76
Nowe spojrzenie na redniowieczny klasztor daj rwnie najnowsze badania architektoniczne. Natomiast przeprowadzone w 2015 r. bada-nia i prace konserwatorskie przy Tryptyku z Ldu pozwoliy ukaza to dzieo w nowy sposb.
Prezentowany zbir studiw, dotyczcych problematyki nowych odkry i bada redniowiecznych zabytkw w Ldzie, jest plonem wie-loletniej pracy badawczej wybitnych historykw sztuki i architektury oraz konserwatorw dzie sztuki. Zainteresowania autorw koncen-truj si wok architektury obiektu oraz jego zabytkowego wystroju i wyposaenia. Studia te pokazuj przede wszystkim wyniki najnow-szych bada i odkry, ktre zmieniaj niekiedy nasz dotychczasow wiedz o obiekcie, proponuj te nowe atrybucje zabytkw np. kielicha Kazimierza Wielkiego z 1363 r. Pokazuj one, e badania nawet najbar-dziej znanego dziaa sztuki nie s nigdy procesem zakoczonym, a nowe interdyscyplinarne metody badawcze oraz rozwj nowych technik otwieraj kolejne perspektywy w badaniu zabytkw.
Ciesz si bardzo, e Towarzystwo Salezjaskie podjo si zgroma-dzenia w niniejszym tomie wynikw nowych bada i odkry rednio-wiecznych zabytkw dawnego opactwa w Ldzie, co pozwoli przekaza szerszemu gronu odbiorcw najnowszy stan wiedzy o najstarszych za-bytkach tego cennego w historii Wielkopolski i naszego kraju miejsca. Mam nadziej, e nie jest to pierwsza i ostatnia publikacja na ten temat oraz e kolejne badania, rwnie zabytkw pniejszych epok, dostar-cz nowych interesujcych wiadomoci o naszym dziedzictwie.
Ld to miejsce niezwyke. Z jednej strony malowniczy klasz-tor pooony wrd nadwarciaskich k, z drugiej stro-ny skarbnica dzie sztuki znanych i nieznanych. Opactwo cysterskie, ufundowane okoo 1175 r. przez ksicia wielko-polskiego Mieszka III, przez cae redniowiecze stanowi-o wany orodek polityczny i artystyczny w Wielkopolsce.
Swj renesans przeywao w 1. poowie XVIII w. kiedy to opatem zosta Mikoaj Antoni ukomski, ktry dokoczy wielk przebudow kocio-a i klasztoru, zatrudniajc do tego znakomitego, pochodzcego z Rzy-mu architekta Pompeo Ferrariego. Opactwo nieprzerwanie do 1819 r. pozostawao w rkach cystersw, ktrzy nadali klasztorowi i kocioo-wi ich obecny ksztat. W 1921 r. koci i klasztor w Ldzie zostay prze-kazane Towarzystwu Salezjaskiemu, ktre godnie dba o powierzone mu dziedzictwo. Historyczne i zabytkowe walory zespou dawnego opactwa cystersw w Ldzie nad Wart docenione zostay rwnie po-przez uznanie go w 2009 r. za pomnik historii.
Zaprezentowane w tej publikacji artykuy pokazuj Ld dotychczas mniej znany. Zesp klasztorny w Ldzie to wybitne dzieo architektury i sztuk plastycznych, ktre badane od wielu lat wci pokazuje jak wiele kryje jeszcze tajemnic i niespodzianek. W Ldzie znajduj si wy-bitne i znane w literaturze zabytki: m.in. gotyckie polichromie w orato-rium w. Jakuba Apostoa upamitniajce dobrodziejw klasztoru, fre-ski i obrazy sztalugowe Adama Swacha w klasztorze i kociele, freski Jerzego Wilhelma Neunhertza w kopule kocioa, sztukaterie projek-tu Jzefa Szymona Bellottiego, stalle zakonne z lat 80. XVII w., otarze i konfesjonay wykonane przez lskich artystw wedug projektw m.in. Pompea Ferrariego. Ale s rwnie dziea niezwyke i dotd nie-znane, jak np. trzynastowieczna tkanina herbowa znaleziona podczas bada gw relikwiarzowych Koloskich Mczenniczek z otarza w. Urszuli, czternastowieczna polichromia z wizerunkiem w. Katarzyny odkryta w celi klasztornej na pitrze, czy pnogotycki Tryptyk z Ldu.
Jolanta GoszczyskaWielkopolski Wojewdzki Konserwator Zabytkw
Wprowadzenie
1110
Badania architektoniczne klasztoru cysterskiego w Ldzie
budow cian piwnic zachodnich i poudniowych, koncentrujc si na kolejnoci powstawania kolejnych pomieszcze. Przerysowano take inwentaryzacje wykonane przez biuro projektowe ProInvest3. Trzeci sezon bada odby si w 2014 r. i wwczas kontynuowano inwentary-zacj detali architektonicznych, zwaszcza wspornikw i zwornikw. W tym roku take ekipa budowlana wykonujca drenae odkopaa fun-damenty poudniowej ciany kocioa; dziki fotografiom wykonanym przez ks. Janusza Nowiskiego bya moliwa oglna analiza odsoni-tych reliktw4. Pracom remontowym z 2011 r. zawdziczamy natomiast odsonicie redniowiecznych reliktw pitra wschodniego skrzyda klauzury.
