert Legendarn S. Francisci a S. Bonaven-tara editam et officivin; iLidem ant;iqtiam Legendani S. An-tbnii Patavini et officium' ; nec non Legendam S. E.lisabeth

1. OIFioh,m S. Ant. Pad. non exsfat hec in texto Eeron. et Mg.(Rcspor,soria binillit plane Mog ) - Legenda S. Eus. omissa in a exstat inb et spinal.

- 44 -ReginaiHungariai solum; non illas S. Ludovici Episcopian. 4347, et &igrnaturn S. Froncisci a.4837 cooptas legiin fine apposuit Decretale7n Nicolai 1.11 Lxiii qui seminatanno 1279 conditain pro declaratione Regulai minorumnon illam Clernentis Y Exivi de Paradiso anno 13 ,1 12 cdi-tain : seribebat igitur ante annum 1342. »

Auctorem codex b nuncupat fratrem Marchisiniiin. Edi -tio (Col.) a. 4476 Murae/tis&um dieu. il capilano FulvioAzzariin suo Cotnpendio dcll'/sisiorie delta Cilla di Regyio(1623, in-40, f. F. 2): Fra Gio : IWarc/wsino, ddll'ordinedi S. Francisco, scrisse quellopera vulgatissima, chianiatailmamotrego, et alcune mollo belle oralioni. Euni sequi-tu?, post JO. Guasco (Sioria Leticro ria dell'Academia dillqgïo, Reg., 1744, in-40, p. 12), Giornale de' Letieratid'Italia, t Xiii (4718, Yen., in-12,13. 286). SedGirol. L-rabosehiin Bibi Ilfodcnese (t. Hi, in-40, Mod., 1783, p. 153ss.) Sepibit Giovanni Marcitesini. Quod nomen eum atemporibus tnedii aivi ad nostra usque in Italia sit vu1gatissimuni 1 , aHi decernant quai sit. genuina .ejus forma.

Roduiphius (L I.), cum nésciat quis sit Mammotrectiauctor, haie de co dicit « Fr. Marehesinus Petor ediditT,'actatunt de peccatôrum poenis, cuius initiuin,, Po3nadebita: et Traclatum de passion e Christi, euius initium,Passio Domini nostrt» « Ejus, ut ait H. SbaragIi, opus-cula servantur mss. pergam. in-4 0. Asisii in Tabulario con-ventus S. Franeisci haie

Tractatus de, poenis peccatorum diversimode nuncupa-tus, incipit Poena debita peccatori nunc censciur nomineprôditioni, etc. et in fine legitur Explicis tuile opus de

I. Saje. 12 nobilis fan,jlla djflfarc/esejjj sire delta Mnrchcsell q tenebatdomirilum Ferrariense 1176, Azzo de fifarchiseltis. 11 1.)6 Marclzcsilla; iiiForraria (Ughetlï, cd. 11 t. II, P. 516'). 1107, 1701 Marchisino di Ahi!-cambio, da Nonantota (Tirab., S!. di Non., 1, 126128). 1285 DIarchisina,Jac. de llenzola, podest. Moden. uxor (Salirnb., Chr., p. 362); 1981 Mas-ehisinus, eler.stud. liononiaj (Sarti, p. 243'). Marehisinus de Baiadon ord.111111. circa 1331. 1363 Marcliisino vcsCovo di Dragonara tTirab , I. 1., 1,160, 321).

—.45 -po3nis peccatorum a fr. Marcliesin.o Lectore ord. min. Nonigitur Petor, ut male apud Rodulpliium, scd Leetor Mar-chesinus dicendus est nisi vero mavispeecator legere..

De Pa..çsione Domini incipit : Passioflomini Nostri JesuChristi. Consiinînzafis sermon ibus evangeiieae praedicatio-nis dixit doniinus discipulis suis :scitis, quia posi triduumPisclia fiel, etc.

Incipit opus, de vitiis a fr. )Iïarcltesino composilum. Desuperbia. De superbia est loquendum quantum cd causamdefectivani, etc. Hc tria opuscula saut in eodcm cod. ms.,horumque tituli recensentur in veteri Inventario Bibliothe-cœ, Sacrariique conventus S. Francisci Asisiensis a. 4384facto, ac renovato, ubi dicuntur extitisse in IV. solariooccid. sub nomine fratris Mare/tesini de ordine minorum;unde patet autoris anliquitas. » Si oui probanda videaturWaddingi sententia qui ea opera nosiro Marchesino Re-giensi tribuit, quamvis stylus cum lb, quem ex Mammo-.trecto noviinus, parum congruat, decernendum erit Mar-chesinum fuisse lectorem in convcntu Regiensi. De quoconventu multa Ieguntur apud fi'. Salimbeiie, neque nullanobiscuin communicare dignatus est ill. Marchio de Cam-paris. Quo vero anno fratres minores Begii coenobium

dificaverint, non I iquet, Tii'boschio autem (Mcm. Star.Mod., 1794, IV, p- 20) videntur circa a. 4238 ecclesiœ acmonasterii fundarnenta posuisse.

