Zdravko Gagović, ODIGITRIJA FILERMSKA između predanja i stvarnosti

ODIGITRIJA FILERMSKA

Zdravko Gagović Page 2

Na osnovu usmenog naloga v.d. direktorke Uprave za zaštitu kulturnih dobara, Snježane Simović, proizišlog iz zaključaka službene zabilješke br. 03 – 256 od 19.04. 2012, sa sastanka Lidije Ljesar - pomoćnika ministra kulture, prof. Pavla Pejovića - direktora Narodnog muzeja Crne Gore, Snježane Simović – v.d. direktora Uprave za zaštitu kulturnih dobara i Milice Martić – samostalnog savjetnika I za muzejsku djelatnost u Ministarstvu kulture, upriličenog u Ministarstvu kulture, povodom mogućeg iznošenja ikone Bogorodice Filermose iz Crne Gore, radi njene prezentacije u muzeju Kremlja u Moskvi - Rusija, stručni tim Uprave u sastavu: Dobrila Vlahović – samostalni savjetnik I i Zdravko Gagović – savjetnik I, sa predstavnicima Narodnog muzeja Crne Gore, Pavlom Đurišićem - rukovodiocem konzervatorske službe Muzeja, Lidijom Zeković, istoričarem umjetnosti – muzejskim savjetnikom, Anđom Kapičić, istoričarem umjetnosti - direktorom Muzeja kralja Nikole, dr Aleksandrom Čilikovom - istoričarem umjetnosti, i Aleksandrom Sašom Berkuljanom, kao snimateljem, dana 24.04.2012. godine u prostorijama Narodnog muzeja, izvršio je uvid u stanje ikone Bogorodice, kulturnog dobra zaštićenog rješenjem Uprave br. UP/I – 04- 204 od 25.04.2012. godine. Stručni tim nije sačinio izvještaj o pregledu ikone, pa je ovaj tekst samo moj lični stav.



IZMEĐU PREDANJA I STVARNOSTI

Dugo putovanje između predanja i stvarnosti, ikona Bogorodice Filermske završila je u Plavoj kapeli na Cetinju.

A prema predanju, ikonu je 46. godine rukodjelisao - jevanđelista Luka, po zanimanju ljekar, a slikar po hobiju i to prvi hrišćanski ikonopisac, čija se ikona Bogorodice sa Hristom smatra vera icon, i shodno tome nameće kao pralik i obaveza budućim slikarima za njeno vjerno reprodukovanje.

Naredna tri vijeka ikona je provela u Antiohiji Siriskoj, rodnom gradu jevanđeliste Luke, a u molitvenom domu nazoreja koji su svoj život posvetili monaškom podvigu.

U vrijeme vladavine Konstantina Velikog, koji je nakon prikupljanja veštastvenih dokaza o zemaljskom životu Isusa Hrista i Svetih Apostola, te doživljenog mističnog iskustva, kada je prije bitke kod Milvijskog mosta 317. godine na nebu vidio Labarum - ☧,

Hristov monogram , sastavljen od prva dva slova Hristovog imena na grčkom – ΧΡΙΣΤΟΣ i

natpis τουτο νικα ( ovim pobjeđuj ), nakon čega se otvoreno opredijelio za hrišćansku vjeru. Poslije toga ikona Bogorodice je iz Antiohije vraćena u Jerusalim.

Sl. 2: Konstantin Veliki i Labarum - Hristov Monogram



U Jerusalimu ikona ostaje do početka V vijeka kada su je, u vrijeme vladavine Teodosija mlađeg, njegova sestra Pulherija i supruga – carica Evdoksija, revnosne i mudre hrišćanke, u svom obilasku hramova pronašle i odnijele u Carigrad.

Sl. . 3: Carigrad u doba Iraklija

Tu je postavljena u hramu Vlaherna, sagrađenom u njenu čast, gdje je provela nekoliko vjekova stičući slavu svojom čudotvornom moći.

Sl. 3: Hram Vlaherna u Carigradu



U vrijeme cara Iraklija 626. godine, Vizantiju su napali Persijanci i Avari. Iraklije je u to vrijeme bio u nekom vojnom pohodu, pa je Carigrad bio bez zaštite, opsjednut i sa mora i sa kopna. Patrijarh Sergije bodrio je i krijepio duh naroda, moleći se Bogu i Bogomajci za pomoć. Narod Carigrada je zajedno sa Patrijarhom bio na svenoćnom bdeniju u hramu Vlaherna, moleći Presvetu Bogorodicu da ih zaštiti.

Narednog dana krenuli su u litiju po zidinama grada, noseći nerukotvoreni lik Hrista, ikonu Bogorodice i Časni krst Gospodnji. Na kraju, Patrijarh je potopio u vode zaliva rizu Presvete Bogorodice. Njihove molbe su uslišene, podiglo se veliko nevrijeme i potopilo osvajačke brodove i spasilo grad od razaranja.

Čuvala je Presveta Bogorodica grad i od saracena u vrijeme Konstantina Pogonata, Lava Isavrijanca i Mihajla III. U vrijeme ikonoboračke jeresi, u hramu Vlaherna su poskidane sve ikone i crkva oslikana prizorima životina i ptica.

Čudotvornu ikonu Presvete Bogorodice hrišćani su sakrili od ikonoboraca. Kada je poštovanje ikona ponovo vaspostavljeno, vraćena je u hram Vlaherna.

Sl. 4: Ulazak krstaša u Carigrad (Eugéne Ferdinand Victor Delacroix, 1840)



U XI vijeku za Carigrad nastupaju teška vremena. Teritorije Vizantije sve češće napadaju Turci seldžuci i konačno osvajaju Jerusalim i Svetu zemlju. Vizantijski car Aleksije I Komnin biva prinuđen da traži pomoć od pape Urbana II. Na crkvenom saboru u Klermonu donesena je odluka o otpočinjanju rata protiv Turaka. Krst protiv polumjeseca. Papin poziv dovodi do masovnih migracija iz zapadne Evrope na istok i osvajanja novih teritorija. Na put za Jerusalim su otišli plemići, seljaci i vaskolika sirotinja. Kopnom i morem.

U julu 1099. godine oslobođen je Jerusalim i time je postignut zvanični cilj prvog

krstaškog rata. Na temeljima vojnog uspjeha stvorene su prve krstaške države, a u

samom Jerusalimu su formirani prvi viteški redovi zasnovani, na humanim ciljevima,

kao što je zaštita hodočasnika i liječenje ranjenika na hrišćanskoj tradiciji. No kako su se

krstaški ciljevi vremenom pretvorili u svoju suprotnost - osvajanje teritorija, ovi redovi

su dobili jasno vojno obilježje sa ciljem borbe protiv „neprijatelja hrišćanstva“:

muslimana, jeretika, pagana... Sveti rat se vodio bijesom vjere.

Tako se četvrti krstaški rat pretvorio u okupaciju Vizantije, a Carigrad rušen i opljačkan.

Opljačkane su i crkve, manastiri – odnešene Crkvene utvari, ikone, svete mošti, drevni

rukopisi, knjige... Među opljačkanim svetinjama bila je i ikona Presvete Bogorodice. Nju

su vitezovi reda Sv. Jovana odnijeli u Palestinu. Proglasili su je svojom zaštitnicom. Ovaj

viteški red se često naziva Vitezovi Hospitalci, jer su svoje djelovanje počeli kao bolnica

osnovana 1080. godine u Jerusalimu da bi se starala o siromašnim i bolesnim

hodočasnicima u Svetoj zemlji.

Nakon osvajanja Jerusalima 1099. godine, u Prvom krstaškom ratu hospitalci su postali

vjerski vojni viteški red sa ciljem odbrane Svete zemlje. Zvanično su priznati 15.

februara 1113. godine papinom bulom.

Nakon pada Jerusalima 1187. godine, vitezovi sele za Kipar i kasnije Rodos. Sa sobom su odnijeli i ikonu Presvete Bogorodice, svoje zaštitnice. Na Rodosu, tačnije na teritoriji drevne naseobine Filermo, nedaleko od grada Rodosa prijestonice ostrva, podigli su hram u njenu čast. Ikona je ubuduće nosila ime po toj naseobini – Bogorodica Filermska1.