Przeprowadzone do tej pory badania architektoniczne pozwoliy na wstpne okrelenie przeobrae klasztoru w okresie redniowiecza oraz pomogy w formowaniu nowego spojrzenie na wiele zagadnie szczegowych. Prace te jednak przede wszystkim uzmysowiy jak wiele jest jeszcze problemw do wyjanienia i rozpoznania.
1. Wzmianki historyczne dotyczce budowy i stan badaObecna wiedza historyczna nie jest zbyt pomocna w okreleniu bu-
dowy opactwa, poniewa do dzi zachowao si niewiele rde pisanych zwizanych z jego budow, a badacze nadal dyskutuj nad podstawowy-mi zagadnieniami, np. nad pocztkiem fundacji. Powszechnie przyjmuje si, e zakonnikw z ekna do Ldu sprowadzi ksi Mieszko III Stary5. Data sprowadzenia cystersw do Ldu nie jest ju tak oczywista, w r-nych opracowaniach podaje si rok: 1134, 1145, 1146, 1151, 1152, 1174, 1175, 11836. Ostatnio dominuje teza, e mogo to nastpi okoo 1175 r. (?), lub
nych i wstpne sondaowe badania wykopaliskowe w 2006 roku (stan. L9 - wirydarz), Architectus 2008, nr 1, s. 34-55.
3 Renowacja XII-wiecznego pocysterskiego opactwa w Ldzie nad Wart i adapta-cja na centrum kulturalno-edukacyjne, Pracownia Projektowa Pro-Invest, Dariusz niadek, 2008, (mpis w Bibliotece Wyszego Seminarium Duchownego Towarzystwa Salezjaskiego w Ldzie dalej Biblioteka WSD w Ldzie).
4 Autorka skada serdeczne podzikowania ks. Januszowi Nowiskiemu za pomoc w prowadzeniu bada i gromadzeniu materiaw do tego artykuu.
5 Zob. S. Smolka, Mieszko III Stary i jego wiek, Warszawa.1959; T. Jurek, Dokumenty fundacyjne opactwa w Ldzie, Roczniki Historyczne 2000, t. LXVI, s. 7-53; M. Przyby, Mieszko III Stary, Pozna 2002.
6 Zestawienie dat zob. A. M. Wyrwa, Procesy fundacyjne wielkopolskich klasztorw cysterskich linii altenberskiej. ekno, Ld, Obra, Pozna 1995; Tene, Zakon cystersw i jego klasztor w Ldzie. Wybrane problemy z dziejw, w: Ld nad Wart. Dziedzictwo kultury sowiaskiej i cysterskiej, red. M. Brzostowicz, H. Mizerska, J. Wrzesiski, Pozna-Ld 2005, s. 61-100.
Dawny klasztor cysterski w Ladzie kojarzy si zwykle z okaza barokow architektur, natomiast poznawa-nie jego redniowiecznych dziejw jest moliwe, jeli wejdziemy do wntrz klasztornych. Na redniowiecz-ny obraz architektury ldzkiego opactwa cysterskie-go miay wpyw wielokrotne przebudowy nowoytne,
z ktrych naley wymieni przebudow kocioa trwajca od 1651 do 1690 r. oraz monumentalne prace Pompeo Ferrariego zwizane z latami 17221733. Przeomowym zdarzeniem w przeobraeniach architektury bya kasata opactwa w 1819 r. oraz pniejsze zmiany wasnociowe. Do najwaniejszych nale lata 18501864, w ktrych do klasztoru zostali sprowadzeni kapucyni oraz okres od 1921 r., zwizany ze Zgromadze-niem Salezjanw.
Prace remontowe prowadzone w ostatnich latach przez Towarzy-stwo Salezjaskie stay si asumptem do podjcia bada architektonicz-nych przez zesp powoany przy Wydziale Architektury Politechniki Wrocawskiej. Pierwszy sezon prac odby si w lipcu 2007 r.1 Istotn jego czci bya kwerenda archiwalna rde, zwaszcza ikonograficznych, opracowanie aktualizacji rzutw i elewacji budynku klauzury, inwen-taryzacja wybranych detali architektonicznych oraz wykonanie ba-da metrycznych i stratygraficznych budulca, widocznego w miejscach pozbawionych tynku. Rwnoczenie byy te prowadzone badania ar-cheologiczne2. W drugim sezonie bada, w 2008 r., przeanalizowano
1 Opis bada zob. E. uyniecka, Opactwo cysterskie w Ldzie nad Wart. Sprawozdanie z bada architektonicznych , sezon I 2007 rok, Architectus 2008, nr 1, s.56-65.
2 Sprawozdanie z bada archeologicznych A. M. Wyrwa, Opactwo cysterskie w Ldzie nad Wart. Zarys historii budowy, stan bada archeologiczno-architektonicz-
Ewa uynieckaWydzia Architektury Politechniki Wrocawskiej
Badania architektoniczne klasztoru cysterskiego w Ldzie