In armario oœnobii S. Crucis Florenti, quod nunc inBibliôthecam Medicieam Laurentianam transiit, cujus oie-gantissimum catalogum F1or., IV, in-f°, 4777) compilavitA. M. I3andiui, asservatur ejusdem auctoris Lucidariumlegendarunt duobis codicihus, scilicet Plut. 25 sin. cod. 4(Band., col. 483) p. 260: Vitœ SS., videlicet 4. Andreaeapostoli, 91 Nicolai episcopi, 3. S. Ambrosii, 4. S: Lucivirginis, 5. S. Stephani protornartyris, 7. S. Johanais cyan-gelistt. 8. Innocentium, etc. Pracurrit brevis Prologusqui incipit: « Utilitatem comparis prSilecti confratris B.mihi caritatis vinculo spiritualiter copulati, ac propriam

- 46 -attendens substratum opusculum compilait decrevi .

ita prima incipit : « Passionem S. Andreœ apostoli. »Ultima (S. MattLxei.) desinit: « Prima tamen ratio videturmelior. Explicit. » Ut ait Sharaglia, reipsa non saut ser-monos, sed elucidationes vitarum SS.; pars trna, nunc de-perdita, agit de sanctis .prdinisminorum, pars altera vitasSS. communium Ecclesia3 a S. Andrea usque ad. S. Ca-tharinam elucidat. Auctor vero qui se « •inter minoresdegentem » adducit, opus saura asserit se voluisse censeriLucidarium Legendarum. In ultima adversa pagina legi-tur: « Iste liber spectat ad conventum fratrum minorumJflèrenti dputatus ad usum Fratri Illuminato de Ca-ponsacchis eiusdem ordinis. b Codex membr, in-P, min.sec. 13 exeuntis (Paoli : sc. 14), 2 col., if. 279, du-plici manu exaratus, num, 676 designatus. Plut. 29. 5m.cod. 6 (Band., col. 216) pag. I 22-139 post Mammotrectum.inBibham et ante tabulam alphabeticam et explanationemHomiliarum, dominicarum leguntur .Explicationes nota-bitium vocurnetphrasiumqua3 occuruntin Legendis sanc-torum (cod. membr. in-4' min. sac 15 -Paoli: soec. 14—2 M. aura. 722, (t. 167). Incipiunta festo S. Andreaet progrediuntur risque ad festum. S. Ceciliœ. Hune co-dicem Bandinius ait valde interpolatum, et in ce omissaesse nomen et prafationem. Pesinit in legenda S. Ca-tharina3 seripta versibus leoninis. Incipit: In festo S. An-dreœ apostoli. In principip Legendarum alia manuspitmisit lioe monitum: Non seribas ultra, quia (C. P.quam; quoniam?) niittam alias legendas. » C. Paoli« Codex 676 majorem numerum 1egendaum habet quamM. Post S. Catharinam sunt alia Le fonds des expUca-(10 ns est le n4nze, mais l'explication (dans le ms. 676) estbeaucoup pluslarqe. Porro nomine [r.. Iliuminati mdi-catur mtas Lueidarii. Qui monachus multos libros, scu-lorum (juxta Bandinium) 13 et 14, ah arrnario conventasmuuntus est, et forsan est idem 111e, ut Sbaral&e videtur,de quo in codice Derivationum Hugutionis (pl. 21 5m. 5)

-. 4,7. -sac. 13 . « Iste liber Htigutionis fuit deputatus adusum... (scriptura eiasa) Fratri Bonanno Flèrentino...Hoc factum fuit a. domini millèsimo ccc secundo....: fuitautem accommodatus pradictus liber dicto fratri 13o-nanno de auctoriLate fratris IlluminaiS custodis, et deconsilio discretorum. Eumdern fuisse custodem a. 1305ex cod. 295, qui apud Bandinium non invenitur, auctorSharaglia. Unde quis dicat Lucidarium jam ineunte soec. 14exstitisse. Sed cum codex 676 vix plus quam dimidiumearuni legendarum, quoe in Mamrnotrecto inveniu tur, ha-beat, et ille quidem cod. 676 plus etiam contineat quamcod. 722, persp