I na Rodosu je Presveta Bogorodica nastavila da čini čuda, kako na kopnu, tako i na moru, a crkva postaje „ sveto mjesto svih pobožnih na Istoku“. Čudesna ikona je svojim blagim osmijehom zamjenjivala očaj ljudi s nadom.

Jačanjem Turske imperije, nakon otvaranja puta do Ugarske i Austrije, Sulejmanu Veličanstvenom je bio neophodan nadzor pomorskog puta do Egipta, kako bi imao punu kontrolu nad trgovinom Venecije i Đenove u istočnom Sredozemlju. Ostrvo Rodos, zbog blizine Maloj Aziji i Levantu bilo je mnogogodišnja boljka osmanskih interesa. U ljeto

1 Kod nas je uobičajen naziv Bogorodica Filermosa, pa je pod tim nazivom i zaštićena kao kulturno dobro. Ovaj

naziv, čudna simbioza crnogorskog i italijanskog jezika je nepravilna. Ako uz naziv ikone Bogorodice, Odigitrije

ili drugi, sufiks uz Filermo ne može biti – sa, već – ska, pa je pravilan naziv Filermska.



Sl.5: Ostrvo Rodos

Sl. 6: Hram Presvete Bogorice na brdu Filermo



1522, koristeći prednost mornarice koju je naslijedio od svog oca, Sulejman je poslao armadu od oko 400 brodova dok je lično vodio vojsku od 100.000 ljudi preko Male Azije na drugi kraj otoka. Svega nekoliko hiljada vitezova Svetog Jovana, uspješno je odoljevalo mjesecima pred naletima turske vojske. Nakon opsade duge pet mjeseci sa brutalnim posljedicama, Rodos je kapitulirao 1522. godine i Sulejman je dozvolio Vitezovima Rodosa da odu sa ostrva i osnuju novu bazu na Malti. Kad je mala flota Vitezova napuštala Rodos među raširenim jedrima umjesto zastava Reda viorila se samo jedna zastava sa predstavom Bogorodice i natpisom : Afflictis spes mea rebus – U mojoj nevolji ti si moja nada.

Sl. 7: Zauzimane Rodosa i Sulejman Veličanstveni

Malta je u to vrijeme bila u vazalnom odnosu prema španskoj vicekraljevini Sisiliji, što Suvereni red Svetog Jovana Jerusalimskog od Rodosa nije prihvatao, pa počelo njegovo lutanje preko Krita, Sicilije, do Viterba u Italiji gdje Jovanovci borave od 1524 – 1527.



Sl. 8: Mapa Rodosa u vrijeme osvajanja Sulejmana Veličanstvenog

( Mapu je izradio Piri Reis, Otomanski admiral, geograf i kartograf)



Sl. 9: Mapa Malte – Piri Reis Otomanski admiral, geograf i kartograf



Konačno, 1530. godine, car Svetog Rimskog carstva Karlo V, seli ih na Maltu. Sulejman Veličanstveni u svom posljednjem pohodu napada i ovo ostrvo 1565. godine. Masivnoj invaziji i opsadi 8000 turskih vojnika suprostavilo se 700 vitezova. Nakon pobjede nad Turcima vitezovi su sagradili i udvrdili grad koji je po imenu velikog majstora viteškog reda Žanu de la Valeti nazvan La Valeta ili jednostavno Valeta. Papa Pije V i španski kralj Filip II su iskovali ordenje sa natpisom Malteški vitez, i od tada je ovaj naziv u upotrebi.

Sl. 10: Opsada Malte, crtež Antonia Lafreria iz 1565. godine

Iz zahvalnost prema svojoj spasiteljki, čudotvorna ikona Bogorodice Filermske je ukrašena srebrom, i 1571. godine smještena u crkvu Sv. Marije od pobjede, a od 1578. godine u novosagrađeni hram posvećen Sv. Jovanu Krstitelju. Dva vijeka njenog boravka na Malti (1530 – 1798) ostavila su brojna svjedočanstva o darovima, zavještanjima i čudesnim događajima. No 1798. godine, u svom pohodu na Egipat Napoleon I osvaja Maltu. Malteški vitezovi bivaju prinuđeni da pređu o Rim, a ubrzo su dragocjenosti – ikona Bogorodice Filermske i relikvije: desnica Sv. Jovana Krstitelja i čestica Časnog Krsta Gospodnjeg odneseni u Rusiju na čuvanje Ruskom caru Pavlu I. Car Pavle I je dragocjenosti primio u Gatčinu sa velikom pompom i proglasio sebe Velikim majstorom malteškog reda.



Sl. 11-13: La Valeta ( 1 – crkva Sv. Marije od pobjede; 2 – crkva Sv. Jovana Krstitelja), Žan de la Valeta i crkva Sv. Jovana



Sl.14: La Valeta, crkva Sv. Jovana Krstitelja-kapela Bogorodice Filermske



Sl. 15 i 16: Gatčin, oficijelna carska rezidencija Pavla I i grb grada nakon 1799.



Sl. 17: Ruski car Pavle I sa insignijama Velikog majstora malteškog reda



Sl. 18: Grb Rusije sa Malteškim krstom - nakon 1799. godine,

Koliki značaj je imperator Pavle I pridavao ovoj tituli govore i podaci da je promijenio Ruski grb: uklonjeni su znaci ordena Sv. Andreja Prvozvanog, pod štit sa Sv. Đorđem na grudima orla, smješten je srebrni Malteški krst krunisan krunom magistra Malteškog reda. Za sami čin predstavljanja Relikvija i ikone Presvete Bogorodice izabran je 12. oktobar 1799. godine, dan vjenčanja imperatoraove ćerke Jelene Pavlovne i vojvode od Macklenburg – Schwerina. Na čelu procesije poslije sveštenstva kretala se kočija sa svitom Giulia Renata de Litta Visconti Aresea, počasnog ambasadora malteškog reda na dvoru u Sant Peterburgu. On je nosio, položenu na skarletni jastuk, zlatnu škrinju sa desnicom Sv. Jovana Krstitelja. Nakon Litte išli su pomoćnici koji su nosili ikonu Bogorodice Filermske i česticu Časnog Krsta. Kada je povorka prišla dvoru, pred nju je izašao sam car, prihvatio škrinju sa desnicom Sv. Jovana Krstitelja i uz pjevanje tropara prethodnika odnio je u dvorsku crkvu i odložio na za to pripremljeno mjesto. Po završetku svečanosti ikona je iz Gatčina prenesena u Sankt Peterburg. Poslije smrti cara Pavla I, 1801. godine procesije se više nijesu održavale u Gatčinu sve do 1852. godine, kada je po liturgijskom kalendaru u Menologu Нacтольная книга – 12. oktobar posvećen Relikvijama sa Malte i ikoni Presvete Bogorodice. Ona je u Menologu označena kao Odigitrija Filermska ( Putevoditeljka Filermska ).



Od tada je ikona stalno smještena u novosagrađenoj katedrali Sv. Pavla u Gatčinu. Procesije su se redovno održavale od katedrale do dvora. Dolaskom na vlast, sin Pavla I - Aleksandar preuzima titulu Velikog majstora a potom i Zaštitnika Jerusalimskog reda Sv. Jovana. I ako je Malteški red 1803. godine konsolidovao svoje djelovanje, prvo u Kataniji a potom Rimu, te izabrao novog Velikog majstora, tri svetinje su ostale u Rusiji, jer je car smatrao da je njihovo predavanje Pavlu I bilo lični čin i da one pripadaju carskoj porodici. Istina, Aleksandar je iz grba Rusije uklonio Malteške simbole. I željom cara Nikolaja II, Нacтольная книга za 1900. godinu ubraja 12. oktobar u praznik posvećen Odigitriji Filermskoj. Te, 1900. godine, dobijamo i prve podatke o izgledu i dimenzijama ikone, koje je objavio Guy Somni Picernadi u knjizi „Itinerarie d'un Chevalier de S. Jean de Jerusaleme“, 1900. Prema njegovim podacima dimenzije ikone su 44x36 cm. U knjizi je i prva poznata fotografija ikone sa izuzetno „čitljivim“ likom.

Sl. 19: Prva objavljena fotografija iz 1894 godine, objavljena u knjizi - Sommi Picenardi, Itinéraire d'un chevalier de Saint-Jean de Jerusalem, Lille, 1900, str. 217



Za vrijeme boravka u Rusiji napravljene su dvije kopije ikone Odigitrije Filermske: jedna za vrijeme Nikole I, 1852. godine koja je bila stalno postavljena u katedrali u Gatčinu, i druga koju je kasnije, Vlada Rusije poklonila Rodosu i koja se od 1925. godine, nakon prve italijanske okupacije ovog ostrva nalazi u crkvi Sv. Marije od anđela u Asiziju.

Sl. 19: Ruska kopija Odigitrije Filermske u crkvi Sv. Marije od anđela u Asiziju

sa rizom i prije i nakon restauracije na Rodosu

Početak 20. vijeka donosi Rusiji nemire. Nezadovoljstvo naroda, želja buržoazije za liberalnim reformama i boljševika za revolucionarnim promjenama teško su uzdrmale carstvo. Imperator Nikolaj II, privatnim brigama odvojen od politike nije bio sposoban srediti prilike u zemlji. Nakon abdikacije imperatora Nikolaja II i carevića Alekseja, presto je pripadao imperatorovom bratu velikom knezu Mihailu. Veliki knez je 2. marta 1917. godine odložio preuzimanje vlasti do konačne odluke Osnivačke skupštine o obliku državnog uređenju. Dana 1. septembra 1917. godine, još prije saziva Osnivačke skupštine, predśednik Privremene vlade Aleksandar Kerenski proglasio je republiku. Naredne godine likvidirano je čitavo potomstvo imperatora Aleksandra III. Prema nasljednom pravu, pravo na prijesto pripalo je drugom sinu imperatora Aleksandra II – velikog kneza Vladimira Aleksandroviča. Njegov najstariji sin Kiril Vladimirovič se 1922. godine proglasio za čuvara prijestola, a manifestim od 31. avgusta 1924. godine proglasio se za sveruskog imperatora u izgnanstvu.

Pad carstva zatekao je relikvije i ikonu u Gatčinu, odakle su preneseni u Moskvu gdje im se gubi trag. No, 6. januara 1919. godine dragocjenosti su u Sankt Petroburgu, odakle su prenesene na poklonjenje narodu u Gatčin. Iz Gatčina ih je 13. oktobra grof Pavel Ivanovič Ignjatijev odnio u Estoniju, u Ravel.



Sl. 20: Posljednj put u Rusiji, relikvije su 6. Januara 1919. godine, bile izložene u dvorcu u Sankt Peterburgu

Nakon Ravela, dragocjenosti su tajno prenešene u Kopenhagen gdje su predate carici udovici Mariji Fedorovnoj. Po njenoj smrti, caričine kćeri knjeginje Ksenija i Olga predale su relikvije i ikonu Mitropolitu Kijevsko – Galickom Antoniju Hrapovickom, predśedniku Svetog Arhijerejskog Sinoda Ruske Pravoslavne Crkve u izgnanstvu, koji je ikonu odnio u Njemačku, u pravoslavni hram u Berlinu. Velika ekonomska kriza i globalni ekonomski krah 1928. godine, novi poredak i uspon Hitlera i njegove Nacionalsocijalističke njemačke radničke partije u Njemačkoj natjerali su episkopa Tihona da ikonu Odigitrije Filermske zajedno sa drugim svetinjama odnese u Jugoslaviju u kojoj je bio veliki broj izbjeglog ruskog plemstva.



Sl. 21: Kiril Vladimirovič sveruski imperator u izgnanstvu i Mitropolit Kijevsko – Galicki Antonije Hrapovicki,

predśednik Svetog Arhijerejskog Sinoda Ruske Pravoslavne Crkve u izgnanstvu

Sl. 22: Crkva na Dedinju u kojoj su od 1932 do 1941. godine izložene relikvije i ikona



Ikona Odigitrija Filermska i relikvije su u oktobru 1929. godine prenijete u Jugoslaviju i date na čuvanje kralju Aleksandru. O predaji relikvija i ikone 16./29. 1932. godine u Kraljevskom dvoru u Beogradu, sačinjen je Akt o primopredaji u prisustvu V. Štradmana, delegata za zaštitu interesa ruske emigracije u Kraljevini Jugoslaviji, dvorskog protojereja Mihajla Popovića i šefa kancelarije Svetog Sinoda Ruske pravoslavne crkve u izgnanstvu grofa G. Grabe. Akt svjedoči da je Mitropolit Kijevsko – Galicki Antonije, predśednik Svetog Arhijerejskog Sinoda Ruske pravoslavne crkve u inostranstvu predao na čuvanje relikvije i ikonu, a da ih je u ime njegovog veličanstva kralja Aleksandra I, primio ministar kraljevskog dvora B. Jevtić. U aktu se navodi iscrpan istorijat relikvija i ikone. Na kraju se konstatuje da u slučaju oslobođenja Rusije od vlade komunista i vraćanja slobode Ruskoj Pravoslavnoj Istočno – Katoličeskoj crkvi, gore navedene Sv. Relikvije, u saglasnosti sa Poglavarom DOMA ROMANOVIH, imaju biti predate poglavaru imenovane Crkve, a pre toga one mogu biti, po želji NEGOVOG VELIČANSTVA KRALJA, vraćene Mitropolitu Kijevsko – Galickom Gospodinu Antoniju ili zakonitom njegovom nasledniku u zvanju Poglavara Ruske Pravoslavne Crkve u inostranstvu. Aktu je priložena kvalitetna fotografija koja svjedoči o izgledu i stanju ikone. Relikvije i ikona su od tada do 1941. čuvane u crkvi na Dedinju.

Sl. 23: Fotografija ikone Bogorodice u Bijelom dvoru – Beograd, 1932. godine i prilikom otkrivanja ikone i dvije relikvije u

Ostrogu 1953. godine

Aprila 1941. godine, pred bjekstvo kralja Petra II Karađorđevića za London, relikvije,

Ikona Odigitrije i druge dragocjenosti su predate patrijarhu Gavrilu Dožiću u manastir



Svetog Vasilija Ostroškog, gdje su čuvane do 18. septembra 1952. godine. Dragocjenosti

su tada nađene od organa unutrašnjih poslova i smještene u državni trezor.

Relikvije: ruka Svetog Jovana Krstitelja i Čestica Časnog Krsta su 20. Januara 1978.

predati na čuvanje, održavanje i upotrebu Mitropoliji crnogorsko – primorskoj, a

Narodnom muzeju Crne Gore na Cetinju, 25. januara 1978. godine, takođe na čuvanje,

održavanje i upotrebu - jedna stara Ikona, lik Bogorodice, dosta nejasan, okovan zlatom i

ukrašen dragim kamenjem. Jedan kamen nedostaje2. – kako piše u zapisniku o prijemu

ikone Odigitrije Filermske. Sastavni dio ovog dokumenta je ekspertiza urađena od strane

profesora Ljudevita Barića, poznatog Hrvatskog mineraloroga.

Ikona Odigitrije Filermske nalazi se danas u Narodnom muzeju na Cetinju, u blindiranom i klimatizovanom prostoru, u središtu omanje sale – „Plave kapele“, posebno dizajnirane za njeno čuvanje. U muzejskoj postavci slikarstvo ikone je slabo uočljivo, kad se posmatra sa predviđene udaljenosti, što zbog neprozirnog tamnog homogenog sloja, što zbog stakla koje je štiti. Slikani dio je teško uočljiv i zbog činjenice da zlatni okov upija svetlost, čineći lik još tamnijim. Da bi se slikani dio bolje uočio, potrebno je ikonu gledati pod pogodnim uglom.

Sl. 24 : Ambijent Plave kapele u Narodnom muzeju Crne Gore na Cetinju

Sama ikona je prekrivena svetim „okovom“ ( rizom - prema ruskoj terminologiji ) od zlata i dragog kamenja, kojim je ruski car Pavle I ukrasio nakon njenog dolaska u Rusiju 1799. godine. Lik Bogorodice vidljiv je kroz otvor na okovu, koji je ograničen na lice i vrat. Lik zauzima središte okova. Na unutrašnjem dijelu okova, na ravnoj površini

2 Na fotografijama koje prate primopredaju, a koje je snimila Vjerska komisija 20. Januara 1978, vidi se da

nedustaju dva kamena: jedan rubin i veliki cenralni safir.



vidljiva je odežda Bogorodice do ramena, a na glavi je tijara – oreol, iz koje izlaze osam zraka u emajlu, koji čine krst, simbol malteškog reda. Dimenzije ikone zajedno sa okovom su 50,4 cm visine i 39,7 cm širine. Debljina je 5 cm. Jedine podatke o dimenzijama ikone koje nalazimo u ranijoj literaturi, objavio je Guy Somni Picernadi u knjizi „Itinerarie d'un Chevalier de S. Jean de Jerusaleme“, 1900. Prema njegovim podacima dimenzije ikone su 44x36 cm. U knjizi je i prva poznata fotografija ikone sa izuzetno „čitljivim“ likom.

Skidanjem okova može se konstatovati da je on formiran iz nekoliko elemenata: okvira (rama) i ploče ( kovčeg na ruskom) na kojoj su u reljfu urađeni djelovi odjeće i tijare - oreola. Bogati zlatni ram okova, fine izrade, formiran je iz tri trake: prva kojia čini vanjsku borduru je stilizovani, veoma složeni trodjelni cvijetni vijenac; druga traka predstavlja red stilizovanih pupoljaka tulipana u reljefu, usmjerenih prema središtu sa medaljonima - predstavama zastava i oružja Malteškog reda; treća, spoljašnja traka formirana je takođe od pupoljaka tulipana. Na četiri ugla rama, smješteni su krilati heruvimi u punom reljefu - motiv koji često nalazimo kod ruskih zlatara sa kraja XVIII i početkom XIX vijeka prilikom izrade okova ikona. Na poleđini okova, na donjoj – kraćoj strani, nalaze se utisnuta četiri žiga:

- prvi na kojem je orao i godina – 1799, trebao bi da označi radionicu i godinu izrade;

- drugi sa nečitljivim inicijalima mogao bi biti oznaka majstora zlatara; - na trećem je utisnut broj – 84; - četvrti, takođe nedovoljno čitljiv mogao bi biti žig kontrole.

Sl. 25: Žigovi na okovu ikone



Sl. 26: Sastavni djelovi Odigitrije Filermske



Sl. 27: Preśek ikone



Na ploči okova napravljenoj od zlata, formiran je otvor koji omogućava da se vidi lik – djelovi lica i vrata. Na ploči su aplicirani djelovi odežde, ukrašeni brilijantima i safirima, i tijare – oreola, formirane u obliku potkovice. Ukrašena je neprekidnim nizom brilianata koji se smanjuju prema krajevima, i cvjetovima formiranim od rubina. Iz oreola izlaze osam kraka koji u bijelom emajlu formiraju krst simbol Malteškog reda. Oko lika Bogorodice u središnjem dijelu dijademe nalaze se motivi simetrično postavljeni, s lijeva na desno i to:

- briliant; - četiri pupoljka sačinjena od većeg centralnog brilianta i manjih brilianata; - osam cvjetova koje čini grupa od jednog većeg i tri manja dijamanta; - Naizmjenično sa ovim cvjetovima postavljeni su devet velikih rubina, sa

briliantom u korijenu cvijeta (nedostaje prvi rubin s lijeve strane, a postoji briliant u korijenu cvijeta. U aktu sačinjenom 29. aprila 1932. godine, prilikom predaje na čuvanje ikone i drugih relikvija, od strane Mitropolita Kijevsko – Galickog, predsjednika Svetog Arhijerejskog Sinoda Ruske Pravoslavne Crkve u inostranstvu, predstavniku kralja Aleksandra, vidljivo je da je taj rubin nedostajao i prilikom primopredaje ikone, što je potkrijepljeno i fotografijom ).

- četiri pupoljka od brilianata; - briliant. - Posmatrajući djelove okova ikone izrađenog u Rusiji 1799, može se zaključiti da

predstava tijare, ili oreola – nije sretna simbioza ova dva simbola, ni u proporciji

ni u asimetričnosti. U zvaničnom aktu predaje ikone predstavniku

jugoslovenskog kralja 1932. godine, govori se isključivo o oreolu.

- Iz tijare – oreola, u vidu osam zraka u bijelom emajlu, izlazi krst, simbol

Malteškog reda. Izbor oreola tipa tijare - krune mogao je poteći od samog

majstora koji je radio okov, u cilju proširenja slikane predstave Bogorodice, ali je

mogao biti uzrokovan hitnošću samog Cara, da ovu dragocjenu relikviju iznese u

javnost, u izuzetno bogatom zlatnom okovu, optočenom dijamantima i dragim

kamenjem, sa dobro vidljivim malteškim krstom, simbolom Suverenog malteškog

vojnog reda, za čijeg se Velikog Majstora, sam proglasio. To bi moglo objasniti

dragocjenost izrade samog okova, ali i nedostatak harmonije u njegovoj

koncepciji. Neobičan je i nedostatak maforiona koji je uvijek prisutan u

marijanskoj ikonografiji, pa i kad je predstavljen samo Bogorodičin lik.

- Na donjem dijelu okova predstavljena je odežda ukrašena ispod vrata bogatom

trakom, sa unutrašnje strane definisanom neprekidnom niskom brilijanata, sa

četiri velika safira optočena brilijantima i tri velika brilijanta između njih. O nizu

brilijanata koji čine spoljašni rub trake, postavljeno je sedam velikih safira u

formi kapi, okačenih o brilijantu. Danas na okovu nedostaje najveći safir, koji je

bio smješten u središnjem dijelu odežde. Ostao je samo brilijant o kojem je bio

okačen (Nedostajući safir je bio prisutan prilikom potpisivanju Akta o preuzimanju,

1932. godine u Beogradu, što se vidi i na fotografiji koja taj



čin prati. Safir je vidljiv i na filmskom materijalu koji prati otkrivanje relikvija u

Ostrogu 1953. godine).

Dekoracija odežde završava sa dvije okomite trake brilijanata, koje izlaze iz trake oko vrata, sa donje strane. Uklanjanem okova, vidljivo je da je da je između njega i slikanog sloja položen crni, deblji papir, ručno obojen, namijenjen da zaštiti ikonu od samog okova. Papir je na više mjesta perforiran u saglasju sa mjestima za šarafe kojim su na kovčeg aplicirani ukrasi: odjeća, nakit, osmokraki krst, tijara-oreol...). Uklanjanem crnog kartona, pojavljuje se čitava ikona. Sama ikona se sastoji iz tri segmenta: sami lik Bogorodice oslikan je na platnu, koje je aplicirano na drveni nosač, na kojem je alla prima, oslikan njen ogrtač. Drveni nosač ikone, nepravilnog oblika, utisnut je u drugu drvenu tablu, izdubljenu u sredini prema formi nosača same ikone, na način da je obuhvati. Na ovu drvenu tablu, sa njene zadnje strane postavljen je još jedan drveni nosač, prilagođen veličini okova. Na poleđini ovog nosača, nalijepljen je sloj papira, koji je u svakom slučaju kasnija intervencija. Na ovaj način koncipirana ikona sačinjena je iz tri sloja. Drvene table – očigledno smrekove – nijesu oslikane i po svemu sudeći proizvod su vremena, kada je izrađen okov u Rusiji, znači iz 1799. godine. Jedna tabla ima dimenziju ikone ( uključujući ram), znači - 50,4 x 39,7cm, dok druga tabla ima dimenziju unutrašnje ploče okova. Lik Bogorodice naslikan je na platnu:

- niti potke platna se sijeku ortgonalno, - platno je izrezano precizno, prema određenom obliku; - na ivicama platna nema oštećenja bilo koje vrste; - platno prati oblik glave i vrata; - platno je šire za marginu u odnosu na lik i otvor na okovu i nalijepljeno je na

drvenu podlogu, nepravilnog oblika.

Vizuelnim pregledom mogu se uočiti sljedeće karakteristike ikone: na dijelu koji je bio u

otvoru okova, boja je zatamnjena, glatka i sjajna, ali čitljiva, dok je u dijelu koji je bio

pokriven okovom, bojeni sloj sivo – plavičast, bez sjaja, djelimično otpao.

Na dijelu ikone koji odgovara otvoru na okovu nije moguće golim okom uočiti postojanje

podloge (pripremni sloj od gipsa i veziva), ali posmatranjem pod uvećanjem, na

mjestima gdje je bojeni sloj otpao, moguće je uočiti njene bjeličaste tragove.

Takođe je moguće uočiti sloj materije nešto veće granulacije. Posebno je uočljiv na

desnom obrazu Bogorodice i području vrata, kao i ispod desnog oka. Vjerovatno su u

pitanju intervencije na oštećenjima bojenog sloja, no bez odgovarajuće analize nije

moguće odrediti njihovu prirodu.



Posmatranje golim okom, osim konstatacije da postoje oštećenja bojenog sloja i

vjerovatno platna, posebno na desnom obrazu, ne mogu se dati precizni podaci. No i

golim okom je uočljivo oštećenje na desnom obrazu, veličine 2x1 cm, koje je po svemu

sudeći tretirano nekim lakom ( olifa ?), koji nije mogao u potpunosti sakriti potku platna.

Druga oštećenja bojenog sloja, takođe na desnom obrazu, ali smještena nešto niže s

vjerovatnije su kasnije nastala, jer nijesu tretirana lakom ili čime drugim, jer se platnena

podloga u potpunosti vidi.

Lik Bogorodice, je taman, smeđ, gotovo monohroman, sa izuzetkom crvenila na usnama.

Do promjene u boji moglo je doći zbog oksidacije zaštitnog laka ( Ikone se lakiraju radi

zaštite od mehaničkog oštećena, uticaja vlage i kiseonika. Ikone su se u prošlosti lakirale

najčešće olifom – zgusnutim lanenim uljem sa dodatkom ćilibara (tzv. jantarov kalafonij),

minijuma i jara. Olifa se dobijala ili dugim izlaganjem ulja visokoj temperaturi u peći ili

izlaganjem suncu ljeti. Ćilibar, sastavni dio olife daje joj smeđe crvenu ili tamnosmeđu

boju, čvrstinu filma i sjaj. Olifa ima karakteristiku da vremenom tamni i taj proces je

ireverzibilan ).

Na bojenom sloju dijela ikone koji se nalazio ispod okova, vidljiva su brojna oštećenja,

sivo - plavičastog kolorita. Na ovim djelovima jasno se vidi podloga oker boje.

Na osnovu vidljivih podataka nije moguće utvrditi tehniku oslikavanja ikone. Evidentno

je da je prolaskom kroz vrijeme bila predmetom brojnih intervencija, što i ne čudi, jer u

ranijim periodima, ikone nijesu vrednovane prema svojoj umjetničkoj vrijednosti, već su

isključivo posmatrane kao crkvene utvari, znači u službi kulta, pa se nije ustručavalo da

se na njima interveniše u smislu retuša, mijenjajući ih, restaurirajući ili skraćujući, čineći

ih prihvatljivijim vjernima. Znači nije rijetkost da stare ikone, pa i one u enkaustici, trpe

izmjene u temperi ili ulju, mijenjajući tako i originalni izgled. Iz tog razloga, nemoguće je

utvrditi tehniku izrade bez odgovarajućih fiziko - hemijskih istraživanja.

U suštini, tehnika upotrijebljena za oslikavanje lika, ima elemente koji se srijeću na

paleovizantijskim ikonama – posebno ikonama izrađenim u enkaustici – na kojima se

često lik slika na platnu, a manje važni djelovi na drvenom nosaču. No bez adekvatnih

analiza upotrijebljenih materijala, ovo je samo pretpostavka zasnovana na činjenici da

postoje ikone iz ranih perioda realizovane u sličnoj granulaciji3.

Dio ikone van lika Bogorodice, znači i van dijela na platnu, oslikan je na drvetu. Taj

drveni fragment, nepravilnog oblika, ima dimenzije: 37 x 28 x 2 cm. Radi se o

jedinstvenom komadu dobijenom radijalnim rezanjem stabla, kompaktnih vlakana.

Posmatrajući drveni nosač, može se zaključiti da je u dobrom stanju, bez crvotočine i

3 Giovannella Berte Ferraris di Celle, Il volto della Madona del Filermo , Palombi Editori, Roma 2009: navodi

primjere – velike ikone Madona di S.Maria in Trastevere (VI-VIII v.) na kojoj je lik na platnu, u enkaustici,

nalijepljen na drveni nosač . Isti slučaj je sa ikonom volto Santo di Edessa ( VI vijek u enkaustici ili temperi gdje

je lik oslikan na platnu apliciran na drveni nosač, takođe oslikan.



drugih oštećenja, osim aktivne vertikalne pukotine u gornjem desnom dijelu, dužine

gotovo do središta ikone.

Evidentno je da je ovaj fragment drveta pripadao ikoni većih dimenzija. U nekom

ranijem vremenu originalna ikona je rezana, sa šest ili sedam rezova, na način da je

donja ivica ravna, a gornji dio zaobljen na grub i nepravilan način, vodeći računa jedino

da se sačuva lik Bogorodice. Ne može se pretpostavit da li je pritom sačuvan nagib lika,

ili je on podređen budućem okovu. U svakom slučaju, vidljivo tkanje platna upućuje da je

ono rotirano za cca 150, tj. - prema nagibu otvora u okovu.

Na dijelu ikone van Bogorodičinog lika vidljiva je podloga bijele boje, posebno na

brojnim oštećenjima. Iz sačuvanih djelova ovog slikarstva mogu se uočiti nabori vela i

ostaci ogrtača. Ispod bojenog sloja realizovanog alla prima – može se primijetiti još

jedan tanak sloj podloge oker boje postavljen direktno na drveni nosač. Ovaj sloj je

vidljiv na mjestima gdje je bojeni sloj otpao, posebno u dijelu koji teče paralelno sa

lijevim obrazom i spušta se pored vrata i lijevog ramena.

Čitav postupak uvida u stanje ikone Bogorodice Filermske 24.04.2012. godine, praćen je

foto - dokumentacijom. Dokumentacija nije dostavljena Upravi za zaštitu kulturnih

dobara.

Nakon uvida u stanje ikone, konstatovana je potreba za daljim konzervatorskim

ispitivanima nedestruktivnim metodama, znači istraživanjima koja su već poodavno u

konzervatorskoj praksi postala rutina, i koriste se preliminarno u razumijevanju

umjetničkog djela, njegovog stanja, promjena koje je prolaskom kroz vrijeme pretrpjelo -

upotrebom tehnika koje koriste i registruju zračenja koja se razlikuju od onih vidljivih

ljudskom oku.

Kako opremu za ova ispitivanja ne posjeduje ni Narodni muzej Crne Gore ni Centar za

konzervaciju i arheologiju na Cetinju, kao ni druge institucije u Crnoj Gori, koje se bave

zaštitom kulturnih dobara, angažovani su mr Jovan Pantić, konzervator i Veljko Ilić,

snimatelj iz Narodnog muzeja u Beogradu.

Dana 27.04. 2012. godine, u prisustvu istog stručnog tima iz Narodnog muzeja Crne Gore

i Uprave za zaštitu kulturnih dobara, izvršena su sva potrebna snimanja: difuzno - lice i

poleđina, opšti plan i detalji; bočno svijetlo - opšti plan i detalji oštećenja; IR - opšti plan i

detalji sa tri filtera; UV - opšti plan i detalji. Isti dan je u bolnici Danilo I izvršeno

snimanje X – zracima i načinjena tri radiograma: jedan dozom 43 kV 5.00m AS, i dva

dozom 40 kV 4.00 m AS.

Pored snimanja izvršena je provjera i mjerenje parametara uslova u kojima se ikona

Bogorodice Filermske čuva, te mjerenje fizičkih karakteristika, koje su se mogle

izmjeriti, kao što su dimenzije, težina, relativna vlažnost unutar tkiva drvenog nosača i

drugo.



Nakon izvršenih snimanja, mr Jovan Pantić je sačinio veoma kvalitetan izvještaj i uz

snimljeni materijal, predao Narodnom muzeju 28.04. 2012. godine. Upravi je taj materjal

dostupan od 14.05. 2012.godine. Činjenica je da su rezultati prezentirani u Izvještaju -

očekivani nakon prvog uvida u strukturu ikone, kako po pitanju materijala od kojih je

ikona sačinjena, stepena ugroženosti, te predloga mjera za čuvanje. Kvalitet tog izvještaja

je rezultirao donošenjem odluke da ikonu Bogorodice Filermske ne treba izmještati iz

dosta stabilnih uslova u „Plavoj kapeli“ što je, imajući u vidu „njenu sadašnju krhku

strukturu“ sasvim opravdano.

Dok se izvještaj bavio konzervatorskom problematikom on je dobar, no na kraju

ulaskom u teološka tumačenja ulazi u zonu špekulacije, pa je i konačni zaključak:

Relikvije se ne tretiraju i ne diraju one same sebe čuvaju i nije do sada zabeležen nikada

bilo kakav konzervatorski tretman na njima - u sukobu sa činjenicama, pa i samim

istraživanjima - samim činom istraživanja i konačno zaštite. Kvazi teološki pristup,

težnja da se podvuče oštra granica između duhovnog i materijalnog, spriječio je

konzervatora da - do kraja „pročita“ rezultate konzervatorskih istraživanja.

Zaključak

1. Ikona Bogorodice Filermske nije relikvija. Etimološki, relikvija ili mošti (reliquiae lat. – ostaci) označava posmrtne ostatke svetaca u obliku netaknutih tijela ili barem kostiju, koje u hrišćanstvu predstavljaju objekat vjerskog poštovanja. Posebnu formu relikvija predstavljaju „dodirne relikvije“, odnosno predmeti lične imovine svetitelja, odnosno predmeti sa kojima je svetitelj došao ili navodno došao u dodir, kao npr. djelovi odjeće i slično. Mnogi hrišćani smatraju da su relikvije – mošti izvor Božanske energije. Crkva ikonu Bogorodice Filermske ne smatra relikvijom.

Ikona Bogorodice Filermske je sveta utvar, sakralni predmet koji je zbog svojih umjetničkih, istorijskih, duhovnih, religioznih i na kraju - moralnih vrijednosti, Crna Gora proglasila za kulturno dobro od nacionalnog značaja. To upravo znači da se prema ovom značajnom kulturnom dobru mora ponašati u skladu sa Zakonom o zaštiti kulturnih dobara, podzakonskim aktima iz njega proizišlim, međunarodnim konvencijama i dokumentima, te konzervatorskim principima, tj. upravljati njime na etičkim principima. To znači da konzervatorsko odlučivanje mora biti zasnovano na adekvatnom znanju i istraživanju, gdje su izvodljive opcije istražene, a izabrane opravdane. Znači nijesu omeđene duhovnim, političkim, moralnim, religioznim ili laičkim vjerovanjem.

Ikona Bogorodice Filermske nije samo kulturno dobro Crne Gore. Njen, po svemu sudeći, dugi prolazak kroz vrijeme, stvorio je predanja i vjerovanja da je nastala kao pralik svim kasnijim predstavama Bogorodice rukom jevanđeliste Luke. Drugo vjerovanje poistovjećuje je sa ikonom Bogorodice Odigitrije zaštitnicom Carigrada smještenom tada u hramu Vlaherna. Za Kiprane „Bogorodica Filermska



je bila i uvijek će biti duhovno nasljeđe Kipra“. Od 1395. godine, kada je sa Jovanovcima dospjela na Rodos, kao Bogorodica zaštitnica svih Grka, boravi do 1523. godine, uglavnom na teritoriji drevne naseobine Filermos, po kojoj je dobila ime. Od 1523. je u Mesini, Viterbu i Nici i konačno, 1530. godine dospijeva na Maltu. O značaju Bogorodice Filermske za Suvereni jerusalimski, rodoski i malteški vojni hospitalni red svetog Jovana, poznatiji kao Malteški red, govori činenica da je lik i naziv ove ikone, kao simbol zaštitnice Reda, Malta zaštitila kao – trademark. Znači, Bogorodica Filermska ® je registrovani zaštitni znak za korišćenje za vjerske organizacije usluga, odnosno, promovisanja interesa rimokatoličkog reda zajednice u vlasništvu Suverenog vojnog reda Sv. Jovana Jerusalemskog od Rodosa i Malte. Puna registracija se odnosi na ime, žigove, slike i drugo – i važi na teritoriji Evropske Unije, Sjedinjenih Američkih Država i Rusije.

2. Uvidom u relevantnu literaturu, vizuelnim pregledom strukture i stanja ikone, te konačno uvidom u rezultate nedestruktivni istraživanja – fotografije, prezentirane u Izvještaju, mogu se izvesti sledeći zaključci:

- Ikona Bogorodice Filermske oslikana je na drvenom nosaču, tvrdog, gustog tkiva. Po svemu sudeći pretpostavka iz Izvještaja da se radi o drvetu divlje kruške (Pyrus piraster) je tačna, imajući u vidu tvrdoću, boju i izgled godova, istina vidljivih samo na hrbatu, jer je na poleđini ikone nalijepljen sloj papira, vjerovatno ljepilom na bazi bagremove smole (Gummi arabicum). Drveni nosač je nepravilnog oblika što je uzrokovano naknadnim rezanjem, po svemu sudeći u vrijeme postavljanja okova u Moskvi. Tada su njene dimenzije formirane na 37 x 28 x 2 cm. Aktivnu pukotinu na drvenom nosaču ikone, koja se kreće od gornjeg desnog dijela do samog središta, neophodno je što prije imobilizirati.

- Na drveni nosač, u dijelu gdje je oslikan lik Bogorodice, kao podloga slikarstvu aplicirano je ručno tkano platno konoplje (Cannabis sativa L). Da je riječ o evropskoj konoplji upućuje „oštrina“ platna i pored finoće tkanja, dvostrukog prepleta potke i osnove od cca 15 x 15 na 1 cm2.4 Platno, nekada aplicirano, očigledno s tutkalom kao vezivom, danas je obodom i središnjim dijelom, posebno na dijelu gdje je oslikan nos Bogorodice, odvojeno od drvenog nosača – što je posebno vidljivo na dramatičnim snimcima pod bočnim svijetlom. Ovo je uzrokovano, što odvajanjem donjeg dijela platna, u predjelu vrata Bogorodice, u svrhu perforiranja drvenog nosača i stvaranja prostora za ležišta dragulja na leđima okova 1799. godine, što uticajem vlage za vrijeme njenog lutanja od 1919. do 1951. godine. Vezivna svojstva tutkala pod uticajem povećane vlažnosti, trajno se gube. Treba uzeti u obzir da, kao i svaki tekstil, platno slike tokom vremena postaje suvo, krhko i slabo.

- Struktura ikone ukazuje da su njeni djelovi (drveni nosač i aplicirano platno) nastali jednovremeno, te da je i tada, u vrijeme oslikavanja, bila namijenjena za postavljanje okova. Naime, na platnu, pažljivo oslikani lik Bogorodice, sa karakterističnim definicijama osvijetljenih djelova tankim paralelnim linijama i alla prima oslikani dio maforiona počivaju na jednakom, tankom sloju podloge – grunda. Može se zaključiti da su i jedan i drugi segment naslikani – temperom.

4 Ovo se može jednostavno dokazati hemijskim pretragama - jer se evropska konoplja, bez obzira na starost,

odlikuje veoma niskim nivoom glavnog opojnog sredstva THC-a ( obično ispod 0.3%)



- Ikona je veoma oštećena velikim brojem rupa od eksera, koje su uzrokovane

postojanjm okova i u nekom ranijem vremenu. Ne isključuje se ni mogućnost da su rupe od postavljanja ex voto pločica na što upućuje njihov broj (preko 130). Skoncetrisane su na donji dio ikone, mada teku i po obodu Bogorodičinog lika. Lik Bogorodice, znači onaj dio ikone vidljiv kroz otvor na okovu, vjerovatno u

vrijeme njenog boravka u Rusiji djelimično je preslikan, po svemu sudeći u

enkaustici. Ovo preslikavanje je izmijenilo likovnost Bogorodičinog lika,

skrivajući stilske odrednice slikarstva. Na to je uticala i oksidacija olife kojom je

lik zaštićen nakon preslikavanja, stvarajući tamnosmeđi, gotovo monohroman

film, koji je otežao stilsko hronološku analizu i, čini mi se, odveo je u pogrešnom

pravcu.

- Stvarni lik Bogorodice Filermske i njegove stilske karakteristike, vidljiv je na snimcima dobijenim upotrebom tehnika koje koriste i registruju zračenja koja se razlikuju od onih vidljivih ljudskom oku. Lik, je posebno dobro vidljivna radiogramima i na UV snimcima. Za ilustraciju ove tvrdnje, koristim UV snimak IMG_378 , oslobođen plavog svijetla – radi lakše čitljivosti. Korišćenjem snimaka koje je sačinio G-din Veljko Ilić, te radiograma iz bolnice Danilo I, njihovom kvalitetnom analizom, moguće je sačiniti pouzdaniju stilsko hronološku analizu, opis stanja ikone, kao i odrediti uslove njenog čuvanja.

3. Posebna pažnja u Izvještaju gospodina Pantića, posvećena je debljem papiru, ručno obojenom crnom bojom, koji se nalazi između okova i ikone, i služi kao „zaštita“ bojenog sloja od okova. Naime, stručni tim Uprave za zaštitu kulturnih dobara i Narodnog muzeja je, prilikom pregleda ikone Bogorodice Filermske 24.04. 2012.godine, imajući saznanje da će naredno snimanje biti nakon dva dana, kao i činjenicu da svako ponovno vraćanje okova uzrokuje oštećenja na tom papiru u vidu novih perforacija, odlučio da ga vrati nakon konzervatorskih ispitivanja predviđenih za 27.04.2012. Dva dana između istraživanja papir je pažljivo, nakon uvida u njegovo stanje, uz sve mjere predostrožnosti, smješten u kasu Narodnog muzeja. Ovakav odnos prema zaštitnom papiru proizišao je iz činjenice da na njemu ima mnogo više perforacija nego metalnih djelova na okovu i ostataka eksera u tkivu drvenog nosača ikone, što upućuje na zaključak da svako skidanje okova ikone (prema mojim saznanjima u vremenu od kada je ikona u Narodnom muzeju bilo ih je najmanje četiri), izaziva oštećenja papira. Znači papir nije vraćen ispod okova, ne zbog zaboravnosti tima koji je vršio uvid u stanje ili nemara, kako sugeriše Izvještaj – već u cilju njegove zaštite.

- Papir, kao zaštita strukture ikone od okova, vjerovatno je bio uzročnikom

značajnih oštećenja bojenog sloja koji se nalazi ispod njega. Naime u uslovima u

kojima se ikona nalazila dugi vremenski period, sve do njenog smještaja u

„kontrolisane uslove“ Narodnog muzeja, papir kao higroskopan materijal

uslovljavao je dugo zadržavanje vlage, koja je mogla biti uzročnikom oštećenja

bojenog sloja. I danas, kada je ikona Bogorodice Filermske smještena u relativno



Sl. 27: UV IMG_378



kontrolisane uslove, treba imati u vidu činjenicu neredovnost snadbjevenosti

Cetinja električnom energijom i vodom, što može narušiti konstantu

kontrolisanih uslova. Pored toga, neophodno je umjesto povremenog mjerenja RV

i temperature, u prostor u kojem je smještena ikona, uvesti termo-higrografe, koji

u kontinuitetu ispisuju ove vrijednosti, pa je samim time njihova kontrola, i

shodno tome održavanje uslova - kvalitetnije. Treba imati u vidu da stabilni uslovi

RV dopuštaju maksimalne oscilacije: ± 2% dnevno, ± 5%neđeljno ili ± 7% mjesečno.

- Celulozna vlakna (kaša) dobijena od drveta ili pamuka prirodno su kiśela, što uzrokuje stalnu hemijsku aktivnost. Papiri proizvedeni iz ovakvih vlakana degradiraju se kroz vrijeme, sve dok se kiśelost ne neutrališe. Kiśeli papiri žute i postaju krhki i slabi. Takvi kiśeli papiri ne smiju se upotrebljavati za slike, pogotovo ne za direktne kontakte sa bojenim slojem. Mišljenja sam da treba razmišljati o zamjeni ovog zaštitnog papira nekim drugim, inertnim materijalom, nepodložnim dejstvu vlage, koji bi se aplicirao na poleđinu okova, u cilju zaštite oslikanih djelova ikone.

- Degradaciju papira na poleđini ikone detektovana je i na IR snimcima poleđine, a posebno na UV snimku IMG_3778, gdje jasno vidljiv trag dejstva svjetlosti, praktično - otisak noseće rešetke ikone u izložbenoj vitrini. No, imajući u vidu izmjerene vrijednosti jačine osvjetljenja od svega 5,6 Lux-a u izložbenoj vitrini i 0,06 Lux-a u samoj “plavoj kapeli”, koje su daleko manje od najstrožijih kriterijuma za najjače konzervatorski prihvatljivo osvjetljenje od 50-100 luksa za najosjetljivije predmete, ne bih tu degradaciju pripisao samo jačini osvetljenja.

U rasvjeti pokretnih kulturnih dobara postoje različiti pristupi. Kad je u pitanju prezentacija Ikone Bogorodice Filermske, pa i rasvjeta u funkciji te prezentacije, primijenjen je dizajnerski, psihološki pristup, što svakako ima utemeljenje u muzeološkoj praksi. Funkcionalno - konzervatorski pristup je drugačiji, krući. Svako svijetlo, slabo ili jako, izaziva fotohemijske promjene, razlika je samo u stepenu. Štete od izlaganja svijetlu se akomuliraju, a promjene njime izazvane su nepovratne.

- Ne znači to, predlaganje mraka kao idealne zaštite, već vođenju računa o kumulativnoj godišnoj izloženosti svjetlosti. U aktuelnom režimu osvijetljenosti ikone Bogorodice Filermske, vrijednost na godišnjem nivou (jačina svijetla x vrijeme osvijetljenosti) je više od 49.000 lux sati. Uvođenjem tajmera, koji automatski gasi, ili senzora koji automatski pali svijetlo kada su posjetioci u “plavoj kapeli”, značajno bi se smanjio broj lux sati. Pri tome treba voditi računa da zdravo ljudsko oko može razlikovati boje već pri svijetlu od 50 luxa, te da posmatraču treba omugućiti puno sagledavanje estetskih vrijednosti ovog značajnog kulturnog dobra . Kad je muzej zatvoren, ikona Bogorodice Filermske treba biti u mraku!

- U ovom izvještaju ne bih posvetio toliko pažnje degradaciji papira na poleđini ikone, taj problem bi se mogao lako riješiti zaštitom poleđine



kondicioniranom kvalitetnom silica gel pločom, koja bi napravila i mikroklimatski okvir, da nije drugih opasnosti koje svjetlost kao energija u aktuelnom dizajnu “plave kapele” nosi. Degradacija papira, je samo indikator problema koje ona proizvodi. Naime mali, sferno oblikovani, plavo obojeni prostor, sa svjetlosnim izvorima unutar njega, na bliskom ostojanju od ikone, pojačava , ako ne i multiplicira negativna djejstva svjetlosti. Bilo koji izvor svjetlosti da se koristi - halogena rasvjeta ima termički efekat; fluorescentna – velike količine UV zračenja, što zajedno izaziva gubitak inteziteta boje, pucanje molekularnog lanca platna, fotooksidaciju laka i veziva pigmenata, kao i druge termo - hemijske i fizičko - termičke reakcije.

Svjetlost u “plavoj kapeli”, zapravo u njenoj vitrini, bez UV filtera, odbijena o plavu sfernu površinu (difuzna svjetlost), rasturena u tom malom prostoru, pretvara se u drugi oblik energije, prije svega toplotnu. Takva odbijena svjetlost, posebno plava i ljubičasta sa najmanjim talasnim dužinama (od 380 do 495 nm), samim time i najprodornije - štete strukturi koju osvetljavaju. Problem je još veći jer nije ugrožena samo poleđina ikone, znači papir na kojiem je registrovana degradacija, već ta raspršena svjetlost malih talasnih dužina naiđe na staklenu površinu, kojom je zaštićena vitrina, prelama se i ta disperziona svjetlost utiče i na slikani sloj i druge strukture ikone. Ne treba zaboraviti ni Tindalov efekat, prema kojem se raspršena svjetlost, nošena molekulima vazduha, vodene pare i prašine (proizvodi klimatizacije), posebno ona manjih talasnih dužina (ljubičasta, plava) jače raspršuje. Važno je imati u vidu, za razliku od plave boje zidova, svijetlost koju reflektira bijela boja zidova, može se smatrati filtriranom, jer većina bijelih premaza za zidove apsorbuje UV- zračenje.

U cilju smanjenja štetnih dejstava svjetlosti, pored Izvještajem mr Jovana Pantića preporučenih optičkih vlakana, na kojima počivaju rasvjetni sistemi koji sadrže nizak nivo UV I IR zračenja, mogu se koristiti i LED svjetlosne diode kao posebno prikladni svjetlosni izvori koji ne sadrže ni jedno ni drugo zračenje.

- Izvještaj se nije odredio prema uklanjanju zaštitnog brušenog stakla ( vjerovatno od gorskog kristala ), koje je oblikom pratilo slikani dio ikone i bilo ugrađeno na distanceru u zlatnu ploču okova, i što je - sasvim pouzdano, bila kvalitetna zaštita koja produžava život slici. Ovo staklo je po svemu sudeći uklonjeno prije desetak godina.

4. Odnos prema nekom kulturnom dobru zavisi od broja i kvaliteta podataka koje imamo o njemu. Bez njih nije moguće odredi kvalitetne konzervatorske mjere. Podaci dobijeni nedestruktivnim metodama, 27.04.2012. godine, dragocjeni su za bolje razumijevanje ikone Bogorodice Filermske, njenog stanja i promjena koje je prolaskom kroz vrijeme pretrpjela. Jednostavnim, vizuelnim pregledom, to stanje se nije moglo precizno odrediti. Dobijeni podaci su posebno važni za njenu



identifikaciju, što je i bio prevashodni razlog istraživanja, no nijesu dovoljni za određivanje kvalitetnih konzervatorskih mjera.

- Na našem jeziku, konzervirati znači i čuvati, održavati i sačuvati. Ali konzervirati ne znači uzeti jedan predmet, staviti ga u kasu, pa i kasu sa kontrolisanom temperaturom i vlažnošću – sa sigurnošću da smo ga stavili na bezbijedno mjesto, jer postoji nešto što pripada tom predmetu ili ambijentu, što čini da se predmet prolaskom kroz vrijeme nepovratno degradira. Znači pojam „konzervirati“- sačuvati, ne podudara se sa lako prihvatljim konceptom – smještajem u „kontrolisane uslove“. Istina, obavezni smo kreirati ambijent i odabrati postupke koji će Bogorodici Filermskoj omogućiti uslove da duže traje, no ni pravilna briga ne garantuje sigurnu zaštitu i ne može zaustaviti vrijeme i prirodno starenje materijala. Može samo usporiti proces propadanja. Oni koji se o noj brinu dužni su osigurati najbolje uslove čuvanja i produžiti joj život koliko god je to moguće. Odgovornost nas vodi u područje etike. Neetičan je onaj ko dopušta da kulturno dobro propadne - ono pripada svima nama. Zato je briga o njemu i njegova zaštita – etička obaveza. Stručnjak – konzervator, vođen etičkim principima, mora se usprotiviti stavu da Bogorodicu Filermsku ne treba konzervirati jer ona sama sebe čuva. To nije lako, ali je etično. Etika me obavezuje. Ne treba zaboraviti da konzervirati znači i čuvati, održavati i sačuvati. A to znači direktnu aktivnost na na kulturnom dobru s ciljem stabilizacije materijala i usporavanja njenog daljeg propadanja. S toga je neophodno ispoštovati predlog konzervatorskih mjera predložen „Elaboratom o utvrđivanju kulturne vrijednosti pokretnog dobra ikone Bogorodice Filermose“ i sačinjeti projekat za sprovođenje konzervatorskih mjera.

- Za određivanje kvalitetnih konzervatorskih mjera, posebno kod heterogenih struktura, kakva jeste struktura Bogorodice Filermske (drvo, platno, grund, bojeni sloj, papir, ostaci eksera...), potrebno je izvršiti, prvenstveno fiziko – hemijske pretrage s ciljem identifikacije veziva koje je korišćeno za oslikavanje i preslikavanje ikone. Npr. optimalni uslovi za čuvanje tempere i enkaustike su različiti.

- Želeći razmotriti problem konzervacije u termodinamičkom smislu, umjetničko

djelo pa i Bogorodicu Filermsku – uz izvinjenje njenim poštovaocim - moramo posmatrati kao „sistem“, ograničen svojim graničnim površinama. Sve ostalo je - rekao bih, „ambijent“. U tim okolnostima, postoji interakcija između „sistema“ i „ambijenta“. Ona je u stvari definisana razmjenom materija ili jednostavnije razmjenom energije, u normalnim termičkim uslovima. Ukoliko postoji razmjena i energije i materije sistem se smatra „otvorenim“; a ako postoji samo razmjena energije (ne i materije) sistem se smatra „zatvoren“. Hipoteza idealnog stanja bilo bi odsustvo bilo kakve razmjene, kada bi sistem teoretski bio „izolovan“. Izolovani sistemi u apsolutnom smislu ne postoje.

- Ikonu Bogorodice Filermske kao i bilo koji drugi predmet, karakterišu fizičke osobine materijala od kojih je sačinjena. Imajući ovo u vidu, posmatrajući bilo koju tačku unutar sistema, odnosno ikone, i promjene unutar njene strukture, mogu se kontrolisati njegove intezivne veličine. Ukoliko ne postoje varijacije i promjene u intezivnim veličinama, sistem se smatra „ homogenim“. Ukoliko pak



postoje promjene u ovim veličinama, sistem se smatra „heterogen“. Za heterogenost uvijek postoji više razloga.

- Takođe je važno uzeti u obzir da djelove nekog heterogenog sistema može činjeti jedna ili više koomponenti, koje se u istim uslovima različito ponašaju. Shodno tome – kao uvod u problem konzervacije – možemo postaviti pitanje: kada se jedan sistem nalazi u ravnoteži? On se nalazi u ravnoteži kada njegove intezivne veličine ostaju nepromijenjene u vremenu. Izolovan sistem - onaj u kojem ne postoji razmjena materija, ni razmjena energije sa ambijentom, smatra se sistemom u termodinamičkoj ravnoteži. Teško je zamisliti jedno umjetničko djelo u izolovanom sistemu!

- Sistem koji nije u ravnoteži, nije stabilan. Drugo pitanje koje možemo i moramo postaviti: jeli moguće predvidjeti tokove sistema koji nije u ravnoteži? Nije moguće posmatrati jedno umjetničko djelo kao izolovan sistem, budući da je izloženo prolasku kroz vrijeme. Kao uporište konzervacije postavlja se treće pitanje: kako se prirodno i nepovratno mijenja sistem? Principi konzervacije moraju se podudarati sa predviđanjem kretanja sistema, tj. umjetničkog djela, koje nije u ravnoteži. Da jeste, problem nebi postojao.

- Za sada, istina, ne postoje metodi za precizno vrednovanje i mjerenje intenziteta procesa degradacije, znači i objektivnog vrednovanja i predviđanja svih dejstava koja nastaju promjenom uslova. I upravo zbog nedostatka takvih metoda, vrednovanje degradacija i njihovo predviđanje mora se prepustiti iskustvima konzervatora. Konzervatori su međutim i tada hendikepirani jer i pored posjedovanja stanovitih iskustava i neophodnih znanja, najčešće ne mogu opaziti sve one brojne tanane, nevidljive neprimjetne vibracije, definisane od važećih metoda, potrebne za prikupljanje onih podataka koji vrednuju stanje očuvanosti do kojeg se dolazi od razmjene materija između ambijenta i sistema u pretpostavljenom vremenu. No i pored toga, sa sigurnošću se može tvrditi da uticaj ambijenta, posebno povećanje vlage i termičkih uslova, neminovno dovodi do intenziviranja degradativnih procesa i kao krajnji učinak - razaranja tkiva ikone. Međusobna djelovanja ambijenta i sistema odvijaju se u okviru određenih, ustaljenih veličina, te se na ovaj način uspostavlja neka vrsta prirodne ravnoteže zasnovane na stalno prisutnim, nepromijenjenim uslovima.

- U sofisticiranim konzervatorskim krugovima odavno postoji krilatica: ako se zna konzervirati – nema potrebe za restauracijom. Dodao bih: o restauraciji kao procesu se može govoriti samo ako je sistem moguće precizno vratiti u izvorno stanje. Što se tiče prirode i veličine tih promjena, ukoliko su one reverzibilne vjerovatno bi odgovarajući tretman pio poželjan. Međutim, ako bi promjene dovele do nepovratnog rezultata – restauraciju ne treba pominjati.



Sv. Marija od anđela Asizi: Ruska kopija Odigitrije Filermske

Documents

Zdravko Gagović, ODIGITRIJA FILERMSKA između predanja i stvarnosti